สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพนามญฺจ ตสฺสมํ;

นามญฺจ โยชิตํ นานา-นาเมเหว วิเสสโตฯ

ยานิ โหนฺติ ติลิงฺคานิ, อนุกูลานิ ยานิ จ;

ติลิงฺคานํ วิเสเสน, ปทาเนตานิ นามโตฯ

‘‘สพฺพสาธารณกานิ, นามานิ’’จฺเจว อตฺถโต;

สพฺพนามานิ วุจฺจนฺติ, สตฺตวีสติ สงฺขโตฯ

เตสุ กานิจิ รูเปหิ, เสสาญฺเญหิ จ ยุชฺชเร;

กานิจิ ปน สเหว, เอเตสํ ลกฺขณํ อิทํฯ

เอตสฺมา ลกฺขณา มุตฺตํ, น ปทํ สพฺพนามิกํ;

ตสฺมาตีตาทโย สทฺทา, คุณนามานิ วุจฺจเรฯ

สพฺพนามานิ นาม – สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญอญฺญตร อญฺญตม ปุพฺพ ปร อปร ทกฺขิณ อุตฺตร อธร ย ต เอต อิม อมุ กึ เอก อุภทฺวิ ติ จตุ ตุมฺห อมฺห อิจฺเจตานิ สตฺตวีสฯ

เอเตสุ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ, โส จ สพฺพสพฺพาทิวเสน เญยฺโยฯ กตร กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ อิตรสทฺโท วุตฺตปฎิโยคีวจโนฯ อญฺญสทฺโท อธิคตาปรวจโนฯ อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ ปุพฺพาทโย อุตฺตรปริยนฺตา ทิสากาลาทิววตฺถาวจนาฯ ตถา หิ ปุพฺพ ปรา ปร ทกฺขิณุตฺตรสทฺทา ปุลฺลิงฺคตฺเต ยถารหํ กาลเทสาทิวจนา, อิตฺถิลิงฺคตฺเต ทิสาทิวจนา, นปุํสกลิงฺคตฺเต ฐานาทิวจนาฯ อธรสทฺโทปิ เหฎฺฐิมตฺถวาจโก ววตฺถาวจโนเยว, โส จ ติลิงฺโค ‘‘อธโร ปตฺโตฯ อธรา อรณี, อธรํ ภาชน’’มิติ, ยํสทฺโท อนิยมตฺโถฯ ตํสทฺโท ปรมฺมุขาวจโนฯ เอตสทฺโท สมีปวจโนฯ อิมสทฺโท อจฺจนฺตสมีปวจโนฯ อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ เอกสทฺโท สงฺขาทิวจโนฯ วุตฺตญฺหิ –

เอกสทฺโท อญฺญตฺถเสฎฺฐอสหายสงฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ, อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ เสฏฺเฐฯ ‘‘เอโก วูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ อสหาเยฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ สงฺขายนฺติฯ

ยตฺเถส สงฺขาวจโน, ตตฺเถกวจนนฺโตวฯ อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโยฯ ทฺวิติจตุสทฺทา สงฺขาวจนา, สพฺพกาลํ พหุวจนนฺตาวฯ ตุมฺหสทฺโท เยน กเถติ, ตสฺมึ วตฺตพฺพวจนํฯ อมฺหสทฺโท อตฺตนิ วตฺตพฺพวจนํฯ

อิทานิ เตสํ นามิกปทมาลํ กถยาม –

สพฺโพ, สพฺเพฯ สพฺพํ, สพฺเพฯ สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ โภสพฺพ, ภวนฺโต สพฺเพฯ

ตตฺร ‘‘สพฺโพ ภูโต, สพฺเพ ภูตา’’ติอาทินา, ‘‘สพฺโพ ปุริโส, สพฺเพ ปุริสา’’ติอาทินา จ นเยน สพฺพานิ ปุลฺลิงฺคนาเมหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ ยานิ ปน ยมกมหาเถเรน ปุนฺนปุํสกวิสเย สพฺพ กตร กตมาทีนํ อญฺญานิปิ รูปานิ วุตฺตานิฯ ตํ ยถา?

‘‘สพฺพา’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, นิสฺสกฺเก ภุมฺมเก ปน;

‘‘สพฺเพ’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, ยมเกน ปกาสิตํฯ

ตญฺเจ อุปปริกฺขิตฺวา, ยุตฺตํ คณฺหนฺตุ โยคิโน;

สพฺพนามิกรูปญฺหิ, วิวิธํ ทุพฺพุธํ ยโตฯ

สพฺพา, สพฺพา, สพฺพาโยฯ สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโยฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิฯ สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํฯ สพฺพายํ, สพฺพสฺสา, สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุฯ โภติ สพฺเพ, โภติโย สพฺพา, สพฺพาโยฯ อิตฺถิลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ‘‘สพฺพา ภาวิกา, สพฺพา ภาวิกาโย’’ติ, ‘‘สพฺพา กญฺญา, สพฺพา กญฺญาโย’’ติ จ อาทินา อิตฺถิลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพสฺสา’’ติ ปทํ ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐีสตฺตมีวเสน ปญฺจธา วิภตฺตํ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ กรณปฺปโยคาทิทสฺสนโตฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย กตํฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย เทติฯ อยํ กญฺญา สพฺพสฺสา กญฺญาย หีนา วิรูปาฯ อยํ กญฺญา สพฺพสฺสา กญฺญาย อุตฺตมา อภิรูปาฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย อเปติ, สพฺพสฺสา กญฺญาย ธนํฯ สพฺพสฺสา กญฺญาย ปติฎฺฐิตํฯ

สพฺพํ, สพฺพานิฯ สพฺพํ, สพฺพานิฯ สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ ฯ สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํฯ สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ โภสพฺพ, ภวนฺโต สพฺพานิฯ นปุํสกลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ‘‘สพฺพํ ภูตํ, สพฺพานิ ภูตานิฯ สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติฯ

อิทานิสฺส ปรปเทน สทฺธึ สมาโส เวทิตพฺโพ ‘‘สพฺพสาธารโณ สพฺพเวรี’’อิติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ สาธารโณ สพฺพสาธารโณฯ สพฺเพสํ เวรี, สพฺเพ วา เวริโน ยสฺส โสยํ สพฺพเวรีติ สมาสวิคฺคโหฯ ยถา ปน สพฺพสทฺทสฺส ปทมาลา ลิงฺคตฺตยวเสน โยชิตา, เอวํ กตรสทฺทาทีนมฺปิ อธรสทฺทปริยนฺตานํ โยเชตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อุภยสทฺทวชฺชิโต ปุลฺลิงฺคเปยฺยาโล –

กตโร, กตเรฯ กตรํ…เป.… โภกตร, ภวนฺโต กตเรฯ กตโม, กตเมฯ อิตโร, อิตเรฯ อญฺโญ, อญฺเญฯ อญฺญตโร, อญฺญตเรฯ อญฺญตโม, อญฺญตเมฯ ปุพฺโพ, ปุพฺเพฯ ปโร, ปเรฯ อปโร, อปเรฯ ทกฺขิโณ, ทกฺขิเณฯ อุตฺตโร, อุตฺตเรฯ อธโร, อธเร…เป.… โภอธร, ภวนฺโต อธเรติฯ

อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต นปุํสกลิงฺคเปยฺยาโล –

กตรํ, กตรานิฯ กตรํ…เป.… โภกตร, ภวนฺโต กตรานิฯ กตมํฯ อุภยํฯ อิตรํฯ อญฺญํฯ อญฺญตรํฯ อญฺญตมํฯ ปุพฺพํฯ ปรํฯ อปรํฯ ทกฺขิณํฯ อุตฺตรํฯ อธรํ, อธรานิฯ อธรํ…เป.… โภอธร, ภวนฺโต อธรานีติฯ

อิทานิ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ปรสทฺทาทีนํ รูปนฺตรนิทฺเทโส วุจฺจติฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘ปุริสา’’ติ วิย ‘‘ปรา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ ทิสฺสติฯ เอวรูโป นโย อปรสพฺพกตราทีสุ อญฺญตมปริโยสาเนสุ นวสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน ปุพฺพทกฺขิณุตฺตราธเรสุ จตูสุ ลพฺเภยฺยฯ ตถา ‘‘ปุริเส’’ติ วิย ปาฬิอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ สจฺจสงฺเขเป ‘‘อิตเร’’ติ, กจฺจายเน จ ‘‘ปเร’’ติ สตฺตมีเอกวจนํ ทิสฺสติฯ เอวรูโป นโย สพฺพ อญฺญสทฺเทสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน กตรกตมาทีสุ เสเสสุ อธรปริโยสาเนสุ ทฺวาทสสุ ลพฺเภยฺยฯ ตถา ‘‘ปุริสา’’ติ วิย สพฺพา กตรา อิจฺจาทิ ปญฺจมีเอกวจนนโย ปาฬิอาทีสุ อปฺปสิทฺโธฯ เอวํ สนฺเตปิ อยํ นโย ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺโต เจ, คเหตพฺโพฯ

อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต อิตฺถิลิงฺคเปยฺยาโล –

กตรา, กตรา, กตราโยฯ กตรํ…เป.… โภติ กตเร, โภติโย กตรา, กตราโยฯ กตมาฯ อุภยาฯ อิตราฯ อญฺญตราฯ อญฺญตมาฯ ปุพฺพาฯ ปราฯ อปราฯ ทกฺขิณาฯ อุตฺตราฯ อธรา, อธรา, อธราโยฯ อธรํ…เป.… โภติ อธเร, โภติโย อธรา, อธราโยติฯ

ยสฺมา ปเนเตสุ อิตร อญฺญอญฺญตร อญฺญตมานํ ปาฬิยาทีสุ ‘‘อิตริสฺสา’’ติอาทิทสฺสนโต โกจิ เภโท วตฺตพฺโพ , ตสฺมา จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ เอกวจนฎฺฐาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตราย, อญฺญิสฺสา, อญฺญายฯ อญฺญตริสฺสา, อญฺญตราย, อญฺญตมิสฺสา, อญฺญตมายา’’ติ โยเชตพฺพํฯ ตถา ตติยาปญฺจมีนเมกวจนฎฺฐาเน ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึฯ กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ กรณนิสฺสกฺกปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมิยา ปเนกวจนฎฺฐาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ, อิตราย, อิตรายํ, อญฺญิสฺสา, อญฺญิสฺสํ, อญฺญาย, อญฺญายํ, อญฺญตริสฺสา, อญฺญตริสฺสํ, อญฺญตราย, อญฺญตรายํ, อญฺญตมิสฺสา, อญฺญตมิสฺสํ, อญฺญตมาย, อญฺญตมาย’’นฺติ โยเชตพฺพํ ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ

ตตฺร สพฺพสทฺโท สพฺพสพฺพํ, ปเทสสพฺพํ, อายตนสพฺพํ, สกฺกายสพฺพนฺติ จตูสุ วิสเยสุ ทิฎฺฐปฺปโยโคฯ ตถา เหส ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโตฯ ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิตํ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ ปเทสสพฺพสฺมึฯ ‘‘สพฺพํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามิ…เป.… กตมญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ จกฺขุญฺเจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จา’’ติ เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมึฯ ‘‘สพฺพํ สพฺพโต สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ สกฺกายสพฺพสฺมึฯ ตตฺถ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโต นิปฺปเทโส, อิตเรสุ ตีสุ สปฺปเทโสติ เวทิตพฺโพฯ อิจฺเจวํ –

สพฺพสพฺพปเทเสสุ , อโถ อายตเนปิ จ;

สกฺกาเย จาติ จตูสุ, สพฺพสทฺโท ปวตฺตติฯ

กตร กตมสทฺเทสุ กตรสทฺโท อปฺเปสุ เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา ภิยฺโย วา อปฺปมุปาทาย วตฺตติฯ กตมสทฺโท พหูสุ เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา พหุํ วา อุปาทาย วตฺตติฯ กตรสทฺโท หิ อปฺปวิสโย, กตมสทฺโท พหุวิสโยฯ ตตฺริเม ปโยคา ‘‘กตเรน มคฺเคน คนฺตพฺพํฯ สมุทฺโท กตโร อยํฯ กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติฯ กตเม ธมฺมา กุสลาฯ ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา, อิมาโย, กตมํ ทิสํ ติฎฺฐติ นาคราชา’’ฯ อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติฯ อุภโยฯ อุภยํฯ อุภโยฯ อุภเยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺเค สพฺพสทฺท สมํฯ อุภโย ชนา ติฎฺฐนฺติฯ อุภโย ชเน ปสฺสติฯ ยถา อุโภปุตฺตาฯ อุโภปุตฺเตติฯ ‘‘อุภโย’’ติ หิ ปทํ ‘‘อุโภ’’ติ ปทมิว พหุวจนนฺตภาเวน ปสิทฺธํ, น ตฺเวกวจนนฺตภาเวนฯ เอตฺถ หิ –

‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวญฺจ ธนุเสข จ;

อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ, อุภโย เทวมานุสา’’

‘‘อุภโย เต ปิตาภาตโร’’ติ ตทตฺถสาธกานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ยทา ปนายสฺมนฺโต ‘‘อุภโย’’ติ เอกวจนนฺตํ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถฯ โก หิ สมตฺโถ อนนฺตนยปฎิมณฺฑิเต สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก ชินสาสเน นิรวเสสโต นยํ ทฎฺฐุํ ทสฺเสตุญฺจ อญฺญตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทนฯ อิทญฺเจตฺถุปลกฺขิตพฺพํ –

อญฺญสทฺโท ปุพฺพสทฺโท, ทกฺขิโณ จุตฺตโร ปโร;

สพฺพนาเมสุ คยฺหนฺติ, อสพฺพนามิเกสุปิฯ

เอเตสญฺหิ สพฺพนาเมสุ สงฺคโห วิภาวิโตวฯ

อิทานิ อสพฺพนาเมสุ สงฺคโห วุจฺจเต – ตตฺถ อญฺญสทฺโท ตาว ยทา พาลวาจโก, ตทา สพฺพนามํ นาม น โหติฯ อสพฺพนามตฺตา จ สพฺพถาปิ ปุริส กญฺญา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺโพฯ ตถา หิ น ชานาตีติ อญฺโญ, พาโล ปุริโสฯ น ชานาตีติ อญฺญา, พาลา อิตฺถีฯ น ชานาตีติ อญฺญํ, พาลํ กุลนฺติ วจนตฺโถฯ เอวํ วิทิตฺวา ปุลฺลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺโญ, อญฺญาฯ อญฺญํ, อญฺเญ’’ติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺญา, อญฺญา, อญฺญาโย’’ติอาทินา กญฺญานเยเนว, นปุํสกลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘อญฺญํ, อญฺญานี’’ติอาทินา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺพาฯ

อิมสฺมิญฺหิ อตฺถวิเสเส พาลชเน วตฺตุกาเมน ‘‘อญฺญา ชนา’’ติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญชนา’’ติ วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อญฺญถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ ตถา ‘‘อญฺญานํ ชนาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญสํ ชนานํ, อญฺเญสานํ ชนาน’’นฺติ วา วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติฯ ตถา ‘‘อญฺญานํ อิตฺถีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺญาสํ อิตฺถีน’’นฺติ วุตฺเตปิ, ‘‘อญฺญานํ กุลาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อญฺเญสํ กุลานํ, อญฺเญสานํ กุลาน’’นฺติ วา วุตฺเตปิฯ สพฺพนามิกวเสน ปน อธิคตาปรวจนิจฺฉายํ ‘‘อญฺเญชนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, น ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทินาฯ ตถา หิ ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อญฺญถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ อิติ ยตฺถ ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อญฺเญชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติ, ยตฺถ ปน ‘‘อญฺเญชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อญฺญา ชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติฯ ยา เอตสฺมึ อตฺถวิเสเส สลฺลกฺขณา ปญฺญา, อยํ นีติยา มคฺโค ยุตฺตายุตฺติวิจารเณ เหตุตฺตา, โลกสฺมิญฺหิ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา นีตีติ วุตฺตาฯ สา จ วินา ปญฺญาย น สิชฺฌติฯ เอวํ อญฺญสทฺโท อสพฺพนามิโกปิ ภวติฯ

ปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺเทสุ ปุพฺพสทฺโท ยตฺถ ปธานวาจโก, ยตฺถ จ ‘‘เสมฺหํ ปุพฺโพ’’ติอาทีสุ โลหิตโกปชวาจโก, ตตฺถ อสพฺพนามิโกฯ ปฐมตฺเถ ติลิงฺโค, ทุติยตฺเถ เอกลิงฺโคฯ อุตฺตมตฺถวาจโก ปน อุตฺตรสทฺโท จ ปรสทฺโท จ อสพฺพนามิโก ติลิงฺโคเยวฯ ตถา ‘‘ทกฺขิณสฺสา วหนฺติม’’นฺติ เอตฺถ วิย สุสิกฺขิตตฺถจตุรตฺถวาจโก ทกฺขิณสทฺโทฯ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติอาทีสุ ปน เทยฺยธมฺมวาจโก ทกฺขิณาสทฺโท นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค อสพฺพนามิโกเยวฯ เอวํ อญฺญปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺทา อสพฺพนามิกาปิ สนฺตีติ เตสํ สพฺพนาเมสุปิ อสพฺพนาเมสุปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ กตรสทฺทาทีนํ ปรปเทน สทฺธึ สมาโส นียเต ‘‘กตรคามวาสี กตมคามวาสีฯ อุภยคามวาสิโน, อิตรคามวาสี อญฺญตรคามวาสี, ปุพฺพทิสา, ปรชโน, ทกฺขิณทิสา, อุตฺตรทิสา, อธรปตฺโต’’ติฯ ตตฺร ‘‘กตโร คาโม กตรคาโม, กตโม คาโม กตมคาโม, อุภโย คามา อุภยคามา’’ติอาทินา ยถารหํ สมาสวิคฺคโห, กตรสทฺทสฺส ปน กตมสทฺเทน สทฺธึ สมาสํ อิจฺฉนฺติ ทฺวิธา จ รูปานิ ครู ‘‘กตโร จ กตโม จ กตรกตเม กตรกตมา วา’’ติ ฯ ตสฺมา สพฺพนามิกนเยน สุทฺธนามิเกสุ ปุริสนเยน จ กตร กตมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, เตนสฺส สมฺปทานสามิวจนฎฺฐาเนสุ ‘‘กตรกตเมสํ, กตรกตเมสานํ, กตรกตมาน’’นฺติ ตีณิ รูปานิ สิยุํ ‘‘กตรา จ กตมา จ กตรกตมา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน กตสมาเส ปน สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ กญฺญานเยน จ โยเชตพฺพาฯ ‘‘กตรญฺจ กตมญฺจ กตรกตมานี’’ติ เอวํ นปุํสกลิงฺควเสน กตสมาเส สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ จิตฺตนเยน จ โยเชตพฺพาฯ

อยํ ปเนตฺถ วิเสโสปิ เวทิตพฺโพ – ปุพฺพาปราทิสทฺ ทา ทฺวนฺทสมาสาทิวิธึ ปตฺวา เสหิ รูเปหิ รูปวนฺโต น โหนฺติ, ตํ ยถา? ปุพฺพาปรา, อธรุตฺตรา, มาสปุพฺพา ปุริสา, ทิฎฺฐปุพฺพา ปุริสา, ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพา สาวกา, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต ปฐมาพหุวจนรูปํฯ เอตฺเถกาโร อาเทสภูโต น ทิสฺสติฯ ปุพฺพาปรานํ อธรุตฺตรานํ, มาสปุพฺพานํ ปุริสานํ, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนรูปํฯ เอตฺถ สํ สานมิ จฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติฯ ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพานํ สาวกานํ, ตถาคตํ ทิฎฺฐปุพฺพานํ สาวิกานํ, กุลานํ วา, อิทํ ติลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนรูปํฯ เอตฺถาปิ สํ สานมิจฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติฯ มาสปุพฺพายํ มาสปุพฺพาย, ปิยปุพฺพายํ ปิยปุพฺพาย, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต สตฺตมีจตุตฺถีฉฎฺฐีนํ เอกวจนรูปํฯ เอตฺถาเทสภูตา สํ สา น ทิสฺสนฺติฯ มาสปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, ปิยปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนรูปํฯ เอตฺถ ปนาเทสภูโต สมิจฺเจโส น ทิสฺสติฯ อญฺญานิปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ, ปุพฺพาปราทีนํ สมาสวิคฺคหํ สมาสปริจฺเฉเท ปกาเสสฺสามฯ

อิทานิ ยํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โย, เยฯ ยํ, เยฯ เยน, เยหิ, เยภิฯ ยสฺส, เยสํ, เยสานํฯ ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิฯ ยสฺส, เยสํ, เยสานํฯ ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ ยํ, ยานิฯ ยํ, ยานิฯ เยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อถ วา ยํ, ยานิ, ยาฯ ยํ, ยานิ, เยฯ เยนฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ กตฺถจิ หิ นิการโลโป ภวติฯ อถ วา ปน นิการสฺส อากาเรการาเทสาปิ คาถาวิสเยฯ

‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;

นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺชปทิสฺสเร’’ติ จ,

‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ จ อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

ยา, ยา, ยาโยฯ ยํ, ยา, ยาโยฯ ยาย, ยาหิ, ยาภิฯ ยาย, ยสฺสา, ยาสํฯ ยาย, ยาหิ, ยาภิฯ ยาย, ยสฺสา, ยาสํฯ ยสฺสํ, ยายํ, ยาสุฯ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ ยํสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติฯ เอตฺถาลปนปทานิ น ลพฺภนฺติฯ ตถา ตํสทฺทาทีนํ ปทมาลาทีสุปิฯ

เอตฺถ ปน ยนฺติ สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ยนฺติ สทฺโท ‘‘ยํ เม ภนฺเต เทวานํ ตาวติํสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฎิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ ภนฺเต ภควโต’’ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติฯ ‘‘ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติอาทีสุ อุปโยควจเนฯ ‘‘อฎฺฐา นเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติอาทีสุ กรณวจเนฯ ‘‘ยํ วิปสฺสี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุทปาที’’ติอาทีสุ ภุมฺมวจเน ทิสฺสติฯ เอตฺเถทํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, ภุมฺเม จ กรเณปิ จ;

จตูสฺเวเตสุ ฐาเนสุ, ยนฺติ สทฺโท ปวตฺตตี’’ติฯ

ปรปเทน สทฺธึ ยํสทฺทสฺส สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ยํขนฺธาทิ, ยํคุณา, ยคฺคุณา’’ติฯ ตตฺถ โย ขนฺธาทิ ยํขนฺธาทิ, เย คุณา ยํคุณาติ สมาสวิคฺคโหฯ ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ยํคุณเนมิตฺติกญฺเจตํ นามํ, เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ อิมํ คาถํ วทนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ปเท ‘‘เย คุณา ยํคุณา, ยํคุณา เอว นิมิตฺตํ ยํคุณนิมิตฺตํ, ตโต ชาตํ ‘ภควา’ติ อิทํ นามนฺติ ยํคุณเนมิตฺติก’’นฺติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ ยคฺคุณาติ เอตฺถ ปน ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนํฯ ตถา หิ –

‘‘อปิ สพฺพญฺญุตา ปญฺญา, ยคฺคุณนฺตํ น ชานิยา;

อถ กา ตสฺส วิชญฺญา, ตํ พุทฺธํ ภูคุณํ นเม’’ติ

โปราณกวิรจนายํ ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ

ยสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม วาถ, ทฺวิภาโว วา สิยา ทฺวิธาฯ

เอวํ ยสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพฯ

อิทานิ ตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โส, เตฯ นํ, ตํ, เน, เตฯ เนน, เตน, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิฯ อสฺส, นสฺส, ตสฺส, ‘เนสํ, เตสํ (อาสํ)ฯ อสฺมา, นสฺมา, ตสฺมา, นมฺหา, ตมฺหา, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิฯ อสฺส, นสฺส, ตสฺส, เนสํ, เตสํ (อาสํ)ฯ อสฺมึ, นสฺมึ, ตสฺมึ, อมฺหิ, นมฺหิ, ตมฺหิ, ตฺยมฺหิ, เนสุ, เตสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ เอตฺถ จ อาสํสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน’’ติ คาถา นิทสฺสนํ, โส จ ติลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตฺยมฺหีติ ปทสฺส อตฺถิภาเว –

‘‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ, โสเจยฺยญฺจาธิคจฺฉติ;

อถ วิสฺสาสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหญฺจสฺส น รกฺขตี’’ติ

อยํ คาถา นิทสฺสนํฯ อยเมตฺถ รูปวิเสโส สลฺลกฺขิตพฺโพ – อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วาฯ เอเส เส เอเก เอกฏฺเฐติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนกานเมต ตสทฺทานํ เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตีติฯ

เอตฺถ ปน เตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺโท ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ ตํสทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต, ‘‘เต น ปสฺสามิ ทารเก’’ติอาทีสุ อุปโยคพหุวจเนฯ ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตมฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’’ติ จ อาทีสุ ตุมฺหสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติฯ ‘‘กินฺเต ทิฎฺฐํ กินฺติ เต ทิฎฺฐํ, อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา’’ติ จ อาทีสุ กรเณฯ ‘‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ อตฺโถติ วทนฺติฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามิมฺหิ จาติ เตสทฺโท, ปญฺจสฺวตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติฯ

ตํ, ตานิฯ ตํ, ตานิฯ เนน, เตน อิจฺจาทิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

สา , ตา, ตาโยฯ นํ, ตํ, นา, ตา, นาโย, ตาโยฯ นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิฯ อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํฯ อสฺสา, นสฺสา, ตสฺสา, นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิฯ อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํฯ นาย, ตาย, อสฺสํ, นสฺสํ, ติสฺสํ, ตสฺสํ, นายํ, ตายํ, นาสุ, ตาสุ, ตฺยาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตาฯ ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฎฺฐิตาฯ พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺตี’’ติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘สานํ อาสํ ตฺยาสู’’ติ อิมานิ วุตฺตานิ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฎฺฐานภูตานิฯ เอวํ ปรมฺมุขวจนสฺส ตํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอตฺถ จ อิทํ วตฺตพฺพํ –

‘‘ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ยาจสฺสุ’’, อิจฺจาทีสุ ปทิสฺสเร;

อาโท ตํ เตติอาทีนิ, นนฺติอาทีนิ โน ตถาฯ

นํ เน เนนาติอาทีนิ, โว โนอิจฺจาทโย วิย;

ปทโต ปรภาวมฺหิ, ทิฎฺฐานิ ชินสาสเนฯ

‘‘อถ นํ อถ เน อาห, น จ นํ ปฎินนฺทติ’’;

อิจฺจาทีนิ ปโยคานิ, ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญุนาฯ

โก เจตฺถ วเทยฺย –

‘‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;

เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ

เอตฺถ –

ปทโต อปรตฺเตปิ, นาสํสทฺทสฺส ทสฺสนา;

อาโทปิ อิจฺฉิตพฺพาว, นํ เนอิจฺจาทโย อิติฯ

โส ปเนวนฺตุ วตฺตพฺโพ, ‘‘ตว วาเท น ลพฺภติ;

นาสํสทฺโท นสทฺโท จ, อาสํสทฺโท จ ลพฺภเรฯ

ตสฺมา ‘อาสํ น กุชฺฌนฺติ, อิตฺถีนํ ปณฺฑิตา’อิติ;

อตฺโถว ภวเต เอวํ, สุฎฺฐุ ธาเรหิ ปณฺฑิตา’’ติฯ

อถ วา ยสฺมา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘นํ ปุริสํ ปสฺสติ, เน ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินา ปทโต อปรตฺเตปิ ‘‘นํ, เน’’ อิจฺจาทีนิ ปทานิ วุตฺตานิ, ตสฺมา เตนาปิ นเยน ปทโต อปรานิปิ ตานิ กทาจิ สิยุํฯ มยํ ปน ปาฬินยานุสาเรน เตสํ ปวตฺติํ วทาม, อิทํ ฐานํ สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ

เอตฺถ ปน ตสทฺทสฺส ปรปเทหิ สทฺธึ สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ตํปุตฺโต, ตํสทิโส, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตพฺภูโต, ตคฺคุโณ, ตสฺสทิโส’’ติฯ

ตสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท ทฺวิตฺตนฺตุ ปจฺฉิเมฯ

เอวํ ตสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพฯ

อิทานิ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

เอโส, เอเตฯ เอตํ, เอเตฯ เอเตน, เอเตหิ, เอเตภิฯ เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํฯ เอตสฺมา, เอตมฺหา, เอเตหิ, เอเตภิฯ เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํฯ เอตสฺมึ, เอตมฺหิ, เอเตสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

เอตํ, เอตานิฯ เอตํ, เอตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

เอสา , เอตา, เอตาโยฯ เอตํ, เอตา, เอตาโยฯ เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิฯ เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํฯ เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิฯ เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํฯ เอตาย, เอติสฺสํ, เอตาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

ปรปเทเนตฺถ สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘เอตทตฺถาย โลกสฺมึ, นิธิ นาม นิธิยฺยติฯ เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา อเหสุ’’นฺติอาทีสุฯ

สมาเส เอตสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;

นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท โหติ น โหติ จฯ

อิทานิ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

อยํ, อิเมฯ อิมํ, อิเมฯ อเนน, อิมินา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิฯ อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํฯ อสฺมา, อิมสฺมา, อิมมฺหา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิฯ อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํฯ อสฺมึ, อิมสฺมึ, อมฺหิ, อิมมฺหิ, เอสุ, อิเมสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

อิทํ, อิมานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

อยํ, อิมา, อิมาโยฯ อิมํ, อิมา, อิมาโยฯ อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิฯ อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํฯ อสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิฯ อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํฯ อสฺสํ, อิมิสฺสํ, อิมาย, อิมายํ, อิมาสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ

กจฺจายเน ตุ ‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโต, อิธ ปน อิทํสทฺโทเยว ‘‘อิทปฺปจฺจยตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อิท’’นฺติ ปกติยา ทสฺสนโตฯ ตถา หิ ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ ตาสทฺเทน ปทํ วฑฺฒิตํ น กิญฺจิ อตฺถนฺตรํ ยถา เทโว เอว เทวตาติฯ อิทปฺปจฺจยานํ สมูโห อิทปฺปจฺจยตาติ สมูหตฺถํ ตาสทฺทมาห ยถา ชนานํ สมูโห ชนตาติฯ จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฎเก จ อิทํสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโตฯ

สมาเส อิทํสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทน เว;

อิทปฺปจฺจยตาตฺเวว, รูปํ ทฺวิตฺตํ สิยุตฺตเรฯ

อิทานิ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

อสุ, อมุ, อมูฯ อมุํ, อมูฯ อมุนา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

อทุํ, อมูนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

อสุ, อมุ, อมู, อมุโยฯ อมูํ, อมู, อมุโยฯ อมุยา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุยา, อมูหิ, อมูภิฯ อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํฯ อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสํ, อมูสุฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ, สมาโส ปน อปฺปสิทฺโธฯ

ตตฺร ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภต’’นฺติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘ทุสฺสา’’ติ ปทมมฺเหหิ ฐปิตํฯ กการาคมวเสน อญฺญานิปิ อสพฺพนามิกรูปานิ ภวนฺติฯ เตสํ วเสน อยํ ลิงฺคตฺตยสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

‘‘อสุโก, อสุกาฯ อสุกํ, อสุเก’’ติอาทินา, ‘‘อมุโก, อมุกาฯ อมุกํ, อมุเก’’ติอาทินา จ ปุริสนโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘อสุกา, อสุกาโย’’ติอาทินา, ‘‘อมุกา, อมุกาโย’’ติอาทินา จ กญฺญานโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘อสุกํ, อสุกานี’’ติอาทินา, ‘‘อมุกํ, อมุกานี’’ติอาทินา จ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ อิมาเนตฺถ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ กการาคมวเสน นานตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

อิทานิ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

โก, เกฯ กํ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กิสฺส, เกสํฯ กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กิสฺส, เกสํฯ กสฺมึ, กิสฺมึ, กมฺหิ, กิมฺหิ, เกสุฯ อิทํ ปุลฺลิงฺคํฯ

รูปวิเสโสเปตฺถ เวทิตพฺโพ ‘‘เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค, เก กิมฺปุริเส จ มานุเส, เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆํ รตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ, เก จ ฉเว ปาถิกปุตฺเต, กา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อาสาทนา’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ ยสฺมา ปน เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค อิติอาทีสุ ปาฬีสุ ‘‘เก’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ เอกา รนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘เก’’ติ รูปเภโท เจตฺถ เญยฺโยฯ ตถา ‘‘กิสฺสสฺส เอกธมฺมสฺส, วธํ โรเจสิ โคตมฯ กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธาฯ กมฺหิ กาเล ตยา วีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติอาทีนิ จ นิทสฺสนปทานิ เญยฺยานิฯ อปิจ –

‘‘โก เต พลํ มหาราช’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุ;

กฺวสทฺทตฺเถ วตฺตตีติ, เญยฺยา โก อิจฺจยํ สุติฯ

เปตํ ตํ สามมทฺทกฺขิํ, โก นุ ตฺวํ สาม ชีวสิ;

อิติ ปาเฐ กถํสทฺทา-ภิเธยฺเย วตฺตตีติ จฯ

เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, ทิฏฺโฐ โก อิจฺจยํ รโว;

นิปาโตติ คเหตพฺโพ, สุติสามญฺญโต รุโตฯ

นปุํสกลิงฺเค กํ, กานิฯ กํ, กานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํฯ อถ วา ‘‘กึ จิตฺตํฯ กึ รูปํฯ กึ ปราภวโต มุขํฯ กึ อิจฺฉสี’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต ปน ‘‘กึ, กานิฯ กึ, กานี’’ติ วตฺวา เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํฯ อยํ นโย ยุตฺตตโร, อิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ

กา, กา, กาโยฯ กํ, กา, กาโยฯ กาย, กาหิ, กาภิฯ กาย, กสฺสา, กาสํ, กาสานํฯ กาย, กสฺสา, กาหิ, กาภิฯ กาย, กสฺสา, กาสํ กาสานํฯ กาย, กสฺสา, กายํ, กสฺสํ, กาสุฯ

เอตฺถ ปน กาโยติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘กาโย อโมฆา คจฺฉนฺตี’’ติ นิทสฺสนํ ทฎฺฐพฺพํฯ อิทํ อิตฺถิลิงฺคํฯ เอวํ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติฯ เอตฺเถตสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – กึ สทฺโท ‘‘กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติฯ กึ นุ โข นาม ตุมฺเห มํ วตฺตพฺพํ มญฺญถา’’ติอาทีสุ ครหเน อาคโตฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ อนิยเมฯ ‘‘กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ นิปฺปโยชนตายํฯ ‘‘กึ น กาหามิ เต วโจ’’ติอาทีสุ สมฺปฎิจฺฉเนฯ ‘‘กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฎฺฐ’’นฺติอาทีสุ ปุจฺฉายํ, ปุจฺฉา จ นาม การณปุจฺฉาทิวเสน อเนกวิธา, อโต การณปุจฺฉาทิวเสนปิ กึสทฺทสฺส ปวตฺติ วิตฺถารโต เญยฺยาฯ ตถา หิ อยํ ‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิฯ กึ นุ ชาติํ น โรเจสิฯ เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทีสุ การณปุจฺฉายํ วตฺตติฯ ‘‘กึ กาสุยา กริสฺสตี’’ติอาทีสุ กิจฺจปุจฺฉายํฯ ‘‘กึ สีลํฯ โก สมาธี’’ติอาทีสุ สรูปปุจฺฉายํฯ ‘‘กึ ขาทสิฯ กึ ปิวสี’’ติอาทีสุ วตฺถุปุจฺฉายํฯ ‘‘ขาทสิ กึ ปิวสิ กิ’’นฺติอาทีสุ กฺริยาปุจฺฉายํ วตฺตติฯ อทิฎฺฐโชตนาปุจฺฉาติ เอวมาทิกา ปน ปญฺจวิธา ปุจฺฉา กึสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนาหริตพฺพตฺตา อนาคตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ครหายํ อนิยเม, นิปฺปโยชนตาย จ;

สมฺปฎิจฺฉนปุจฺฉาสุ, กึสทฺโท สมฺปวตฺตติฯ

ปรปเทน สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘กึสมุทโย, กึเวทโน, กึสญฺโญชโน’’ติฯ เอตฺถ ‘‘โก, เกฯ กา, กา, กาโยฯ กึ, กานี’’ติ เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน วิภตฺตานิ กึสทฺทมยานิ ปทานิ สมาสปทตฺเต ปุน กิมิติ ปกติภาเวเนว ติฎฺฐนฺติฯ นามสทฺเทน ปน สมาเส เตสํ ทฺวิธา คติ ทิสฺสติ ‘‘กินฺนาโม, โกนาโม’’ติฯ สพฺพานิ ปเนตานิ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน พหุวจนวเสน จ โยเชตพฺพานิฯ

กึสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ นามรเวน เว;

‘‘กินฺนาโม’’ อิติ ‘‘โกนาโม’’, อิติ เจวํ คติ ทฺวิธาฯ

‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํ;

สหญฺเญน สมาสมฺหิ, ‘‘กึ กึ’’อิจฺเจว สุยฺยเตฯ

ตถา หิ ‘‘กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุฯ กึการปฎิสฺสาวินี’’ติอาทีสุ กึสทฺโท สรูปมวิชหนฺโต ติฎฺฐติฯ ตตฺถ หิ กึจิตฺตํ ยสฺส โส กึจิตฺโตฯ ‘‘กึ กโรมิ สามี’’ติ เอวํ กินฺติ กาโร กรณํ สทฺทนิจฺฉารณํ กึกาโร, ตํ ปฎิสฺสาเวตีติ กึการปฎิสฺสาวินีติอาทิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ ‘‘กินฺนโรฯ กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติอาทีสุ ปน นิพฺพจนมปฺปสิทฺธํ, กึสทฺโทเยว ปทาวยวภาเวน สุโตฯ ตถา หิ โส กตฺถจิ ปทาวยวภาเวน กตฺถจิ นุ สุ นุโข การณาทิสทฺเทหิ สหจาริภาเวน จ สุยฺยติฯ อตฺริเม ปโยคา – เอสา เต อิตฺถี กึ โหติฯ เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติฯ กิมฺปุริสานุจิณฺโณฯ กึ นุ ภีโตว ติฎฺฐสิฯ กึสุเฉตฺวา สุขํ เสติฯ กึ นุโข การณํฯ กึ การณา อมฺม ตุวํ ปมชฺชสิ, กิญฺหิ นาม จชนฺตสฺส, วาจาย อททมปฺปกนฺติ เอวมาทโยฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘วิสุํ ปทาวยโว วา, หุตฺวา นฺวาทีหิ วา ปน;

ยุตฺโต สทฺเทหิ กึสทฺโท, ทิฏฺโฐ สุคตสาสเนฯ

ปาฬินยานุสาเรน, เสสานํ สมฺภโวปิ จ;

เญยฺโย วิญฺญูหิ สทฺธมฺม-นยญฺญูหิ ปเภทโต’’ติฯ

อิทานิ สพฺพนามิกภาเว ฐิเตหิ โก กํสทฺเทหิ สมานสุติกานํ อญฺเญสํ โก กํสทฺทานํ นามิกปทมาลาวิเสโส วตฺตพฺโพ สิยา, โส เหฎฺฐา ลิงฺคตฺตยมิสฺสกปริจฺเฉเท วุตฺโตฯ อสพฺพนามิกตฺตา ปน ปุริส จิตฺตนเยเนว วิภตฺโตฯ ตถา หิ ยทา โกสทฺโท พฺรหฺมวาตกายตฺถวาจโก, กํสทฺโท ปน สิโรชลสุขตฺถวาจโก, ตทา ตานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิ, กสฺมา? อกึสทฺ ทมยตฺตา สพฺพนามิกรูปสงฺขาเตหิ อสาธารณรูเปหิ วิรหิตตฺตา ปุจฺฉตฺถโต อตฺถนฺตรวาจกตฺตา จฯ เอตฺถ ปน สมานสุติวเสน อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ โกสทฺโท กํสทฺโทติ จ วุตฺตํ, เอกนฺตโต ปน สพฺพนามิกตฺเต กึสทฺโทเยว, สุทฺธนามตฺเต กสทฺโทเยวาติ คเหตพฺพํฯ อิจฺเจวํ –

กาเย พฺรหฺมนิ วาเต จ, สีเส ชลสุเขสุ จ;

กสทฺโท วตฺตตี ตีสุ, ปุมา ตีสุ นปุํสโกฯ

เอวํ สพฺพนามภูตานํ กึกสทฺทานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อิธ วุตฺตปฺปการานํ, อตฺถานํ ทานิ สงฺคโห;

ปญฺญาเวปุลฺลกรโณ, เอกเทเสน วุจฺจเตฯ

กึ กึปกฺเกน สทิสํ, กาโย กึปภโว วท;

กึปกฺกสทิโส กาโม, กาโย ตณฺหาทิสมฺภโวฯ

อุณฺหกาเล ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ปิปาสิตา;

ปจฺจามิตฺตา ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ทุขฎฺฎิตาฯ

กายสฺส กสฺส โก อาโย, โก นาโถ กสฺส ภูตเล;

กสฺส กํ ฌานชํ สาตํ, กสฺสงฺเคสุ จ กํ ปรนฺติฯ

ยา ปน ตา เหฎฺฐา อมฺเหหิ ลิงฺคตฺตยวเสน กึสทฺทสฺส สพฺพนามิกสญฺญิตสฺส นามิกปทมาลา วิภตฺตา, เอตาสุ ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘เกภิ, กิสฺส, กสฺมา, กมฺหา, กมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ ปหาย อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘กาโย, กาภิ, กาสานํ, กายํ, กสฺส’’นฺติ อิมานิ จ ปทานิ ปหาย ตโต ตโต เสสปทโต ยถาสมฺภวํ จิสทฺทํ จนสทฺทํ จนํสทฺทญฺจ นิปาเตตฺวา เอวรูปานิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ?

โกจิ, เกจิ, เกจนฯ กิญฺจิ, กิญฺจนํ, เกจิ, เกจนฯ เกนจิ, เกหิจิฯ กสฺสจิ, เกสญฺจิฯ ปญฺจมิยา เอกวจนํ อูนํ ปาฬิยํ อนาคตตฺตาฯ เกหิจิฯ กสฺสจิ, เกสญฺจิฯ กสฺมิญฺจิ, กิสฺมิจิ, เกสุจิฯ ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺควเสน ทฎฺฐพฺพานิฯ อตฺร กิสฺมิจีติ อนุสารโลปวเสน วุตฺตํฯ

อิตฺถิลิงฺควเสน ปน กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโยฯ กาจิ, กาจิฯ กิญฺจิ, กาจิฯ กายจิ, กาหิจิฯ กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิฯ กายจิ, กาหิจิฯ กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิฯ กายจิ, กาสุจีติ รูปานิฯ

เอตฺถ ‘‘อิติ ภาสนฺติ เกจน, น นํ หิํสามิ กิญฺจน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โกจิ กาจิ กิญฺจีติอาทีนิ อปฺปมตฺตกานํ สงฺคาหกวจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปุเนตานิเยว ยถารหํ ยํสทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสามิ –

โย โกจิ, เย เกจิฯ ยํ กิญฺจิ, เย เกจิฯ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิฯ ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิฯ ยสฺมา กสฺมาจิ, เยหิ เกหิจิฯ ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิฯ ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ, เยสุ เกสุจิฯ

เอตฺถ ‘‘โย โกจิ มํ อฎฺฐิ กตฺวา สุเณยฺยฯ เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสาน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอตฺถ ‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฎฺฐนิเวสเนฯ ยํ กิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วาฯ ยานิ กานิจิ รูปานี’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

ยา กาจิ อิตฺถี, ยา กาจิ อิตฺถิโยฯ ยํ กิญฺจิ, ยา กาจิฯ ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิฯ ยาย กายจิ, ยาสํ กาสญฺจิฯ ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิฯ ยาย กายจิ, ยาสํ กาสญฺจิฯ ยาย กายจิ, ยาสุ กาสุจิฯ

เอตฺถ ‘‘ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพาฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โย โกจิ, ยา กาจิ, ยํ กิญฺจีติ อาทีนิ อนวเสสปริยาทานวจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิ เจตานิ น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยติ เวทิตพฺพานิฯ ยทิ นิปาตปทานิ สิยุํ, ตีสุ ลิงฺเคสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน ติฏฺเฐยฺยุํ, น จ ติฎฺฐนฺติ, ตสฺมา น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยเยวฯ

อปิจ ย ต กึ เอตอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ลิงฺคานุรูปโต ตฺตกตฺติกปจฺจเย กตฺวา วตฺติจฺฉายํ ยานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติ, ตานิ ปริจฺเฉทวจนานิ อสพฺพนามิกานิเยว ภวนฺติฯ เตสํ นามิกปทมาลา ปุริส จิตฺต กญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ ตํ ยถา?

ยตฺตโก ชโน, ยตฺตกํ จิตฺตํ, ยตฺติกา อิตฺถีฯ ตตฺตโก, ตตฺตกํ, ตตฺติกาฯ กิตฺตโก, กิตฺตกํ, กิตฺติกาฯ เอตฺตโก, เอตฺตกํ, เอตฺติกาติฯ อิมานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ ปจฺจยวเสน สมฺภูตตฺถนฺตเรสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถํ วุตฺตานิฯ

อิทานิ สงฺขาทิวจนสฺส เอกสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

เอกสทฺโท หิ สงฺขาวจโน จ โหติ อสทิสวจโน จ อสหายวจโน จ เอกจฺจวจโน จ มิสฺสีภูตวจโน จฯ ยทา สงฺขา’สทิสา’สหายวจโน, ตทา เอกวจนโก ภวติฯ

เอโก, เอกํ, เอเกน, เอกสฺส, เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอกสฺส, เอกสฺมึ, เอกมฺหีติฯ เอวํ สงฺขาทิวจโน เอกสทฺโท เอกวจนโกฯ ตถา หิ ‘‘เอโก เทฺว ตโย’’ติ สงฺขาวิสเย เอกสทฺโท เอกวจนโกวฯ ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เอโก ราชนิปชฺชามี’’ติ อสทิสาสหายกถเนปิ เอกวจนโกวฯ อยํ เอกวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลาฯ

ยทา ปน สงฺขตฺถา จ อสหายา จ พหู วตฺตพฺพา สิยุํ, ตทา เอกสทฺทโต กการาคมํ กตฺวา เอกกา, เอกเก, เอกเกหิ, เอกเกภิฯ ปุริสนเย พหุวจนวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตถา หิ สงฺขตฺถาปิ พหู โหนฺติฯ ‘‘จตฺตาโร เอกกา สิยุ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อสหายาปิ พหู โหนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อยมฺปิ คหปติ เอโกว อาคโต, อยมฺปิ เอโกว อาคโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อิเม คหปตโย เอกกา อาคตา’’ติ วตฺตพฺพตา ทิสฺสติฯ อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ ปน วุตฺโตฯ

ยทา เอกจฺจวจโน, ตทา ‘‘เอเก, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ เอเกสํ, เอเกหิ, เอเกภิ, เอเกสํ, เอเกสู’’ติ วตฺตพฺพํฯ อยมฺปิ พหุวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลาฯ เอตฺถ เอเกติ เอกจฺเจฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยทา ปน มิสฺสีภูตวจโน, ตทา ‘‘เอกา, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกาน’’นฺติ ปุริสนเย พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํฯ ‘‘ปญฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภเอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ ปน วุตฺโตฯ ตตฺถ เอกา ภวนฺตูติ เอกีภวนฺตุ มิสฺสีภวนฺตุ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทนฺตุ สเมนฺตูติ วจนตฺโถฯ

อาจริยา ปน เอวํ วิภาคํ อทสฺเสตฺวา เอกสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตเมว คเหตฺวา สพฺพสทฺทสฺส วิย นามิกปทมาลํ โยเชนฺติฯ กถํ?

เอโก, เอเกฯ เอกํ, เอเกฯ เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิฯ เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอเกหิ, เอเกภิฯ เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ เอกสฺมึ, เอกมฺหิ, เอเกสูติฯ อยํ สพฺพนามิกปทมาลาติ เวทิตพฺพาฯ

เกจิ ‘‘เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยาสหายญฺญวจโนฯ ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อญฺญตฺถ พหุวจนนฺโตปิ, เอโก เอกา เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํฯ สํสาสฺเวว วิเสโส’’ติ ลิงฺคตฺตเย โยชนานยํ วทนฺติฯ เอวํ วทนฺตา จ เต วิภาคํ อทสฺเสตฺวา วทนฺติฯ มยํ ปน โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา วทามฯ

อปิเจตฺถ อยํ วิเสโสปิ สลฺลกฺขิตพฺโพ ‘‘เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค’ติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอกสทฺทสฺส เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตี’’ติฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกํ, เอกานิฯ เอกํ, เอกานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ ตตฺถ เอกานีติ เอกจฺจานิฯ เอส นโย เสสพหุวจเนสุปิ, นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

เอกา, เอกา, เอกาโยฯ เอกํ, เอกา, เอกาโยฯ เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิฯ เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํฯ เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิฯ เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํฯ เอกาย, เอกายํ, เอกิสฺสํ, เอกาสุฯ เอตฺถ พหุวจนฎฺฐาเน เอกาติ เอกจฺจา, เอกาหีติ เอกจฺจาหิ, เอกาสนฺติ เอกจฺจานํ เอกาสูติ เอกจฺจาสุฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ สพฺพาเนตานิ สพฺพนามานิ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตานิฯ

อปิจ เอกสทฺเท วิจฺฉาวเสน วตฺตพฺเพ ลิงฺคตฺตยรูปานิ เอกวจนาเนว ภวนฺติฯ กถํ?

เอเกโก, เอเกกํ, เอเกเกน, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมา, เอเกกมฺหา, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมึ, เอเกกมฺหีติ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอเกกํ, เอเกกํฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, นปุํสกลิงฺครูปานิฯ เอเกกา, เอเกกํ, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกายํ, เอเกกิสฺสํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ

สพฺพาเนตานิ วิจฺฉาสพฺพนามานีติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ พหุวจนานิ ปเนตฺถ น สนฺติ ปโยคาภาวโตฯ อิติ อิเมสุ วิจฺฉาวเสน วุตฺเตสุ ลิงฺคตฺตยรูเปสุ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา อนิพฺพจนียตฺตา วิจฺฉาสทฺทานํฯ ตถา หิ ‘‘ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย ตฎตฎายนฺตา สงฺขารา ภิชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ ปพฺพปพฺพสทฺ ทาทีนํ สมาสกรณวเสน นิพฺพจนํ ปุพฺพาจริเยหิ น ทสฺสิตํฯ ยสฺมา จ วิจฺฉายํ วตฺตมานานํ ทฺวิรุตฺติ โลกโต เอว สิทฺธา, น ลกฺขณโต, ตสฺมา ตตฺถ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพาฯ

อิทานิ เอกจฺจ เอกติย เอกจฺจิยสทฺทานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต – ปุลฺลิงฺเค ตาว เอกจฺโจ, เอกจฺเจฯ เอกจฺจํ, เอกจฺเจฯ เสสํ ปุริสสทฺทสมํฯ เอตฺถ เอกจฺเจติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตาฯ ‘‘อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโตฯ อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา’’ติ นิทสฺสนปทานิฯ

เอกติโย, เอกติเยฯ เอกติยํ, เอกติเยฯ เสสํ ปุริสสทฺทสมํฯ อิธาปิ เอกติเยติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตาฯ เอกติเย มนุสฺสาฯ

‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอว,

อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;

สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ;

อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺตี’’ติ

นิทสฺสนปทานิฯ เอกจฺจิยสทฺทสฺส อตฺถิตายํ ปน –

‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

กฎฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโรฯ

เอกจฺจิยํ อาหาร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ เอกจฺจิโย, เอกจฺจิยาฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิเยติ สพฺพถาปิ ปุริสนโยฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกจฺจํ , เอกจฺจานิฯ เอกจฺจํ, เอกจฺจานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกติยํ, เอกติยานิฯ เอกติยํ, เอกติยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิฯ เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

‘‘เอกจฺจา, เอกจฺจา, เอกจฺจาโย’’ติ กญฺญานเยน, ตถา ‘‘เอกติยา, เอกติยา, เอกติยาโยฯ เอกติย’’นฺติ จ, ‘‘เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยาโยฯ เอกจฺจิย’’นฺติ จ กญฺญานเยน โยเชตพฺพํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ

อิทานิ เอกากี เอกากิยสทฺทวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต –

เอกากี, เอกากี, เอกากิโนฯ เอกากึ, เอกากี, เอกากิโนฯ ทณฺฑีนเยน เญยฺยาฯ เอกากิโย, เอกากิยาฯ เอกากิยํ, เอกากิเยฯ เอกากิเยนฯ ปุริสนเยน เญยฺยํฯ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

เอกากิ กุลํ, เอกากี, เอกากีนิฯ เอกากึ, เอกากี, เอกากีนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ เอกากิยํ, เอกากิยานิฯ เอกากิยํ, เอกากิยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํฯ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

เอกากินี, เอกากินี, เอกากินิโยฯ เอกากินึ, เอกากินี, เอกากินิโยฯ เอกากินิยาติ อิตฺถีสทิสํฯ เอกากิยา, เอกากิยา, เอกากิยาโยฯ เอกากิยํ, เอกากิยา, เอกากิยาโยฯ เอกากิยายาติ กญฺญาสทิสํฯ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ สพฺพานิ ปเนตานิ อสพฺพนามิกรูปานิ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ

อิทานิ ทฺวิสทฺทปริยายสฺส สทา พหุวจนนฺตสฺส สพฺพนามิกปทสฺส อุภสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

‘‘อุโภ, อุโภ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสู’’ติ อยํ ปาฬินยานุรูเปน วุตฺตปทมาลาฯ อตฺริเม ปโยคา – อุโภกุมารา นิกฺกีตาฯ อุโภอิตฺถิโย ติฎฺฐนฺติ, อุโภจิตฺตานิ ติฎฺฐนฺติ, อุโภปุตฺเต อทาสิฯ อุโภกญฺญาโย ปสฺสติฯ อุโภปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สญฺญมิสฺสามิ โว อหํฯ อุโภหิ หตฺเถหิฯ อุโภหิ พาหาหิ, อุโภหิ จิตฺเตหิ, อุภินฺนํ ชนานํ, อุภินฺนํ อิตฺถีนํ, อุภินฺนํ จิตฺตานํ, อุโภสุ ปุริเสสุ, อุโภสุ อิตฺถีสุ, อุโภสุ ปสฺเสสูติ, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาจริยา ปน ‘‘อุเภหิ, อุเภภิ, อุเภสู’’ติปิ อิจฺฉนฺติฯ กจฺจายเนปิ หิ ‘‘อุเภตปฺปุริสา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพานิปิ เอตานิ มนสิ กาตพฺพานิเยวฯ อุภสทฺทสฺส สมาโส อปฺปสิทฺโธฯ ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิฯ

อิทานิ สงฺขาวจนานํ ทฺวิติ จตุสทฺทานํ สทา พหุวจนนฺตานํ สพฺพนามานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต –

เทฺว, เทฺว, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘ทฺวินฺนนฺน’’นฺติ ปทมาลา อาคตาฯ อิมานิ อหํสทฺ ทาทีนิ วิย อิตฺถิ ลิงฺคาทิภาววินิมุตฺตานิปิ ตีสุ ลิงฺเคสุ ยุชฺชนฺเต ‘‘เทฺว ปุริสา, เทฺว อิตฺถิโย, เทฺว จิตฺตานิ’’อิจฺเจวมาทินาฯ อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณานิ รูปานิฯ

‘‘เทฺว’’ติ รูปํ ทฺวิสทฺทสฺส, ยํ สมาสมฺหิ ตํ ภเว;

ทฺวิติปฺปกติกํเยว, นานาเทเสหิ สา สิยาฯ

ทฺวิภาโว เจว เทฺวภาโว, ทฺวิรตฺตญฺจ ทุวสฺสโก;

โทหฬินี ทุปตฺตญฺจ, ตทฺธิตตฺเต ทฺวยํ ทฺวยํฯ

ตโย , ตโย, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘ติสฺสนฺนนฺน’’นฺติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ พหุวจนมาคตํ, นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติฯ ตานิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิฯ

ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส ตีณิสทฺทสฺส ณิการ โลโปปิ ภวติ ‘‘เทฺว วาติ วา อุทกผุสิตานี’’ติฯ ‘‘ติณฺณนฺนํ โข ภิกฺขเว อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อญฺญา พฺยากตา’’ติ อิทํ ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติ ปทสฺส อตฺถิภาเว นิทสฺสนํฯ

ยานิ รูปานิ วุตฺตานิ, ‘‘ติสฺโส ตีณิ ตโย’’อิติ;

สมาสวิสเย ตานิ, ติติปฺปกติกา สิยุํฯ

ยสฺมา ติสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทน เว;

‘‘ติเวทนํ ติจิตฺต’’นฺติ, ‘‘ติโลก’’นฺติ จ นิทฺทิเสฯ

เอตฺถ นปุํสกตฺตํว, ปาสํสํ ปายวุตฺติโต;

ปุมตฺตมฺเปตฺถ อิจฺฉนฺติ, ‘‘ติภโว ขายเต’’อิติฯ

จตฺตาโร, จตุโร, จตฺตาโร, จตุโร, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิฯ

จตสฺโส , จตสฺโส, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิฯ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ ปทํ จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฎเก ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ทสฺสนโต วุตฺตํฯ ตถา หิ จูฬนิรุตฺติยํ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ อาคตํ, นิรุตฺติปิฎเก ‘‘จตุนฺนํ กญฺญาน’’นฺติ อาคตํฯ ปาฬิยํ ปน โสณทนฺตสุตฺตาทีสุ ‘‘สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํฯ อฎฺฐกถาสุ จ ปน สุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ ‘‘จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํฯ สตฺติลงฺฆชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํ สตฺตีนํ ลงฺฆนํ สิปฺปํ ชานาตี’’ติ อาคตํฯ

จตฺตาริ, จตฺตาริ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิฯ

‘‘จตฺตาโร’’ติ ‘‘จตสฺโส’’ติ, ‘‘จตฺตารี’’ติ จ สทฺทิตํ;

รูปํ สมาสภาวมฺหิ, จตุปฺปกติกํ ภเวฯ

นิทสฺสนปทาเนตฺถ, กมโต กมโกวิโท;

‘‘จตุพฺพิธํ จตุสฺสาลํ, จตุสจฺจ’’นฺติ นิทฺทิเสฯ

อิมานิ เทฺวอาทิกานิ สพฺพนามิกานิ พหุวจนานิเยว ภวนฺติ, น เอกวจนานิฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ตีสุ ลิงฺเคสุ ‘‘จตสฺสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อนิชฺฌานกฺขมํ วิย ทิสฺสติฯ

อิทานิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต, เตสุ เยน กเถติ, ตสฺสาลปเน ตุมฺหวจนานิ ภวนฺติฯ

ตฺวํ, ตุวํ, ตุมฺเหฯ ตํ, ตุวํ, ตฺวํ, ตวํ, ตุมฺเหฯ ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิฯ ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิฯ ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ ตยิ, ตฺวยิ, ตุมฺเหสุ ฯ ตตฺร ‘‘ตฺวํ ปุริโส, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ

อตฺตโยเค อมฺหวจนานิ ภวนฺติฯ

อหํ, อหกํ, มยํ, อมฺเหฯ มํ, มมํ, อมฺเหฯ มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิฯ มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํฯ มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิฯ มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํฯ มยิ, อมฺเหสุ, อสฺเมสุฯ

เอตฺถ ปน ‘‘กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘ตุมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส วิย ‘‘อมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ อตฺถิตา เวทิตพฺพา, ‘‘อหก’’นฺติ รูปนฺตรมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ ตสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อหกญฺจ จิตฺตวสานุคา ภาสิสฺส’’นฺติ เอสา ปาฬิ นิทสฺสนํฯ เอตฺถ หิ อหกนฺติ อหํ อิจฺเจวตฺโถฯ ตตฺร ‘‘อหํ ปุริโส, อหํ กญฺญา, อหํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิฯ

กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเกสุ ปน ‘‘ตุมฺหากํ อมฺหาก’’นฺติ จ ทุติยาพหุวจนํ วุตฺตํฯ กจฺจายเน ‘‘ตุมฺหานํ อมฺหาน’’นฺติ จ ปฐมาทุติยาพหุวจนํ, ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนํ, ปฐมาทุติยาพหุวจนญฺจ วุตฺตํ, จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ ทุติเยกวจนํ วุตฺตํ, ‘‘ตุมฺเห อมฺเห’’ติ จ จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนํ วุตฺตํฯ เอตานิ อุปปริกฺขิตฺวา สาฎฺฐกเถสุ สุตฺตนฺเตสุ ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิฯ

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ ปน ปรปเทหิ สทฺธึ สมาเส ‘‘มํทีปา’’ติอาทโย ปโยคา ตถาคตาทิมุขโต สมฺภวนฺติฯ ‘‘เอเต คามณิ มํทีปา มํเลณา มํสรณา’’ติ หิ ตถาคตมุขโต, ‘‘ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ นิรุตฺตญฺญุมุขโต, กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุขํ กมเลเนว, ตุลฺยํ นาญฺเญน เกนจี’’ติ จ ‘‘จนฺเทน ตฺวํมุขํ ตุลฺย’’นฺติ จ กวิมุขโตฯ

ตตฺถ หิ อหํ ทีโป เอเตสนฺติ มํทีปา, อหํ เลณํ เอเตสนฺติ มํเลณา, เอวํ มํสรณาฯ ตุมฺเหน โยโค ตยฺโยโค, ตุมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถฯ อมฺเหน โยโค มยฺโยโค, อมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถฯ ตว มุขํ ตฺวํมุขํฯ พหุวจนวเสนปิ นิพฺพจนียํ ‘‘ตุมฺหากํ มุขํ ตฺวํมุข’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘มํทีปา’’อิจฺจาทิทสฺสนโต ‘‘ตฺวํทีปา’’ติอาทีนิ กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ ทสฺสนโต ตฺวํวณฺโณ, ตฺวํสโร, มํมุขํ, มํวณฺโณ, มํสโรอาทีนิ คเหตพฺพานิฯ ตตฺถ ตฺวํ ทีโป เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตุมฺเห วา ทีปา เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตว วณฺโณ ตฺวํวณฺโณฯ มม มุขํ มํมุขํ, อมฺหากํ วา มุขํ มํมุขนฺติ นิพฺพจนานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ

สมาเส ตุมฺหอมฺหากํ, โหนฺติ ปรปเทหิ เว;

‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ จ ‘‘มํทีปา, ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ จฯ

เอตฺถาห ‘‘กึ เอตฺตกเมว ตุมฺหอมฺหสทฺ ทานํ รูปํ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ‘‘เต เม’’ อิจฺจาทีนิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปทมาลา วิสุํ น วุตฺตาติ? อวจเน การณมตฺถิฯ อตฺริทํ การณํ –

‘‘เต เม โว โน’’ติ รูปานิ, ปรานิ ปทโต ยโต;

ตโต นามิกปนฺตีสุ, น ตุ วุตฺตานิ ตานิ เมฯ

เอตฺถ จ มยํ เม โว โนสทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺทสฺส ปน วุตฺโตวฯ ยสฺมา อฎฺฐกถาจริยา มยํสทฺทฎฺฐาเนปิ มยาสทฺโท, มยาสทฺทฎฺฐาเนปิ จ มยํสทฺโท อิจฺเจว วทนฺติ, ตสฺมา มยมฺปิ ตเถว วทามฯ มยํสทฺโท ‘‘อนุญฺญาตปฎิญฺญาตา, เตวิชฺชามยมสฺมุโภ’’ติอาทีสุ อสฺมทตฺเถ อาคโต ฯ ‘‘มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตา มนฺโทสิสูปคา’’ติ เอตฺถ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา’’ติอาทีสุ นิพฺพตฺติอตฺเถฯ พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาฯ ‘‘ยํนูนาหํ สพฺพมตฺติกามยํ กุฎิกํ กเรยฺย’’นฺติอาทีสุ วิการตฺเถฯ ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเตฯ ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมยํ อุฬาร’’นฺติ เอตฺถ วิการตฺเถ ปทปูรณมตฺเต วา ทฎฺฐพฺโพฯ ยทา หิ สุวณฺณเมว โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มยสทฺโท ทฎฺฐพฺโพฯ นิพฺพตฺติอตฺโถติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มยสทฺโท ทฎฺฐพฺโพฯ

เมสทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ กรเณ อาคโตฯ มยาติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺส เม ภนฺเต ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติฯ ‘‘ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ, มมาติ อตฺโถติ จ วทนฺติฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

กรเณ สมฺปทาเน จ, สามิอตฺเถ จ อาคโต;

เมสทฺโท อิติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา อฎฺฐกถาจริเยหิ กเต เต เมสทฺทานมตฺถวิวรเณ วินิจฺฉยํ พฺรูม เตสมธิปฺปายปฺปกาสนวเสน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฎนตฺถํฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา เตเมสทฺ ทานํ สมฺปทานตฺถวเสน ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติฯ เอวํ ยฺวายํ เตหิ อสงฺกรโต นิยโม ทสฺสิโต, โส สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภาฯ ตถา หิ เตเมสทฺทตฺถวาจกา ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ตว มมสทฺทา จ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ อนิยมโต ปวตฺตนฺติฯ

ตตฺริเม ปโยคา – อิทํ ตุยฺหํ ททามิฯ ตุยฺหํ วิกปฺเปมิฯ ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, มตฺถเกน จ พฺราหฺมณ, อาหุติํ ปคฺคเหสฺสามิฯ เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ ตุยฺหํ ปน มาตา กหนฺติฯ มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ, น อญฺเญสํ, มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, น อญฺเญสํฯ น มยฺหํ ภริยา เอสาฯ อสฺสโม สุกโต มยฺหํฯ สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํฯ ตาต มยฺหํ มาตุ มุขํ อญฺญาทิสํ, ตุมฺหากํ อญฺญาทิสํฯ มยฺหํ สามิโก อิทานิ มริสฺสติฯ ตว ทียเต, ตว สิลาฆเต, มม สิลาฆเต, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติฯ ตว ปุตฺโตฯ อุโภมาตาปิตา มมาติ เอวํ อนิยมโต ปวตฺตนฺติฯ

จูฬนิรุตฺติยญฺหิ ยมกมหาเถเรน จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ อนญฺญรูปตฺตํ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ สพฺพตฺถ อนญฺญํ, ตติยาปญฺจมีนํ พหุวจนญฺจา’’ติ ฯ ยทิ เอวํ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’ติอาทีสุ ตุยฺหํสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ หิ อตฺโถฯ ‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ หิ อตฺโถ’’ติอาทีนิ วทนฺตา ‘‘อยุตฺตํ สํวณฺณนํ สํวณฺเณสุ’’นฺติปิ, ‘‘ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสึสู’’ติปิ อาปชฺชนฺตีติ? ยุตฺตํเยว เต สํวณฺณยึสุ, ปสฺสิตพฺพญฺจ ปสฺสึสุฯ ตถา หิ เต ‘‘สทฺทสตฺถมฺปิ เอกเทสโต สาสนานุกูลํ โหตี’’ติ ปเรสมนุกมฺปาย สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา สมฺปทานตฺถวเสน เต เมสทฺทานํ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺณยึสุ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติฯ สทฺทสตฺเถ หิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สพฺพถา วิสทิสานิ, สาสเน ปน สทิสานิฯ ตสฺมา สาสเน สามญฺเญน ปวตฺตานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สทฺทสตฺเถ วิเสเสน ปวตฺเตหิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูเปหิ สมานคติกานิ กตฺวา ปเรสมนุกมฺปาย สมฺปทานตฺเถ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทานํ ปวตฺตินิยโม, สามิอตฺเถ จ ตว มมสทฺ ทานํ ปวตฺตินิยโม ทสฺสิโตฯ ยสฺมา ปน ปเรสมนุกมฺปาย อยํ นิยโม, ตสฺมา กรุณาเยวายํปราโธ, น อฎฺฐกถาจริยานํฯ ตาย เอว หิ เตหิ เอวํ สํวณฺณนา กตาติฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ – นนุ จ โภอฎฺฐกถาจริเยหิ สทฺทนยํ นิสฺสาย เต เมสทฺ ทานํ สามิอตฺเถ วตฺตมานานํ ‘‘ตว มมา’’ติ อตฺถวจเนน ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, น มยฺหํ ภริยา เอสา’’ติอาทีสุ สามิวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา สทฺทนยญฺเญว นิสฺสาย เต เมสทฺทานํ สมฺปทานตฺเถ วตฺตมานานํ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถวจเนน ‘‘ภตฺตํ ตว น รุจฺจติฯ ปพฺพชฺชา มม รุจฺจตี’’ติอาทีสุปิ สมฺปทานวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? น สกฺกา, คาถาสุ วิย จุณฺณิยปทฎฺฐาเนปิ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺ ทานํ อนิยเมน ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตนโตฯ น หิ อีทิเส ฐาเน คาถายํ วา จุณฺณิยปทฎฺฐาเน วา วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพฯ ‘‘ตสฺส รชฺชสฺสหํ ภีโตฯ กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามี’’ติอาทีสุเยว ปน ฐาเนสุ อิจฺฉิตพฺโพฯ

ยทิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ สิยา, ‘‘พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺตทานํ อทาสิฯ พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทาสี’’ติอาทีสุปิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺโถ วจนีโย สิยา จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานํ สตฺเถ วิสุํ วจนโตฯ เอวญฺจ สติ โก โทโสติ เจ? อตฺเถว โทโส, ยสฺมา ทานโยเค วา นโมโยเค วา อายาเทส สหิตานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน นุปลพฺภนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถวจเน อยํ โทโส ยทิทํ อวิชฺชมานคฺคหณํฯ ยสฺมา ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ วิภตฺติวิปลฺลาสกรณํ สาวชฺชํ, ตสฺมา ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพฯ

จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ หิ อนญฺญานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘ปุริสสฺส อทาสิ, ปุริสสฺส ธนํ พฺราหฺมณานํ อทาสิ, พฺราหฺมณานํ สนฺตก’’นฺติฯ ตถา หิ ปาวจเน ส นํสทฺทา สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามญฺเญน ปวตฺตนฺติ, ตปฺปวตฺติ ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติอาทีหิ ปโยเคหิ ทีเปตพฺพาฯ ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘อคฺคสฺสา’’ติ อยํ สทฺโท ยทา กฺริยาปฎิคฺคหณํ ปฎิจฺจ สมฺปทานตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส รตนตฺตยสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติฯ ยทา ปน กฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูเต สามิอตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติฯ เอวํ สพฺพถาปิ วิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหตีติฯ ตถา สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘สมฺปทานวจน’’นฺติ ตุมฺเหหิ ทฬฺหํ คหิตสฺส มยฺหํสทฺทสฺส สามิอตฺถวเสน ปณฺณตฺติยํ ทสฺสนโต วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหเตวฯ ตถา หิ –

‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;

ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทตี’’ติ

เอตฺถ มยฺหโกติ เอกาย สกุณชาติยา นามํฯ โส หิ โลลุปฺปจาริตาย ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ, อิทมฺปิ มยฺห’’นฺติ กายติ รวตีติ มยฺหโกติ วุจฺจติ มยฺหสทฺทูปปทสฺส เก เร เค สทฺเทติ ธาตุสฺส วเสนฯ

อตฺรายํ ปทโสธนา – ยทิ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ธุวํ สมฺปทานตฺเถ, ตว มมสทฺ ทา จ สามิอตฺเถ ภเวยฺยุํ, เอวํ สนฺเต โลกโวหารกุสเลน สพฺพญฺญุนา ตสฺส สกุณสฺส ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติ น วตฺตพฺพา สิยา อนนฺโตคธสมฺปทานตฺถตฺตา, อนฺโตคธสามฺยตฺถตฺตา ปน ‘‘มมโก’’ อิจฺเจว ปญฺญตฺติ วตฺตพฺพา สิยาฯ เอตฺถปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ เจ? น, ปณฺณตฺติวิสเย วิภตฺติวิปริณามสฺส อฎฺฐานตฺตา อนวกาสตฺตาฯ

อปิเจตฺถ มยฺหํสทฺโท สรูปโต วิภตฺยนฺตภาเวน ติฎฺฐติ กสทฺเทน เอกปทตฺตูปคมนโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ อยํ สกุณวิเสสวาจโก สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว ฐิโตเยว อีสกํ สามิอตฺถมฺปิ โชตยติ สุชมฺปติ ราชปุริสสทฺทา วิยฯ อิมินาปิ การเณน วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหติฯ อิติ ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติยํ วตฺตมานสฺส ปทาวยวภูตสฺส มยฺหสทฺทสฺส อวิปลฺลาสวจนเลเสน ตุยฺหํ ตว มมสทฺเทสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพติ สิทฺธํฯ ตสฺมา อฎฺฐกถาจริเยหิ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามญฺเญน ปวตฺตานมฺปิ สมานานํ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺทานํ สทฺทนยญฺเญว นิสฺสาย ปเรสมนุกมฺปาย วุตฺตปฺปกาโร นิยโม ทสฺสิโตติ อวคนฺตพฺพํฯ อิจฺเจวํ –

‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺเท, สมฺปทาเน ครู วทุํ;

‘‘ตว มมา’’ติ สามิมฺหิ, นยมาทาย สตฺถโตฯ

เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ, นิยโม นตฺถิ ปาฬิยํ;

โกจิ เตสํ วิเสโส จ, ทิฏฺโฐ อมฺเหหิ ตํ สุณฯ

สามฺยตฺถสมฺปทานตฺถา, สมฺภวนฺติ ยหิํ ทุเว;

‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺทา, เต ปโยคา น ทุลฺลภาฯ

‘‘ตว มมา’’ติเม สทฺทา, ปายา สามิมฺหิ วตฺตเร;

สมฺปทาเน ยหิํ โหนฺติ, เต ปโยคา ปนปฺปกาฯ

ตวโต มมโต ตุยฺหํ-มยฺหํสทฺทาว สาสเน;

ปาเฐ เนกสหสฺสมฺหิ, สามิอตฺเถ ปวตฺตเรติฯ

สพฺพาปิ อิมา นีติโย ปรมสุขุมา สุทุทฺทสา วีรชาตินา สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

โว โนสทฺเทสุ ปน โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนปทปูรเณสุ ทิสฺสติฯ ‘‘กจฺจิ โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา’’ติอาทีสุ หิ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘คจฺฉถ ภิกฺขเว ปณาเมมิ โว’’ติอาทีสุ อุปโยเคฯ ‘‘น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีสุ กรเณฯ ‘‘วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ สมฺปทาเนฯ ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิต’’นฺติอาทีสุ สามิวจเนฯ ‘‘เย หิ โวอริยา ปริสุทฺธา กายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามิสฺส วจเน เจว, ตเถว ปทปูรเณ;

อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ, โวสทฺโท สมฺปวตฺตติ’’ฯ

โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนาวธารณนุสทฺทตฺเถสุ ปฎิเสเธ นิปาตมตฺเต จ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘คามํ โน คจฺเฉยฺยามา’’ติ เอตฺถ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘มา โน อชฺชวิกนฺติํสุ, รญฺโญสูทา มหานเส’’ติอาทีสุ อุปโยเคฯ ‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจน’’นฺติอาทีสุ กรเณฯ ‘‘สํวิภเชถ โน รชฺเชนา’’ติอาทีสุ สมฺปทาเนฯ ‘‘สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติอาทีสุ สามิวจเนฯ ‘‘น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา’’ติ เอตฺถ อวธารเณฯ ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราชา’’ติอาทีสุ นุสทฺทตฺเถ, ปุจฺฉายนฺติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ ‘‘สุภาสิตญฺเญว ภาเสยฺย, โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ’’ติอาทีสุ ปฎิเสเธฯ ‘‘น โน สภายํ น กโรนฺติ กิญฺจี’’ติอาทีสุ นิปาตมตฺเตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ปจฺจตฺเต จุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;

สามฺยาวธารเณ เจว, นุสทฺทตฺเถ นิวารเณ;

ตถา นิปาตมตฺตมฺหิ, โนสทฺโท สมฺปวตฺตติฯ

อิทานิ สพฺพนามานํ ยถารหํ สํขิตฺเตน มิสฺสกปทมาลา วุจฺจเต –

โย โส, เย เตฯ ยํ ตํ, เย เตฯ เยน เตนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ยา สา, ยา ตาฯ ยํ ตํ, ยา ตาฯ ยาย ตายฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ยํ ตํ, ยานิ ตานิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิมินา นเยน ลิงฺคตฺตยโยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘เอโส โส, เอเต เตฯ อยํ โส, อิเม เตฯ โส อยํ เต อิเม’’ติอาทินา ยถาปโยคํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตถา หิ ‘‘โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโกฯ เอเต เต ภิกฺขเว อุโภอนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฎิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาฯ อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ เอวมาทโย วิจิตฺตปฺปโยคา ทิสฺสนฺติฯ อิติ สพฺพนามิกปทานํ มิสฺสกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

มยา สพฺพตฺถสิทฺธสฺส, สาสเน สพฺพทสฺสิโน;

สพฺพตฺถ สาสเน สุฎฺฐุ, โกสลฺลตฺถาย โสตุนํฯ

อสพฺพนามนาเมหิ, สพฺพนามปเทหิ เว;

สห สพฺพานิ วุตฺตานิ, สพฺพนามานิ ปนฺติโตฯ

เอเตสุ กตโยคานํ, สุขุมตฺถวิชานนํ;

อกิจฺฉปฎิเวเธน, ภวิสฺสติ น สํสโยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สพฺพนามตํสทิสนามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโทฯ