สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิ-วเสนปิ อิโต ปรํ;

ภาสิสฺสํ ปทมาลาโย, ภาสิตสฺสานุรูปโตฯ

ตตฺถ วาจฺจลิงฺคานีติ อปฺปธานลิงฺคานิ, คุณนามสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ ปธานลิงฺคานิ, คุณีปทสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ ยสฺมา ปน เตสุ วาจฺจลิงฺคานิ นาม อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพานิ ภูธาตุมยานิ จ วาจฺจลิงฺคานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ เตสํ ภูธาตุมยานิ วาจฺจลิงฺคานิ สรูปโต นามิกปทมาลาย อโยชิตานิปิ ตตฺถ ตตฺถ นยโต โยชิตานิ , ตสฺมา น ทานิ ทสฺเสสฺสามฯ อภูธาตุ มยานิปิ กิญฺจาปิ นยโต โยชิตานิ, ตถาปิ โสตารานํ ปโยเคสุ โกสลฺลชนนตฺถํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ เนสํ ทสฺเสสฺสาม กิญฺจิ ปโยคํ วทนฺตาฯ

ทีโฆ รสฺโส นีโล ปีโต, สุกฺโก กณฺโห เสฏฺโฐ ปาโป;

สทฺโธ สุทฺโธ อุจฺโจ นีโจ, กโตตีโต อิจฺจาทีนิฯ

ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลาน สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํฯ

ทีโฆ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีเฆฯ ทีเฆน, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีฆา, ทีฆสฺมา, ทีฆมฺหา, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีเฆ, ทีฆสฺมึ, ทีฆมฺหิ, ทีเฆสุฯ โภทีฆ, ภวนฺโต ทีฆาฯ ‘‘ทีฆาติ มํ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทีฆา, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆํ, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆายฯ เสสํ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ

ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีเฆฯ ทีเฆนฯ เสสํ จิตฺตนเยน เญยฺยํฯ รสฺสาทีนิ จ เอวเมว วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อยํ วาจฺจลิงฺคานํ นามิกปทมาลา, ‘‘คุณนามานํ นามิกปทมาลา’’ติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสานิ ยานิ หิ;

เตสํ ทานิ ยถาปาฬึ, ปทมาลํ กเถสฺสหํฯ

กตมานิ ตานิ ปทานิ, ยานิ สวิเสสานิ?

ภวาภวาทิกํ ลงฺกา-ทีโป อิจฺจาทิกานิ จ;

โพธิ สนฺธีติ จาทีนิ, สวิเสสานิ โหนฺติ ตุฯ

เอเตสุ หิ –

ภวาภวปทํ เทก-วโจ พหุวโจ กฺวจิ;

สมาเส อสมาเสปิ, สมฺภโว ตสฺส อิจฺฉิโตฯ

วิคฺคหญฺจ ปทตฺถญฺจ, วตฺวา ปทสฺสิมสฺส เม;

วุจฺจมานมวิกฺขิตฺตา, ปทมาลํ นิโพธถฯ

ภโว จ อภโว จ ภวาภวํฯ อถ วา ภโว จ อภโว จ ภวาภวานิ, อยํ วิคฺคโหฯ ตตฺร ภโวติ ขุทฺทโก ภโวฯ อภโวติ มหนฺโต ภโวฯ วุทฺธตฺถวาจโก เหตฺถ อกาโรฯ เอตฺถ จ สุคติทุคฺคติวเสน หีนปณีตวเสน จ ขุทฺทกมหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ภโวติ วุทฺธิฯ อภโวติ อวุทฺธิฯ อยํ ปทตฺโถฯ อยํ ปน นามิกปทมาลา –

ภวาภวํ, ภวาภวํ, ภวาภเวน, ภวาภวสฺส, ภวาภวา, ภวาภวสฺมา, ภวาภวมฺหา, ภวาภวสฺส, ภวาภเว, ภวาภวสฺมึ, ภวาภวมฺหิ, โภภวาภวฯ อิติ ภวาภวปทํ เอกวจนกํ ภวติฯ ทิสฺสติ จ ตสฺเสกวจนตา ปาฬิยํ อฎฺฐกถายญฺจ –

‘‘อตีตกปฺเป จริตํ, ฐปยิตฺวา ภวาภเว;

อิมสฺมึ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’

อิติ วา,

‘‘เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺติญฺจ พหูวิธํ;

ภวาภเว อนุภวิตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ’’

อิติ วา เอวํ ปาฬิยํ ภวาภว ปทสฺส เอกวจนตา ทิฎฺฐาฯ

อฎฺฐกถายมฺปิ –

‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ,

ภวาภวํ คจฺฉติ ชีวโลโก;

นโม อวิชฺชาทิกิเลสชาล-

วิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺส ตสฺสา’’ติ

เอวํ ตสฺเสกวจนตา ทิฎฺฐาฯ

ภวาภวานิ, ภวาภวา, ภวาภวานิ, ภวาภเว, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ, ภวาภวานํ, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ, ภวาภวานํ, ภวาภเวสุ, ภวนฺโต ภวาภวานิฯ อิติ ภวาภวปทํ พหุวจนกมฺปิ ภวติฯ ทิสฺสติ จ ตสฺส พหุวจนกตา ปาฬิยํ ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ ปกปฺปิกา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสู’’ติฯ อุภยมฺปิ นยํ โวมิสฺเสตฺวา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ กถํ? ‘‘ภวาภวํ, ภวาภวานิฯ ภวาภวํ, ภวาภวานิฯ ภวาภเวน, ภวาภเวหิ, ภวาภเวภิ’’อิจฺเจวมาทินา จิตฺตนเยน โยเชตพฺพาฯ

นปุํสเกกวจน-พหุวจนกา อิมา;

ปทมาลา สมาสตฺเต, กตาติ ปริทีปเยฯ

สมาสกปทญฺเจว, อสมาสกเมว จ;

ภวาภวปทํ เทฺวธา, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

นปุํสกํ สมาสตฺเต, ปุลฺลิงฺคมิตรตฺตเน;

นปุํสกํ ตุ ปาเยน, เอกวจนกํ วเทฯ

‘‘ภโว จ อภโว จา’’ติ, สมาสตฺถํ วเท พุโธ;

‘‘ภวโต ภว’’มิจฺจตฺถํ, อสมาสสฺส ภาสเยฯ

ปุลฺลิงฺคตฺตมฺหิ โส เญยฺโย, นิสฺสกฺกอุปโยคโต;

เอวํ วิเสสโต ชญฺญา, ภวาภวปทํ วิทูฯ

ยถา เจตฺถ ภวาภวปทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ‘‘กมฺมากมฺมํ ผลาผล’’นฺติอาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อตฺโถปิ เนสํ ยถารหํ วตฺตพฺโพฯ เยภุยฺเยเนตานิ เอกวจนกานิ ภวนฺติฯ เอวํ ตาว ภวาภวปทาทีนํ วิเสสวนฺตตา ทฎฺฐพฺพาฯ

ลงฺกาทีโป, ลงฺกาทีปํ, ลงฺกาทีเปน, ลงฺกาทีปสฺส, ลงฺกาทีปา, ลงฺกาทีปสฺมา, ลงฺกาทีปมฺหา, ลงฺกาทีปสฺส, ลงฺกาทีเป, ลงฺกาทีปสฺมึ, ลงฺกาทีปมฺหิ, โภลงฺกาทีปฯ อยํ สมาสตฺเต นามิกปทมาลาฯ อสมาสตฺเตปิ ปน โยเชตพฺพาฯ

ลงฺกา ทีโป, ลงฺกํ ทีปํ, ลงฺกาย ทีเปน, ลงฺกาย ทีปสฺส, ลงฺกาย ทีปา, ลงฺกาย ทีปสฺมา, ลงฺกาย ทีปมฺหา, ลงฺกาย ทีปสฺส, ลงฺกาย ทีเป, ลงฺกาย ทีปสฺมึ, ลงฺกาย ทีปมฺหิ, โภติ ลงฺเก ทีปฯ อยํ พฺยาเส นามิกปทมาลาฯ อยํ นโย ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ เกวเลน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปสฺส อกถนโต, ยถา เกวเลน ลงฺกาสทฺเทน ลงฺกาทีโป กถิยติฯ อยํ ปน พฺยาเส ปทมาลานโย วิเสสโต กพฺพรจนายํ กวีนํ อุปการาย สํวตฺตติ สาสนสฺสาปิฯ ตถา หิ พฺยาสวเสน โปราณกวิรจนา ทิสฺสติ –

‘‘วนฺทามิ เสลมฺหิ สมนฺตกูเฎ,
ลงฺกาย ทีปสฺส สิขายมาเน;

อาวาสภูเต สุมนามรสฺส,

พุทฺธสฺส ตํ ปาทวฬญฺชมคฺค’’นฺติฯ

สาสเนปิ พฺยาสวเสน ‘‘ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’ติอาทิกา ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ยถา ปน ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถ อยํ นโย น ลพฺภติ, ตถา ‘‘นาคทีโป’’ติอาทีสุปิ เกวเลน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปสฺส อกถนมิว เกวเลน นาคสทฺทาทินา นาคทีปาทีนํ อกถนโตติฯ นนุ จ โภ‘‘พุทฺธสฺส ชมฺพุนทรํสิโน ตํ, ทาฐํ มยํ ชมฺพุนรา นมามา’’ติ โปราณกวิรจนายํ ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีโป วุตฺโต ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺถสมฺภวโตติ? สจฺจํ ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, เกวเลน ปน ชมฺพูสทฺเทน ชมฺพุทีปตฺถํ น วทติ, กินฺตุ ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา อธิกกฺขรโทสํ ปริวชฺชนฺเตน ทีปสทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุนรา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อุตฺตรปทโลปวเสน วุตฺโต ชมฺพุสทฺโท นรสทฺทํ ปฎิจฺจ สมาสพเลน ‘‘ชมฺพุทีปนรา’’ติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ โหติ, น เกวโล พฺยาสกาเล, ตถา หิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุตฺเต ชมฺพุทีโป น ญายติ, อถ โข ชมฺพุรุกฺโขเยว ญายติฯ

กึ ปน โภ‘‘กาโก ทาโส, กากํ ทาสํ, กาเกน ทาเสนา’’ติ อยํ นโย ลพฺภติ, น ลพฺภตีติ? ลพฺภติ, กากสทฺเทน กากนามกสฺส ทาสสฺส กถนํ โหติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ชมฺพุทีโป’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ชมฺพุนามโก ทีโป’’ติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ชมฺพู ทีโป, ชมฺพุํ ทีปํ, ชมฺพุยา ทีเปนา’’ติ อยํ นโย ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ ชมฺพูสทฺทสฺส ปณฺณตฺติวเสน ทีเป อปฺปวตฺตนโตฯ ชมฺพูสทฺโท หิ รุกฺเขเยว ปณฺณตฺติวเสน ปวตฺตติ, น ทีเปฯ ยถา ปน จิตฺตโวหาโร จิตฺตนามเก คหปติมฺหิปิ มเนปิ ปวตฺตติ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุฯ ยถา จ กุสโวหาโร กุสนามเก รญฺเญปิ กุสติเณปิ ปวตฺตติ –

‘‘ปภาวติญฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ กุโส;

กุสาวติํ กุสราชา, อคมาสิ มหพฺพโล;

กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตตี’’ติ

อาทีสุ, ตถา กากสทฺโทปิ วายเส, เอวํนามเก ทาเสปิ ปวตฺตติ ‘‘กาโก รวติ, กาโก นาม ทาโส สฎฺฐิโยชนานิ คจฺฉตี’’ติอาทีสุฯ ชมฺพูสทฺโท ปน คหปติมนาทีสุ จิตฺต กุส กากสทฺทา วิย ปณฺณตฺติวเสน ทีปสฺมึ น ปวตฺตติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยว นโย มนสิกรณีโยฯ

ยถา ปเนตฺถ ‘‘ลงฺกาทีโป’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา สมาสวเสน พฺยาสวเสน จ โยชิตา, เอวํ ‘‘ปุพฺพวิเทหทีโป, อปรโคยานทีโป, อุตฺตรกุรุทีโป, อสฺสยุชนกฺขตฺตํ, จิตฺรมาโส, เวสฺสนฺตรราชา, เสตวตฺถํ, ทิพฺพรโถ’’ติอาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา สมาสวเสน พฺยาสวเสน จ โยเชตพฺพาฯ ปุพฺพวิเทหาทิสทฺเทหิ ปุพฺพวิเทหทีปาทีนํ กถนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทิพฺพรโถ’’ติอาทีนํ สมาสคตปทานํ ปโยชเน สติ พฺยาสวเสน วิสุํ กตฺตพฺพตา จ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ พฺยาสวเสน ‘‘ทิพฺโพ รโถ’’ติอาทินา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณวเสน ปจฺเจกวิภตฺติยุตฺตภาเว สติ คาถาสุ วุตฺติปาลนสุขุจฺจารณคุโณ ภวติฯ โส จ สาสนานุกูโล หิ อยํ นโย ฐปิโตฯ ตถา หิ ปาวจเน ‘‘ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’ติอาทิกา ปาฬิโย พหู ทิสฺสนฺติ, เอวํ ลงฺกาทีปาทิสทฺทานํ วิเสสวนฺตตา ภวติฯ

อิทานิ โพธิสนฺธิอาทีนํ วิเสสวนฺตตา วุจฺจติ –

โพธิ สนฺธิ วิภตฺตา’ยุ, ธาตุเยว ปชาปติ;

ทามา ทามํ ตถา สทฺธา, สทฺธํ ตฎํ ตฎี ตโฎฯ

พฺยญฺชนํ พฺยญฺชโน อตฺโถ, อตฺถมกฺขรมกฺขโร;

อชฺชวํ อชฺชโว เจว, ตถา มทฺทวคารวาฯ

วโจ วจีติ จาทีนิ, สมรูปา สรูปโต;

ทฺวิตฺติลิงฺคานิ สมฺโภนฺติ, ยถาสมฺภวมุทฺทิเสฯ

เอเตสุ หิ โพธิสทฺทสฺส ตาว ‘‘โพธิ ราชกุมาโร’’ติ จ, ‘‘อริยสาวโก ‘โพธี’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค’’ติ จ เอวํ ปุคฺคลวจนสฺส ‘‘โพธิ, โพธี, โพธโยฯ โพธึ, โพธี, โพธโยฯ โพธินา’’ติ ปุลฺลิงฺเค อคฺคินเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

รุกฺขมคฺคนิพฺพานสพฺพญฺญุตญฺญาณวจนสฺส ปน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธิโยฯ โพธึ, โพธี, โพธิโยฯ โพธิยา’’ติ อิตฺถิลิงฺเค รตฺตินเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

เกจิ ปน ‘‘รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค’’ติ วทนฺติ, ตํ อาคเมน วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสนโต วิจาเรตพฺพํฯ น หิ อาคเม รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภาโว ทิสฺสติ, ปุคฺคลวจนสฺส ปน ทิสฺสติฯ ยทิ จ ‘‘สาโล ธโว ขทีโร’’ติอาทีนํ วิย รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สิยา, ชมฺพู สิมฺพลี ปาฎลีสทฺทาทีนํ รุกฺขวาจกตฺตา ปุลฺลิงฺคตฺตํ สิยา, น เตสํ อิมสฺส จ รุกฺขวาจกตฺเตปิ ปุลฺลิงฺคภาโว อุปลพฺภติฯ ยทิ หิ รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, เอวํ สนฺเต นิพฺพานวจโน สพฺพญฺญุตญฺญาณวจโน จ โพธิสทฺโท นปุํสกลิงฺโค สิยา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิฎฺฐสฺส นิพฺพานาทิโน อตฺถสฺส กถนโตฯ

เย เอวํ วทนฺติ ‘‘รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค’’ติ, เต ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนวเสน ‘‘กึ รุกฺขวจโน โพธิสทฺโท ปุลฺลิงฺโค น ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา วทนฺติ มญฺเญฯ เนวํ ทฎฺฐพฺพํ, เอวญฺจ ปน ทฎฺฐพฺพํ, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วทนฺเตหิ ครูหิ ญาณวจนํ อิตฺถิ ลิงฺคภูตํ โพธีติ ญาณสฺส นามํ ปณฺณตฺติอนฺตรปริกปฺปเนนตฺถํ ปริกปฺเปนฺเตน พุชฺฌนฎฺฐานภูเต รุกฺเข อาโรเปตฺวา รุกฺโข ‘‘โพธี’’ติ วุตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ นิพฺพจเน อาทโร น กาตพฺโพฯ น หิ ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนกรณํ รุกฺขวจนสฺส โพธิสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ กาตุํ สกฺโกติ สงฺเกตสิทฺธตฺตา โวหารสฺส, ตสฺมา รุกฺขํ สยํ อโพธิมฺปิ สมานํ โพธิยา ปฎิลาภฎฺฐานตฺตา สงฺเกตสิทฺเธน ‘‘โพธี’’ติ อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน โวหรนฺติ สาสนิกา, โพธิยา วา การณตฺตา ผลโวหาเรนฯ เอตมตฺถํเยว หิ สนฺธาย ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ เอตฺถ ภควา ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, เอวํ ‘‘โพธี’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน รุกฺขนามํ ปวตฺตตีติฯ เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมเสนาปติ อนุธมฺมจกฺกวตฺตี โวหารกุสโล อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน ‘‘พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติฯ อปิจ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘โพธิยา สาขา’’ติ จ, ‘‘เกนฏฺเฐน มหาโพธิ, กสฺส สมฺพนฺธินี จ สา’’ติ จ,

‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺตา สา, อสีติรตนํ นภํ;

อุคฺคนฺตฺวาน ตทา มุญฺจิ, ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย สุภา’’ติ จ

เอวมาทโย รุกฺขวาจกสฺส โพธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ

อถ วา รุกฺขวาจโก โพธิสทฺโท ทฺวิลิงฺโค ปุมิตฺถิลิงฺควเสนฯ ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกายํ วินยสํวณฺณนายํ มหาเวยฺยากรณสฺส ปาฬินยวิทุโน พุทฺธโฆสาจริย สฺส เอวํ สทฺทรจนา ทิสฺสติ ‘‘สกฺขิสฺสสิ ตฺวํ ตาต ปาฎลิปุตฺตํ คนฺตฺวา มหาโพธินา สทฺธึ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถริํ อาเนตุ’’นฺติ จ, ‘‘สาปิ โข มหาโพธิสมารูฬฺหา นาวา ปสฺสโต มหาราชสฺส มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขนฺทา’’ติ จ ตสฺส รุกฺขวาจกสฺส โพธิสทฺทสฺส ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธี’’ติ นิพฺพจนวเสน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธโยฯ โพธึ, โพธี, โพธโยฯ โพธินา’’ติอาทินา ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ รุกฺขวาจกสฺเสว ปน ตสฺส ญาเณ ปวตฺติตฺถิลิงฺคโวหาเรน สงฺเกตสิทฺเธน รูฬฺหตฺถทีปเกน ‘‘โพธิ, โพธี, โพธิโยฯ โพธึ, โพธี, โพธิโยฯ โพธิยา’’ติอาทินา ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ อิจฺเจวํ –

ปุคฺคลวาจโก โพธิ-สทฺโท ปุลฺลิงฺคิโก ภเว;

ญาณาทิวาจโก อิตฺถิ-ลิงฺโคเยว สิยา สทาฯ

โพธิปาทปวจโน, ปุมิตฺถิลิงฺคิโก ภเว;

เอวํ สนฺเตปิ เอตสฺส, อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว ตุ;

อิจฺฉิตพฺพตรํ ยสฺมา, ธมฺมเสนาปตีริตํฯ

สนฺธิสทฺทาทีนมฺปิ นยานุสาเรน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ สนฺธิสทฺโท หิ สรสนฺธิอาทิวาจโก ปุลฺลิงฺโค, ปฎิสนฺธิยาทิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค ‘‘สนฺธิโนฯ สนฺธิยา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ วิภตฺติสทฺโท วิภชนวาจโก อิตฺถิลิงฺโค , สฺยาทิวาจโก ปุลฺลิงฺโค เจว อิตฺถิลิงฺโค จ ‘‘วิภตฺติสฺสฯ วิภตฺติยา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ

อายุสทฺโท ปน ชีวิตินฺทฺริยวาจโกเยว หุตฺวา ปุนฺนปุํสกลิงฺโค, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ ‘‘เอตฺตกํเยว เต อายุ, จวนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ จ ทสฺสนโตฯ

ธาตุสทฺโท สภาวาทิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค, กรปจาทิวาจโก ปุมิตฺถิลิงฺโค ‘‘จกฺขุธาตุยาฯ กโรติสฺส ธาตุสฺสฯ ธาตุโย ธาตุยา’’ติ ทสฺสนโตฯ

ปชาปติสทฺโท เทววิเสสวาจโก ปุลฺลิงฺโค, กลตฺตชินมาตุจฺฉาวาจโก อิตฺถิลิงฺโค ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺคํ อุโลฺลเกยฺยาถ’’, ‘‘อตฺตโน ปชาปติยา สทฺธึ มหาปชาปติยา’’ติ จ ทสฺสนโตฯ

ทามา ทามํ สทฺทา มาลตีทามาทิเภทภินฺนสฺส เอกสฺส วตฺถุสฺส ยถากฺกมํ อิตฺถินปุํสกลิงฺคาฯ ตถา หิ ‘‘มาลตีทามา โลลาฬิงฺคลีลาฯ มาลตีทามํฯ สิงฺฆิตํ ทามํ ภมเรหิฯ รตนทามาฯ รตนทาม’’นฺติ จ ทฺวิลิงฺคภาเว โลกิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ สาสนานุกูลาฯ

สทฺธํ สทฺธาสทฺทา ปน ภินฺนวตฺถูนํ วาจกา อิตฺถินปุํสกลิงฺคา, สทฺธาสทฺโท ปสาทลกฺขณวาจโก อิตฺถิลิงฺโค, สทฺธํสทฺโท มตกภตฺตวาจโก นปุํสกลิงฺโค ‘‘สทฺธา สทฺทหนาฯ มยมสฺสุโภโคตมพฺราหฺมณา นาม ทานานิ เทม สทฺธานิ กโรมา’’ติ ทสฺสนโตฯ อิมสฺมึ ปน ฐาเน ‘‘สทฺโธ ปุริโส , สทฺธา อิตฺถี, สทฺธํ กุล’’นฺติ อิมานิ วาจฺจลิงฺคตฺตา สงฺคหํ น คจฺฉนฺตีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ

ตฎํ ตฎี ตโฎติเม สทฺทา ตีรสงฺขาเต เอกสฺมึเยวตฺเถ ถีปุนฺนปุํสกลิงฺคาฯ

พฺยญฺชนสทฺโท อุปเสจนลิงฺควากฺยาเวณิกสรีราวยววาจโก นปุํสกลิงฺโค, อกฺขรวาจโก ปุนฺนปุํสกลิงฺโคฯ ตตฺรุปเสจเน ‘‘สูปํ วา พฺยญฺชนํ วา’’ติ นปุํสกนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตถา ลิงฺเค ‘‘อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปุริสพฺยญฺชน’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ วากฺเย ‘‘ปทพฺยญฺชนานิ สาธุกํ อุคฺคเหตฺวา’’ติ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ อาเวณิเก ‘‘อสีติ อนุพฺยญฺชนานี’’ติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ สรีราวยเว ‘‘กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต ปากฎภาวกรณโต อนุพฺยญฺชน’’นฺติ เอวํ นปุํสกนิทฺเทโสฯ เอตฺถ หิ อนุพฺยญฺชนํ นาม หตฺถปาทสิตหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภโท อากาโรฯ โส เอว ‘‘สรีราวยโว’’ติ วุจฺจตีติฯ อกฺขเร ‘‘พฺยญฺชโนฯ พฺยญฺชน’’นฺติ จ ปุนฺนปุํสกนิทฺเทโสฯ

อตฺถสทฺโท นิพฺพานวจโน นปุํสกลิงฺโค, อภิเธยฺยธนการณปโยชนนิวตฺยาภิสนฺธานาทิวจโน ปน ปุลฺลิงฺโคฯ ตถา หิ กถาวตฺถุมฺหิ ‘‘อตฺถตฺถมฺหี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทเสน อตฺถสทฺโท วุตฺโตฯ อิติ อตฺถสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ

อกฺขรสทฺโท จ ‘‘โย ปุพฺโพ อกฺขโร อกฺขรานี’’ติ จ ทสฺสนโตฯ อปิจ อกฺขรสทฺโท นิพฺพานวจโน นามปณฺณตฺติวจโน จ สพฺพทานปุํสกลิงฺโค ภวติ ‘‘ปทมจฺจุตมกฺขรํ, มหาชนสมฺมโตติ โข วาเสฎฺฐ ‘มหาสมฺมโต’ตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺต’’นฺติ เอวมาทีสุฯ ‘‘อกฺขราย เทเสติ, อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ เอตฺถ ปน ปุลฺลิงฺโคติปิ นปุํสกลิงฺโคติปิ วตฺตพฺโพ, อิตฺถิลิงฺโคติ ปน น วตฺตพฺโพฯ อยญฺหิ ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายฯ วิรมถายสฺมนฺโต มมวจนายา’’ติอาทีสุ ‘‘ธนญฺจยาย, วจนายา’’ติ สทฺทา วิย วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺโต, น ลิงฺควิปลฺลาสวเสนาติฯ

อชฺชว มทฺทว คารวสทฺทา ปน ปุนฺนปุํสกลิงฺคาฯ ‘‘อชฺชโว จ มทฺทโว จฯ อชฺชวมทฺทวํฯ คารโว จ นิวาโต จฯ สห อาวชฺชิเต ถูเป, คารวํ โหติ เม ตทา’’ติ จ อาทิทสฺสนโตฯ

วโจวจีสทฺทา ปน ฆโฎฆฎีสทฺทา วิย ปุมิตฺถิลิงฺคา, ตตฺถ วจีสทฺทสฺส ‘‘วจี, วจี, วจิโยฯ วจึ, วจี, วจิโยฯ วจิยา’’ติ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เกจิ ‘‘ทุจฺจริตปโยควิญฺญตฺติสทฺทาทีสุ ปเรสุ วจสทฺทสฺสนฺโต อีกาโร โหติ, เตน ‘‘วจีทุจฺจริต’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ทิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ วจสทฺทโต วิสุํ วจีสทฺทสฺส ทสฺสนโตฯ อตฺริมานิ ปาฬิโต จ อฎฺฐกถาโต จ นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘วจี วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร วจี, วจิญฺจ วจีสงฺขาเร จ ฐเปตฺวา อวเสสา น เจว วจี, น จ วจีสงฺขาโรฯ คทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท’’ติ อิมานิ ปาฬิโต นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘โจปนสงฺขาตา วจี เอว วิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ, วจิยา เภโท วจีเภโท’’ติ อิมานิ อฎฺฐกถาโต นิทสฺสนปทานิฯ อิมินา นเยน อญฺเญสมฺปิ สรูปาสรูปปทานํ ยถารหํ ทฺวิติลิงฺคตา ววตฺถเปตพฺพาฯ เอวํ อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ สวิเสสานิ อภิเธยฺยลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ กตฺถจิ วาจฺจลิงฺคภูตานํ อภิเธยฺยลิงฺคานญฺจ ตทฺธิภนฺตลิงฺคานญฺจ ธมฺมาทิวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเตฯ ตถา หิ –

ธมฺมโภปุคฺคลา เจว, ธมฺมปุคฺคลโตปิ จ;

เอกนฺตธมฺมโต เจว, ตเถเวกนฺตปุคฺคลาฯ

ปทมาลา สิยุํ ตาสุ, ปจฺจตฺตาทิวเสน ตุ;

ปทํ สมํ วิสมญฺจ, ชญฺญา สพฺพสมมฺปิ จฯ

กถํ? ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉาทิฎฺฐิโก, มิจฺฉาสงฺกปฺปี’’ อิจฺเจเตสํ นามิกปทมาลา เอวํ เวทิตพฺพาฯ

‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐึ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิยา’’ติ เอวํ ธมฺมโต, ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโนฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิํ, มิจฺฉาทิฎฺฐี, มิจฺฉาทิฎฺฐิโนฯ มิจฺฉาทิฎฺฐินา’’ติ เอวํ ปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺปาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺป’’นฺติ เอวํ ธมฺมปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉาวาจาโยฯ มิจฺฉาวาจํ, มิจฺฉาวาจา มิจฺฉาวาจาโยฯ มิจฺฉาวาจาย’’ เอวํ เอกนฺตธมฺมโต, ‘‘มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉาวาจาฯ มิจฺฉาวาจํ, มิจฺฉาวาเจฯ มิจฺฉาวาเจน’’ เอวํ เอกนฺตปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาทิฎฺฐิโกฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิกาฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิก’’นฺติ เอวมฺปิ เอกนฺตปุคฺคลโต, ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺปี, มิจฺฉาสงฺกปฺปิโนฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปิ’’นฺติ เอวมฺปิ เอกนฺตปุคฺคลโต นามิกปทมาลา ภวติฯ ปจฺจตฺโตปโยควจนาทิวเสน ปน ปทํ สทิสํ วิสทิสํ สพฺพถา สทิสมฺปิ จ ภวติฯ เอส นโย สมฺมาทิฎฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิฯ

อตฺริเม อาหจฺจภาสิตา ปโยคา – อวิชฺชาคตสฺส ภิกฺขเว อวิทฺทสุโน มิจฺฉาทิฎฺฐิ ปโหติฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหติฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาวาจา ปโหติฯ มิจฺฉาวาจสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต ปโหติฯ มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉาอาชีโว ปโหติฯ มิจฺฉาอาชีวสฺส มิจฺฉาวายาโม ปโหติฯ มิจฺฉาวายามสฺส มิจฺฉาสติ ปโหติฯ มิจฺฉาสติสฺส มิจฺฉาสมาธิ ปโหตีติฯ วิชฺชาคตสฺส ภิกฺขเว วิทฺทสุโน สมฺมาทิฎฺฐิ ปโหติฯ สมฺมาทิฎฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ วิตฺถาโร, เอวํ กตฺถจิ วาจฺจลิงฺคภูตานํ อภิเธยฺยลิงฺคานญฺจ ตทฺธิตนฺตลิงฺคานญฺจ นามิกปทมาลา สปฺปโยคา กถิตาฯ

อิทานิ เนวาภิเธยฺยลิงฺคสฺส ภวิตพฺพสทฺทสฺส จ อภิเธยฺยลิงฺคานํ โสตฺถิ สุวตฺถิ สทฺทานญฺจ วาจฺจลิงฺคาภิเธยฺยลิงฺคสฺส อพฺภุตสทฺทสฺส จ วาจฺจลิงฺคสฺส อภูตสทฺทสฺสจาติ อิเมสํ กิญฺจิ วิเสสํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ ยถารหํ โยเชสฺสามฯ เอเตสุ หิ ภวิตพฺพสทฺโท เอกนฺตภาววาจโก นปุํสกลิงฺโค เอกวจนนฺโตเยว โหติฯ ตติยนฺตปเทหิ เอวํสทฺท นสทฺ ทาทีหิ จ โยเชตพฺโพ จ โหติฯ นาสฺส นามิกปทมาลา ลพฺภติ, อตฺริเม จ ปโยคา ‘‘สทฺธมฺมครุเกน ภวิตพฺพํ, โน อามิสครุเกน, อิมินา โจเรน ภวิตพฺพํ, อิเมหิ โจเรหิ ภวิตพฺพํ, อิมาย โจริยา ภวิตพฺพํ, อิมาหิ โจรีหิ ภวิตพฺพํ, อเนน จิตฺเตน ภวิตพฺพํ, อิเมหิ จิตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวิตพฺพํ, อญฺญถา ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

ภวิตพฺพปทํ นิจฺจํ, สพฺพญฺญุวรสาสเน;

ปฐเมกวโจ ภาว-วาจกญฺจ นปุํสกํฯ

ตติยนฺตปเทเหวํ-สทฺทาทีหิ จ ธีมตา;

โยเชตพฺพํว สมฺโภติ, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

อยํ ‘‘ภวิตพฺพ’’นฺติ ปทสฺส วิเสโสฯ

โสตฺถิ ภทฺทนฺเต โหตุ รญฺโญ, โสตฺถึ คจฺฉติ นฺหาปิโตฯ โสตฺถินามฺหิ สมุฎฺฐิโตฯ สุวตฺถิ, สุวตฺถึ, สุวตฺถินา, อยํ ธสาตฺถิสทฺทาทีนํ วิเสโสฯ

อยํ ปน ‘‘อพฺภุตํ อภูต’’นฺติ ทฺวินฺนํ วิเสโสฯ ภูสทฺทสฺส พฺภู, สํโยคปเร ปฎิเสธตฺถวติ ออิ ตินิปาเต อุปปเท สติ เอกนฺเตน รสฺสตฺตมุปยาติฯ กฺวตฺเถ? ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติอาทีสฺวตฺเถสุฯ ตถาวิเธ อสญฺโญคปเร รสฺสตฺตํ น อุปยาติฯ กฺวตฺเถ? ‘‘อสจฺจ’’นฺติอาทีสฺวตฺเถสุฯ ตถา หิ ‘‘อพฺภุต’’นฺติ ปทสฺส ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘อพฺภุตกรณ’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติฯ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺส ปน ‘‘อสจฺจ’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘อชาต’’นฺติปิ อตฺโถ ภวติฯ ตตฺร ‘‘อจฺฉริยํ วต โภอพฺภุตํ วต โภฯ อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ’’ อิจฺเจวมาทโย ‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติ อตฺเถ ปโยคาฯ

‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;

โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อาสหสฺเสหิ ปญฺจหี’’ติ

อิจฺเจวมาทโย อพฺภุตกรณตฺเถ ปโยคาฯ เอวํ รสฺสวเสน, ทีฆวเสน ปน นิสฺสํโยเค ‘‘อภูตํ อตจฺฉํฯ อตถํ’’อิจฺเจวมาทโย อสจฺจตฺเถ ปโยคา, ‘‘อภูตํ อชาตํ อสญฺชาต’’นฺติ อิจฺเจวมาทโย อชาตตฺเถ ปโยคาฯ ภวนฺติ จตฺร –

‘‘อภูตปุพฺพํ ภูต’’นฺติ, อตฺถสฺมึ อพฺภุตนฺติทํ;

ปทํ วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺยํ, รสฺสภาเวน สณฺฐิตํฯ

อพฺภุตกรณตฺเถปิ, อพฺภุตนฺติ ปทํ ตถา;

สณฺฐิตํ รสฺสภาเวน, อิติ วิทฺวา วิภาวเยฯ

อภูตมิติ ทีฆตฺต-วเสน กถิตํ ปน;

ปทํ สมธิคนฺตพฺพ-มสจฺจาชาตวาจกํฯ

อพฺภุตํ, อพฺภุตานิฯ จิตฺตนเยน, อพฺภุโต, อพฺภุตาฯ อพฺภุตํ, ปุริสนเยน, อพฺภุตา, อพฺภุตา, อพฺภุตาโยฯ อพฺภุตํฯ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ เอวํ ภูตสทฺทสฺสปิ นามิกปทมาลา ติธา คเหตพฺพาฯ อตฺร ‘‘อพฺภุต’’มิติ ปทํ วาจฺจลิงฺคมฺปิ ภวติ อภิเธยฺยลิงฺคมฺปิฯ ‘‘อภูต’’มิติ ปทํ ปน วาจฺจลิงฺคํ อภิเธยฺยลิงฺคมฺปิ วา สจฺจสทฺโท วิย กตฺถจิฯ อิติสฺส ยถารหํ อยมฺปิ สปฺปโยคา นามิกปทมาลา กถิตาฯ

อิทานิ อาคมิกานํ โกสลฺลชนนตฺถํ ปทสโมธานวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต – พุทฺโธ ภควา, พุทฺธา ภควนฺโตฯ พุทฺธํ ภควนฺตํ, พุทฺเธ ภควนฺเตฯ พุทฺเธน ภควตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปทมาลา เอกวจนพหุวจนวเสน เญยฺยาฯ

เทวา ตาวติํสาฯ เทเว ตาวติํเสฯ เทเวหิ ตาวติํเสหิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ พหุวจนวเสน เญยฺยา ปทมาลาฯ

โส ภควา ชานํ ปสฺสํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ ภควนฺตํ ชานนฺตํ ปสฺสนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, ตสฺส ภควโต ชานโต ปสฺสโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอกวจนวเสน เญยฺยา ปทมาลาฯ

ราชา สุทฺโธทโน, ราชานํ สุทฺโธทนํ, รญฺญา สุทฺโธทเนนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา ปสฺเสนที โกสโล, ราชานํ ปสฺเสนทึ โกสลํ, รญฺญา ปสฺเสนทินา โกสเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร, ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ, รญฺญา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต, ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ, รญฺญา มาคเธน อชาตสตฺตุนา เวเทหิปุตฺเตนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

มหาปชาปตี โคตมี, มหาปชาปติํ โคตมึ, มหาปชาปติยา โคตมิยาติ ปญฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํฯ มหาปชาปติยํ โคตมิยํ, โภติ มหาปชาปติ โคตมิฯ

มกฺขลิ โคสาโลฯ มกฺขลึ โคสาลํฯ มกฺขลินา โคสาเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุคํฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุคํ, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนน สาวกยุเคน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานสฺส สาวกยุคสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สพฺพาเปตา ปทมาลา เอกวจนวเสน เญยฺยาฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อคฺคสาวกา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อคฺคสาวเก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อคฺคสาวเกหิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ พหุวจนวเสน เญยฺยาฯ อิโต อญฺเญสุปิ เอเสว นโยฯ

โส ทาโร, สา ทาราฯ สํ ทารํ, เส ทาเรฯ เสน ทาเรนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สา นารี, สา นาริโยฯ สํ นาริํ, สา นาริโยฯ สาย นาริยาฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ สํ กมฺมํ, สานิ กมฺมานิฯ เสน กมฺเมนฯ สํ ผลํ, สานิ ผลานิฯ เสน ผเลนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ปฐมํ ฌานํ, ปฐมํ ฌานํ, ปฐเมน ฌาเนน, ปฐมสฺส ฌานสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จตุตฺถี ทิสา, จตุตฺถึ ทิสํ, จตุตฺถิยา ทิสายฯ

ธมฺมี กถา, ธมฺมึ กถํ, ธมฺมิยา กถาย, ธมฺมิยํ กถายํฯ เอวํ อนุปุพฺพี กถา, เอวรูปี กถาฯ อิมินา นเยน อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ปทสโมธานวเสน ลิงฺคโต จ อนฺตโต จ วจนโต จ อเปกฺขิตพฺพํฯ ปทโต จ นานปฺปการา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ เอกปฺปการานํ สทฺทานํ ลิงฺคอนฺตวเสน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ยาทิโส, ยาทิสี, ยาทิสํฯ ตาทิโส, ตาทิสี, ตาทิสํฯ เอตาทิโส, เอตาทิสี, เอตาทิสํฯ กีทิโส, กีทิสี, กีทิสํฯ อีทิโส, อีทิสี, อีทิสํฯ เอทิโส , เอทิสี, เอทิสํฯ สทิโส, สทิสี, สทิสํฯ กทาจิ ปน ‘‘ยาทิสา ตาทิสา’’ติ เอวมาทีนิ อิตฺถิลิงฺครูปานิปิ ภวนฺติฯ นามิกปทมาลา เนสํ ปุริส อิตฺถี จิตฺตนเยน โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ สมาสตทฺธิตปทภูตานํ อมมสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อมโม, อมมา, อมมํ, อมเมฯ อมเมนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

มยฺหโก, มยฺหกาฯ มยฺหกํ, มยฺหเกฯ มยฺหเกนฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อามา, อามา, อามาโยฯ อามํ, อามา, อามาโยฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตตฺร อมโมติ นตฺถิ ตณฺหามมตฺตํ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ เอตสฺสาติ อมโม, โก โส, อรหาเยวาติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ อปิจ เยสตณฺหาปิ สทิฎฺฐีปิ ‘‘มม อิท’’นฺติ มมตฺตํ น กโรนฺติ, เตปิ อมมาเยวฯ เอตฺถ จ ‘‘มนุสฺสา ตตฺถ ชายนฺติ, อมมา อปริคฺคหา’’ติ อิทํ สาสนโต นิทสฺสนํฯ ‘‘อมโม นิรหงฺกาโร’’ติ อิทํ ปน โลกโต นิทสฺสนํฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘อมมา, อมมา, อมมาโย’’ติ ปทมาลาฯ นปุํสเก วตฺตพฺเพ ‘‘อมมํ, อมมานี’’ติ ปทมาลาฯ ตตฺร มยฺหโกติ ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อิทมฺปิ มยฺห’’นฺติ วิปฺปลปตีติ มยฺหโก, เอโก ปกฺขิวิเสโสฯ วุตฺตญฺเหตํ ชาตเก –

‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;

ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทตี’’ติฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มยฺหกี, มยฺหกี, มยฺหกิโย’’ติ ปทมาลาฯ ตตฺร อามาติ ‘‘อาม อหํ ตุมฺหากํ ทาสี’’ติ เอวํ ทาสิภาวํ ปฎิชานาตีติ อามาฯ เคหทาสีฯ วุตฺตญฺเหตํ ชาตเกสุ ‘‘ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คจฺฉตี’’ติ จ, ‘‘อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ โลเก’’ติ จ, ตสฺมา อิมาเนเวตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ

อิทานิ กติ กติปย กติมีสทฺทานํ วิเสโส วุจฺจเต ยถารหํ นามิกปทมาลา จฯ ตตฺร กติมีสทฺทสฺส นามิกปทมาลา น ลพฺภติ ‘‘อชฺชภนฺเต กติมี’’ติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน อาคตมตฺตโตฯ กติ กติปยสทฺทานํ ปน ลพฺภเตว, สา จ พหุวจนิกาฯ วิสุทฺธิมคฺคฎีกายํ ปน กติปยสทฺโท เอกวจนิโก วุตฺโตฯ กติ ปุริสา ติฎฺฐนฺติ, กติ ปุริเส ปสฺสติฯ กติ อิตฺถิโย, กติ กุลานิฯ กติ โลกสฺมึ ฉิทฺทานิ ยตฺถ จิตฺตํ น ติฎฺฐติฯ กติ กุสลาฯ กติ ธาตุโยฯ กติ อายตนานิฯ กติหิ ขนฺเธหิ กติหายตเนหิ กติหิ ธาตูหิ สงฺคหิตํฯ กติภิ รชมาเนติ, กติภิ ปริสุชฺฌติฯ กติปยา ปุริสา, กติปยา อิตฺถิโย, กติปยานิ จิตฺตานิฯ อิมา ปน นามิกปทมาลาฯ

กติฯ กติหิ, กติภิฯ กตินํฯ กติสุฯ

กติปยาฯ กติปเยหิ, กติปเยภิฯ กติปยานํฯ กติปเยสุฯ กติปยาโยฯ กติปยาหิ, กติปยาภิฯ กติปยานํฯ กติปยาสุฯ กติปยานิฯ กติปเยฯ กติปเยหิ, กติปเยภิฯ กติปยานํฯ กติปเยสูติฯ สพฺพาเปตา สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยา, สมาสวิธิมฺหิปิ กติ กติปยสทฺ ทา พหุวจนวเสเนว โยเชตพฺพาฯ ‘‘กติสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติฯ กติปยชนกต’’นฺติอาทีสุ หิ ‘‘กติ กิตฺตกา สงฺคา กติสงฺคา’’ติอาทินา สพฺพทา พหุวจนสมาโส ทฎฺฐพฺโพฯ

อิทานิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อิธ รูฬฺหีสทฺทา นาม เยวาปนกสทฺทาทโยฯ เยวาปนโก, เยวาปนกาฯ เยวาปนกํฯ เยวาปโน, เยวาปนาฯ เยวาปนํฯ ยํวาปนกํ, ยํวาปนกานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตตฺร เยวาปนโกติ ‘‘ผสฺโส โหติ เวทนา โหตี’’ติอาทินา วุตฺตา ผสฺสาทโย วิย สรูปโต อวตฺวา ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ เอวํ ‘‘เยวาปนา’’ติ ปเทน วุตฺโต เยวาปนโก, เอวํ ‘‘เยวาปโน’’ติ เอตฺถาปิฯ ตถา ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อตฺถิ รูป’’นฺติ เอวํ ‘‘ยํวาปนา’’ติ ปเทน วุตฺตํ ยํวาปนกํฯ เอส นโย ยถารหํ ยสฺสกํ ยตฺถกนฺติอาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภปนสทฺโท นิปาโต, นิปาตานญฺจ อพฺยยภาโว สิทฺโธ ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพวิภตฺติวจเนสุ จ วยาภาวโต, โส กสฺมา ‘‘เยวาปโน’’ติ โอการนฺโต ชาโตติ? สจฺจํ ปนสทฺโท นิปาโต, โส จ โข ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย’’ติ วา, ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปี’’ติ วา, ‘‘พฺราหฺมณา ปนา’’ติ วา เอวมาทีสุ นิปาโต, ‘‘เยวาปนโก’’ติ วา, ‘‘เยวาปโน’’ติ วา เอวมาทีสุ นิปาโต นาม น โหติฯ อนุกรณมตฺตญฺเหตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ปนสทฺทสหิตา ปโยคา รูฬฺหีสทฺทาติ คเหตพฺพาฯ ยชฺเชวํ กสฺมา นิพฺพจนมุทาหฎนฺติ? อตฺถสฺส ปากฎีกรณตฺถํฯ

ตโยธมฺมชาตกํ ฯ ตโยธมฺมชาตกํฯ ตโยธมฺมชาตเกนฯ ตโยธมฺมชาตกสฺสฯ ตโยธมฺมชาตกา, ตโยธมฺมชาตกสฺมาฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตโยสงฺขาราฯ ตโยสงฺขาเรฯ ตโยสงฺขาเรหิ, ตโยสงฺขาเรภิฯ ตโยสงฺขารานํฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จตฺตาริปุริสยุโค สงฺโฆฯ จตฺตาริปุริสยุคํ สงฺฆํฯ จตฺตาริปุริสยุเคน สงฺเฆนฯ จตฺตาริปุริสยุคสฺส สงฺฆสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สโตการี, สโตการี, สโตการิโนฯ สโตการิํ, สโตการี, สโตการิโนฯ สโตการินา, สโตการีหิ, สโตการีภิฯ สโตการิสฺสฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺถ สโตการีติ สรตีติ สโต, สโต เอว หุตฺวา กรณสีโลติ สโตการีฯ

อปเรสมฺปิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต สทฺธิมตฺถวิภาวนายฯ องฺคาฯ องฺเคฯ องฺเคหิ, องฺเคภิฯ องฺคานํฯ องฺเคหิ, องฺเคภิฯ องฺคานํฯ องฺเคสุฯ โภนฺโต องฺคาฯ

องฺคา ชนปโทฯ องฺเค ชนปทํฯ องฺเคหิ, องฺเคภิ ชนปเทนฯ องฺคานํ ชนปทสฺสฯ องฺเคหิ, องฺเคภิ ชนปทสฺมาฯ องฺคานํ ชนปทสฺสฯ องฺเคสุ ชนปเทฯ โภนฺโต องฺคา ชนปทฯ เอวํ มคธโกสลาทีนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ

อิตฺถิลิงฺเค กาสี, กาสิโย, กาสี, กาสิโยฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีสุฯ โภติโย กาสิโยฯ อตฺรายมตฺถวิภาวนา – กาสี, กาสิโย ชนปโทฯ กาสี, กาสิโย ชนปทํ ฯ กาสีหิ, กาสีภิ ชนปเทนฯ กาสีนํ ชนปทสฺสฯ กาสีหิ, กาสีภิ ชนปทสฺมาฯ กาสีนํ ชนปทสฺสฯ กาสีสุ ชนปเทฯ โภติโย กาสิโย ชนปทฯ เอวํ อวนฺตีเจตี วชฺชี อิจฺเจเตสมฺปิ ปทานํ โยเชตพฺพาฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กุรูสุ ชนปเท’’ติฯ เอวํ องฺคาที นิ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘องฺเคสุ วิหรติฯ มคเธสุ จาริกํ จรมาโน’’ติอาทินา, ‘‘องฺคานํ มคธานํ กาสีนํ โกสลาน’’นฺติอาทินา จ พหุวจนปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ เอวํ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา ภวนฺติฯ

อิทานิ อปราปิ อิโต สวิเสสตรา สทฺทเภเท สมฺโมหวิทฺธํสนการิกา ปรมสุขุมญาณาวหา นามิกปทมาลาโย กถยาม โสตูนํ อตฺถพฺยญฺชนคฺคหเณ ปรมโกสลฺลสมฺปาทนตฺถํฯ ตา จ โข ‘‘สมฺพุทฺโธ ปฎิชานาสิฯ กสฺสโก ปฎิชานาสิฯ อุปาสโก ปฎิชานาสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติอาทโย ปาฬินเย นิสฺสาเยวฯ ตตฺถ สมฺพุทฺโธปฎิชานาสีติ ‘‘ตฺวํ ‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ ปฎิชานาสี’’ติ อิติสทฺทโลปว เสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอส นโย ‘‘กสฺสโก ปฎิชานาสี’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปฎิชานนฺตสฺส ตวาติ เอวํ อิติสทฺทโลปโยชนาวเสน อญฺโญสทฺทสนฺนิเวโส เตเนว อญฺโญอตฺถปฎิเวโธ จ ภวติฯ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฎิชานโตติ’’อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อฎฺฐกถายํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโตติ ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺเพ ธมฺมา มยา อภิสมฺพุทฺธา’’ติ เอวํ ปฎิชานโต ตวาติ โย อตฺโถ วุตฺโต, โสปิ ยถาทสฺสิโต อตฺโถเยวฯ เอวํปการํ ญตฺวา ปณฺฑิตชาติเยน กุลปุตฺเตน อมฺเหหิ วุจฺจมานา ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ ตฺวํ ปฎิชานาสี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ สกฺริยาปทา อยํ ปทมาลา ววตฺถเปตพฺพา –

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตฺวํ ปฎิชานํ ติฎฺฐสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ตํ ปฎิชานนฺตํ ปสฺสติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน เต ปฎิชานตา ธมฺโม เทสิโตฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต ทียเตฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺมา ตยา ปฎิชานตา อเปติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฎิชานโต ธมฺโมฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺมึ ตยิ ปฎิชานนฺเต ปติฎฺฐิตนฺติฯ ตถา ‘‘ขีณาสโว ตฺวํ ปฎิชานาสี’’ติอาทินาปิ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อิทฺธิมา ภิกฺขุ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติฯ อิทฺธิมนฺโต ภิกฺขู เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตีติ อิมสฺมึ ปนตฺเถ อยมฺปิ สกฺริยาปทา ปทมาลา ววตฺถเปตพฺพา –

เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺโต ภิกฺขุ ติฎฺฐติ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตา พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตา ภิกฺขู ติฎฺฐนฺติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเต ภิกฺขู ปสฺสติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเตน พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเตน ภิกฺขุนา ธมฺโม เทสิโต, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺเตหิ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโตฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตสฺส พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทียเตฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โภเอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺต ภิกฺขุ ตฺวํ ธมฺมํ เทเสหิ, โภนฺโต เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตา พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตา ตุมฺเห ธมฺมํ เทเสถาติฯ อิมสฺมึ ฐาเน เกวฎฺฎสุตฺตํ สาธกํฯ ‘‘อิธ เกวฎฺฎ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, อาวิภาวํ…เป.… ตเมนํ อญฺญตโร สทฺโธ ปสนฺโน ปสฺสติ ตํ ภิกฺขุํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺตํ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺต’’นฺติ อิทํ เกวฎฺฎสุตฺตํฯ

เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺโต ภิกฺขุ เอวํ วทติ, เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺตา ภิกฺขู เอวํ วทนฺติฯ เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺตํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, เอโกเอกาย มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺเต ภิกฺขู ปสฺสติฯ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺถ ปน ‘‘น ตฺเวว เอโกเอกาย, มาตุคาเมน สลฺลเป’’ติอาทิกํ ปาฬิปทํ สาธกํฯ เอตฺถ หิ เอโกเอกายาติ อิทํ อพฺยยปทสทิสํ รูฬฺหีปทนฺติ คเหตพฺพํ, อญฺญมญฺญนฺ ติ สทฺทสฺส วิย จ เอกปทตฺตูปคมนญฺจสฺส เวทิตพฺพํฯ ภิกฺขุ วินา ทุติเยน สยํ เอโก หุตฺวา เอกาย อิตฺถิยา สทฺธินฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิทํ ปทํ น รูฬฺหีปทนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ สนฺเตปิ น ‘‘เอโก’’ติ สทฺโท ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปเทน สมานาธิกรโณฯ ยทิ สมานาธิกรโณ สิยา, ‘‘นิสชฺชํ กปฺเปนฺต’’นฺติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ‘‘เอกายา’’ติ สทฺโทปิ น อชฺฌาหริตพฺเพน ‘‘อิตฺถิยา’’ติ ปเทน สมานาธิกรโณฯ ยทิ สมานาธิกรโณ สิยา, ‘‘มาตุคาเมนา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา วิเสสาภาวโต ทฺวิรุตฺตภาวาปชฺชนโต จฯ กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘มาตุคาเมนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอเกนา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอกนฺตโต ปน ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิทํ ปทํ ปุมิตฺถิสงฺขาตํ อตฺถํ อเปกฺขติ, น สมานาธิกรณปทํ, ตสฺมา ‘‘เทฺว ชานิปตโย อญฺญมญฺญํ สลฺลเปนฺตี’’ติอาทีสุ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ ปทสฺส วิย จ ‘‘เอโกเอกายา’’ติ อิมสฺส เอกปทตฺตญฺจ นิสชฺชํ กปฺเปนฺตสฺส ภิกฺขุโน วิเสสนตฺตญฺจ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ยสฺสํ นิสชฺชกฺริยายํ ภิกฺขุปิ เอโกว โหติ, อิตฺถีปิ เอกาวฯ สา กฺริยา รูฬฺหีวเสน ‘‘เอโกเอกายา’’ติ วุจฺจติ, ตาทิสาย เอโกเอกาย นิสชฺชกฺริยาย ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธินฺติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิมินา นเยน อญฺเญสมฺปิ รูฬฺหีสทฺทานํ นามิกปทมาลา ยถาปโยคํ เอกวจนพหุวจนวเสน โยเชตพฺพาฯ อิจฺเจวํ วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทีนํ นามิกปทมาลา นานปฺปการโต ปกาสิตาฯ

สุมธุรตรสทฺทนิติํ อิมํ,
ปฎุตรมติตํ สุสิเข วรํ;

วิทุวิมติตโมปหริํ รวึ,
มติกุมุทปโพธินิสาปติํฯ

กตวิญฺญูชนสฺสาส-สาสนสฺสาภิวุทฺธิยา;

ธิยา นีติมิมํ สาธุ, สาธุกญฺเญว ลกฺขเยฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปโน นามิกปทมาลาวิภาโค

เอกาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

เอตฺตาวตา ภูธาตุ มยานํ ปุลฺลิงฺคานํ อิตฺถิลิงฺคานํ นปุํสกลิงฺคานญฺจ นามิกปทมาลา ยถารหํ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ สทฺธึ นานปฺปการโต ทสฺสิตาฯ สพฺพนามานิ หิ ฐเปตฺวา นยโต อญฺญานิ กานิจิ นามานิ อคฺคหิตานิ นาม นตฺถิฯ