๒๒. มองให้ซึ้ง-ให้ถึงธรรม

๒๒. มองให้ซึ้ง-ให้ถึงธรรม

มาตริว ปรทาเรสุ, ปรทพฺเพสุ เลทฺทุํว;

อตฺตนีว สพฺพภูเตสุ, โย ปสฺสติ โส ปณฺฑิโต ฯ

“ผู้ใดเห็นภริยาผู้อื่นดุจมารดาตน,

เห็นทรัทย์ผู้อื่นดุจก้อนดินก้อนหิน;

เห็นสุขทุกข์ในสัตว์ทั้งปวงดุจมีในตน,

ผู้นั้น ชื่อว่า เป็นบัณฑิตมีปัญญาที่แท้จริง.“

(กวิทัปปณนีติ, หมวดบัณฑิต, ๒๒, จาณักยนีติ ๕)

..

ศัพท์น่ารู้ :

มาตริว ตัดบทเป็น มาตริ+อิว (เพียงดังในมารดา) 

มาตริ (ในมารดา, ในแม่) มาตุ+สฺมึ แปลงสระที่สุดของ มาตุ ศัพท์เป็น อาร ด้วยสูตรว่า อญฺเญสฺวารตฺตํ. (รู ๑๕๙) = มาตฺ+อาร+สฺมึ, หลัง อาร แปลง สฺมึ เป็น อิ ด้วยสูตรว่า ตโต สฺมิมิ. (รู ๑๖๕) = มาตฺ+อาร+อิ, ในเพราะ อิ ให้รัสสะ อาร เป็น อร ด้วยสูตรว่า อาโร รสฺสมิกาเร. (รู ๑๖๖) = มาตฺ+อร+อิ, แยก ลบ รวมสำเร็จเป็น มาตริ.

อิว (เพียงดัง, เป็นดุจ, เป็นเหมือน) เป็นนิบาตบอกอุปมา

ปรทาเรสุ (ในภริยาของผู้อื่น ท.) ปร+ทาร > ปรทาร+สุ ในเพรา สุ วิภัตติให้แปลง อ เป็น เอ ด้วยสูตรว่า สุหิสฺวกาโร เอ. (๘๐)

ปรทพฺเพสุ (ในทัพพะของผู้อื่น) ปร+ทพฺพ > ปรทพฺพ+สุ, ทพฺพ หมายถึง ทรัพย์, สมบัติ, สิ่งของมีค่า, ปร (ผู้อื่น) วิ. ปรสฺส ทพฺพํ = ปรทพฺพํ (ทรัพย์ของคนอื่น ชื่อว่า ปรทพฺพ)

เลทฺทุํว ตัดบทเป็น เลทฺทุํ+อิว (ดุจก้อนดิน) เลทฺทุ+อํ, ศัพท์นี้ส่วนมากมักเขียนเป็น เลฑฺฑุ มากกว่า ส่วนในจาณักยนีติ เป็น เลฏฏุ.

อตฺตนีว ตัดบทเป็น อตฺตนิ+อิว (เพียงดังในตน)

อตฺตนิ (ในตน) อตฺต+สฺมึ, หลัง อตฺต ศัพท์ แปลง สฺมึ เป็น นิ ด้วยสูตรว่า ตโต สฺมึ นิ. (รู ๑๒๙)

สพฺพภูเตสุ (ในภูตทั้งปวง ท., ในสัตว์ทั้งปวง ท.) สพฺพ+ภูต > สพฺพภูต+สุ

โย (ใด, คนใด) ย+สิ สัพพนาม

ปสฺสติ (เห็น, มอง) ทิส+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ. แปลง ทิส เป็น ปสฺส ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา. (รู ๔๘๓)

โส (นั้น, คนนั้น,​ เขา) ต+สิ สัพพนาม. แปลง ต เป็น ส ในเพราะ สิ วิภัตติ ด้วยสูตรว่า เอต-เตสํ โต. (รู ๒๑๑)

ปณฺฑิโต (คนมีปัญญา, บัณฑิต, นักปราชญ์) ปณฺฑิต+สิ

..