สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;

กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปญฺจิตํฯ

ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;

อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตญฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธฯ

ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –

ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;

ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติฯ

อุปฺปาเท จาปิ วิญฺเญยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;

วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;

ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฎตาย จฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ เอตฺถ อมนุสฺเสฯ ‘‘จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู’’ติ เอตฺถ ธาตูสุฯ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ วิชฺชมาเนฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอตฺถ ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอตฺถ สตฺเตฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอตฺถ รุกฺขาทีสูติฯ มูลปริยายสุตฺตฎฺฐกถาย วจนํ อิทํฯ ฎีกายมาทิสทฺเทน อุปฺปาทาทีนิ คยฺหเรฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ ภูตสทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติฯ สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิปุเลฯ ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หีฬเนฯ ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิธมเนฯ ‘‘ปราภูตรูโปโข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปราชเยฯ ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเนฯ ‘‘วิภูตํ ปญฺญายา’’ติอาทีสุ ปากฎีกรเณ ทิสฺสติ, เต สพฺเพ ‘‘รุกฺขาทีสู’’ติอาทิสทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฎฺฐพฺพาติฯ

อิทานิ ตุมนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –

ภวิตุํ, อุพฺภวิตุํ, สมุพฺภวิตุํ, ปภวิตุํ, ปราภวิตุํ, อติภวิตุํ, สมฺภวิตุํ, วิภวิตุํ, โภตุํ, สมฺโภตุํ, วิโภตุํ, ปาตุภวิตุํ, ปาตุพฺภวิตุํ วา, ปาตุโภตุํฯ อิมานิ อกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิฯ

ปริโภตุํ ปริภวิตุํ, อภิโภตุํ อภิภวิตุํ, อธิโภตุํ อธิภวิตุํ, อติโภตุํ อติภวิตุํ, อนุโภตุํ อนุภวิตุํ, สมนุโภตุํ สมนุภวิตุํ, อภิสมฺโภตุํ อภิสมฺภวิตุํฯ อิมานิ สกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติฯ

‘‘ภาเวตุํ, ปภาเวตุํ, สมฺภาเวตุํ, วิภาเวตุํ, ปริภาเวตุํ’’อิจฺเจวมาทีนิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพานิปิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ สกมฺมกานิเยว ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตุนฺติ โหตุํ วิชฺชิตุํ ปญฺญายิตุํ สรูปํ ลภิตุํฯ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตุมนฺตานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพ, สพฺพานิ ตุมนฺตปทานิ จตุตฺถิยตฺเถ วตฺตนฺติ ‘‘ตฺวํ มม จิตฺตมญฺญาย, เนตฺตํ ยาจิตุมาคโต’’ติ เอตฺถ วิยฯ ยาจิตุนฺติ หิ ยาจนตฺถายาติ อตฺโถฯ ตสฺมา ภวิตุนฺ ติอาทีนมฺปิ ‘‘ภวนตฺถายา’’ติ วา ‘‘ภวนตฺถ’’นฺติ วา ‘‘ภวนายา’’ติ วา อาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อปิจ ‘‘เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ทฎฺฐุ’’นฺติ ปทสฺส ‘‘ทิสฺวา’’ติ อตฺถทสฺสนโต ยถารหํ ตุมนฺตานิ ตฺวาสทฺทนฺตปทตฺถวเสนปิ คเหตพฺพานิฯ เอตานิ จ นิปาตปเทสุ สงฺคหํคจฺฉนฺติฯ วุตฺตญฺหิ นิรุตฺติปิฎเก นิปาตปทปริจฺเฉเท ‘‘ตุํ อิติ จตุตฺถิยา’’ติฯ ตตฺรายมตฺโถ ‘‘ตุํ อิติ เอตทนฺโต นิปาโต จตุตฺถิยา อตฺเถ วตฺตตี’’ติฯ

ตุมนฺตกถา สมตฺตาฯ

อิทานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –

ภวิตฺวา, ภวิตฺวาน, ภวิตุน, ภวิย, ภวิยานฯ อุพฺภวิตฺวา, อุพฺภวิตฺวาน, อุพฺภวิตุน, อุพฺภวิย, อุพฺภวิยานฯ เอส นโย ‘‘สมุพฺภวิตฺวา, ปราภวิตฺวา, สมฺภวิตฺวา, วิภวิตฺวา, ปาตุพฺภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ อิมานิ อกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิฯ

ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ปริภวิตฺวา, ปริภวิตฺวาน, ปริภวิตุน, ปริภวิย, ปริภวิยาน, ปริภุยฺยฯ อภิภวิตฺวา, อภิภวิตฺวาน, อภิภวิตุน, อภิภวิย, อภิภวิยาน, อภิภุยฺยฯ เอส นโย ‘‘อธิภวิตฺวา, อติภวิตฺวา, อนุภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ อิทญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ ‘‘ตมโวจ ราชา อนุภวิยาน ตมฺปิ, เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ ปูชํ กสฺส’’นฺติฯ อนุภุตฺวา, อนุภุตฺวานฯ อธิโภตฺวา, อธิโภตฺวานฯ

‘‘สฎฺฐิ กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

อญฺเญเทเว อธิโภตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสตี’’ติ

อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํ, อิมานิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิฯ อิมานิ จตฺตาริ สุทฺธกตฺตริเยว ภวนฺติฯ

‘‘ภาเวตฺวา, ภาเวตฺวานฯ ปภาเวตฺวา, ปภาเวตฺวานฯ สมฺภาเวตฺวา, สมฺภาเวตฺวานฯ วิภาเวตฺวา, วิภาเวตฺวานฯ ปริภาเวตฺวา, ปริภาเวตฺวาน’’อิจฺเจวมาทีนิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ เหตุกตฺตริเยว ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตฺวาติ หุตฺวา ปญฺญายิตฺวา สรูปํ ลภิตฺวาฯ เอวํ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตฺวาทิยนฺตปทานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส ภุตฺวาติ สมฺปตฺติํ อนุภุตฺวาติ สกมฺมกวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ภุตฺวา อนุภุตฺวาติ อิเมสญฺหิ สมานตฺถตํ สทฺธมฺมวิทู อิจฺฉนฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘ภุตฺวา ภุตฺวาน’’อิจฺเจเต, ‘‘อนุภุตฺวา’’ติมสฺส หิ;

อตฺถํ สูเจนฺติ ‘‘หุตฺวา’’ติ, ปทสฺส ปน เนว เตฯ

เกจิ ‘‘ภูตฺวา’’ติ ทีฆตฺตํ, ตสฺส อิจฺฉนฺติ สาสเน;

ทีฆตา รสฺสตา เจว, ทฺวยมฺเปตํ ปทิสฺสติฯ

สทฺทสตฺเถ จ ‘‘ภูตฺวา’’ติ, ทีฆตฺตสญฺหิตํ ปทํ;

‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, ทีเปติ น ตุ สาสเนฯ

‘‘หุตฺวา’’อิติ ปทํเยว, ทีเปติ ชินสาสเน;

‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, นตฺถิ อญฺญตฺถ ตํ ปทํฯ

อิจฺเจวํ สวิเสสนฺตุ, วจนํ สารทสฺสินา;

สาสเน สทฺทสตฺเถ จ, วิญฺญุนา เปกฺขิตพฺพกํฯ

เอวํ อุสฺสุกฺกนตฺเถ ปวตฺตานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิปิ นิทฺทิฎฺฐานิ, สพฺพาเนตานิ อวิภตฺติกานีติ คเหตพฺพานิฯ นิรุตฺติปิฎเก หิ นิปาตปริจฺเฉเท อวิภตฺติกานิ กตฺวา ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุตฺตานิฯ สทฺทตฺถวิทูนํ ปน มเต ปฐมาทิวิภตฺติวเสน สวิภตฺติกานิ ภวนฺติฯ

อิมสฺมิญฺจ ปน ตฺวาทิยนฺตาธิ กาเร อิทญฺจุปลกฺขิตพฺพํ – ภุตฺวา คจฺฉติ, ภุตฺวา คโต, ภุตฺวา คมิสฺสสิ, กสิตฺวา วปติฯ อุมงฺคา นิกฺขมิตฺวาน, เวเทโห นาวมารุหิฯ ภุตฺวาน ภิกฺขุ ภิกฺขสฺสุ อิจฺจาที สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยคาฯ ‘‘ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ภุตฺวา’’ติ อิทํ ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทํฯ ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ, สมานกตฺตุกานิ เจตานิ ปทานิ เอกกตฺตุกานํ กฺริยานํ วาจกตฺตาฯ ตถา เหตฺถ โย คมนกฺริยาย กตฺตา, โส เอว ภุญฺชนกฺริยาย กตฺตุภูโต ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘อนฺธการํ นิหนฺตฺวาน, อุทิโตยํ ทิวากโร;

วณฺณํ ปญฺญาวภาเสหิ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’

อิจฺจาทีนิปิ ปน สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยคาฯ เอตฺถ หิ ‘‘นิหนฺตฺวานา’’ติ ปทํ สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทํฯ ‘‘อุทิโต’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ น วตฺตพฺพํ สมานกาลกฺริยาย อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺมาเยว สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ คเหตพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

เกจิ ปน ‘‘มุขํ พฺยาทาย สยติ, อกฺขิํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสตี’’ติ อุทาหรนฺติฯ อปเร ‘‘นิสชฺชอธีเต, ฐตฺวา กเถตี’’ติฯ ตตฺถ พฺยาทานปริวตฺตนุตฺตรกาโล พฺยาทานูปสมลกฺขณํ ปสฺสนกฺริยาย ลกฺขิยติฯ ‘‘นิสชฺชอธีเต, ฐตฺวา กเถตี’’ติ จ สมานกาลตายปิ อชฺเฌนกถเนหิ ปุพฺเพปิ นิสชฺชฎฺฐานานิ โหนฺตีติ สกฺกา ปุพฺพุตฺตรกาลตา สมฺภาเวตุํ, ตสฺมา ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานิฯ อุทยสมกาลเมว หิ ตนฺนิวตฺตนียนิวตฺตนนฺติฯ

‘‘ทฺวารมาวริตฺวา ปวิสติ’’อิจฺจาทิ สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺ ปโยโคฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปวิสนกฺริยา ปุริมา, อาวรณกฺริยา ปน ปจฺฉิมา, ตสฺมา ‘‘อาวริตฺวา’’ติ อิทํ อปรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปวิสตี’’ติ อิทํ ปน ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ อปเร ‘‘ธ’นฺติ กจฺจ ปติโต ทณฺโฑ’’ติ อุทาหรณนฺติฯ อภิฆาตภูตสมาโยเค ปน อภิฆาตชสทฺทสฺส สมานกาลตา เอตฺถ ลพฺภตีติ อิธาปิ ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานีติฯ

‘‘ปิสาจํ ทิสฺวา จสฺส ภยํ โหติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา’’อิจฺจาทิ อสมาเน กตฺตริ ปโยโคฯ เอตฺถ หิ ปิสาจํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ภยํ โหติ, ปญฺญาย ทิสฺวา อสฺส ปุคฺคลสฺส อาสวา ปริกฺขีณาฯ เอวํ สมานกตฺตุกตา ธาตูนํ น ลพฺภติ ทสฺสนกฺริยาย ปุริเสสุ ปวตฺตนโต, ภวนาทิกฺริยาย จ ภยาทีสุ ปวตฺตนโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

อิทมฺปิ ปเนตฺถ อุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’อิจฺจาทิ ปราปรโยโคฯ ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ชายเต, ‘ธ’นฺติ กตฺวา ทณฺโฑ ปติโต’’อิจฺจาทิ ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโคฯ ‘‘นฺหตฺวา คมนํ, ภุตฺวา สยนํฯ อุปาทาย รูป’’มิจฺจาปิ พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, อสมานกตฺตุกานํ ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, ปราปรโยโค , ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโค, พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติ สตฺตธา ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปโยโค เวทิตพฺโพฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา’’ติ ปุพฺพกาเลเยว เอกกตฺตุกคฺคหณํ กตนฺติ? เยภุยฺเยน ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปุริมกาลกฺริยาทีปนโตฯ กจฺจายเน หิ เยภุยฺเยน ปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิติ กตฺวา’’ติอาทีนํ ปทานํ เหตุอตฺถวเสนปิ ปุพฺพาจริเยหิ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตสฺมา ‘‘ภวิตฺวา’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ ตฺวาทิสทฺทนฺตานํ ปทานํ อญฺเญสญฺจ ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทีนํ ยถาปโยคํ ‘‘ภวนเหตุ ปจนเหตู’’ติอาทินา เหตุอตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

เหตุตฺเถปิ ยโต โหนฺติ, สทฺทา อุสฺสุกฺกนตฺถกา;

ตสฺมา เหตุวเสนาปิ, วเทยฺยตฺถํ วิจกฺขโณฯ

‘‘อิติ กตฺวา’’ติ สทฺทสฺส, อตฺถสํวณฺณนาสุ หิ;

‘‘อิติ กรณเหตู’’ติ, อตฺโถ ธีเรหิ คยฺหติฯ

‘‘คจฺฉามิ ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ’’;

อิติ ปาเฐปิ เหตุตฺโถ, คยฺหเต ปุพฺพวิญฺญุภิฯ

‘‘ยสฺมึ นิพฺพาเน คมน-เหตู’’ติ หิ กถียเต;

เหตุตฺเถวํ ยถาโยค-มญฺญตฺราปิ อยํ นโยฯ

เอวํ ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร จ ตุมนฺตปทญฺจ ตฺวาทิยนฺตปทญฺจาติ อตฺถตฺติกํ วิภตฺตํฯ

โย อิมมตฺถติกํ สุวิภตฺตํ,

กณฺณรสายนมาคมิกานํ;

ธารยเต ส ภเว คตกงฺขา,

ปาวจนมฺหิ คเต สุขุมตฺเถฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

อตฺถตฺติกวิภาโค นาม

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ

เอวํ นานปฺปการโต ภูธาตุรูปานิ ทสฺสิตานิฯ

ปทมาลา นิฎฺฐิตาฯ