สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กญฺญาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

กญฺญา, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญํ, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญายํ, กญฺญาสุฯ โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโยฯ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘กญฺญา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฎเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฎฺฐติ, สทฺธาโย ติฎฺฐนฺติฯ สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกญฺญา สมาคตาฯ อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากญฺญา สญฺญาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพาฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา’’ติ เทฺว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กญฺญาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ผุสฺสตี วรวณฺณาเภฯ เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉามฯ เอตฺถ ‘‘โภติ กญฺเญ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติฯ

ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุฯ โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ

เอวํ เหฎฺฐุทฺทิฎฺฐานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิฯ

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา’ภิชฺฌา;

อิจฺฉา ปุจฺฉา ชายา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา สงฺขาฯ

ชงฺฆา พาหา คีวา ชิวฺหา, วาจา ฉายา คงฺคา นาวา;

นิทฺทา กนฺตา สาลา มาลา, เวลา วีณา ภิกฺขา ลาขาฯ

คาถา เสนา เลขา’เปกฺขา, อาสา ปูชา เอสา กงฺขา;

อญฺญา มุทฺทา ขิฑฺฑา ภสฺสา, ภาสา กีฬา สตฺตา เจตาฯ

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณา ปชา;

เทวตา วฎฺฎกา โคธา, พลากา วสุธา สภาฯ

อุกฺกา เสผาลิกา สิกฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;

การณา วิสิขา สาขา, วจา วญฺฌา ชฎา ฆฎาฯ

ปีฬา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นินฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปาฯ

ปภา สีมา ขมา เอชา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ฬา เมขลา กลาฯ

วฬวา สุณิสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา ปริสา นิสา;

มาติกิจฺจาทโย เจว, ภาวิกาปทสาทิสาฯ

อมฺมนฺนมฺพา จ ตาตา จ, กิญฺจิเทว สมา สิยุํ;

มาตา ธีตา ปนตฺตาที, ปุถเคว อิโต สิยุํฯ

ปริสาสทฺทสฺส ปน สตฺตมีฐาเน ‘‘ปริสาย, ปริสายํ, ปริสติ, ปริสาสู’’ติ โยเชตพฺพํ ‘‘เอกมิทํ โภโคตม สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโตฯ อมฺมาทีนํ ปน ‘‘อมฺมา, อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา กญฺญานเยน วตฺวา อวสาเน ‘‘โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

มาตา, มาตา, มาตโรฯ มาตรํ, มาตโรฯ มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิฯ มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํฯ มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิฯ มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํฯ มาตริ, มาตุยา, มตฺยา, มาตุยํ, มตฺยํ, มาตูสุฯ โภติ มาตา, โภติโย มาตา, มาตโรฯ

เอตฺถ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคานํ สการนฺตานิ รูปานิ เอหิ เอภิ เอสุการนฺตาทีนิ จ เอนนฺ ตาทีนิ จ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ วุตฺตานิปิ ‘‘มาตุสฺส มาตเรหี’’ติอาทีนิ น วุตฺตานิ, เอส นโย อิตเรสุปิฯ ‘‘ยํกิญฺจิตฺถิกตํ ปุญฺญํ, มยฺหญฺจ มาตุยา จ เตฯ อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘มาตุยา, มตฺยา’’ติ จ วุตฺตํ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน สมานคติกตฺตา เตสํ วจนานํฯ ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตเก ‘‘มตฺยา’’ติ ปทํ ปญฺจมีตติเยกวจนวเสน อาคตํ, ยถา ปน ‘‘ขตฺติยา’’ติ ปทํ มชฺฌสรโลปวเสน ‘‘ขตฺยา’’ติ ภวติ, ตถา ‘‘มาตุยา มาตุย’’นฺติ จ ปทํ ‘‘มตฺยา, มตฺย’’นฺติ ภวติ, อยํ นโย ธีตุสทฺทาทีสุ น ลพฺภติฯ

ธีตา, ธีตา, ธีตโรฯ ธีตํ, ธีตรํ, ธีตโรฯ ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิฯ ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํฯ ธีตรา, ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิฯ ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํฯ ธีตริ, ธีตุยา, ธีตุยํ, ธีตูสุฯ โภติ ธีตุ, โภติ ธีตา, โภติโย ธีตา, ธีตโรฯ เอตฺถ ปนฯ

‘‘ชาลึ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ;

จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ธีต’’นฺติ ทสฺสนโต อุปโยควจนฎฺฐาเน ‘‘ธีต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สารโต คเหตพฺพํ, ตถา ปาฬิยํ ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ สมาสปทสฺส ทสฺสนโต ตติเยกวจนนฺตปทสทิสํ ‘‘เสฎฺฐิธีตรา’’ติอาทิกํ ปฐเมกวจนนฺตมฺปิ สมาสปทํ คเหตพฺพเมว, นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘มาตา ธีตา’’ติ ปททฺวยํ สทฺธานเย ปกฺขิตฺต, ตมมฺเหหิ ‘‘สทฺธายา’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘มาตายา’’ติอาทีนํ ปาฬิอาทีสุ พฺยาเส อทสฺสนโต วิสุํ คหิตํ สมาเสเยว หิ อีทิสึ สทฺทคติํ ปสฺสาม ‘‘ราชมาตาย ราชธีตาย เสฎฺฐิธีตายา’’ติฯ เอวํ กญฺญาน โยปิ เอกเทเสน ลพฺภติ, ตถา ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ ปาฬิยํ ‘‘นนฺทมาเต’’ติ ทสฺสนโต ‘‘โภติ ราชมาเต, โภติ ราชธีเต’’ติ เอวมาทินโยปิ ลพฺภติ, ตตฺร นนฺทมาเตติ นนฺทสฺส มาตา นนฺทมาตา, โภติ นนฺทมาเต, เอวํ สมาเสเยว อีทิสี สทฺทคติ โหติ, ตสฺมา สมาสปทตฺเต ‘‘มาตุ ธีตุ ทุหิตุ’’อิจฺเจเตสํ ปกติรูปานํ เทฺว โกฎฺฐาสา คเหตพฺพา ปฐมํ ทสฺสิตรูปโกฎฺฐาโส จ กญฺญานโย รูปโกฎฺฐาโส จาติฯ นตฺตาทีนิ ปทานิ น เกวลํ ปุลฺลิงฺคานิเยว โหนฺติ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคานิปิฯ ตถา หิ ‘‘วิสาขาย นตฺตา กาลงฺกตา โหติฯ จตสฺโส มูสิกา คาธํ กตฺตา, โน วสิตา’’ติอาทีนิ ปโยคานิ สาสเน ทิสฺสนฺติฯ

นตฺตา, นตฺตา, นตฺตาโรฯ นตฺตํ, นตฺตารํ, นตฺตาโรฯ นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิฯ นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ นตฺตานํ, นตฺตูนํฯ นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิฯ นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ, นตฺตานํ, นตฺตูนํฯ นตฺตริ, นตฺตุยา, นตฺตุยํ, นตฺตูสุฯ โภติ นตฺต, โภติ นตฺตา, โภติโย นตฺตา, นตฺตาโรฯ

เอวํ ‘‘กตฺตา วสิตา ภาสิตา’’ อิจฺจาทีสุปิ สมาสปทตฺเต ปน ‘‘ราชมาตาย นนฺทมาเต’’ติอาทีนิ วิย ‘‘ราชนตฺตาย, ราชนตฺเต’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สวินิจฺฉโยยํ อาการนฺตุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อาการนฺตุการนฺตตาปกติกํ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูมิปทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโยฯ รตฺติํ, รตฺตี, รตฺติโยฯ รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺติยํ, รตฺตีสุฯ โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺติโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโยฯ ภูมึ, ภูมี, ภูมิโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํฯ เอวํ ‘‘ภูติ สตฺติ ปตฺติ วุตฺติ มุตฺติ กิตฺติ ขนฺติ ติตฺติ สิทฺธิ อิทฺธิ วุทฺธิ สุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ ปีติ นนฺทิ มติ อสนิ วสนิ สติ คติ วุฑฺฒิ ยุวติ องฺคุลิ โพนฺทิ ทิฎฺฐิ ตุฎฺฐิ นาภิ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อปิจ ‘‘รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติฯ ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึฯ น ภูมฺยา จตุรงฺคุโลฯ เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํฯ ภูมฺยา โส ปติตํ ปาสํฯ คีวาย ปฎิมุญฺจติฯ อิมา จ นภฺโย สตราชิจิตฺติตาฯ สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร’’ติ เอวมาทีนํ ปโยคานํ ทสฺสนโต รตฺติ ภูมิ นาภิสทฺทาทีนํ อยมฺปิ นามิกปทมาลาวิเสโส เวทิตพฺโพฯ กถํ?

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ รตฺติํ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํฯ รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ รตฺยํ, รตฺโต, รตฺตีสุฯ โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโยฯ

เอตฺถ ‘‘รตฺโต’’ติ รูปนยํ วชฺเชตฺวา ‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย, ภูมฺโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํฯ

นาภิ, นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ นาภิํ, นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํฯ นาภิยา, นภฺยา, นาภิยํ, นภฺยํ, นาภีสุฯ โภติ นาภิ, โภติโย นาภี, นาภิโย, นภฺโยฯ

โพธิ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ โพธึ, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํฯ โพธิยา, โพชฺฌา, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธีสุฯ โภติ โพธิ, โภติโย โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌฯ

เอตฺถ ปน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชิน โพธิยํฯ อญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา’’ติ วิจิตฺรปาฬินยทสฺสนโต วิจิตฺรนยา นามิกปทมาลา วุตฺตาฯ สพฺโพปิ จายํ นโย อญฺญตฺถาปิ ยถารหํ โยเชตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคํนิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูรีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีนํฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิฯ อิตฺถิยา, อิตฺถีนํฯ อิตฺถิยา, อิตฺถิยํ, อิตฺถีสุฯ โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถิโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

‘‘ภูรี, ภูรี, ภูริโยฯ ภูริํ, ภูรี, ภูริ โย’’ติ อิตฺถิยา สมํฯ เอวํ ภูตี โภตี วิภาวินี อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อญฺเญสญฺจ อีการนฺตสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺเญอีการนฺตสทฺทา นาม –

‘‘มาตุลานี จ ภคินี, ภิกฺขุนี สามุคี อชี;

วาปี โปกฺขรณี เทวี, นาคี ยกฺขินี ราชินีฯ

ทาสี จ พฺราหฺมณี มุฎฺฐ-สฺสตินี สีฆยายินี;

สากิยานี’’ติ จาทีนิ, ปโยคานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘โปกฺขรณี ทาสี, พฺราหฺมณิ’’จฺจาทินํ คติ;

อญฺญถาปิ สิยา คาถา-จุณฺณิเยสุ ยถารหํฯ

‘‘กุสาวตี’’ติอาทีนํ, คาถาสฺเวว วิเสสโต;

รูปานิ อญฺญถา โหนฺติ, เอกวจนโต วเทฯ

‘‘กาสี อวนฺตี’’อิจฺจาที, พหุวจนโต วเท;

‘‘จนฺทวตี’’ติอาทีนิ, ปโยคสฺสานุรูปโตฯ

ตถา หิ ‘‘โปกฺขรญฺโญสุมาปิตาฯ ตา จ สตฺตสตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺตสตานิ จฯ ทารเก จ อหํ เนสฺสํ , พฺราหฺมณฺยา ปริจารเกฯ นชฺโชสนฺทนฺติฯ นชฺชา เนรญฺชราย ตีเรฯ ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํฯ

พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก;

อสีติยา สหสฺเสหิ, สุปตฺโต ปริวาริโตฯ

ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิญฺญ’’นฺติ

เอวมาทีนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต โปกฺขรณี อิจฺจาทีนํ นามิกปทมาลาโย สวิเสสา โยเชตพฺพาฯ กถํ? ‘โปกฺขรณี, โปกฺขรณี, โปกฺขรณิโย, โปกฺขรญฺโญฯ โปกฺขรณิ’’นฺติอาทินา วตฺวา กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนฎฺฐาเน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรญฺญา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรณิยํ, โปกฺขรญฺญ’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ ตถา ‘‘ทาสี, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโยฯ ทาสึ, ทาสิยํ, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย’’ติ วตฺวา กรณวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา, ทาสิยํ, ทาสฺย’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิฯ สพฺพตฺถ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘ยฎฺฐิยา ปฎิโกเฎติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํฯ ผุสิสฺสามิ วิมุตฺติย’’นฺติ ปโยคานํ ทสฺสนโต อํวจนสฺส ยมาเทสวเสน ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํฯ เตสุ จ ‘‘ฆเร ชาตํว ทาสิย’’นฺติ เอตฺถ อํวจนสฺส ยมาเทสโต อญฺโญปิ สทฺทนโย ลพฺภติฯ กถํ? ยถา ทหรี เอว ‘‘ทหริยา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ทาสี เอว ‘‘ทาสิยา’’ติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหริํ, กุมาริํ จารุทสฺสน’’นฺติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิ นิทสฺสนํ , อุปโยควจนิจฺฉาย ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมสฺมึ ปนาธิปฺปาเย ‘‘ทาสิยา, ทาสิยา, ทาสิยาโยฯ ทาสิยํ, ทาสิยา, ทาสิยาโยฯ ทาสิยายา’’ติ กญฺญานเยเนว นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘กุมาริยา’’ติ สทฺทสฺเสวฯ ตถา หิ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตถา ‘‘ปุปฺผวติยา, ปุปฺผวติยํ, ปุปฺผวติยาย, ปุปฺผวติยายํ, โภติ ปุปฺผวติเย’’ติ กญฺญานยนิสฺสิเตน เอกวจนนเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวติยา นาม อโหสิฯ ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวติยายํฯ อุยฺยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยายา’’ติ ปาฬิ จ อฎฺฐกถาปาโฐ จ นิทสฺสนํฯ อปโร นโย – ‘‘ทาสิยา ทหริยา กุมาริยา’’ติอาทีสุ กการสฺส ยการาเทโสปิ ทฎฺฐพฺโพฯ พฺราหฺมณีสทฺทสฺส ตุ ‘‘พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณิโย, พฺราหฺมณฺโยฯ พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา กรณวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ นทีสทฺทสฺส ‘‘นที, นที, นทิโย, นชฺโชฯ นทิ’’นฺติอาทินา วตฺวา ‘‘นทิยา, นชฺชา’’ติ จ ‘‘นทิยํ, นชฺช’’นฺติ จ วตฺตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิฯ อิตฺถิลิงฺเคสุ หิ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว อุปโยคพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, ตถา อุปโยคพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว ปจฺจตฺตพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานมฺปิ อญฺญตรสฺมึ ทิฏฺเฐเยว อญฺญตรํ ทิฎฺฐเมว โหติฯ ตถา หิ ‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จา’’ติ เอตฺถ ‘‘ทาสฺโย’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเฐเยว อปรมฺปิ ‘‘ทาสฺโย’’ติ อุปโยคพหุวจนํ ตํสทิสตฺตา ทิฎฺฐเมว โหติฯ

‘‘สกฺโก จ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;

เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;

อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติ

เอตฺถ ‘‘อุมฺมาทนฺตฺยา’’ติ กรณวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ สมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติ เอตฺถ ‘‘พฺราหฺมณฺยา’’ติ สามิวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกภุมฺมวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคี’’ติ เอตฺถ จ ‘‘ภูมฺยา, ปถพฺยา’’ติ สตฺตมิยา เอกวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนานิปิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ ‘‘พาราณสฺยํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ ‘‘พาราณสฺย’’นฺติ ภุมฺมวจเน ทิฏฺเฐเยว ตํสทิสานิ อญฺญานิปิ ‘‘พฺราหฺมณฺยํ เอกาทสฺยํ ปญฺจมฺย’’นฺติอาทีนิ ภุมฺมวจนานิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติฯ

คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ รูปานิ ปุพฺพาจริยาสภาปิ คาถาภิสงฺขรณวเสนฯ สาสเนปิ ปน เอตาทิสานิ รูปานิ เยภุยฺเยน คาถาสุ สนฺทิสฺสนฺติฯ

กุสาวตีฯ กุสาวติํฯ กุสาวติยา, กุสาวตฺยาฯ กุสาวติยํ, กุสาวตฺยํฯ โภติ กุสาวติฯ

พาราณสีฯ พาราณสึฯ พาราณสิยา, พาราณสฺยาฯ พาราณสิยํ, พาราณสฺยํ, พาราณสฺสํ อิจฺจปิ, โภติ พาราณสิฯ

นฬินีฯ นฬินึฯ นฬินิยา, นฬิญฺญาฯ นฬินิยํ, นฬิญฺญํฯ โภติ นฬินิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

คาถาวิสยํ ปน ปตฺวา ‘‘กุสาวติมฺหิ, พาราณสิมฺหิ, นฬินิมฺหี’’ติอาทินา สทฺทรูปานิปิโยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘กุสาวติมฺหิ’’อาทีนิ มฺหิยนฺตานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ คาถาสุเยว ปญฺญายนฺติ, น จุณฺณิยปทรจนายํฯ อกฺขรสมเย ปน ตาทิสานิ รูปานิ อนิวาริตานิ ‘‘นทิมฺหา จา’’ติอาทิทสฺสนโตฯ ยํ ปน อฎฺฐกถาสุ จุณฺณิยปทรจนายํ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิมฺหี’’ติอาทิกํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทิสฺสติ, ตํ อกฺขรวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ จุณฺณิยปทฎฺฐาเน ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิยํ ปฎิสนฺธิยํ สุคติยํ ทุคฺคติย’’นฺติอาทิทสฺสนโตฯ อยํ ปเนตฺถ นิยโม สุคตสาสเน คาถายํ จุณฺณิยปทฎฺฐาเน จ ‘‘กญฺญา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ติ เอวํ ปญฺจนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ นา ส สฺมา สฺมึ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต สทฺทา สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติฯ มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ อิวณฺณนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ ปรตฺตํ ยาติฯ ตตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘คาถายํ จุณฺณิเย จาปิ, นา สสฺมาที สรูปโต;

นาการนฺตอิวณฺณนฺต-อิตฺถีติ ปรตํ คตาฯ

มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ, อิวณฺณนฺติตฺถิภี สห;

ย’โต ปรตฺตเมตสฺส, ปโยคานิ ภวนฺติ หิฯ

ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

กุสาวภิมฺหิ นคเร, ราชา อาสิ มหีปตี’’ติฯ

เอวํ กุสาวตี อิจฺจาทีนิ อญฺญถา ภวนฺติ, นครนามตฺตา ปเนกวจนานิปิ, น ชนปทนามานิ วิย พหุวจนานิฯ ‘‘กาสี, กาสิโยฯ กาสีหิ, กาสีภิฯ กาสีนํฯ กาสีสุฯ โภติโย กาสิโยฯ เอวํ อวนฺตี อวนฺติโย’’ติอาทินาปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อญฺญานิปิ ปทานิ คเหตพฺพานิฯ เอวํ กาสีอิจฺจาทีนิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิฯ

จนฺทวตี, จนฺทวติํ, จนฺทวติยา, จนฺทวติยํ, โภติ จนฺทวติ, เอวํ เอกวจนวเสน วา, จนฺทวติโย, จนฺทวติโย, จนฺทวตีหิ, จนฺทวตีภิ, จนฺทวตีนํ, จนฺทวตีสุ, โภติโย จนฺทวติโย, เอวํ พหุวจนวเสน วา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา, อญฺญานิปิ ปทานิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘จนฺทวตี’’อิจฺจาทีนิ หิ เอกิสฺสา พหูนญฺจิตฺถีนํ ปณฺณตฺติภาวโต ปโยคานุรูเปน เอกวจนวเสน วา พหุวจนวเสน วา โยเชตพฺพานิ ภวนฺติฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อญฺเญน อุการนฺติตฺถิลิงฺเคน นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม –

ยาคุ, ยาคู, ยาคุโยฯ ยาคุํ, ยาคู, ยาคุโยฯ ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิฯ ยาคุยา, ยาคูนํฯ ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิฯ ยาคุยา, ยาคูนํฯ ยาคุยา, ยาคุยํ, ยาคูสุฯ โภติ ยาคุ, โภติโย ยาคู, ยาคุโยฯ

เอวํ ‘‘ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รชฺชุ’’อิจฺจาทีนิฯ ตตฺร ธาตุสทฺโท รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฎฺฐิอฎฺฐิมิญฺชสุกฺกสงฺขาตธาตุวาจโก ปุลฺลิงฺโค, สภาววาจโก ปน สุคตาทีนํ สารีริกวาจโก โลกธาตุวาจโก จ จกฺขาทิวาจโก จ อิตฺถิลิงฺโค, ภู หู กรปจาทิสทฺทวาจโก อิตฺถิลิงฺโคเจว ปุลฺลิงฺโค จฯ อตฺร ปนิตฺถิลิงฺโค อธิปฺเปโตฯ

สวินิจฺฉโยยํอุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

ชมฺพู, ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ชมฺพุํ, ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูนํฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิฯ ชมฺพุยา , ชมฺพูนํฯ ชมฺพุยา, ชมฺพุยํ, ชมฺพูสุฯ โภติ ชมฺพุ, โภติโย ชมฺพู, ชมฺพุโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ ชมฺพูสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ ‘‘อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย’’ติอาทินา ปสิทฺธํฯ ‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา’’ติ เอตฺถ ปน รุกฺขสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ชมฺพุกา’’ติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส กโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ชมฺพูติ กเถตพฺพาติ ชมฺพุกาฯ เก เร เค สทฺเทติ ธาตุฯ อถ วา อิตฺถิลิงฺควเสน ชมฺพู เอว ชมฺพุกา, ชมฺพุกา จ ตา รุกฺขา จาติ ชมฺพุการุกฺขา, ยถา ลงฺกาทีโป, ปุลฺลิงฺคปกฺเข วา สมาสวเสน ‘‘ชมฺพุกรุกฺขา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุการุกฺขา’’ติ วุตฺตํ ‘‘สรณาคมเน กญฺจี’’ติ เอตฺถ วิยฯ

ภู, ภู, ภุโยฯ ภุํ, ภู, ภุโยฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภุยํ, ภูสุฯ โภติ ภุ, โภติโย ภู, ภุโยฯ

เอวํ ‘‘อภู, อภู, อภุโยฯ อภุํ, อภู, อภุโยฯ อภุยา’’ติอาทินา โยเชตพฺพาฯ อตฺร ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ นิทสฺสนปทํฯ

‘‘วธู จ สรภู เจว, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสูรู’’, อิจฺจาที ชมฺพุยา สมาฯ

อิทํ ปน สุขุมํ ฐานํ สุฎฺฐุ มนสิ กาตพฺพํฯ ‘‘วทญฺญู, วทญฺญู, วทญฺญุโยฯ วทญฺญุํ, วทญฺญู, วทญฺญุโยฯ วทญฺญุยา’’ติ ชมฺพูสมํ โยเชตพฺพํฯ เอวํ ‘‘มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู กตญฺญู’’อิจฺจาทีสุปิฯ

นนุ จ โภ–

‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;

วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติ

เอวมาทิปฺปโยคทสฺสนโต วทญฺญูสทฺทาทีนํ ปุลฺลิงฺคภาโว ปสิทฺโธ, เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ อิตฺถิลิงฺคนโย ทสฺสิโตติ? วทญฺญูอิจฺจาทีนํ เอกนฺตปุลฺลิงฺคภาวาภาวโต ทฺวิลิงฺคานิ เตสํ วาจฺจลิงฺคตฺตาฯ ตถา หิ –

‘‘สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉรา;

สงฺเฆ ทานานิ ทสฺสามิ, อปฺปมตฺตา ปุนปฺปุน’’นฺติ จ,

‘‘โกธนา อกตญฺญู จา’’ติ จ อิตฺถิลิงฺคปโยคิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เอวํ นีติ อมฺเหหิ ฐปิตาฯ

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

โอการนฺตปทํ ภูธาตุมยํ อิตฺถิลิงฺคมปฺปสิทฺธํ, อญฺญํ ปโนการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํฯ

โอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, โคสทฺโทติ วิภาวเย;

โคสทฺทสฺเสว ปุลฺลิงฺเค, รูปมสฺสาหุ เกจน;

ตถา หิ เกจิ ‘‘โค, คาโว, คโวฯ คาวุ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเต มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณานํ วณฺณวิเสสาภาโว วิย รูปวิเสสาภาวโต โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปฎิปาทนํ อนิชฺฌานกฺขมํฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา มาตุคามสทฺทสฺส ‘‘มาตุคาโม, มาตุคามาฯ มาตุคาม’’นฺติอาทินา นเยน เทฺว ปทมาลา กตฺวา เอกา ปุลฺลิงฺคสฺส ปทมาลา, เอกา อิตฺถิลิงฺคปทมาลาติ วุตฺตวจนํ วิย อิทํ วจนํ อมฺเห ปฎิภาติ, ตสฺมา อนิชฺฌานกฺขมํฯ

อปิจ อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปสุ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปหิ สเมสุ สนฺเตสุ กถํ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโว สิยา? รูปมาลาวิเสสาภาวโตฯ ยถา หิ รตฺติ อคฺคิ อฎฺฐิสทฺทานํ อิการนฺตภาเวน สมตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคปุมนปุํสกลิงฺคลกฺขณภูโต รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติฯ ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, น ตถา เตหาจริเยหิ อภิมตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติฯ ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ภวติ, ยถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ, ยถา จ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ปุนฺนปุํสกลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, ตถา ทฺวินฺนํ โคสทฺ ทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํฯ อวิเสสตฺเต สติ กถํ เตสํ ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานํ สิยา, กถญฺจ วิสทาวิสทาการโวหารตา สิยาฯ อิทํ ฐานํ อตีว สณฺหสุขุมํ ปรมคมฺภีรํ มหาคหนํ น สกฺกา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย สพฺพญฺญุชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา นยํ สมฺมา อชานนฺเตน อกตญาณสมฺภาเรน เกนจิ อชฺโฌคาเหตุํ วา วิชเฎตุํ วา, อมฺหากํ ปน มเต ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสโส เจว ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานญฺจ ทิสฺสติ, วิสทาวิสทาการโวหารตา จ ทิสฺสติ, นปุํสกลิงฺคสฺส ตทุภยมุตฺตาการโวหารตา จ ทิสฺสตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน อิมํ นีติํ ฐเปสฺสามฯ เอวญฺหิ สติ ปริยตฺติสาสเน ปฎิปนฺนกา นิกฺกงฺขภาเวน น กิลมิสฺสนฺติฯ เอตฺถ ตาว อตฺถคฺคหเณ วิญฺญูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ติสฺโส นามิกปทมาลาโย กเถสฺสาม – เสยฺยถิทํ?

คาวี, คาวี, คาวิโยฯ คาวึ, คาวี, คาวิโยฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวิยา, คาวีนํฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวิยา , คาวีนํฯ คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสุฯ โภติ คาวิ, โภติโย คาวี, คาวิโยฯ

อยํ โคสทฺทโต วิหิตสฺส อีปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนสฺส อิตฺถิวาจกสฺส อีการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส คาวีสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

โค, คาโว, คโวฯ คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโวฯ คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ โภโค, ภวนฺโต คาโว, คโวฯ

อยํ ปุมวาจกสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโวฯ คาวํ, ควํ, คาวึ, คาโว, คาวี คโวฯ โคหิ, โคภิฯ ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ โคหิ, โคภิฯ ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ โคสุฯ โภติ โค, โภติโย คาโว, คาวี, คโวฯ อยํ ปุมิตฺถิวาจกสฺส โอการนฺตสฺสิตฺถิปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทนามิกปทมาลาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘คาวุ’’นฺติ ปทํ เอกนฺตปุมวาจกตฺตา น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, เอกนฺตปุมวาจกตฺตญฺจสฺส อาหจฺจปาฬิยา ญายติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ อิตฺถี นิมนฺเตสิ ‘เอหิ ภนฺเต, หิรญฺญํ วา เต เทมิ, สุวณฺณํ วา เต เทมิ, เขตฺตํ วา เต เทมิ, วตฺถุํ วา เต เทมิ, คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมิฯ ทาสํ วา เต เทมิ, ทาสึ วา เต เทมิ, ธีตรํ วา เต เทมิ ภริยตฺถาย, อหํ วา เต ภริยา โหมิ, อญฺญํ วา เต ภริยํ อาเนมี’ติ’’ เอวํ อาหจฺจปาฬิยา ญายติฯ

เอตฺถ หิ ‘‘คาวุ’’นฺติ วจเนน ปุมา วุตฺโต, ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถี, ยํ ปน อิมิสฺสํ โอกา รนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลายํ ‘‘คาวี’’ติ ปทํ จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กญฺญา’’ติ ปทํ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตาวิญฺญาปเน สมตฺถํ โหติฯ น หิ อิตเรสุ ลิงฺเคสุ สมานสุติกภาเวน จตุกฺขตฺตุํ อาคตปทํ เอกมฺปิ อตฺถิ, ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ จ อิเมสํ สทฺทานํ กตฺถจิ ฐาเน อิตฺถิปุเมสุ สามญฺญวเสน ปวตฺติํ อุปริ กถยิสฺสามฯ ยา ปนมฺเหหิ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโวฯ คาวํ, ควํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา กตา, ตตฺถ โคสทฺทโต สิโยนํ อีการาเทโส อํวจนสฺส จ อิํการาเทโส ภวติ, เตน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘คาวี คาวี คาวิ’’นฺติ รูปานิ ทสฺสิตานิฯ ตถา หิ มุขมตฺตทีปนิยํ สทฺทสตฺถวิทุนา วชิรพุทฺธาจริเยน นิรุตฺตินเย โกสลฺลวเสน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส วุตฺโตฯ ยถา ปน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส ภวติ, ตถา สิสฺสีการาเทโส อํวจนสฺส จ อิํการาเทโส ภวติฯ อตฺริมา นยคฺคาหปริทีปนิโย คาถา –

อีปจฺจยา สิทฺเธสฺวปิ, ‘‘คาวี คาวี’’ติอาทิสุ;

ปฐเมกวจนาทิ-อนฺเตสุ ชินสาสเนฯ

วทตา โยนมีการํ, โคสทฺทสฺสิตฺถิยํ ปน;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิฯ

กิญฺจ ภิยฺโย อฎฺฐกถาสุ จ –

‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ-วจเนน ปนิตฺถิยํ;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิฯ

ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ อฎฺฐกถาสุ ‘‘เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฎฺฐิยํ ปหริตฺวา ปลิฆถมฺภมตฺถเก นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก เทฺว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตา วิหิตาฯ ‘‘คาโว’’ติ หิ อิมินา สามญฺญโต อิตฺถิปุมภูตา โคณา คหิตา, ตถา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ โคโณฯ เอวํ ‘‘คาโว’’ติ จ ‘‘คาวิ’’นฺติ จ อิเม สทฺทา สทฺทสตฺถวิทูหิ อฎฺฐกถาจริเยหิ นิรุตฺตินยกุสลตาย สมานลิงฺควเสน เอกสฺมึเยว ปกรเณ เอกสฺมึเยว วากฺเย ปิณฺฑีกตาฯ ยทิ หิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ‘‘คาวี คาวิ’’มิจฺเจตานิ รูปานิ น ลพฺเภยฺยุํ, อฎฺฐกถายํ ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาว’’นฺติจฺเจว วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘คาวิ’’นฺติ ปน น วตฺตพฺพํฯ ยถา จ ปน อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมวเสน สพฺเพสํ คุนฺนํ สงฺคาหกวจนํ วตฺวา เตเยว คาโว สนฺธาย ปุน ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, ตสฺมา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวจนเมวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อสพฺพสงฺคาหกวจนํ อิทํ คาวีสทฺเทน อิตฺถิยาเยว คเหตพฺพตฺตาติ เจ? น, ปกรณวเสน อตฺถนฺตรสฺส วิทิตตฺตาฯ น หิ สพฺพวเชสุ ‘‘อิตฺถิโยเยว วสนฺติ, น ปุมาโน’’ติ จ, ‘‘ปุมาโนเยว วสนฺติ, น อิตฺถิโย’’ติ จ สกฺกา วตฺตุํฯ อปิจ ‘‘คาวิมฺปิ ทิสฺวา ปลายนฺติ ‘ภิกฺขู’ติ มญฺญมานา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ, เอตฺถาปิ ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ สพฺโพ โค คหิโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิตรถา ‘‘อิตฺถิภูโตเยว โค ภิกฺขูติ มญฺญิตพฺโพ’’ติ อาปชฺชติฯ อิติ ปาฬินเยน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานมฺหา อิตฺถิปุมวาจกสฺมา โคสทฺทโต อํวจนสฺส อิํการาเทโส โหตีติ วิญฺญายติฯ

วชิรพุทฺธาจริเยนปิ โคสทฺทโต อีปจฺจเย กาตพฺเพปิ อกตฺวา โยนมีการาเทโส กโตฯ ตสฺสาธิปฺปาโย เอวํ สิยา โคสทฺทโต อีปจฺจเย กเต สติ อีปจฺจยวเสน ‘‘คาวี’’ติ นิปฺผนฺนสทฺโท ยตฺถ กตฺถจิ วิสเย ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฎี’’อิจฺจาทโย วิย อิตฺถิวาจโกเยว สิยา, น กตฺถจิปิ อิตฺถิปุมวาจโก, ตสฺมา สาสนานุกูลปฺปโยควเสน โยนมีการาเทโส กาตพฺโพติฯ อิติ วชิรพุทฺธาจริยมเต โคสทฺทโต โยนํ อีการาเทโส โหตีติ ญายติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยสฺมา อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘คาโว ปิฎฺฐิยํ ปหริตฺวา’’ติอาทินา นเยน รจิตาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก เทฺว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ วจนปริโยสานาย สทฺทรจนายํ ‘‘เอโก คาวี, เทฺว คาวี’’ติ อตฺถโยชนานโย วตฺตพฺโพ โหติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ อุปโยควจนญฺจ ทิสฺสติฯ อิติ อฎฺฐกถาจริยานํ มเต โคสทฺทโต สิโยนมีการาเทโส อํวจนสฺส อิํการาเทโส โหตีติ ญายติฯ ตสฺมาเยวมฺเหหิ ยา สา โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว, คาวํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา ฐปิตา, สา ปาฬินยานุกูลา อฎฺฐกถานยานุกูลา กจฺจายนาจริยมตํ คเหตฺวา ปทนิปฺผตฺติชนกสฺส ครุโน จ มตานุกูลา, ‘‘คาวี’’ติ ปทสฺส จตุกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา ปน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตฺตญฺจ สาเธติฯ อิจฺเจสา ปาฬินยาทีสุ ญาเณน สมฺมา อุปปริกฺขิยมาเนสุ อตีว ยุชฺชติ, นตฺเถตฺถ อปฺปมตฺตโกปิ โทโสฯ เอตฺถ ปน ปจฺจตฺโตปโยคาลปนานํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิโย’’ติ ปทญฺจ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามีนเมกวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิยา’’ติ ปทญฺจ กรณนิสฺสกฺกานํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวีหิ คาวีภี’’ติ ปทานิ จ สมฺปทานสามีนํ พหุวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวีน’’นฺติ ปทญฺจ ภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสู’’ติ ปทานิ จาติ อิมานิ วิตฺถารโต โสฬส ปทานิ เอกนฺเตน อีปจฺจยวเสน สิทฺธตฺตา เอกนฺติตฺถิวาจกตฺตา จ น วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อยํ ปเนตฺถ นิจฺฉโย วุจฺจเต โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวาย – อิตฺถิลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสน วา อีการิํการาเทสวเสน วา สิชฺฌนฺติฯ เอเตสุ ปจฺฉิมนโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อญฺญตฺถฯ ตถา ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสนปิ สิทฺธตฺตา เยภุยฺเยน อิตฺถิวาจกานิ ภวนฺติ อีกา ริํการาเทสวเสนปิ สิทฺธตฺตาฯ กตฺถจิ เอกกฺขเณเยว สพฺพสงฺคาหกวเสน อิตฺถิปุมวาจกานิ ภวนฺติฯ เอเตสุปิ ปจฺฉิโมเยว นโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อญฺญตฺถฯ ‘‘คาวิโยฯ คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิฯ คาวีนํฯ คาวิยํ, คาวีสู’’ติ เอตานิ ปน อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธตฺตา สพฺพถาปิ อิตฺถีนํเยว วาจกานิ ภวนฺติฯ อิตฺถิภูเตสฺเวว โคทพฺเพสุ โลกสงฺเกตวเสน วิเสสโต ปวตฺตตฺตา เอกนฺตโต อิตฺถิทพฺเพสุ ปวตฺตานิ ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฎี’’อิจฺจาทีนิ ปทานิ วิยฯ กิญฺจาปิ ปน ‘‘นที มหี’’อิจฺจาทีนิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธานิ, ตถาปิ ตานิ อวิญฺญาณกตฺตา ตทตฺถานํ อิตฺถิทพฺเพสุ วตฺตนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ อิตฺถิปุมนปุํสกภาวรหิตา หิ ตทตฺถาฯ ยสฺมา ปน อิตฺถิลิงฺเค โคสทฺเท เอนโยโค เอสุกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเวน คเวน คาเวสุ คเวสู’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ อิตฺถิลิงฺเคน โคสทฺเทน สทฺธึ สสฺมาสฺมึวจนานิ สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คาวสฺส ควสฺส คาวสฺมา ควสฺมา คาวสฺมึ ควสฺมิ’’นฺติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ ตตฺถ สฺมาวจนสฺส อาเทสภูโต อากาโร จ มฺหากาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาวา ควา คาวมฺหา ควมฺหา’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ ยสฺมา จ สฺมึวจนสฺส อาเทสภูโต เอกาโร จ มฺหิกา โร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเว คเว คาวมฺหิ ควมฺหี’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิฯ อปิจ ‘‘ยาย ตายา’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยเชตุํ อยุตฺตตฺตาปิ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ อิตฺถิลิงฺคฎฺฐาเน น วุตฺตานิฯ ตถา หิ ‘‘ยาย ตาย’’อิจฺจาทีหิ สทฺธึ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ น โยเชตพฺพานิ เอกนฺตปุลฺลิงฺครูปตฺตาฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ – ยา ตุมฺเหหิ โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา นเยน ปทมาลา ฐปิตา, สา ‘‘มาตุคาโม อิตฺถี มาตุคามา อิตฺถิโย’’ติ วุตฺตสทิสา จ โหตีติ? ตนฺนฯ มาตุคามอิตฺถีสทฺทา หิ นานาลิงฺคา ปุมิตฺถิลิงฺคภาเวน, นานาธาตุกา จ คมุ อิสุธาตุวเสน, อิมสฺมึ ปน ฐาเน โค คาวีสทฺทา เอกลิงฺคา อิตฺถิ ลิงฺคภาเวน, เอกธาตุกา จ คมุธาตุวเสนาติฯ ยชฺเชวํ โคณสทฺทสฺส โคสทฺทสฺสาเทสวเสน กจฺจายเนน วุตฺตตฺตา ตทาเทสตฺตํ เอกธาตุกตฺตญฺจาคมฺม เตนาปิ สทฺธึ มิสฺเสตฺวา ปทมาลา วตฺตพฺพาติ? น, โคณสทฺทสฺส อจฺจนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา อการนฺตตาปกติกตฺตา จฯ ตถา หิ โส วิสุํ ปุลฺลิงฺคฎฺฐาเน อุทฺทิฏฺโฐฯ อยํ ปน ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทิกา ปทมาลา โอการีการนฺตปทานิ มิสฺเสตฺวา กตาติ น สลฺลกฺเขตพฺพา, อถ โข วิกปฺเปน โคสทฺทโต ปเรสํ สิ โย อํวจนานํ อีการิํการาเทสวเสน วุตฺตปทวนฺตตฺตา โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลา อิจฺเจว สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ

อิทานิ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ โลกิกปฺปโยคานิ จ กถยาม – ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วสฺสานํ ปจฺฉิเม มาเส สรทสมเย กิฎฺฐสมฺพาเธ โคปาลโก คาโว รกฺเขยฺย, ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฎยฺยฯ

อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา;

เอตมตฺถํ วสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เตฯ

สพฺพา คาโว สมาหรติฯ คมิสฺสนฺติ ภนฺเต คาโว วจฺฉคิทฺธินิโย’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิฯ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต’’ติอาทีนิ ปน โลกิกปฺปโยคานิฯ อิติ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโวปิ ปุลฺลิงฺคภาโว วิย สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ

ตตฺร ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทีนิ กิญฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตานิ, ตถาปิ ยถาปโยคํ ‘‘ปชา เทวตา’’ติปทานิ วิย อิตฺถิปุริสวาจกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘สา โค’’ติ วา ‘‘ตา คาโว’’ติ วา วุตฺเต อิตฺถิปุมภูตา สพฺเพปิ โคณา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ น หิ อีทิเส ฐาเน เอกนฺตโต ลิงฺคํ ปธานํ, อตฺโถเยว ปธาโนฯ ‘‘วเชคาโว ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ ‘‘คาโว’’ติ อยํ สทฺโท ปุเมปิ วตฺตติ, ตถาปิ ทุหนกฺริยาย ปุเม อสมฺภวโต อตฺถวเสน อิตฺถิโย ญายนฺเตฯ ‘‘คาวี ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต ปน ลิงฺควเสน อตฺถวเสน จ วจนโต โก สํสยมาปชฺชิสฺสติ วิญฺญูฯ ‘‘ตา คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต อิตฺถิลิงฺควเสน วจนโต กทาจิ กสฺสจิ สํสโย สิยา ‘‘นนุ อิตฺถิโย’’ติ, ปุลฺลิงฺควเสน ปน ‘‘เต คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต สํสโย นตฺถิ, อิตฺถิโย จ ปุมาโน จ ญายนฺเต ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน กตฺถจิ อิตฺถิปุมสฺส คหิตตฺตาฯ ‘‘อเถตฺถ สีหา พฺยคฺฆา จา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘คาวี จรตี’’ติ จ ‘‘คาวึ ปสฺสตี’’ติ จ วุตฺเต อิตฺถี วิญฺญายเต คาวีสทฺเทน อิตฺถิยา คเหตพฺพตฺตา ฯ โลกิกปฺปโยเคสุ หิ สาสนิกปฺปโยเคสุ จ คาวีสทฺเทน อิตฺถี คยฺหติฯ เอกจฺจํ ปน สาสนิกปฺปโยคํ สนฺธาย ‘‘คาวี’’ติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ จ ‘‘อิตฺถิปุริสสาธารณวจนมโวจุมฺหฯ ตถา หิ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺสา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ อฎฺฐกถาสุ จ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมสาธารณํ สทฺทรจนํ กตฺวา ปุน ตเทว อิตฺถิปุมํ สนฺธาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ รจิตา สทฺทรจนา ทิสฺสติฯ

เอตฺถ หิ โคชาติยํ ฐิตา อิตฺถีปิ ปุมาปิ ‘‘คาวี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ วิเสสโต ปน ‘‘คาวี’’ติ อิทํ อิตฺถิยา อธิวจนํฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทสาทีสุ ‘‘อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ, ‘‘คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมี’’ติ จ ‘‘ติณสีโห กโปตวณฺณคาวีสทิโส’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต อิตฺถี กถิยตีติ วตฺตพฺพํฯ โคสทฺเทน ปน ‘‘โคทุหนํฯ คทฺทุหนํฯ โคขีรํ โคธโน โครูปานิ จา’’ติ ทสฺสนโต อิตฺถีปิ ปุมาปิ กถิยตีติ วตฺตพฺพํฯ

อิทานิ โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ปาฬินยาทินิสฺสิโต อตฺถยุตฺตินโย วุจฺจเต วิญฺญูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ –

สา โค คจฺฉติ, สา คาวี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว คจฺฉนฺติฯ ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว ปสฺสติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ กตํฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ เทติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ อเปติฯ ตาสํ ควํ , คุนฺนํ, โคนํ สิงฺคานิฯ ตาสุ โคสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภติ โค ตฺวํ ติฎฺฐ, โภติโย คาโว คาวี, ควา ตุมฺเห ติฎฺฐถฯ

อปโรปิ วุจฺจเต –

สา โค นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, สา คาวี นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺตีโย คจฺฉนฺติฯ ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ นทึ ตรนฺติํ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺติโย ปสฺสติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ กตํฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ เทติฯ ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ อเปติฯ ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ สนฺตกํฯ ตาสุ โคสุ นทึ ตรนฺตีสุ ปติฎฺฐิตนฺติฯ

ตตฺร ยา สา ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺสิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลา ฐปิตา, สา ‘‘โค, คาโว คโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลาโต สวิเสสา ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฎฺฐาเน จตุนฺนํ กญฺญาสทฺทานํ วิย คาวีสทฺทานํ วุตฺตตฺตาฯ ยสฺมา ปนายํ วิเสโส, ตสฺมา อิมสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อญฺเญสมิตฺถิลิงฺคานํ วิย อวิสทาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา, น ปุลฺลิงฺคานํ วิย วิสทาการโวหารตา, นาปิ นปุํสกลิงฺคานํ วิย อุภยมุตฺตาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เอตฺถ นิจฺฉยกรณี คาถา วุจฺจติ –

ทุวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ, ยถา ทิสฺสติ นานตา;

โคสทฺทานํ ตถา ทฺวินฺนํ, อิจฺฉิตพฺพาว นานตาฯ

ตถา หิ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา?

ธาตุ , ธาตู, ธาตโวฯ ธาตุํ, ธาตู, ธาตโวฯ ธาตุนา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุสฺส, ธาตูนํฯ ธาตุสฺมา, ธาตุมฺหา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุสฺส, ธาตูนํฯ ธาตุสฺมึ, ธาตุมฺหิ, ธาตูสุฯ อยํ ปุลฺลิงฺควิเสโสฯ

ธาตุ, ธาตู, ธาตุโยฯ ธาตุํ, ธาตู, ธาตุโยฯ ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุยา, ธาตูนํฯ ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิฯ ธาตุยา, ธาตูนํฯ ธาตุยา, ธาตุยํ, ธาตูสุฯ อยํ อิตฺถิลิงฺคสฺส วิเสโสฯ

ยถา จ ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายติ, ตถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายเตวฯ ยถา จ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา, ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติอาทินา จ วิเสโส ปญฺญายติ, ยถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปญฺญายเตวฯ ตถา หิ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคํฯ

อิทานิ อิมเมวตฺถํ ปากฎตรํ กตฺวา สงฺเขปโต กถยาม – ปุริโสติ วิสทาการโวหาโร, กญฺญาติ อวิสทาการโวหาโร, รูปนฺ ติ อุภยมุตฺตาการโวหาโรฯ ปุริโส ติฎฺฐติ, กญฺญา ติฎฺฐติ, กญฺญา ติฎฺฐนฺติ, กญฺญา ปสฺสติ, โภติโย กญฺญา ติฎฺฐถ, เอตฺเถกปทมสมํ, จตฺตาริ สมานิฯ ปุริสา ติฎฺฐนฺติ, ปุริสา นิสฺสฎํ, ภวนฺโต ปุริสา คจฺฉถฯ กญฺญาโย ติฎฺฐนฺติ, กญฺญาโย ปสฺสติ, โภติโย กญฺญาโย คจฺฉถ, ตีณิ ตีณิ สมานิฯ ปุริสํ ปสฺสติ, กญฺญํ ปสฺสติ, เทฺว อสมานิฯ ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฎฺฐิตํ, เทฺว สมานิฯ เตน ปุริเสน กตํ, ตาย กญฺญาย กตํ, ตาย กญฺญาย เทติ, ตาย กญฺญาย อเปติ, ตาย กญฺญาย สนฺตกํ, ตาย กญฺญาย ปติฎฺฐิตํ, เอกมสมํ, ปญฺจ สมานิฯ เอวํ ปุลฺลิงฺคสฺส วิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ, อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ทิสฺสติฯ นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ‘‘รูปํ, รูปานิ, รูปาฯ รูปํ, รูปานิ, รูเปฯ โภรูป, ภวนฺโต รูปานิ, รูปา’’ติ เอวํ ตีสุ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฎฺฐาเนสุ สนิการาย วิเสสาย รูปมาลาย วเสน อุภยมุตฺตาการโวหารตา ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคานํ ตีสุ ฐาเนสุ สนิกา รานิ รูปานิ สพฺพทา น สนฺติ, อิติ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อยํ นโย ‘‘สทฺธา สติ หิรี, ยา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา, เต มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, ปหูตํ สทฺธํ ปฎิยตฺตํ, สทฺธํ กุล’’นฺติอาทีสุ สมานสุติกสทฺเทสุปิ ปทมาลาวเสน ลพฺภเตวฯ ยา จ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา วุตฺตา, สา เอกจฺเจสุปิ สงฺขฺยาสทฺเทสุ ลพฺภติฯ ตถา หิ วีสติอาทโย นวุติปริยนฺตา สทฺทา เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคาติ วุตฺตา, เอตฺถ ‘‘วีสติยา’’ติ ปญฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, ตถา ‘‘ติํสายา’’ติอาทีนํ ‘‘นวุติยา’’ติ ปทปริยนฺตานํ, เอวํ วีสติอาทีนํ กญฺญาสทฺทสฺเสว อวิสทาการโวหารตา ลพฺภตีติ อวคนฺตพฺพํฯ ยทิ เอวํ ติจตุสทฺเทสุ กถนฺติ? ติจตุสทฺ ทา ปน ยสฺมา ‘‘ตโย ติสฺโส ตีณิ, จตฺตาโร จตุโร จตสฺโส จตฺตารี’’ติ อตฺตโน อตฺตโน รูปานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุคภตฺตา ยถาสกลิงฺควเสน ‘‘ปุริสา กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติอาทีหิ วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตหิ สทฺเทหิ โยคํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกลิงฺควเสน วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหาราติ วตฺตุมรหนฺติฯ

สพฺพนาเมสุปิ อยํ ติวิโธ อากาโร ลพฺภติ รูปวิเสสโยคโตฯ กถํ? ปุนฺนปุํสกวิสเย ‘‘ตสฺส กสฺส’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพานิ สพฺพนามิกรูปานิ จตุตฺถีฉฎฺฐิยนฺตานิ ภวนฺติ, อิตฺถิลิงฺควิสเย ‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพนามิกรูปานิ ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฎฺฐีสตฺตมิยนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพนามตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา เอกนฺตโต สมฺปฎิจฺฉิตพฺพาฯ เอตฺถ ปน สุลภานิ จตุตฺถีฉฎฺฐีรูปานิ อนาหริตฺวา สุทุลฺลภภาเวน ตติยาปญฺจมีสตฺตมีรูปานิ สาสนโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม ภควโต ปาวจเน นิกฺกงฺขภาเวน โสตูนํ ปรมสณฺหสุขุมญาณาธิคมตฺถํฯ ตํ ยถา? ‘‘อายสฺมา อุทายี เยน สา กุมาริกา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฎิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนีเย นิสชฺชํ กปฺเปสี’’ติฯ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูปํ, ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ตติยารูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิทิฎฺฐานิเยว นาม เตสํ อญฺญมญฺญสมานคติกตฺตา, ทิฏฺเฐน จ อทิฎฺฐสฺสปิ ยุตฺตสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ เอตฺถ ‘‘กสฺสา’’ติ ปญฺจมิยา รูปํ, ‘‘กสฺสา’’ติ ปญฺจมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ปญฺจมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ เวสาลิยํ มหาวเน มกฺกฎิํ อามิเสน อุปลาเปตฺวา ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวติฯ อญฺญตโร ภิกฺขุ อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ จ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา อญฺญตริสฺสา’’ติ จ สตฺตมิยา รูปํ, ตสฺมึ ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามาติฯ

นนุ จ โภ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ‘‘ตายา’’ติ หิสฺส อตฺโถ, ตถา ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ อิทมฺปิ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ ‘‘กายา’’ติ หิสฺส อตฺโถฯ ‘‘อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฎิพทฺธจิตฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อญฺญตริสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ ‘‘อญฺญตริสฺส’’นฺติ หิสฺส อตฺโถติ? ตนฺน, อีทิเสสุ จุณฺณิยปทวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ นนุ จ โภจุณฺณิยปทวิสเยปิ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถํ วทนฺติ ครูติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตาทิเสสุ ฐาเนสุ เทฺว อธิปฺปายา ภวนฺติ อาธารปฎิคฺคาหกภาเวน ภุมฺมสมฺปทานานมิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺส สโต ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยวฯ ตถา ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺสปิ สโต ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วจนมฺปิ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยว, ยถา ปน อลาพุ ลาพุสทฺเทสุ วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาเนสุปิ ‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺตี’’ติ เอตฺถ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อการ โลโป โหตีติ อกฺขรโลโป พุทฺธิยา กริยติฯ ตถา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุปิ พุทฺธิยา วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส ปริกปฺปนํ กตฺวา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิปลฺลาสตฺถมิจฺฉนฺติ อาจริยาฯ ตสฺมา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิฯ เวสฺสนฺตเร วรํ ทตฺวา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส ยุตฺโต ‘‘ตสฺสา กุมาริกายา’’ติอาทีสุ ปน น ยุตฺโต, วิภตฺติวิปลฺลาโส จ นาม เยภุยฺเยน ‘‘เนว ทานํ วิรมิสฺส’’นฺติอาทีสุ คาถาสุ อิจฺฉิตพฺโพฯ

ตถาปิ วเทยฺย ยา สา ตุมฺเหหิ ‘‘ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวตี’’ติ ปาฬิ อาภตา, น สา สตฺตมีปโยคาฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ หิ อิทํ ฉฎฺฐิยนฺตปทํ ‘‘ตสฺสามกฺกฎิยาองฺคชาเต เมถุนํ ธมฺมํ ปฎิเสวตี’’ติ อตฺถสมฺภวโตติ? ตนฺน, อฎฺฐกถายํ ‘‘ตสฺสาติ ภุมฺมวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อฎฺฐกถายํเยว ‘‘ตสฺสา จ สิกฺขาย สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขติ, ตสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘ตสฺสา’’ติ ภุมฺมวจนํ นิทฺเทโส กโตติฯ นนุ จ โภตตฺถาปิ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ? ‘‘อติวิย ตฺวํ วิภตฺติวิปลฺลาสนเย กุสโลสิ, วิภตฺติวิปลฺลาสิโก นามา’’ติ ภวํ วตฺตพฺโพฯ โย ตฺวํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วุตฺตปาฬิมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อฎฺฐกถาวจนมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อปรมฺปิ เต นิทฺเทสปาฬึ อาหริสฺสามฯ สเจ ตฺวํ ปณฺฑิตชาติโก, สญฺญตฺติํ คมิสฺสสิฯ สเจ อปณฺฑิตชาติโก, อตฺตโน คาหํ อมุญฺจนฺโตเยว สญฺญตฺติํ น คมิสฺสติ, สาสเน จิตฺติํ กตฺวา สุโณหีติฯ ‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตู’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตน ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม’’ติ เอวํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ ปทํ ภุมฺมวจนวเสน วุตฺตํฯ ตญฺหิ ‘‘อิธา’’ติ ปทสฺส อตฺถวาจกตฺตา สตฺตมิยา รูปนฺติ วิญฺญายติฯ อิติ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ

อปรมฺปิ เต สพฺพโลกานุกมฺปเกน สพฺพญฺญุนา อาหจฺจภาสิตํ ปาฬึ อาหริสฺสาม, จิตฺติํ กตฺวา สุโณหิ, ‘‘อฎฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อปุพฺพํ อจริมํ เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา รูปํฯ เอวํ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฎฺฐานิเยว นามฯ น หิ สพฺพถาปิ โวหารา สรูปโต ปาฬิอาทีสุ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ น ทิสฺสนฺติเยวฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทโย สทฺทา, ‘‘ตาย’’อิจฺจาทโย วิย;

เญยฺยา ปญฺจสุ ฐาเนสุ, ตติยาทีสุ ธีมตาฯ

ติณฺณนฺนํ ปน นาทีนํ, โหติ สพฺยปเทสโต;

‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ติอาทีนิ, ภวนฺติ ตติยาทิสุฯ

อตฺร ปนายํ ปาฬินยวิภาวนา อฎฺฐกถานยวิภาวนา จ – ตสฺสา กญฺญาย สทฺธึ คจฺฉติ, ตสฺสา กญฺญาย กตํ, ตสฺสา กญฺญาย เทติ, ตสฺสา กญฺญาย อเปติ, ตสฺสา กญฺญาย อยํ กญฺญา หีนา, ตสฺสา กญฺญาย อยํ กญฺญา อธิกา, ตสฺสา กญฺญาย สนฺตกํ, ตสฺสา กญฺญาย ปติฎฺฐิตนฺติฯ ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ จิตฺติํ กตฺวา ปริยาปุณิตพฺพา สาสนสฺส จิรฎฺฐิตตฺถํฯ เอวํ สพฺพถาปิ ปาฬิอฎฺฐกถานยานุสาเรน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ญาตพฺพาฯ

เอวํ ปน ญตฺวา วิญฺญุชาตินา ‘‘ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสเสน ลิงฺคนานตฺตํ โหตี’’ติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ โคสทฺโท หิ ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป สตฺถา’’ติอาทโย วิย น นิโยคา วิสทาการโวหาโร, นาปิ ‘‘กญฺญา รตฺติ อิตฺถี’’ติอาทโย วิย นิโยคา อวิสทาการโวหาโรฯ ตถา หิ อยํ ปุลฺลิงฺคภาเว ธาตุสทฺโท วิย วิสทาการโวหาโร, อิตฺถิลิงฺคภาเว อวิสทาการโวหาโร ฯ อิติ อิมสฺส อตฺถสฺส โสตูนํ ญาปเนน ปรมสณฺหสุขุมญาณปฺปฎิลาภตฺตํ ‘‘โค, คาวี คาโวฯ คาวึ, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อาเวณิกา นามิกปทมาลา วุตฺตาฯ เอตฺถ ปน ‘‘คาวิ’’นฺติ เอกกฺขตฺตุมาคตํ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คาวี คาว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘คาวิยา’’ติ ปญฺจกฺขตฺตุํ, เอวเมตฺถ ปญฺจกฺขตฺตุํ อาคตปทานํ วเสน อวิสทากาโร ทิสฺสตีติ อิทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ คเหตพฺพํฯ อิมญฺหิ นยํ มุญฺจิตฺวา นตฺถิ อญฺโญนโย เยน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยาฯ ตสฺมา อิทเมว อมฺหากํ มตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ปุมิตฺถิลิงฺคสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาย นิพฺพิเสสตํ วทนฺตานํ ปน อาจริยานํ มตํ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาเนน โคสทฺเทนิ’ตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาย สทิสตฺเต สติ มาตุคามสทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย สมํ โยเชตฺวา ปุมิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปนํ วิย โหตีติ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจิ ลิงฺคสํสนฺทนํ กถยาม – เหฎฺฐา นิทฺทิฎฺฐสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ‘‘คาวุํ คาวํ คาเวนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คโว คว’’นฺติ อิมานิ ปน ‘‘สตฺถา ราชา’’ติอาทีนิ วิย ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ วา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานิ น สนฺติฯ ตทภาวโต วิสทากาโร ทิสฺสติฯ ปุริสสทฺทสฺส นามิกปทมาลายมฺปิ ‘‘ปุริโส ปุริส’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘ปุริเส’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘ปุริสา’’ติ ติกฺขตฺตุํฯ เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติฯ อาการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ปน ‘‘กญฺญ’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘กญฺญาหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญาโย’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญา’’ติ อิทํ จตุกฺขตฺตุํ, ‘‘กญฺญายา’’ติ อิทํ ปน ปญฺจกฺขตฺตุํฯ เอวํ อวิสทากาโร ทิสฺสติฯ อาการนฺตปุลฺลิงฺคสฺสตุ ‘‘สตฺถรี’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘สตฺถู’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘สตฺถา’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติฯ อิมินา นเยน สพฺพาสุปิ ปุมิตฺถิลิงฺคปทมาลาสุ วิสทากาโร จ อวิสทากาโร จ เวทิตพฺโพฯ นปุํสกลิงฺคสฺส ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘จิตฺเตนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘จิตฺต’’นฺติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘จิตฺตานี’’ติ อิทํ ติกฺขตฺตุํ อาคตํฯ อฎฺฐิ อายุสทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ อุภยมุตฺตากาโร ทิสฺสติฯ กิญฺจาเปตฺถ จตุกฺขตฺตุํ ปญฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานํ อภาวโต วิสทากาโร อุปลพฺภมาโน วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา ‘‘จิตฺตํ อฎฺฐิ อายู’’ติอาทีนิ นปุํสกานิ ‘‘คจฺฉํ อคฺคิ ภิกฺขู’’ติอาทีนํ ปุลฺลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต วิสทาการญฺจ, ‘‘รตฺติ ยาคู’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต อวิสทาการญฺจ อุภยมนุปคมฺม วิเสสโต ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติอาทินา สนิการาย รูปมาลาย รูปวนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา เตสมากาโร อุภยมุตฺโตติ ทฎฺฐพฺโพฯ

ติวิโธปายํ อากาโร สกฺกฎภาสาสุ น ลพฺภติฯ เตเนส สพฺเพสุปิ พฺยากรณสตฺเถสุ น วุตฺโตฯ สพฺพสตฺตานํ ปน มูลภาสาภูตาย ชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ลพฺภติฯ ตถา หิ อยํ นิรุตฺติมญฺชูสายํ วุตฺโต –

กึ ปเนตํ ลิงฺคํ นาม? เกจิ ตาว วทนฺติ –

‘‘ถนเกสวตี อิตฺถี, มสฺสุวา ปุริโส สิยาฯ อุภินฺนมนฺตรํ เอตํ, อิตโร’ภยมุตฺตโก’ติ

วุตฺตตฺตา วิสิฎฺฐา ถนเกสาทโย ลิงฺค’’นฺติ, เอตํ น สพฺพตฺถ, คงฺคาสาลารุกฺขาทีนํ ถนาทินา สมฺพนฺธาภาวโตฯ

อปเร วทนฺติ – ‘‘น ลิงฺคํ นาม ปรมตฺถโต กิญฺจิ อตฺถิ, โลกสงฺเกตรูโฬฺห ปน โวหาโร ลิงฺคํ นามา’’ติฯ อิทเมตฺถ สนฺนิฎฺฐานํฯ สพฺพลิงฺคิโกปิ สทฺโท โหติ ตฎํ ตฎี ตโฎติฯ ยทิ จ ปรมตฺถโต ลิงฺคํ นาม สิยา, กถํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ เตสํ เอกตฺถ สมาเวโส ภวติ, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

เอตฺถ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตปพนฺธวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิตา คเหตพฺพา, น เอเกกปทวเสนฯ ตถา หิ ‘‘กญฺญา ปุริโส จิตฺต’’นฺติ จ, ‘‘กญฺญาโย ปุริสา จิตฺตานี’’ติ จ เอวมาทิกสฺส เอเกกปทสฺส อวิสทาการโวหาราทิตา น ทิสฺสติฯ ยสฺมา ปน ปพนฺธวเสน วิสทาการโวหาราทิภาเว สิทฺเธเยว สมุทายาวยวตฺตา เอเกกปทสฺสปิ อวิสทาการโวหาราทิตา สิชฺฌเตวฯ

เกจิ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตํ ปพนฺธํ อปรามสิตฺวา เอเกกปทวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิกํ อิจฺฉนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ เอเกกปทสฺเสว อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา, เอวํ สนฺเต ‘กญฺญา ปุริสา สตฺถา คุณวา ราชา’ติอาทีนํ ปทานํ อาการสุติวเสน, ‘ปุริโส สตฺถาโร กญฺญาโย’ติอาทีนํ ปน โอการสุติวเสน, ‘จิตฺตํ ปุริสํ กญฺญ’นฺติอาทีนํ อนุสารสุติวเสน อญฺญมญฺญํ สมานสุติสมฺภวา กถํ อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา’’ติ? กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘สิยา เอว, นานตฺตํ ปน เตสํ ทุปฺปฎิเวธ’’นฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘มา ตุมฺเห เอวมวจุตฺถ, ทุชฺชานตรมฺปิ นิพฺพานํ กถนสมตฺถํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย ชานนฺติ, ตสฺมา สุฎฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา วเทถา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโต อุตฺตริ เต ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘โพธิสทฺโท อายุสทฺโท จ กตรลิงฺโค’’ติฯ เต ชานนฺตา เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘โพธิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จ, อายุสทฺโท จ ปน นปุํสกลิงฺโค จ ปุลฺลิงฺโค จาติ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ โพธิสทฺโท จ อายุสทฺโท จ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา, เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนํ โพธิสทฺทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ กถํ อวิสทาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา, กถญฺจ ปน ทฺวินฺนํ อายุสทฺ ทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ อุภยมุตฺตาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา’’ติ? เอวํ วุตฺตา เต อทฺธา กิญฺจิ อุตฺตริ อปสฺสนฺตา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา วทนฺติ –

‘‘เอเส’สา เอต’มิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

‘ถีปุมนปุํสกานี’ติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานี’’ติฯ

เตสํ กิร อยมธิปฺปาโย – ‘‘เอโส ปุริโส, เอโส มาตุคาโม, เอโส ราชา, เอสา อิตฺถี, เอสา ลตา, เอตํ นปุํสกํ, เอตํ จิตฺต’’นฺติ เอวํ ปุริสาทีสุ เยสุ อตฺเถสุ โลกสฺส ‘‘เอโส เอสา เอต’’นฺติ จ ปสิทฺธิ โหติ, เตสุ อตฺเถสุ ตานิ นามานิ ‘‘ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํทฺวาเรน อญฺญานิปีติฯ เอวํ วทนฺเตหิ เตหิ ‘‘อิมินา นาม อากาเรน ‘เอโส เอสา เอต’นฺติ นามานิ อญฺญานิ จ ปุลฺลิงฺคาทินามํ ลภนฺตี’’ติ อยํ วิเสโส น ทสฺสิโต, สทฺธมฺมนยญฺญูหิ ปน เนรุตฺติเกหิ ทสฺสิโต ‘‘ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทินาฯ

เกจิ ปน ‘‘อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต มาตุคามกลตฺตกนฺตกณฺฎกคุมฺพาทโยปิ โวหารา อิตฺถิลิงฺคานิ สิยุํ อวิสทาการตฺตา ตทตฺถานํฯ ยทิ ปน วิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต ‘‘เทวตา สทฺธา ญาณ’’มิจฺจาทโยปิ โวหารา ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ วิสทาการตฺตา ตทตฺถานํฯ อถ วา ยทิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการานํ ปนตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต เอกสฺเสวตฺถสฺส เอกกฺขเณ ทฺวีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพตา สิยา –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;

กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติฯ

ยทิ จ อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร นปุํสกลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ ติณรุกฺขาทีสุ ‘‘อิทํ นามา’’ติ นิยมาภาวโต ลิงฺควจนํ วิรุทฺธํ สิยาฯ อปิจ ‘‘ปญฺญารตนํฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุค’’นฺติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺควจเนน ตทตฺถานมฺปิ อุภยมุตฺตาการตา วุตฺตา สิยาฯ อปิจ เอกมฺปิ ตีรํ ‘‘ตฎํ ตฎี ตโฎ’’ติ ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ เอกมฺปิ จ ญาณํ ‘‘ปญฺญาณํ ปญฺญา ปชานนา อโมโห’’ติอาทินา ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ตํ นยํ อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺโตเยว นโย คเหตพฺโพฯ

โลกสฺมิญฺหิ อิตฺถีนํ เหฎฺฐิมกาโย วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท, อุรมํสํ อวิสทํ, คมนาทีนิปิ อวิสทานิ ฯ อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฎฺฐมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภุญฺชมานา อวิสทํ ภุญฺชนฺติฯ ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา ‘‘มาตุคาโม วิย คจฺฉติ ติฎฺฐติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภุญฺชตี’’ติ วทนฺติฯ อิติ ยถา อิตฺถิโย เยภุยฺเยน อวิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน อวิสทาการา, เตเยว อิตฺถิลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘กญฺญา เทวตา ธีตลิกา ทุพฺพา สทฺธา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ อิจฺเจวมาทีนิฯ ปุริสานํ ปน เหฎฺฐิมกาโย อวิสโท โหติ, อุปริมกาโย วิสโท, อุรมํสํ วิสทํ, คมนาทีนิปิ วิสทานิ โหนฺติฯ ปุริสา หิ คจฺฉมานา วิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฎฺฐมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภุญฺชมานา วิสทํ ภุญฺชนฺติฯ อิตฺถิมฺปิ หิ คมนาทีนิ วิสทานิ กุรุมานํ ทิสฺวา ‘‘ปุริโส วิย คจฺฉตี’’ติอาทีนิ วทนฺติฯ อิติ ยถา ปุริสา เยภุยฺเยน วิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน วิสทาการา, เตเยว ปุลฺลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป รุกฺโข โมโห สตฺถา’’ อิจฺเจวมาทีนิฯ ยถา จ ปน นปุํสกา อุภยมุตฺตาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกสฺส วา อวิญฺญาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา อุภยมุตฺตาการา, เตเยว นปุํสกลิงฺคานิ นาม ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘จิตฺตํ รูปํ อิตฺถาคารํ กลตฺตํ นาฎกํ รตนํ ญาณํ อฎฺฐิ อายุ’’อิจฺเจวมาทีนิฯ อิจฺเจวํ นามิกานํ สพฺเพสมฺปิ โวหารานํ –

วิสทาวิสทาการา, อากาโร’ภยมุตฺตโก;

ลิงฺคสฺส ลกฺขณํ เอตํ, เญยฺยํ สฺยาทิปฺปพนฺธโตฯ

อิทํ ฐานํ ทุพฺพินิวิชฺฌํ มหาวนคหนํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฎํ กตฺวา ทสฺสิตํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ อิติ สพฺเพสํ นามิกปทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน อิตฺถิลิงฺคาทิภาวสฺส สมฺภวโต ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน ยถาสกํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

โอการนฺตตาปกติกํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

เอวํ สพฺพถาปิ อาการนฺต อิวณฺณนฺต อุวณฺณนฺโตการนฺตวเสน ฉพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตานิ ภวนฺติฯ เอเตสุ ปน เกสญฺจิ อาการนฺตานํ อีการนฺตานญฺจ กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอการาเทสวเสน โย ปเภโท ทิสฺสติ, โส อิทานิ วุจฺจติฯ ตถา หิ –

‘‘น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;

อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ

อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ อาการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘วิรตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘โกสิยายนี’’ติ อีการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘โกสิยายเน’’ติ วุตฺตํฯ เตน อฎฺฐกถาจริโย ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตา’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสิฯ นนุ จ โภปาฬิยํ ‘‘วิรตฺเต’’ติ, ‘‘โกสิยายเน’’ติ จ ปจฺจตฺตวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ อิตฺถิลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ อาการีการนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ฉพฺพิธตาเยว คเหตพฺพาฯ

อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ, ปกิณฺณนยสาลินี;

ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ สยมฺภุโนฯ

สทฺทนีติสูริโยยํ, อเนกสุวินิจฺฉยรสฺมิกลาโป;

สํสยนฺธการนุโท, กสฺส มติปทุมํ น วิกาเสฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

อิตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค

อฎฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ