สัททนีติปกรณ์ (ปทมาลา) รวมเล่ม

สัททนีติปกรณ์ (ปทมาลา) รวมเล่ม

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;

กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปญฺจิตํฯ

ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;

อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตญฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธฯ

ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –

ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;

ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติฯ

อุปฺปาเท จาปิ วิญฺเญยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;

วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;

ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฎตาย จฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ เอตฺถ อมนุสฺเสฯ ‘‘จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู’’ติ เอตฺถ ธาตูสุฯ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ วิชฺชมาเนฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอตฺถ ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอตฺถ สตฺเตฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอตฺถ รุกฺขาทีสูติฯ มูลปริยายสุตฺตฎฺฐกถาย วจนํ อิทํฯ ฎีกายมาทิสทฺเทน อุปฺปาทาทีนิ คยฺหเรฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ ภูตสทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติฯ สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิปุเลฯ ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หีฬเนฯ ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิธมเนฯ ‘‘ปราภูตรูโปโข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปราชเยฯ ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเนฯ ‘‘วิภูตํ ปญฺญายา’’ติอาทีสุ ปากฎีกรเณ ทิสฺสติ, เต สพฺเพ ‘‘รุกฺขาทีสู’’ติอาทิสทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฎฺฐพฺพาติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สงฺขฺยานามิกปนฺติโย;

ภูธาตุเชหิ รูเปหิ, อญฺเญหิ จุปโยชิตุํฯ

ยา หิ สา เหฎฺฐา อมฺเหหิ เอก ทฺวิติ จตุอิจฺเจเตสํ สงฺขฺยาสพฺพนามานํ นามิกปทมาลา กถิตา, ตํ ฐเปตฺวา อิธ อสพฺพนามานํ ปญฺจ ฉ สตฺตาทีนํ สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลา ภูธาตุมเยหิ อญฺเญหิ จ รูเปหิ โยชนตฺถํ วุจฺจเต –

ปญฺจ, ปญฺจหิ, ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุฯ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยํฯ ‘‘ปญฺจ ภูตา, ปญฺจ อภิภวิตาโร, ปญฺจ ปุริสา, ปญฺจ ภูมิโย, ปญฺจ กญฺญาโย, ปญฺจ ภูตานิ, ปญฺจ จิตฺตานี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ฉ, ฉหิ, ฉภิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, ฉสฺสุ อิติปิฯ ‘‘ฉสฺสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสฺสุ กฺรุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ หิ ปาฬิฯ สตฺต, สตฺตหิ, สตฺตภิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุฯ อฎฺฐ, อฎฺฐหิ, อฎฺฐภิ, อฎฺฐนฺนํ, อฎฺฐสุฯ นว, นวหิ, นวภิ, นวนฺนํ, นวสุฯ ทส, ทสหิ, ทสภิ, ทสนฺนํ, ทสสุฯ เอวํ เอกาทสฯ ทฺวาทส, พารสฯ เตรส, เตทส, เตฬสฯ จตุทฺทส, จุทฺทสฯ ปญฺจทส, ปนฺนรสฯ โสฬสฯ สตฺตรสฯ อฎฺฐารส, อฎฺฐารสหิ, อฎฺฐารสภิ, อฎฺฐารสนฺนํ, อฎฺฐารสสุฯ สพฺพเมตํ พหุวจนวเสน คเหตพฺพํฯ

เอกูนวีสติ, เอกูนวีสํ อิจฺจาทิปิฯ เอกูนวีสาย, เอกูนวีสายํ, เอกูนวีส ภิกฺขู ติฎฺฐนฺติ, เอกูนวีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ, เอวํ ‘‘กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโต, เอกูนวีสาย กญฺญาหิ กตํ, เอกูนวีสาย จิตฺเตหิ กตํ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ จีวรํ เทติ, เอกูนวีสาย กญฺญานํ ธนํ เทติ, เอกูนวีสาย จิตฺตานํ รุจฺจติ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ อเปติ ฯ เอวํ กญฺญาหิ จิตฺเตหิฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ, เอวํ กญฺญานํ จิตฺตานํฯ เอกูนวีสายํ ภิกฺขูสุ ปติฎฺฐิตํฯ เอวํ ‘‘กญฺญาสุ จิตฺเตสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสติ, เอกูนวีสติํ, เอกูนวีสติยา, เอกูนวีสติยํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพนามญฺจ ตสฺสมํ;

นามญฺจ โยชิตํ นานา-นาเมเหว วิเสสโตฯ

ยานิ โหนฺติ ติลิงฺคานิ, อนุกูลานิ ยานิ จ;

ติลิงฺคานํ วิเสเสน, ปทาเนตานิ นามโตฯ

‘‘สพฺพสาธารณกานิ, นามานิ’’จฺเจว อตฺถโต;

สพฺพนามานิ วุจฺจนฺติ, สตฺตวีสติ สงฺขโตฯ

เตสุ กานิจิ รูเปหิ, เสสาญฺเญหิ จ ยุชฺชเร;

กานิจิ ปน สเหว, เอเตสํ ลกฺขณํ อิทํฯ

เอตสฺมา ลกฺขณา มุตฺตํ, น ปทํ สพฺพนามิกํ;

ตสฺมาตีตาทโย สทฺทา, คุณนามานิ วุจฺจเรฯ

สพฺพนามานิ นาม – สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญอญฺญตร อญฺญตม ปุพฺพ ปร อปร ทกฺขิณ อุตฺตร อธร ย ต เอต อิม อมุ กึ เอก อุภทฺวิ ติ จตุ ตุมฺห อมฺห อิจฺเจตานิ สตฺตวีสฯ

เอเตสุ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ, โส จ สพฺพสพฺพาทิวเสน เญยฺโยฯ กตร กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ อิตรสทฺโท วุตฺตปฎิโยคีวจโนฯ อญฺญสทฺโท อธิคตาปรวจโนฯ อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ ปุพฺพาทโย อุตฺตรปริยนฺตา ทิสากาลาทิววตฺถาวจนาฯ ตถา หิ ปุพฺพ ปรา ปร ทกฺขิณุตฺตรสทฺทา ปุลฺลิงฺคตฺเต ยถารหํ กาลเทสาทิวจนา, อิตฺถิลิงฺคตฺเต ทิสาทิวจนา, นปุํสกลิงฺคตฺเต ฐานาทิวจนาฯ อธรสทฺโทปิ เหฎฺฐิมตฺถวาจโก ววตฺถาวจโนเยว, โส จ ติลิงฺโค ‘‘อธโร ปตฺโตฯ อธรา อรณี, อธรํ ภาชน’’มิติ, ยํสทฺโท อนิยมตฺโถฯ ตํสทฺโท ปรมฺมุขาวจโนฯ เอตสทฺโท สมีปวจโนฯ อิมสทฺโท อจฺจนฺตสมีปวจโนฯ อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ เอกสทฺโท สงฺขาทิวจโนฯ วุตฺตญฺหิ –

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิ-วเสนปิ อิโต ปรํ;

ภาสิสฺสํ ปทมาลาโย, ภาสิตสฺสานุรูปโตฯ

ตตฺถ วาจฺจลิงฺคานีติ อปฺปธานลิงฺคานิ, คุณนามสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ ปธานลิงฺคานิ, คุณีปทสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ ยสฺมา ปน เตสุ วาจฺจลิงฺคานิ นาม อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพานิ ภูธาตุมยานิ จ วาจฺจลิงฺคานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ เตสํ ภูธาตุมยานิ วาจฺจลิงฺคานิ สรูปโต นามิกปทมาลาย อโยชิตานิปิ ตตฺถ ตตฺถ นยโต โยชิตานิ , ตสฺมา น ทานิ ทสฺเสสฺสามฯ อภูธาตุ มยานิปิ กิญฺจาปิ นยโต โยชิตานิ, ตถาปิ โสตารานํ ปโยเคสุ โกสลฺลชนนตฺถํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ เนสํ ทสฺเสสฺสาม กิญฺจิ ปโยคํ วทนฺตาฯ

ทีโฆ รสฺโส นีโล ปีโต, สุกฺโก กณฺโห เสฏฺโฐ ปาโป;

สทฺโธ สุทฺโธ อุจฺโจ นีโจ, กโตตีโต อิจฺจาทีนิฯ

ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลาน สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํฯ

ทีโฆ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีเฆฯ ทีเฆน, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีฆา, ทีฆสฺมา, ทีฆมฺหา, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีเฆ, ทีฆสฺมึ, ทีฆมฺหิ, ทีเฆสุฯ โภทีฆ, ภวนฺโต ทีฆาฯ ‘‘ทีฆาติ มํ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทีฆา, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆํ, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆายฯ เสสํ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ

ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีเฆฯ ทีเฆนฯ เสสํ จิตฺตนเยน เญยฺยํฯ รสฺสาทีนิ จ เอวเมว วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อยํ วาจฺจลิงฺคานํ นามิกปทมาลา, ‘‘คุณนามานํ นามิกปทมาลา’’ติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;

ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํฯ

นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิญฺญุนํ;

คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํฯ

อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;

อุทกญฺจ ทกํ กญฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโยฯ

ภู ภูมิ เจว อรญฺญํ, อรญฺญานีติ จาทโย;

ปญฺญา ปญฺญาณํ ญาณญฺจ, อิจฺจาที จ ติธา สิยุํฯ

โก วิ สา เจว ภา รา จ, ถี ธี กุ ภู ตเถว กํ;

ขํ โค โม มา จ สํ ยํ ตํ, กิมิจฺจาที จ เอกิกาติฯ

อยํ ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาอุทฺเทโสฯ ตตฺร อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ…เป.… โภติโย อิตฺถิโยฯ

ถี ถี, ถิโยฯ ถึ, ถี, ถิโยฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถิยํ, ถีสุฯ โภติ ถิ, โภติโย ถี, โภติโย ถิโยฯ เอตฺถ –

‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา, ถิโย จ ปุญฺญลกฺขณา;

อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปุญฺญสฺส ชนฺตุโน;

ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย; ถีนํ ภาโว ทุราชาโน’’ติ

อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺเต, จิตฺตสฺมึ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุฯ โภจิตฺต, โภจิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนญฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อญฺเญสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ นิคฺคหีตนฺตานญฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติฯ ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธึ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สญฺจรนฺติฯ อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํฯ ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิฯ จตฺตาโร มหาภูตาฯ ตีณินฺทฺริยาฯ เทฺว อินฺทฺริยาฯ ทสินฺทฺริยาฯ เทฺว มหาภูเต นิสฺสาย เทฺว มหาภูตา, ปญฺจ วิญฺญาณา, จตุโร องฺเค อธิฎฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธาฯ รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จฯ จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฎฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘สติปฎฺฐานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโตฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีหิ สทฺธึ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กญฺญาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

กญฺญา, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญํ, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญายํ, กญฺญาสุฯ โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโยฯ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘กญฺญา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฎเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฎฺฐติ, สทฺธาโย ติฎฺฐนฺติฯ สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกญฺญา สมาคตาฯ อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากญฺญา สญฺญาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพาฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา’’ติ เทฺว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กญฺญาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ผุสฺสตี วรวณฺณาเภฯ เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉามฯ เอตฺถ ‘‘โภติ กญฺเญ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติฯ

ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุฯ โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ

เอวํ เหฎฺฐุทฺทิฎฺฐานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

คจฺฉํ มหํ จรํ ติฎฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภคจฺฉํ, โภคจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโตฯ

คจฺฉาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เญยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํฯ กิญฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฎฺฐาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฎฺฐาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํฯ ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฎฺฐกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนญฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโชฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติฯ มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานญฺเญว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มญฺญามฯ นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฎฺฐ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฎฺฐติ, มหนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภมหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฎฺฐติ, ภวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโรฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ โภสตฺถ, โภสตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโรฯ

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโยฯ เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฎเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโตฯ ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยญฺชนวิเสสวเสน, พฺยญฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปฐมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํฯ ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตาฯ ตถา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนญฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิฯ ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติฯ ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภสตฺถ, โภสตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘โภสตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภสตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภสตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํฯ สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๕. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๕. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

ภู ธาตุโต ปวตฺตานํ, นามิกานมิโต ปรํ;

นามมาลํ ปกาสิสฺสํ, นามมาลนฺตรมฺปิ จฯ

วิปฺปกิณฺณกถา เอตฺถ, เอวํ วุตฺเต น เหสฺสติ;

ปเภโท นามมาลานํ, ปริปุณฺโณว เหหิติฯ

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ตสฺมา อิธ มตํ สุตํ;

ปุเรจรํ กริตฺวาน, วกฺขามิ สวินิจฺฉยํฯ

ปุริโส, ปุริสาฯ ปุริสํ, ปุริเสฯ ปุริเสน, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริเส, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุฯ โภปุริส, ภวนฺโต ปุริสาฯ

อยมายสฺมตา มหากจฺจาเนน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน กตสฺมา นิรุตฺติปิฎกโต อุทฺธริโต ปุริสอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลานโยฯ ตตฺร ปุริสวจนเอกวจนปุถุวจเนสุ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ปุริโส ติฎฺฐติ, ปุริสา ติฎฺฐนฺติฯ ตตฺร ปุริโสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ, ปุริสาติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสติฯ ตตฺร ปุริสนฺติ ปุริสวจเน เอกวจเน อุปโยควจนํ ภวติ, ปุริเสติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อุปโยควจนํ ภวติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสภิ กตํฯ ตตฺร ปุริเสนาติ ปุริสวจเน เอกวจเน กรณวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน กรณวจนํ ภวติฯ

ปุริสสฺส ทียเต, ปุริสานํ ทียเตฯ ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุสฺส, รูปมาขฺยาตสญฺญิตํ;

ตฺยาทฺยนฺตํ ลปิตํ นาน-ปฺปกาเรหิ อนากุลํฯ

สฺยาทฺยนฺตํ, ทานิ ตสฺเสว, รูปํ นามิกสวฺหยํ;

ภาสิสฺสํ ภาสิตตฺเถสุ, ปฎุภาวาย โสตุนํฯ

ยทตฺเถ’ตฺตนิ นาเมติ, ปร’มตฺเถสุ วา สยํ;

นมตีติ ตทาหํสุ, นามํ อิติ วิภาวิโนฯ

นามํ นามิกมิจฺจตฺร, เอกเมเวตฺถโต ภเว;

ตเทวํ นามิกํ เญยฺยํ, สลิงฺคํ สวิภตฺติกํฯ

สตฺวาภิธานํ ลิงฺคนฺติ, อิตฺถิปุมนปุํสกํ;

วิภตฺตีติธ สตฺเตว, ตตฺถ จฎฺฐ ปวุจฺจเรฯ

ปฐมา ทุติยา ตติยา, จตุตฺถี ปญฺจมี ตถา;

ฉฎฺฐี จ สตฺตมี จาติ, โหนฺติ สตฺต วิภตฺติโยฯ

ลิงฺคตฺเถ ปฐมา สายํ, ภินฺนา เทฺวธา สิโย อิติ;

กมฺมตฺเถ ทุติยา สาปิ, ภินฺนา อํ โย อิติ ทฺวิธาฯ

กรเณ ตติยา สาปิ, ภินฺนา นา หิ อิติ ทฺวิธา;

สมฺปทาเน จตุตฺถี สา, ภินฺนา เทฺวธา ส นํ อิติฯ

สทฺทนนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย

๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;

สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิญฺญูนํ ปาฎวตฺถยาฯ

ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสามฯ เอตฺถาขฺยาตปทสญฺญิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ ตถา เหเต นามิกปทสญฺญิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จฯ สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สทฺทา อญฺญมญฺญํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติฯ

เตสมสมานตฺถตฺเต ‘‘สพฺพญฺหิ ตํ ชีรติ เทหนิสฺสิตํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ สนฺโต ตสิโตฯ ปหุ สนฺโต น ภรติฯ สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเกฯ สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ ชีรติสทฺททฺวยํ ยถาสมฺภวํ นวภาวาปคมวฑฺฒนวาจกํฯ สนฺโตสทฺทปญฺจกํ ยถาสมฺภวํ ปริสฺสมปฺปตฺตสมาโนปสนฺโตปลพฺภมานวาจกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานปวตฺตินิมิตฺตตฺเต ปน ‘‘อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, อสฺสทฺโธ อกตญฺญูจา’’ติเอวมาทโยฯ เอตฺถ จ อกตญฺญูสทฺททฺวยํ กตากตาชานนชานนปวตฺตินิมิตฺตํ ปฎิจฺจ สมฺภูตตฺตา อสมานปวตฺตินิมิตฺตกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานลิงฺคตฺเต ‘‘สุขี โหตุ ปญฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโทฯ ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิฯ ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ สุขีสทฺททฺวยํ สาสทฺททฺวยญฺจ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน อสมานลิงฺคนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อสมานวิภตฺติกตฺเต ‘‘อาหาเร อุทเร ยโตฯ ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ ยโตสทฺททฺวยํ ปฐมาปญฺจมีวิภตฺติสหิตตฺตา อสมานวิภตฺติกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๒. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

๒. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;

กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํฯ

ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฎฺฐวิธา วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺติวเสนฯ

ตตฺถ ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส เวฺห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นามฯ

ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ โวฺห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปญฺจมีวิภตฺติโย นามฯ

เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาโวฺห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจตา สตฺตมีวิภตฺติโย นามฯ

อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ โวฺห, อิํ มฺเห อิจฺเจตา ปโรกฺขาวิภตฺติโย นามฯ

อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อิํ มฺหเส อิจฺเจตา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย นามฯ

อี อุํ, โอ ตฺถ, อิํ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจตา อชฺชตนีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจตา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจตา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย นามฯ

สพฺพาสเมตาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ยานิ ยานิ ปน ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ ตตฺถ ปรสฺสปทานิ วตฺตมานา ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฎฺฐจตฺตาลีสวิธานิ โหนฺติ, ตถา อิตรานิ, สพฺพานิ ตานิ ปิณฺฑิตานิ ฉนฺนวุติวิธานิฯ

ปรสฺสปทานมตฺตโนปทานญฺจ เทฺว เทฺว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา นามฯ เต วตฺตมานาทีสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน ทฺวตฺติํส, ปิณฺฑิตานิ ปริมาณาเนวฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑. สวิกณาขฺยาตวิภาค

๑. สวิกรณาขฺยาตวิภาค

ตตฺถ ธาตูติ เกนฏฺเฐน ธาตุ? สกตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, วีสติยา อุปสคฺเคสุ เยน เกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสการเณน ปฎิพทฺธา อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, ‘‘อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ, อยมิโต ปจฺจโย ปโร’’ติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ เอสาติปิ ธาตุ, วิทหนฺติ วิทุโน เอตาย สทฺทนิปฺผตฺติํ อยโลหาทิมยํ อยโลหาทิธาตูหิ วิยาติปิ ธาตุฯ เอวํ ตาว ธาตุสทฺทสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ธาตุสทฺโท ชินมเต, อิตฺถิลิงฺคตฺตเน มโต;

สตฺเถ ปุลฺลิงฺคภาวสฺมึ, กจฺจายนมเต ทฺวิสุฯ

อถ วา ชินมเต ‘‘ตโต โคตมิธาตูนี’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺโท ลิงฺควิปลฺลาเส วตฺตติ ‘‘ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติ เอตฺถ ปพฺพตสทฺโท วิย, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อฎฺฐิวาจกตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส’’ติ อฎฺฐิวาจกตฺเตปิ ‘‘ธาตุโย’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตฯ ภูวาทโย สทฺทา ธาตโวฯ เสยฺยถิทํ? ภู อิ กุ เก ตกฺก ตก ตกิ สุกอิจฺจาทโยฯ คณโต เต อฎฺฐวิธา ภูวาทิคโณ รุธาทิคโณ ทิวาทิคโณ สฺวาทิคโณ กิยาทิคโณ คหาทิคโณ ตนาทิคโณ จุราทิคโณ จาติฯ อิทานิ เตสํ วิกรณสญฺญิเต ปจฺจเย ทสฺเสสฺสามฯ อเนกวิธา หิ ปจฺจยา นานปฺปกาเรสุ นามนาม กิตนาม สมาสนาม ตทฺธิตนามาขฺยาเตสุ ปวตฺตนโตฯ สงฺเขปโต ปน ทุวิธาว นามปจฺจโย อาขฺยาตปจฺจโย จาติฯ ตตฺราปิ อาขฺยาตปจฺจยา ทุวิธา วิกรณปจฺจยโนวิกรณปจฺจยวเสนฯ ตตฺถ วิกรณปจฺจโย อการาทิสตฺตรสวิโธ อคฺคหิตคฺคหเณน ปนฺนรสวิโธ จฯ โนวิกรณปจฺจโย ปน ข ฉ สาทิเนกวิโธฯ เย รูปนิปฺผตฺติยา อุปการกา อตฺถวิเสสสฺส โชตกา วา อโชตกา วา โลปนียา วา อโลปนียา วา, เต สทฺทา ปจฺจยาฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) - คนฺถารมฺภกถา

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา)

คนฺถารมฺภกถา

ธีเรหิ มคฺคนาเยน, เยน พุทฺเธน เทสิตํ;

สิตํ ธมฺมมิธญฺญาย, ญายเต อมตํ ปทํฯ

ตํ นมิตฺวา มหาวีรํ, สพฺพญฺญุํ โลกนายกํ;

มหาการุณิกํ เสฎฺฐํ, วิสุทฺธํ สุทฺธิทายกํฯ

สทฺธมฺมญฺจสฺส ปูเชตฺวา, สุทฺธํ สนฺตมสงฺขตํ;

อตกฺกาวจรํ สุฎฺฐุ, วิภตฺตํ มธุรํ สิวํฯ

สงฺฆสฺส จ’ญฺชลึ กตฺวา, ปุญฺญกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน;

สีลสมาธิปญฺญาทิ-วิสุทฺธคุณโชติโนฯ

นมสฺสนาทิปุญฺญสฺส, กตสฺส รตนตฺตเย;

เตชสาหํ ปหนฺตฺวาน, อนฺตราเย อเสสโตฯ

โลกนีติวิยตฺตสฺส, สตฺถุ สทฺธมฺมนีติโน;

สาสนตฺถํ ปวกฺขามิ, สทฺทนีติมนากุลํฯ

อาสวกฺขยลาเภน, โหติ สาสนสมฺปทา;

อาสวกฺขยลาโภจ, สจฺจาธิคมเหตุโกฯ

สจฺจาธิคมนํ ตญฺจ, ปฎิปตฺติสฺสิตํ มตํ;

ปฎิปตฺติ จ สา กามํ, ปริยตฺติปรายณาฯ