สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑. สวิกณาขฺยาตวิภาค

๑. สวิกรณาขฺยาตวิภาค

ตตฺถ ธาตูติ เกนฏฺเฐน ธาตุ? สกตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, วีสติยา อุปสคฺเคสุ เยน เกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสการเณน ปฎิพทฺธา อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, ‘‘อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ, อยมิโต ปจฺจโย ปโร’’ติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ เอสาติปิ ธาตุ, วิทหนฺติ วิทุโน เอตาย สทฺทนิปฺผตฺติํ อยโลหาทิมยํ อยโลหาทิธาตูหิ วิยาติปิ ธาตุฯ เอวํ ตาว ธาตุสทฺทสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ธาตุสทฺโท ชินมเต, อิตฺถิลิงฺคตฺตเน มโต;

สตฺเถ ปุลฺลิงฺคภาวสฺมึ, กจฺจายนมเต ทฺวิสุฯ

อถ วา ชินมเต ‘‘ตโต โคตมิธาตูนี’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺโท ลิงฺควิปลฺลาเส วตฺตติ ‘‘ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติ เอตฺถ ปพฺพตสทฺโท วิย, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อฎฺฐิวาจกตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส’’ติ อฎฺฐิวาจกตฺเตปิ ‘‘ธาตุโย’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตฯ ภูวาทโย สทฺทา ธาตโวฯ เสยฺยถิทํ? ภู อิ กุ เก ตกฺก ตก ตกิ สุกอิจฺจาทโยฯ คณโต เต อฎฺฐวิธา ภูวาทิคโณ รุธาทิคโณ ทิวาทิคโณ สฺวาทิคโณ กิยาทิคโณ คหาทิคโณ ตนาทิคโณ จุราทิคโณ จาติฯ อิทานิ เตสํ วิกรณสญฺญิเต ปจฺจเย ทสฺเสสฺสามฯ อเนกวิธา หิ ปจฺจยา นานปฺปกาเรสุ นามนาม กิตนาม สมาสนาม ตทฺธิตนามาขฺยาเตสุ ปวตฺตนโตฯ สงฺเขปโต ปน ทุวิธาว นามปจฺจโย อาขฺยาตปจฺจโย จาติฯ ตตฺราปิ อาขฺยาตปจฺจยา ทุวิธา วิกรณปจฺจยโนวิกรณปจฺจยวเสนฯ ตตฺถ วิกรณปจฺจโย อการาทิสตฺตรสวิโธ อคฺคหิตคฺคหเณน ปนฺนรสวิโธ จฯ โนวิกรณปจฺจโย ปน ข ฉ สาทิเนกวิโธฯ เย รูปนิปฺผตฺติยา อุปการกา อตฺถวิเสสสฺส โชตกา วา อโชตกา วา โลปนียา วา อโลปนียา วา, เต สทฺทา ปจฺจยาฯ

ปฎิจฺจ การณํ ตํ ตํ, เอนฺตีติ ปจฺจยาถ วา;

ปฎิจฺจ สทฺทนิปฺผตฺติ, อิโต เอตีติ ปจฺจยาฯ

นามิกปฺปจฺจยานํ โย, วิภาโค อาวิ เหสฺสติ;

นามกปฺเป ยโต ตสฺมา, น ตํ วิตฺถารยามเสฯ

โย โนวิกรณานํ ตุ, ปจฺจยานํ วิภาคโต;

โส ปนาขฺยาตกปฺปมฺหิ, วิตฺถาเรนา’คมิสฺสตีติฯ

อิจฺจาเนกวิเธสุ ปจฺจเยสุ ‘‘วิกรณปจฺจยา นาม อิเม’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ กถํ? ภูวาทิคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, รุธาทิคณโต อการิวณฺเณกาโรการปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ปุพฺพมชฺฌฎฺฐาเน นิคฺคหีตาคโม จ, ทิวาทิคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตริ, สฺวาทิคณโต ณุ ณา อุณาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, กิยาทิคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ, คหาทิคณโต ปฺป ณฺหาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ตนาทิคณโต โอ ยิรปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, จุราทิคณโต เณ ณยปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริฯ

อกาโร จ อิวณฺโณ จ, เอ โอการา จ โย ตถา;

ณุ ณา อุณา จ นา ปฺป ณฺหา-ยิรา เณ ณยปจฺจยาฯ

อคฺคหิตคฺคหเณน, เอวํ ปนฺนรเส’ริตา;

วิกรณวฺหยา เอเต, ปจฺจยาติ วิภาวเยฯ

เย เอวํ นิทฺทิฏฺเฐหิ วิกรณปจฺจเยหิ ตทญฺเญหิ จ สปฺปจฺจยา อฎฺฐวิธา ธาตุคณา สุตฺตนฺเตสุ พหูปการา, เตสฺวายํ ภูวาทิคโณฯ ภู สตฺตายํ, ภูธาตุ วิชฺชมานตายํ วตฺตติฯ สกมฺมิกากมฺมิกาสุ ธาตูสุ อยํ อกมฺมิกา ธาตุ, น ปน ‘‘ธมฺมภูโต’’ติอาทีสุ ปตฺติอตฺถวาจิกา อปรา ภูธาตุ วิย สกมฺมิกาฯ เอสา หิ ปริอภิอาทีหิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตาเยว สกมฺมิกา ภวติ, น อุป ปรา ปาตุอาทีหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ ยุตฺตาปิฯ อโต อิมิสฺสา สิทฺธานิ รูปานิ ทฺวิธา เญยฺยานิ อกมฺมกปทานิ สกมฺมกปทานิ จาติฯ

สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ตตฺร ภวติ อุพฺภวติ สมุพฺภวติ ปภวติ ปราภวติ สมฺภวติ วิภวติ, โภติ สมฺโภติ วิโภติ ปาตุภวติ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภติ, อิมานิ อกมฺมกปทานิฯ เอตฺถ ปาตุอิติ นิปาโต, โส ‘‘อาวิภวติ ติโรภวตี’’ติอาทีสุ อาวิ ติโรนิปาตา วิย ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส เนว วิเสสกโร, น จ สกมฺมกตฺตสาธโกฯ อุอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ปน วิเสสกรา, น สกมฺมกตฺตสาธกาฯ เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย น โหติ, ตานิ ปทานิ อกมฺมกานิฯ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพฯ ปริโภติ ปริภวติ, อภิโภติ อภิภวติ, อธิโภติ อธิภวติ, อติโภติ อติภวติ, อนุโภติ อนุภวติ, สมนุโภติ สมนุภวติ, อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวติ, อิมานิ สกมฺมกปทานิฯ เอตฺถ ปริอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส วิเสสกรา เจว สกมฺมกตฺตสาธกา จฯ เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย, ตานิ ปทานิ สกมฺมกานิฯ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ, กฺวจิ อกมฺมกวเสนปิฯ เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อุทฺเทโสยํฯ

ตตฺร ภวตีติ โหติ วิชฺชติ ปญฺญายติ สรูปํ ลภติฯ อุพฺภวตีติ อุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติฯ สมุพฺภวตีติ สมุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติฯ ปภวตีติ โหติ สมฺภวติฯ อถ วา ปภวตีติ ยโต กุโตจิ สนฺทติ, น วิจฺฉิชฺชติ, อวิจฺฉินฺนํ โหติ, ตํ ตํ ฐานํ วิสรติฯ ปราภวตีติ ปราภโว โหติ พฺยสนํ อาปชฺชติ อวุทฺธึ ปาปุณาติฯ สมฺภวตีติ สุฎฺฐุ ภวติ วุทฺธึ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ วิภวตีติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ วิปชฺชติ, วิเสสโต วา ภวติ สมฺปชฺชติฯ โภติ สมฺโภติ วิโภตีติ อิมานิ ‘‘ภวติ สมฺภวติ วิภวตี’’ติ อิเมหิ ยถากฺกมํ สมานนิทฺเทสานิฯ ปาตุภวตีติ ปกาสติ ทิสฺสติ ปญฺญายติ ปากฎํ โหติฯ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภตีติ อิมานิ ‘‘ปาตุภวตี’’ติ อิมินา สมานนิทฺเทสานิฯ เอวํ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ อญฺเญสมฺปิ อกมฺมกปทานํฯ

ปริโภติทุกาทีสุ ปน สตฺตสุ ทุเกสุ ยถากฺกมํ เทฺว เทฺว ปทานิ สมานตฺถานิ, ตสฺมา เทฺว เทฺว ปทานิเยว คเหตฺวา นิทฺทิสิสฺสามฯ ตตฺร ปริโภติ ปริภวตีติ ปรํ หิํสติ ปีเฬติ, อถ วา หีเฬติ อวชานาติฯ อภิโภติ อภิภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติฯ อธิโภติ อธิภวตีติ ปรํ อภิมทฺทิตฺวา ภวติ อตฺตโน วสํ วตฺตาเปติฯ อติโภติ อติภวตีติ ปรํ อติกฺกมิตฺวา ภวติฯ อนุโภติ อนุภวตีติ สุขทุกฺขํ เวเทติ ปริภุญฺชติ สุขทุกฺขปฎิสํเวที โหติฯ สมนุโภติ สมนุภวตีติ สุขทุกฺขํ สุฎฺฐุ เวเทติ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชติ สุฎฺฐุ สุขทุกฺขปฎิสํเวที โหติฯ อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติฯ เอวํ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ กตฺถจิ ปน คจฺฉตีติ ปวตฺตตีติ เอวํ อกมฺมกวเสนปิฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ อญฺเญสํ สกมฺมกปทานํฯ

อปจฺจโย ปโร โหติ, ภูวาทิคณโต สติ;

สุทฺธกตฺตุกฺริยาขฺยาเน, สพฺพธาตุกนิสฺสิเตฯ

อยํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

เหตุกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ภาเวติ วิภาเวติ สมฺภาเวติ ปริภาเวติ, เอวํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ เอกกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ ปจฺฉิมสฺส ปน ทฺวิกมฺมกวเสนปิฯ ปริภาวาเปติ อภิภาวาเปติ อนุภาวาเปติ, เอวมฺปิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ ทฺวิกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิจฺเจวํ ทฺวิธา เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ เญยฺยานิ, อญฺญานิปิ คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ภาเวตีติ ปุคฺคโล ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ภาเวติ อาเสวติ พหุลีกโรติ, อถ วา ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ วิภาเวตีติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ วิภาเวติ วิเสเสน ภาเวติ, วิวิเธน วา อากาเรน ภาเวติ ภาวยติ วฑฺเฒติ, อถ วา วิภาเวตีติ อภาเวติ อนฺตรธาเปติฯ สมฺภาเวตีติ ยสฺส กสฺสจิ คุณํ สมฺภาเวติ สมฺภาวยติ สุฎฺฐุ ปกาเสติ อุกฺกํเสติฯ ปริภาเวตีติ ปริภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปริภาเวติ ปริภาวยติ สมนฺตโต วฑฺเฒติฯ เอวํ เอกกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา ปริภาเวตีติ วาเสตพฺพํ วตฺถุํ ปริภาเวติ ปริภาวยติ วาเสติ คนฺธํ คาหาเปติฯ เอวํ ทฺวิกมฺมกวเสนาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ ปริภาวาเปติ หิํสาเปติ, อถ วา ปริภาวาเปตีติ หีฬาเปติ อวชานาเปติฯ อภิภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ อภิภาวาเปติ อชฺโฌตฺถราเปติฯ อนุภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สมฺปตฺติํ อนุภาวาเปติ ปริโภเชติฯ

ปยุตฺโต กตฺตุนา โยเค, ฐิโตเยวาปฺปธานิเย;

กฺริยํ สาเธติ เอตสฺส, ทีปกํ สาสเน ปทํฯ

กรณวจนํเยว, เยภุยฺเยน ปทิสฺสติ;

อาขฺยาเต การิตฎฺฐานํ, สนฺธาย กถิตํ อิทํฯ

น นาเม การิตฎฺฐานํ, ‘‘โพเธตา’’ อิติอาทิกํ;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ;

อาหริตฺวาน ทีเปยฺย, ปโยคกุสโล พุโธฯ

ตตฺริทํ กรณวจนํ กมฺมตฺถทีปกํ, อุปโยคสามิวจนานิปิ ตทฺทีปกานิ โยเชตพฺพานิฯ กถํ? ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลํ สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ, ตถา ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺส สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติฯ เสสานิ นยานุสาเรน นิทฺทิสิตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพาเนตานิ กรโณปโยคสามิวจนานิ กมฺมตฺถทีปกานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ทฺวิกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพฯ

อยํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

กมฺมกฺริยาปทนิทฺเทส

ภวิยเต วิภวิยเต ปริภวิยเต อภิภวิยเต อนุภวิยเต ปริภูยเต อภิภูยเต อนุภูยเต, เอวํ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อญฺญถา จ ภวิยฺยเต วิภวิยฺยเต ปริภวิยฺยเต อภิภวิยฺยเต อนุภวิยฺยเต ปริภุยฺยเต อภิภุยฺยเต อนุภุยฺยเตติฯ เอตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปทานิเยว กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ กตฺวา โยเชตพฺพานิฯ วิสุญฺหิ กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ น ลพฺภนฺติฯ

ตตฺร ภวิยเตติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปุคฺคเลน ภาวิยเต อาเสวิยเต พหุลีกริยเต, อถ วา ภวิยเตติ วฑฺฒิยเตฯ วิภวิยเตติ วิภาเวตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ปุคฺคเลน วิภวิยเต วิเสเสน ภวิยเต, วิวิเธน วา อากาเรน ภวิยเต วฑฺฒิยเต, อถ วา วิภวิยเตติ อภวิยเต อนฺตรธาปิยเตฯ ปริภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน ปริภวิยเต หิํสิยเต, อถ วา ปริภวิยเตติ หีฬิยเต อวชานิยเตฯ อภิภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน อภิภวิยเต อชฺโฌตฺถริยเต อภิมทฺทิยเตฯ อนุภวิยเตติ สมฺปตฺติ ปุคฺคเลน อนุภวิยเต ปริภุญฺชิยเตฯ ปริภูยเตติ อาทีนิ ตีณิ ‘‘ปริภวิยเต’’ติอาทีหิ ตีหิ สมานนิทฺเทสานิฯ เสสานิ ปน ยถาวุตฺเตหิ ยํ กมฺมเมว ปธานโต คเหตฺวา นิทฺทิสิยติ ปทํ, ตํ กมฺมตฺถทีปกํฯ ตสฺมา กตฺตริ เอกวจเนน นิทฺทิฏฺเฐปิ ยทิ กมฺมํ พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตญฺเญว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ยทิ ปเนกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตญฺเญวฯ ตถา กตฺตริ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺเฐปิ ยทิ กมฺมํ เอกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตญฺเญว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ยทิ ปน พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตญฺเญวฯ กถํ? ภิกฺขุนา ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขุนา ธมฺมา ภวิยนฺเต, ภิกฺขูหิ ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขูหิ ธมฺมา ภวิยนฺเตติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปเทสุ โวหาโร กาตพฺโพฯ ยสฺมึ ปน กมฺมุโน กฺริยาปเท กมฺมตฺถทีปเก กมฺมภูตสฺเสวตฺถสฺส กตฺตุภาวปริกปฺโป โหติ, ตํ กมฺมกตฺตุตฺถทีปกํ, ตํ กมฺมุโน กฺริยาปทโต วิสุํ น ลพฺภติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถวิญฺญาปเน ปโยครจนาฯ สยเมว ปริภวิยเต ทุพฺภาสิตํ ภณํ พาโล ตปฺปจฺจยา อญฺเญหิ ปริภูโตปิ, สยเมว อภิภวิยเต ปาปการี นิรเย นิรยปาเลหิ อภิภูโตปิ ตถารูปสฺส กมฺมสฺส สยํ กตตฺตาติฯ เอตฺถ หิ สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฎ กริยเตติอาทีสุ วิย สุขาภิสงฺขรณียตา ลพฺภเตว, ตโต กมฺมกตฺตุตา จฯ

อยํ กมฺมุโน กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

ภาวกฺริยาปทนิทฺเทส

ภูยเต ภวิยเต อุพฺภวิยเต, เอวํ ภาวสฺส กฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อญฺญถา จ ภุยฺยเต ภวิยฺยเต อุพฺภวิยฺยเตติฯ ตตฺร ยถา ฐียเตปทสฺส ฐานนฺติ ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉนฺติ, เอวํ ภูยเตติอาทีนมฺปิ ภวนนฺติอาทินา ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉิตพฺพํฯ ยถา จ ฐานํ ฐิติ ภวนนฺติอาทีหิ ภาววาจกกิตนฺตนามปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิโยชนมิจฺฉนฺติ, น ตถา ฐียเต ภูยเตติอาทีหิ ภาววาจกาขฺยาตปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิโยชนา อิจฺฉิตพฺพา สมฺพนฺเธ ปวตฺตฉฎฺฐิยนฺตสทฺเทหิ อสมฺพนฺธนียตฺตา อาขฺยาติกปทานํฯ ยสฺมึ ปโยเค ยํ กมฺมุโน กฺริยาปเทน สมานคติกํ กตฺวา วินา กมฺเมน นิทฺทิสิยติ กฺริยาปทํ, กตฺตุวาจกปทํ ปน ปจฺจตฺตวจเนน วา กรณวจเนน วา นิทฺทิสิยติ, ตํ ตตฺถ ภาวตฺถทีปกํฯ น หิ สพฺพถา กตฺตารมนิสฺสาย ภาโว ปวตฺตติฯ เอวํ สนฺเตปิ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิโก ธาตุอตฺโถเยวฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘ฐียเต ภูยเต’’ติอาทีสุ ภาววิสเยสุ กรณวจนเมว ปยุญฺชนฺติ ‘‘นนุ นาม ปพฺพชิเตน สุนิวตฺเถน ภวิตพฺพํ สุปารุเตน อากปฺปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เตสํ มเต ‘‘เตน อุพฺภวิยเต’’ติ กรณวจเนน โยเชตพฺพํฯ ชินมเตน ปน ‘‘โส ภูยเต’’ติอาทินา ปจฺจตฺตวจเนเนวฯ สจฺจสงฺเขปปฺปกรเณ หิ ธมฺมปาลาจริเยน, นิทฺเทสปาฬิยํ ปน ธมฺมเสนาปตินา, ธชคฺคสุตฺตนฺเต ภควตา จ ภาวปทํ ปจฺจตฺตวจนาเปกฺขวเสนุ’จฺจาริตํฯ

กถิโต สจฺจสงฺเขเป, ปจฺจตฺตวจเนน เว,

‘‘ภูยเต’’ อิติ สทฺทสฺส, สมฺพนฺโธ ภาวทีปโนฯ

นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘รูปํ, วิโภติ วิภวิยฺยติ’’;

อิติ ทสฺสนโต วาปิ, ปจฺจตฺตวจนํ ถิรํฯ

ตถา ธชคฺคสุตฺตนฺเต, มุนินาหจฺจภาสิเต;

‘‘โส ปหียิสฺสติ’’ อิติ, ปาฬิทสฺสนโตปิ จฯ

ปารมิตานุภาเวน, มเหสีนํว เทหโต;

สนฺติ นิปฺผาทนา, เนว, สกฺกตาทิวโจ วิยฯ

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ;

เอกวจนิกญฺจาปิ, พหุวจนิกมฺปิ จ;

กาตพฺพมิติ โน ขนฺติ, ปรสฺสปทอาทิเกฯ

ตสฺมา รูปํ วิภวิยฺยติ, รูปานิ วิภวิยฺยนฺติ, ตฺวํ วิภวิยฺยสิ, ตุมฺเห วิภวิยฺยถ, อหํ วิภวิยฺยามิ, มยํ วิภวิยฺยาม, รูปํ วิภวิยฺยเต, รูปานิ วิภวิยฺยนฺเต อิจฺเจวมาทิ ชินวจนานุรูปโต โยเชตพฺพํฯ อตฺรายํ ปทโสธนา –

วิภวิยฺยตีติ อิทํ, กมฺมปทสมานกํ;

น จ กมฺมปทํ นาปิ, กมฺมกตฺตุปทาทิกํฯ

ยทิ กมฺมปทํ เอตํ, ปจฺจตฺตวจนํ ปน;

กมฺมํ ทีเปยฺย กรณ-วจนํ กตฺตุทีปกํฯ

ยทิ กมฺมกตฺตุปทํ, ‘‘ปียเต’’ติ ปทํ วิย;

สิยา สกมฺมกํ, เนตํ, ตถา โหตีติ ทีปเยฯ

ยทิ กตฺตุปทํ เอตํ, วิภวติปทํ วิย;

วินา ยปจฺจยํ ติฏฺเฐ, น ตถา ติฎฺฐเต อิทํฯ

น กตฺตริ ภุวาทีนํ, คเณ ยปจฺจโย รุโต;

ทิวาทีนํ คเณเยว, กตฺตริ สมุทีริโตฯ

น ภูธาตุ ทิวาทีนํ, ธาตูนํ ทิสฺสเต คเณ;

ภูวาทิกจุราทีนํ, คเณสุเยว ทิสฺสติฯ

‘‘วิภวิยฺยติ’’ อิจฺจาโท, ตสฺมา ยปจฺจโย ปน;

ภาเวเยวาติ วิญฺเญยฺยํ, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

เอตฺถ หิ ปากฎํ กตฺวา, ภาวการกลกฺขณํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ ทานิ, สกฺกจฺจํ เม นิโพธถฯ

‘‘ติสฺโส คจฺฉติ’’อิจฺจตฺร, กตฺตารํ กตฺตุโน ปทํ;

‘‘ธมฺโม เทสิยติ’’จฺจตฺร, กมฺมํ ตุ กมฺมุโน ปทํฯ

สรูปโต ปกาเสติ, ตสฺมา เต ปากฎา อุโภ;

ตถา วิภวิยฺยตีติ-อาทิภาวปทํ ปนฯ

สรูปโต น ทีเปติ, การกํ ภาวนามกํ;

ทพฺพภูตํ ตุ กตฺตารํ, ปกาเสติ สรูปโตฯ

กตฺตารํ ปน ทีเปนฺตํ, กตฺตุสนฺนิสฺสิตมฺปิ ตํ;

ภาวํ ทีเปติ สฺวากาโร, ปจฺจเยน วิภาวิโตฯ

ยสฺมา จ กตฺตุภาเวน, ภาโว นาม น ติฎฺฐติ;

กตฺตาว กตฺตุภาเวน, ภาวฎฺฐาเน ฐิโต ตโตฯ

ยชฺเชวํ กตฺตุโวหาโร, ภาวสฺส ตุ กถํ สิยา;

‘‘สาวกานํ สนฺนิปาโต, อโหสิ’’อิติอาทิสุฯ

อิติ เจ นิสฺสยานํ ตุ, วสา นิสฺสิตสมฺภวา;

กตฺตุฎฺฐาเนปิ ภาวสฺส, กตฺตุปญฺญตฺติ สิชฺฌติฯ

การเก กตฺตุกมฺมเวฺห, กฺริยาสนฺนิสฺสเย ยถา;

ธาเรนฺตี อาสนถาลี, กฺริยาธาโรติ กปฺปิตาฯ

ตถา ภาวปทํ ธีรา, กตฺตารํ ภาวนิสฺสยํ;

ทีปยนฺตมฺปิ กปฺเปนฺติ, ภาวสฺส วาจกํ อิติฯ

เกจิ อทพฺพภูตสฺส, ภาวสฺเสกตฺตโต พฺรวุํ;

ภาเวเทกวโจวาทิ-ปุริสสฺเสว โหติติฯ

ปาฬึ ปตฺวาน เตสํ ตุ, วจนํ อปฺปมาณกํ;

‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา, ปหียิสฺสนฺติ’’ อิติ หิฯ

ปาโฐ ปาวจเน ทิฏฺโฐ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส;

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํฯ

วจเนหิ ยุตํ ทฺวีหิ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ โน รุจิ;

ภาเว กฺริยาปทํ นาม, ปาฬิยํ อติทุทฺทสํ;

ตสฺมา ตคฺคหณูปาโย, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาติฯ

อยํ ภาวสฺส กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ, ภาวสฺส กฺริยาปทานิ จาติ จตุธา, กมฺมกตฺตุกฺริยาปเทหิ วา ปญฺจธา ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานิ กฺริยาปทานิ นานปฺปกาเรน นิทฺทิฎฺฐานิ, เอตานิ โลกิยานํ ภาวเภทวเสน โวหารเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิฯ อตฺถโต ปน กมฺมกตฺตุภาวการกตฺตยวเสน ติวิธาเนวฯ เหตุกตฺตา หิ สุทฺธกตฺตุสงฺขาเต การเก ตสฺสงฺคภาวโต สงฺคหมุปคจฺฉติ, ตถา กมฺมกตฺตา กมฺมการเก, ภาโว ปน เกวโลฯ โส หิ คมนปจนลวนาทิวเสนาเนกวิโธปิ กฺริยาสภาวตฺตา เภทรหิโต การกนฺตโรฯ เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา ทพฺพเภเทน ภิชฺชติฯ เตน ปาวจเน ภาววาจกํ ปทํ พหุวจนนฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อาขฺยาติกปเท ภาวการกโวหาโร นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย คโต, อตฺถโต ปน ภาวสฺส การกตา นุปปชฺชติฯ โส หิ น กิญฺจิ ชเนติ, น จ กฺริยาย นิมิตฺตํฯ กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว หิ การกลกฺขณํฯ อิติ มุขฺยโต วา เหตุโต วา ภาวสฺส การกตา น ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเตปิ โส กรณมตฺตตฺตา การกํฯ ตถา หิ กรณํ กาโร, กฺริยา, ตเทว การกนฺติ ภาวสฺส การกตา ทฎฺฐพฺพาฯ ยสฺมา ปน กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว การกลกฺขณํ, ตสฺมา นามิกปเท การกลกฺขเณ ภาวการกนฺติ โวหารํ ปหาย กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณานํ ฉนฺนํ วตฺถูนํ กตฺตุการกกมฺมการกนฺติอาทิ โวหาโร กริยติ เวยฺยากรเณหิฯ เอวํ นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย วุตฺตํ ภาวการกญฺจ เทฺว จ กมฺมกตฺตุการกานีติ การกตฺตยํ ภวติฯ ตทฺทีปกญฺจาขฺยาติกปทํ ติการกํฯ

อิมมตฺถญฺหิ สนฺธาย, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

มหาเวยฺยากรเณหิ, นิรุตฺตินยทสฺสิภิฯ

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

อิธ ภาวกมฺเมสุ อตฺตโนปทุปฺปตฺติํ เกจิ อกฺขรจินฺตกา อวสฺสมิจฺฉนฺตีติ เตสํ มติวิภาวนตฺถมมฺเหหิ ภาวกมฺมานํ กฺริยาปทานิ อตฺตโนปทวเสนุทฺทิฎฺฐานิ เจว นิทฺทิฎฺฐานิ จฯ สพฺพานิปิ ปเนตานิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ กฺริยาปทมาลมิจฺฉตา ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน โยเชตพฺพานิฯ ปาฬิอาทีสุ หิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน ทฺวิธา ฐิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ สมาธิชฺฌานกุสลา, วนฺทนฺติ โลกนายกํฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติฯ กถํ ปฎิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส รูปํ วิโภติ วิภวิยฺยติฯ โส ปหียิสฺสติฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต ตปเตฯ ปูชโก ลภเต ปูชํฯ ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺเต ตาทิสํ สุตํฯ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต สพฺรหฺมาฯ อคฺคิชาทิ ปุพฺเพว ภูยเตฯ โส ปหีเยถาปิ โน ปหีเยถาติ เอวํ ทฺวิธา ฐิตานิฯ อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

ติการกานิ สพฺพานิ, กฺริยาปทานิ ปายโต;

ปรสฺสปทโยเคน, ทิสฺสนฺติ ปิฎกตฺตเยฯ

อตฺตโนปทยุตฺตานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ หิ;

อตีวปฺปานิ คาถาสุ, ปทานีติ พหูนิ ตุฯ

คาถาสุ เจวิตรานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ;

สุพหูเนว หุตฺวาน, ทิสฺสนฺตีติ ปกาสเยฯ

ปทานํ นิทฺเทโส ปนติ อนฺติอาทีนํ เตสํ เตสํ วจนานมนุรูเปน โยเชตพฺโพฯ เอวํ ติการกกฺริยาปทานิ สรูปโต ววตฺถานโต นิทฺเทสโต จ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ โนปสคฺคากมฺมิกาทิวเสน ภวติสฺส ธาตุสฺส วินิจฺฉยํ วทาม –

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

โสปสคฺคา สกมฺมา จ, อิติ ภูติ วิภาวิตาฯ

อิทํ ตุ วจนํ ‘‘ธมฺม-ภูโต ภุตฺวา’’ติอาทิสุ;

ปตฺตานุภวนตฺถํ เม, วิวชฺเชตฺวา อุทีริตํฯ

เอเตน ปน อตฺเถน, โนปสคฺคสกมฺมิกํ;

คเหตฺวา จตุธา โหติ, อิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

ภูธาตุ การิเต สนฺเต, เอกกมฺมา ภวนฺติ หิฯ

‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, วิภาเวตี’’ติมานิธ;

ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญูหิ, สาสนญฺญูหิ สาสเนฯ

โสปสคฺคา สกมฺมา ตุ, การิตปฺปจฺจเย สติ;

ทฺวิกมฺมาเยว โหตีติ, ญาตพฺพํ วิญฺญุนา กถํฯ

อภิภาเวนฺติ ปุริสา, ปุริเส ปาณชาติกํ;

อนุภาเวติ ปุริโส, สมฺปตฺติํ ปุริสํ อิติฯ

อิทํ สกมฺมกํ นาม, อกมฺมกมิทํ อิติ;

กถมมฺเหหิ ญาตพฺพํ, วิตฺถาเรน วเทถ โนฯ

วิตฺถาเรเนว กึ วตฺตุํ, สกฺโกมิ เอกเทสโต;

กถยิสฺสามิ สกฺกจฺจํ, วทโต เม นิโพธถฯ

อาขฺยาติกปทํ นาม, ทุวิธํ สมุทีริตํ;

สกมฺมกมกมฺมญฺจ, อิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

ตตฺร ยสฺส ปโยคมฺหิ, ปทสฺส กตฺตุนา กฺริยา;

นิปฺผาทิตา วินา กมฺมํ, น โหติ ตํ สกมฺมกํฯ

‘‘ปจตี’’ติ หิ วุตฺเต ตุ, เยน เกนจิ ชนฺตุนา;

โอทนํ วา ปนญฺญํ วา, กิญฺจิ วตฺถุนฺติ ญายติฯ

ยสฺส ปน ปโยคมฺหิ, กมฺเมน รหิตา กฺริยา;

ปทสฺส ญายเต เอตํ, อกมฺมกนฺติ ตีรเยฯ

‘‘ติฎฺฐติ เทวทตฺโต’’ติ, วุตฺเต เกนจิ ชนฺตุนา;

ฐานํว พุทฺธิวิสโย, กมฺมภูตํ น กิญฺจิปิฯ

สกมฺมกปทํ ตตฺถ, กตฺตารํ กมฺมเมว จ;

ปกาเสติ ยถาโยค-มิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

‘‘โอทนํ ปจติ โปโส, โอทโน ปจฺจเต สยํ’’;

อิจฺจุทาหรณา เญยฺยา, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

อกมฺมกปทํ นาม, กตฺตารํ ภาวเมว จ;

ยถารหํ ปกาเสติ, อิติ ธีโรปลกฺขเยฯ

กตฺตารํ ‘‘ติฎฺฐติ’’จฺจตฺร, สูเจติ ภาวนามกํ;

‘‘อุปฎฺฐียติ’’ อิจฺจตฺร, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

เอวํ สกมฺมกากมฺมํ, ญตฺวา โยเชยฺย พุทฺธิมา;

ติกมฺมกญฺจ ชาเนยฺย, กราโท การิเต สติฯ

‘‘สุวณฺณํ กฎกํ โปโส, กาเรติ ปุริส’’นฺติ จ;

‘‘ปุริโส ปุริเส คามํ, รถํ วาเหติ’’อิจฺจปิฯ

เอตฺถ ภวติธาตุมฺหิ, นโย เอโส น ลพฺภติ;

ตสฺมา ทฺวิกมฺมกญฺเญว, ปทเมตฺถ วิภาวิตํฯ

เอทิโส จ นโย นาม, ปาฬิยํ ตุ น ทิสฺสติ;

เอกจฺจานํ มเตเนว, มยา เอวํ ปกาสิโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘ตเมนํ ราชา, วิวิธา กมฺมการณา;

การาเปตี’’ติ โย ปาโฐ, นิทฺเทเส ตํ สุนิทฺทิเสฯ

‘‘มนุสฺเสหี’’ติ อาหริตฺวา, ปาฐเสสํ สุเมธโส;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิติ ปาฐสฺส ทสฺสนาฯ

เอตํ นยํ วิทู ญตฺวา, โยเชปาฐานุรูปโต;

‘‘สุวณฺณํ กฎกํ โปโส, กาเรติ ปุริเสนิ’’ติฯ

วิกรณปฺปจฺจยาว, วุตฺตา เอตฺถ สรูปโต;

สคเณ สคเณ เตสํ, วุตฺติํ ทีเปตุเมว จฯ

‘‘อสฺมึ คเณ อยํ ธาตุ, โหตี’’ติ เตหิ วิญฺญุโน;

วิญฺญาเปตุญฺจ อญฺเญหิ, ญาปนา ปจฺจเยหิ นฯ

ตถา หิ ภาวกมฺเมสุ, วิหิโต ปจฺจโย ตุ โย;

อฎฺฐวิเธปิ ธาตูนํ, คณสฺมึ สมฺปวตฺตติฯ

ภูธาตุเชสุ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;

นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโตฯ

เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,

เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ ญาณีปิ ตสฺมา;

อจฺจนฺตญฺเญว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,

โยคํ เตสํ ปโยเค ปฎุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ