สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

คจฺฉํ มหํ จรํ ติฎฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภคจฺฉํ, โภคจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโตฯ

คจฺฉาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เญยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํฯ กิญฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฎฺฐาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฎฺฐาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํฯ ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฎฺฐกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนญฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโชฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติฯ มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานญฺเญว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มญฺญามฯ นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฎฺฐ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฎฺฐติ, มหนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภมหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฎฺฐติ, ภวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติ ปทานิ ยตฺถ ‘‘โหนฺโต โหนฺตา’’ติ กฺริยตฺถํ น วทนฺติ, ตตฺถ ‘‘ภวํ กจฺจาโนฯ มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถา’’ติอาทีสุ วิย อญฺญสฺมึ อตฺเถ ปตนโต เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก’’ติ เอตฺถ ‘‘สนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ เอตฺถ ‘‘อรหนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย จ ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทสฺส พหุวจนตฺตํ นิชฺฌานกฺขมํฯ ‘‘มหนฺโต, จรนฺโต, ติฎฺฐนฺโต’’ติอาทีนํ ปน พหุวจนตฺตํ น นิชฺฌานกฺขมํ วิย อมฺเห ปฎิภาติฯ น หิ กตฺถจิปิ ‘‘สนฺโต, อรหนฺโต, ภวนฺโต’’ติ ปทวชฺชิตานํ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ อเนกปทสตานํ พหุวจนนฺตตาปโยเค ปสฺสามฯ ตถา หิ –

พวฺหตฺเต กตฺถจิ ฐาเน, ‘‘ชาน’’มิจฺจาทโย ยถา;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

พวฺหตฺเต กตฺถจิ ฐาเน, ‘‘สนฺโต’’ อิจฺจาทโยปิ จ;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

‘‘อรหนฺโต’’ติ พวฺหตฺเต, เอกนฺเตเนว ทิสฺสติ;

เนวํ ทิสฺสนฺติ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโยฯ

อเนกสตปาเฐสุ, ‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีสุ;

เอกสฺสปิ พหุกตฺเต, ปวตฺติ น ตุ ทิสฺสติฯ

พหุวจนนเยน, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส หิ;

คหเณ สติ พหโว, โทสา ทิสฺสนฺติ สจฺจโตฯ

ยเถกมฺหิ ฆเร ทฑฺเฒ, ทฑฺฒา สามีปิกา ฆรา;

ตถา พวฺหตฺตวาจิตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส ตุฯ

‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีนํ, พวฺหตฺตวาจิตา สิยา;

รูปนโย อนิฏฺโฐ จ, คเหตพฺโพ อเนกธาฯ

เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ‘‘นิรุตฺติปิฎกํ นาม ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน มหาขีณาสเวน มหากจฺจายเนน กต’’นฺติ โลเก ปสิทฺธํ, ตสฺมา อิทํ ฐานํ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เถเร คารเวน เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ ปาฬินยํ ครุํ กตฺวา ทิฏฺเฐเนกวจนนเยน อทิฏฺโฐ พหุวจนนโย ฉฑฺเฑตพฺโพฯ เอวํ สติ นิคฺคหีตนฺเตสุ นโย โสภโน ภวติฯ อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’ อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อญฺญมญฺญนฺติ ลกฺขเยฯ

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฎฺฐํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สทิสานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนิ, กตฺถจิ ปริวตฺตเร;

วิภตฺติลิงฺควจน-วเสนาติ วิภาวเยฯ

ตตฺร ตาว ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจติ – ภวํสทฺโท หิ ‘‘วฑฺฒนฺโต, โหนฺโต’’ติ อตฺเถปิ วทติฯ เตสํ วเสน อยํ นามิกปทมาลาฯ

ภวํ, ภวนฺโต, ภวนฺตาฯ ภวนฺตํ, ภวนฺเตฯ ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํฯ ภวนฺตา, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํฯ ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุฯ เห ภวนฺต, เห ภวนฺตาฯ

ตตฺถ ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติอาทีนํ ‘‘วฑฺฒนฺโตโหนฺโต’’ติอาทินา อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติฯ ธมฺมกาโม ภวํ โหติฯ ราชา ภวนฺโต นานาสมฺปตฺตีหิ โมทติฯ กุฬีรทโห คงฺคาย เอกาพทฺโธ, คงฺคาย ปูรณกาเล คงฺโคทเกน ปูรติ, อุทเก มนฺที ภวนฺเต ทหโต อุทกํ คงฺคาย โอตรตี’’ติ ปโยคา ภวนฺติ, ตสฺมา อยํ นามิกปทมาลา สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ เอตฺถ ภวํสทฺทมตฺตํ วชฺเชตฺวา คจฺฉมานจรมานสทฺทาทีสุ วิย ภวนฺตสทฺเท ‘‘ภวนฺโต, ภวนฺตา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘ภวนฺตํ, ภวนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ เอวํ วฑฺฒนภวนตฺถวาจกสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

อยญฺจ วิเสโส ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทํ วฑฺฒนภวนตฺถโต อญฺญตฺเถ วตฺตมานํ พหุวจนเมว โหติ, ยถา ‘‘ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ วฑฺฒนภวนตฺเถสุ วตฺตมานํ เอกวจนเมวฯ อตฺริเม ปโยคา ‘‘อนุปุพฺเพน ภวนฺโต วิญฺญุตํ ปาปุณาติฯ สมเณน นาม อีทิเสสุ กมฺเมสุ อพฺยาวเฎน ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวนฺโต หิ สมโณ สุสมโณ อสฺสา’’ติฯ ‘‘ภวํ’’ อิติ ปทํ ปน อุภยตฺถาปิ เอกวจนเมว, ตสฺมา อิทานิ ‘‘ภวํ อานนฺโทฯ ภวนฺโต อาคจฺฉนฺติ, อปฺปสทฺทา ภวนฺโต โหนฺตุ, มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถา’’ติ เอวมาทิปโยคทสฺสนวเสน โวหารวิเสเส ปวตฺตํ อญฺญํ อตฺถํ ปฎิจฺจ อปราปิ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภวํ, ภวนฺโต, โภนฺโตฯ ภวนฺตํ, ภวนฺเตฯ ภวตา, โภตา, ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํฯ ภวตา, โภตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิฯ ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํฯ ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุฯ โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต อิติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘โภ’’อิจฺจาทีนิ ตีณิ ปทานิ ยสฺมา โวหารวิเสสปวตฺตานิ อาลปนปทานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวุโส, ภนฺเต’’ติ ปทานิ วิย โภสทฺทาทิอุปปทวนฺตานิ น ภวนฺติ, ‘‘โภปุริส, ภวนฺโต พฺราหฺมณา, โภนฺโต สมณา, โภราช’’อิจฺจาทีสุ หิ ปุริสสทฺทาทโยเยว โภสทฺทาทิ อุปปทวนฺโต ภวนฺติฯ อิธ จ ‘‘ภวํ อานนฺโท’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, น ปน ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิฯ ปฐมสฺมิญฺหิ นเย วฑฺฒนตฺถวเสน ‘‘โภภวนฺต, ภวนฺโต ภวนฺตา, โภนฺโต ภวนฺตา’’ติ โภสทฺ ทาทโย อาลปนปทานํ อุปปทานิ ภวนฺติ, น ทุติยสฺมึ นเยฯ อาเมฑิตวเสน ปน ‘‘โภโภ, ภวนฺโต ภวนฺโต, โภนฺโต โภนฺโต’’ติ ปทานิ ภวนฺติ ยถา ‘‘ภนฺเต ภนฺเต’’ติฯ

อตฺริทํ ภูธาตุวเสน สงฺเขปโต ปาฬินิทสฺสนํ – กสฺมา ภวํ วิชฺชนมรญฺญนิสฺสิโตฯ กถํ ปนาหํ โภตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิฯ เอวํ โภติ โข อมฺพฏฺโฐ มาณโว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฎิสฺสุตฺวาฯ มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถฯ อิมํ โภนฺโต นิสาเมถฯ เอวํ โภปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสญฺญตา อิจฺเจวมาทิฯ เอตฺถ ‘‘ภวํ’’อิจฺจาทีนิ ภูธาตุมยานิ นามปทานีติ เวทิตพฺพานิฯ

อปิจ เตสุ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ อิมานิ นิปาตปทานิปิ โหนฺตีติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ‘‘โภปุริสา’’ติอาทีสุ เตสํ นิปาตานิปาตภาเว วิวาโท น กรณีโยฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘โภเค ตู’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘อามนฺตนตฺเถ นิปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ นิรุตฺติมญฺชูสายํ วุตฺตํ ‘‘โภติทํ อามนฺตนตฺเถ นิปาโตฯ โส น เกวลํ เอกวจนเมว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘โภปุริสา’ติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโตฯ ‘ภวนฺโต’ติ ปทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘ปุริสา’ติ ปุน วุตฺต’’นฺติฯ ปาฬิยญฺหิ อฎฺฐกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ทิสฺสติ, อิตเร ปน พหุวจนวเสเนว ทิสฺสนฺติฯ เตสํ ตุ นิปาตปทตฺเต รูปนิปฺผาทนกิจฺจํ นตฺถิฯ เตสุ โภสทฺทสฺส นิปาตปทตฺตา อาหจฺจภาสิเต นิชฺชีวาลปเน อิตฺถิลิงฺควิสโย ‘‘อุมฺมุชฺชโภปุถุสิเล, ปริปฺลว โภปุถุสิเล’’ติ ปโยโคปิ ทิสฺสติฯ อตฺริมา โภสทฺทสฺส ปวตฺติปริทีปนี คาถาโย –

‘‘อิโต โภสุคติํ คจฺฉ, มนุสฺสานํ สหพฺยตํ’’;

เอวมาทีสุ โภสทฺโท, เอกวจนโก มโตฯ

‘‘ปสฺสถ โภอิมํ กุล-ปุตฺต’’มิจฺเจวมาทิสุ;

พหุวจนโก เอโส, โภสทฺโทติ วิภาวเยฯ

ปุคฺคลาลปเน เจว, ธมฺมสฺสาลปเนปิ จ;

นิชฺชีวาลปเน จาติ, โภสทฺโท ตีสุ ทิสฺสติฯ

ตตฺร ธมฺมาลปนมฺหิ, เอกวโจว ลพฺภติ;

อิตเรสุ สิยา เทก-วโจ พหุวโจปิ จฯ

นิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ธมฺมสฺสาลปเน ธุวํ;

‘‘อจฺฉริยํ วต โภ’’ติ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ปุคฺคลาลปเน ปน;

‘‘เอวํ โภปุริส ชานาหิ’’, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

คุณีปทํ อสนฺตมฺปิ, ปุคฺคลาลปนมฺหิ ตุ;

อชฺฌาหริตฺวา ปาวเท, อตฺถํ ‘‘โภเอหิ’’อาทิสุฯ

ฆฎาทีนํ อาลปนํ, นิชฺชีวาลปนํ ภเว;

ชีวํว โลกิยา โลเก, อาลปนฺติ กทาจิ ตุฯ

นิชฺชีวาลปนํ อปฺปํ, อตฺถวิญฺญาปเน สิยา;

‘‘อุมฺมุชฺชโภปุถุสิเล’’, อิติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสํ, เกจิ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

เตสํ มเตน โภตีติ, ลิงฺคํ วิปริณามเยฯ

อถ วา ปน โภสทฺโท, นิปาโต โสปทํ วิย;

ตสฺมา วิโรธตา นาสฺส, ติลิงฺเค วจนทฺวเยฯ

เอวํ สนฺเตปิ โภสทฺโท, ทฺวิลิงฺเคเยว ปายโต;

ยสฺมา ทิฏฺโฐ ตโต วิญฺญู, ทฺวิลิงฺเคเยว ตํ วเทฯ

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ สมฺปตฺเต, ‘‘โภ’’ติ อิติ ปโยชเย;

เอวํวิธํ ปโยคญฺหิ, สุปฺปโยคํ พุธาพฺรวุํฯ

ยชฺเชวํ ทุปฺปโยคํว, สิยา ตุมฺเหหิ ทสฺสิตํ;

‘‘อุมฺมุชฺชโภปุถุสิเล’’, อิจฺจาหจฺจปทนฺติ เจฯ

ทุปฺปโยคํ น ตํ ยสฺมา, โวหารกุสเลน เว;

ชิเนน ภาสิเต ธมฺเม, ทุปฺปโยคา น วิชฺชเรฯ

อิตฺถิลิงฺคสฺส วิสเย, โภติสทฺทปฺปโยชนํ;

กวีนํ เปมนียนฺติ, มยา เอวมุทีริตํฯ

เอวํ ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ปาฬินยานุรูปํ ทฺวิธา วิภตฺตา วฑฺฒนภวนตฺถตทญฺญตฺถวเสนฯ

กโรนฺตสทฺทสฺส ปน –

กรํ, กโรนฺโต, กโรนฺตาฯ กโรนฺตํ, กโรนฺเตฯ กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุฯ โภกโรนฺต, ภวนฺโต กโรนฺตาติ รูปานิ ภวนฺติฯ

‘‘กโรโต น กริยติ ปาป’’นฺติ อิทเมตฺถ กโรโตสทฺทสฺส อตฺถิตานิทสฺสนํฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตี, กโรนฺติโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตํ, กโรนฺตานี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ

อรหนฺตสทฺทสฺส –

อรหํ, อรหนฺโตฯ อรหนฺตํ, อรหนฺเตฯ อรหตา, อรหนฺเตน, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิฯ อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํฯ อรหตา, อรหนฺตา, อรหนฺตสฺมา, อรหนฺตมฺหา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิฯ อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํฯ อรหนฺเต, อรหนฺตสฺมึ , อรหนฺตมฺหิ, อรหนฺเตสุฯ โภอรหนฺต, ภวนฺโต อรหนฺโต อิติ รูปานิ ภวนฺติฯ

อยํ คุณวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘อรหา, อรหนฺโต, อรหนฺตา’’อิติ จฯ เอตญฺหิ รูปํ สมนฺตปาสาทิกายํ มนุสฺสวิคฺคหฎฺฐาเน ทิสฺสติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาฬิยํ ปน ‘‘มยญฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติ ปทํ ทิสฺสติฯ อรหนฺตํ, อรหนฺเตฯ อรหตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

ตถา หิ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อรหํ สุคโต โลเกฯ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทีสุ อรหํสทฺทาทโย คุณวาจกาฯ ‘‘อรหา อโหสิฯ อหญฺหิ อรหา โลเกฯ เอโก อรหา, เอกสฎฺฐิ อรหนฺโต โลเก อเหสุํฯ

คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํฯ

มยญฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติอาทีสุ อรหาสทฺ ทาทโย ปณฺณตฺติวาจกาติ ทฎฺฐพฺพาฯ อิธ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน วิสุํ วตฺตพฺพนโย อปฺปสิทฺโธฯ ยทิ เอวํ อาสวกฺขยํ ปตฺตา อิตฺถี กถํ วตฺตพฺพา, อาสวกฺขยํ ปตฺตํ จิตฺตํ กถํ วตฺตพฺพนฺติ? อิตฺถี ตาว ‘‘ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ‘‘อรห’’นฺติ วตฺตพฺพา คุณวเสน, ปณฺณตฺติวเสน ปน ‘‘อิตฺถี อรหา อโหสี’’ติ วตฺตพฺพาฯ จิตฺตํ ปน คุณวเสเนว ‘‘อรหํ จิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติฯ

สนฺตสทฺทสฺส –

สํ, สนฺโต, สนฺโต, สนฺตาฯ สํ, สนฺตํ, สนฺเตฯ สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํฯ สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํฯ สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุฯ โภสนฺต, ภวนฺโต สนฺโตติ รูปานิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อทฺธา หิ ตาต สตเนส ธมฺโม’’ติ ชยทฺทิสชาตกปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ สตเนสาติ สตานํ เอสาติ เฉโท, รสฺสตฺตนิคฺคหีตสรโลปวเสน จ รูปนิฎฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ตทฎฺฐกถายํ ‘‘อทฺธา เอกํเสน เอส ตาต สตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺโม สภาโว’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อยํ เย โลเก ‘‘สปฺปุริสา’’ติ จ ‘‘อริยา’’ติ จ ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เตสํ วาจกสฺส สนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ตปฺปฎิเสธสฺส ปน อสํ, อสนฺโต, กตฺถจิ อสนฺตา อิจฺจปิฯ ตถา หิ ‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘อสํ, อสนฺตํ, อสนฺเตฯ อสตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพาฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘สนฺโต, อสนฺโต’’ติมานิ พหุวจนกานิเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เอกวจนกานิฯ กสฺมา? ปณฺณตฺติวาจกตฺตาฯ อญฺญตฺร ปน ‘‘สนฺโต, ทนฺโต’’ติอาทีสุ เอกวจนานิเยว ฐเปตฺวา วิชฺชมานตฺถวาจกสนฺโตสทฺทํ, กสฺมา? อปณฺณตฺติวาจกตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ปณฺณตฺติวาจกานํ เตสํ กานิจิ ปโยคานิ กถยาม –

สเมติ อสตา อสํฯ ยํ ยญฺหิ ราชภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํฯ น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโตฯ อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณาฯ อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโตฯ สพฺภิเรว สมาเสถฯ สตํ ธมฺโม อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติฯ

โย ปนมฺเหหิ ปทมาลายํ ‘‘สพฺภี’’ติ อยํ สทฺโท ตติยาปญฺจมีพหุวจนวเสน โยชิโต, โส จ โข สนฺตอิติ อการนฺตปกติวเสน, อญฺญตฺถ ปน ‘‘สพฺภี’’ติ อิการนฺตปกติวเสน โยเชตพฺโพฯ ตถา หิ สพฺภีติ สปฺปุริโส นิพฺพานญฺจ, สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ สพฺภีติฯ สพฺโพ จายมตฺโถ สาฎฺฐกถาย ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมาย จ ทีเปตพฺโพฯ

อาลปเน จ ปจฺจตฺเต, ตติยาปญฺจมีสุ จ;

สมาสมฺหิ จ โยเชยฺย, สพฺภิสทฺทํ สุเมธโสฯ

อตฺรายํ โยชนา – โภสพฺภิ ติฎฺฐ, สพฺภิ ติฎฺฐติ, สพฺภิ สห คจฺฉติ, สพฺภิ อเปหิ, อสพฺภิรูโป ปุริโสฯ ยสฺมา ปนายํ สาสนานุกูลา, ตสฺมา อิมิสฺสา ตทนุกูลตฺตํ ทสฺเสตุํ อิธ สาสนโต ปโยเค ทสฺเสสฺสาม อตกฺกาวจเร วิจิตฺเต สุคตปาฬินเย โสตูนํ วิสารทมติปฎิลาภตฺถํฯ ตํ ยถา? พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินา’ภิปูชยามฯ สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํฯ ยํ สาลวนสฺมึ เสนโก, ปาปกมฺมมกริ อสพฺภิรูปํฯ อาพาโธยํ อสพฺภิรูโปฯ อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป’’ติ ฯ ตตฺถ อาลปนวจเน ทิฏฺเฐเยว ปจฺจตฺตวจนํ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ ตถา กรณวจเน ทิฏฺเฐเยว นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ สมาเส สทฺทรูเป ทิฏฺเฐเยว พฺยาเส สทฺทรูปํ ยถาสมฺภวํ ทิฎฺฐเมว โหติ ฐเปตฺวา ‘‘เหตุสตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีนิฯ ตตฺถ จ นิพฺพานวาจโก เจ, สพฺภิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สนฺติวิสุทฺธิ นิพฺพุติสทฺทา วิย, โส จ ยมกมหาเถรมเต รตฺตินเยน โยเชตพฺโพฯ สพฺเพสมิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ สาธารโณ หิ โส นโยฯ สุนฺทรตฺถวาจโก เจ, อคฺคิ รตฺติ อฎฺฐินเยหิ โยเชตพฺโพ วาจฺจลิงฺคตฺตาฯ ‘‘สพฺภิธมฺมภูตํ นิพฺพาน’’นฺติ เอตฺถ หิ สุนฺทรธมฺมภูตํ นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ปาฬินยวเสน อาลปนาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สพฺภิสทฺทสฺส ปวตฺติํ ญตฺวา ปุน อฎฺฐกถานยวเสนปิ ตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? ยสฺมา สคาถาวคฺคสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘สนฺโต ‘สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’ติ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘สพฺภีหี’’ติ หิวจนวเสน สทฺทรจนาวิเสโส อฎฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา สพฺภิสทฺโท สพฺเพสุปิ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพฯ อตฺริทํ วทาม –

ครู ‘‘สพฺภีหิ สทฺธิ’’นฺติ, อตฺถํ ภาสึสุ ปาฬิยา;

ยโต ตโต สพฺภิสทฺทํ, ธีโร สพฺพตฺถ โยชเยฯ

‘‘อสพฺภิรูโป’’อิติปิ, สมาสวิสเย สุตํ;

ยสฺมา ตสฺมา สพฺภิสทฺทํ, วิญฺญู สพฺพธิ โยชเยฯ

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย , อสพฺภา จ นิวารเย’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อสพฺภา’’ติปทํ วิจิตฺรวุตฺตีสุ ตทฺธิตปจฺจเยสุ ณฺยปจฺจยว เสน นิปฺผตฺติมุปาคตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? เยภุยฺเยน อสพฺภีสุ ภวํ อสพฺภํฯ กึ ตํ? อกุสลํ, ตโต อสพฺภา อกุสลธมฺมา นิวารเย จ, กุสลธมฺเม ปติฎฺฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ตุ อสพฺภีนํ เอตาติ อสพฺภา, น วา สพฺภีนํ เอตาติปิ อสพฺภาติ นิพฺพจนํ, ณฺยปจฺจยวเสน จ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยา จ ปเนตฺถ อมฺเหหิ สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สํ, สนฺโตฯ สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา ปทมาลา ทสฺสิตา, ตตฺถ ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘อส’’นฺติ ปเท ทิฏฺเฐเยว ‘‘ส’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ ยุคฬภาเวน วิชฺชมานตารหตฺตาฯ เอวํ ทิฏฺเฐน อทิฎฺฐสฺส คหณํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘อส’’นฺติ เอตฺถ น สํ อสนฺติ สมาสวิคฺคหวเสนาธิคนฺตพฺพตฺตา ‘‘ส’’มิติ ปทํ ทิฎฺฐเมว โหติฯ เอวมญฺญตฺราปิ นโยฯ ตตฺร สนฺติ สปฺปุริโสฯ อสนฺ ติ อสปฺปุริโสฯ อิตฺถิลิงฺเควตฺตพฺเพ ‘‘อสตี, อสา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘อสตี, อสตี, อสติโย, อสาฯ อสติํ, อสตี, อสติโยฯ อสาย, อสติยา, อสตีหิ, อสตีภิฯ อสติยา, อสตีน’’นฺติ วกฺขมาน อิตฺถินเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติฯ มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติอาทีนิ ทสฺเสตพฺพานิฯ อสาติ เจตฺถ อสตีติ จ สมานตฺถา, อสนฺตชาติกาติ หิ เตสํ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘อสาติ อสติโย ลามิกา, อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิ, อตฺตนิ ปฎิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา , ทุกฺขา, ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถ’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, ตสฺมา สาตํ นตฺถิ เอติสฺสนฺติ อสาติ อตฺเถ ‘‘อสา’’ติ ปทสฺส ยถา ริตฺโต อสฺสาโท เอตฺถาติ ริตฺตสฺสนฺติปทสฺส ลุตฺตุตฺตรกฺขรสฺส ‘‘ริตฺตสฺสํ, ริตฺตสฺสานิฯ ริตฺตสฺส’’นฺติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, ตถา ‘‘อสา, อสา, อสาโยฯ อสํ, อสา, อสาโยฯ อสายา’’ติ กญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ จ โย อมฺเหหิ ‘‘สนฺโต’’อิติ สทฺโท ทสฺสิโตฯ โส กตฺถจิ เอกวจนพหุวจนภาเวน สํวิชฺชมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺส วเสน อยํ นามิกปทมาลา –

สนฺโต, สนฺโต, สนฺตาฯ สนฺตํ, สนฺเตฯ สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํฯ สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิฯ สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํฯ สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุฯ โภสนฺต, ภวนฺโต สนฺโต, ภวนฺโต สนฺตาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อยํ โข ภิกฺขเว อฎฺฐโม ภทฺโท อสฺสาชานีโย สนฺโต สํวิชฺชมาโน โลกสฺมึฯ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึฯ อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติฯ ภเว โข สติ ชาติ โหติ’’อิจฺเจวมาทีนิ ปโยคานิ ภวนฺติฯ ‘‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติอาทีสุ ปน สติสทฺโท วจนวิปลฺลาสวเสน ฐิโตติ คเหตพฺโพฯ

ตตฺร เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ฐิเตสุ สนฺโตสทฺเทสุ พหุวจนสนฺโตสทฺทํ ฐเปตฺวา เสสา สมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโตติ สมาโน, สนฺตาติ สมานา’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพฯ สมาโนติ อิมสฺส จ ‘‘โหนฺโต’’ติ อตฺโถ ‘‘ปหุ สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี, กึ การณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปโยคานิ ปน –

‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํฯ

อิเธว ติฎฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ

เอวมาทีนิ ภวนฺติฯ

อปิจ สนฺโตสทฺโท ยสฺมา ‘‘กิลนฺโต’’ติ จ ‘‘อุปสนฺโต’’ติ จ ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ จ อตฺถํ วทติ, ตสฺมา เตสํ วเสน สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สนฺโต, สนฺตาฯ สนฺตํ, สนฺเตฯ สนฺเตนา’’ติ ปุริสน เยน นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘สนฺโต ตสิโตฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารีฯ สนฺโต นิรุทฺโธ อตฺถงฺคโต อพฺภตฺถงฺคโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิฯ นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตํ, สนฺตานี’’ติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลาฯ สา จ ‘‘สํวิชฺชมานํ สมานํ กิลนฺตํ อุปสนฺตํ นิรุทฺธ’’มิติ อตฺถทีปกาปทวตีติ เวทิตพฺพาฯ อถ วา ‘‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหตี’’ติอาทีสุ นปุํสกปฺปโยคทสฺสนโต สนฺตสทฺทสฺส สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ตติยาปญฺจมีจตุตฺถีฉฎฺฐีสตฺตมีฐาเน ‘‘สตา, สโต, สตํ, สตี’’ติ ปทานิ อธิกานิ วตฺตพฺพานิ, เสสานิ จิตฺตนเยน เญยฺยานิฯ อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตา, สนฺตา, สนฺตาโยฯ สนฺตํ, สนฺตา, สนฺตาโยฯ สนฺตายา’’ติ กญฺญานเยน จ, สนฺตี, สนฺตี, สนฺติโย ฯ สนฺติํ, สนฺตี, สนฺติโยฯ สนฺติยา’’ติ อิตฺถิน เยน จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตาสุ ปฐมา ‘‘สํวิชฺชมานา กิลนฺตา อุปสนฺตา นิรุทฺธา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี, เอตฺถ ปโยคา สุวิญฺเญยฺยาวฯ ทุติยา ปน ‘‘สํวิชฺชมานา สมานา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตีฯ ตถา หิ ‘‘สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา’’ติ เอตฺถ สํวิชฺชมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททึ สนฺติํ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ

เอตฺถ ปน สมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ อปราปิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ปทมาลา เวทิตพฺพาฯ สนฺตีสทฺทสฺส หิ สํวิชฺชมานสทฺทตฺถ วาจกตฺเต ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมีฐาเน ‘‘สติ, สติยา, สติยํ, สนฺติยา, สนฺติยํ, สนฺตีสู’’ติ รูปานิ วตฺตพฺพานิฯ เสสานิ อิตฺถินเยน เญยฺยานิฯ อยํ ตติยา, เอตฺถ จ ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ ปาฬิ ‘‘สนฺติยา’’อิจฺจาทีนํ อตฺถิภาเว นิทสฺสนํฯ อปโร นโย – สตีสทฺทสฺส ‘‘สมานา’’ติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี’’ติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตี, สตี, สติโยฯ สติํ, สตี, สติโยฯ สติยา’’ติอาทีนิปิ รูปานิ โยเชตพฺพานิ, สํโยเค นการโลปวเสน วาฯ

อิทานิ ‘‘สนฺโต, สนฺตา’’ติ ปททฺวยสฺส ปโยคนิจฺฉยํ กถยาม ปโยเคสุ โสตูนํ อสมฺมูฬฺหภาวายฯ ตถา หิ ‘‘สปฺปุริสา’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ วา พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต ทนฺโต’’ติ เอวํ วุตฺตเอกวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สํวิชฺชมาโน’’ติ เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สํวิชฺชมานา’’ติ พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ, ‘‘สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติ จ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ วา ‘‘สนฺตา’’ติ วา พหุวจนํ วตฺตพฺพํ, ‘‘กิลนฺโต’’ติ วา ‘‘สมาโน’’ติ วา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วา ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ วา เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํฯ เตเยวตฺเถ พหุวจนวเสน วตฺตุกาเมน ปน ‘‘สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สนฺตา’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํฯ อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อิทญฺหิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหฎฺฐานํฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ สงฺคโห เวทิตพฺโพ –

‘‘ติลิงฺคตฺเถ จ เอกตฺเถ, พวฺหตฺเถปิ จ ทิสฺสติ;

สตฺตมฺยนฺโต สติสทฺโท, วิปลฺลาเส พหุมฺหิ โส’’ติฯ

อิทานิ มหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺเตฯ มหตา, มหนฺเตน, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิฯ มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํฯ มหตา, มหนฺตา, มหนฺตสฺมา, มหนฺตมฺหา, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิฯ มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํฯ มหติ, มหนฺเต, มหนฺตสฺมึ, มหนฺตมฺหิ, มหนฺเตสุฯ โภมห, โภมหา, ภวนฺโต มหนฺโตติ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘มหนฺโต, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺเตฯ มหนฺเตนา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘โภมหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ อาลปนปทานิ โยเชตพฺพานิฯ นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหนฺตํ, มหนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติฯ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหตี, มหตี, มหติโยฯ มหติํ, มหตี, มหติโยฯ มหติยา, มหตีหิ มหตีภี’’ติ อิตฺถินโยปิ ลพฺภติฯ ‘‘มหติยา จ ยกฺขเสนายา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ อปโรปิ ‘‘มหนฺตา, มหนฺตา, มหนฺตาโยฯ มหนฺต’’นฺติ กญฺญานโยปิ ลพฺภติ, ‘‘มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ กจฺจายเน ปน ‘‘มหนฺตี’’อิติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ตํ ‘‘คุณวนฺตี, กุลวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ วิย ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธตฺตา วีมํสิตพฺพํฯ

นนุ โภยสฺมา สาสเนปิ ‘‘คจฺฉนฺตี, จรนฺตี’’ติอาทีนิ จ ‘‘อิทฺธิมนฺตี’’ติ จ ปทํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘มหนฺตี, คุณวนฺตี’’ติอาทีนิปิ ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ ตถารูปสฺส นยสฺส วเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา, ‘‘มหตี, คุณวตี’’อิจฺจาทินยสฺเสว ทสฺสนโต จฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม มหตี นงฺคลสีสา, อิตฺถี สิยา รูปวตี, สา จ สีลวตี สิยาฯ สติมตี จกฺขุมตีฯ อิทฺธิมตี ปตฺติมตี’’ติ จ ‘‘มหติํ เสนํ ทิสฺวา มโหสธเสนา มนฺทา, อยํ อติวิย มหตี เสนา ทิสฺสตี’’ติ จ อาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, น ‘‘มหนฺตี, รูปวนฺตี’’อิจฺจาทีนิฯ

เกจิ ปน ‘‘มหาอิติ สทฺโท พฺยาเส น ลพฺภติ, สมาเสเยว ลพฺภติ ‘มหาปุริโส’ติ เอตฺถ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโคฯ มหา วตายํ ภนฺเต ภูมิจาโลฯ โฆโส จ วิปุโล มหาฯ พาราณสิรชฺชํ นาม มหาฯ เสนา สาทิสฺสเต มหา’’ติ ปโยคทสฺสนโตฯ เอวํ พฺยาเสปิ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตาฯ โภมหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ ปุลฺลิงฺเค, ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิฯ โภมหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตานี’’ติ นปุํสกลิงฺเค, ‘‘มหนฺตา, มหา, มหนฺตา, มหนฺตาโยฯ โภติ มหนฺเต, โภติโย มหนฺตา, มหนฺตาโย’’ติ อิตฺถิลิงฺเค สพฺพํ สมฺปุณฺณํ โยเชตพฺพํฯ สมาเส ปน ‘‘มหาสตฺโต มหาอุปาสโก มหาอุปาสิกา มหพฺพโล มหาวนํ มหคฺคตํ มหปฺผลํ มหพฺภย’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ, ตทฺธิเต ‘‘มหตฺตโน มหตฺตํ มหนฺตตฺตํ มหนฺตตา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ปน ‘‘คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา’’ติ รูปานิ วตฺวา เสสานิ มหนฺตสทฺเท วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตฺวา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ ตถา ‘‘คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา’’ติ ปุริสนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานี’’ติ จิตฺตนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺติโย’’ติ อิตฺถินโย จ คเหตพฺโพฯ เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน ‘‘จรํ จรนฺโต จรนฺตํ จรนฺตี, ททํ ททนฺโต ททนฺตํ ททนฺตี’’ติอาทีนํ อเนกปทสหสฺสานํ นามิกปทมาลา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

เย ปนาจริยา ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนํ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนตฺตญฺจ ‘‘คจฺฉํ’’อิจฺจาทีนํ อาลปเนกวจนตฺตญฺจ อิจฺฉนฺติ, เต สมมฺเหหิ ปโยโค สาสเน น ทิฏฺโฐ นยวเสนาคเหตพฺพตฺตาฯ ตสฺมา ตานิ เอตฺถ น วทามฯ อยํ ปน วิเสโส ทิฏฺโฐฯ เสยฺยถิทํ?

‘‘คจฺฉํ วิธม’’มิจฺจาทิ-ปทานิ มุนิสาสเน;

กตฺถจาขฺยาติกา โหนฺติ, กตฺถจิ ปน นามิกาฯ

‘‘ตสฺสาหํ สนฺติเก คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ;

วิธมํ เทว เต รฎฺฐํ, ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตวฯ

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน’’;

อิจฺเจวมาทโย เญยฺยา, ปโยคา เอตฺถ ธีมตาฯ

‘‘คจฺฉิสฺสามิ วิธมี’’ติ-อาทินา ชินสาสเน;

นานากาลปุริสานํ, วเสนตฺถํ วเท วิทูฯ

นามตฺเต ปน ‘‘คจฺฉนฺโต, วิธมนฺโต’’ติอาทินา;

‘‘คจฺฉ’’มิจฺเจวมาทีน-มตฺถมตฺถวิทู วเทฯ

อิทานิ สมคติกตฺเตปิ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน โย วิเสโส ทิสฺสติ, ตํ วทามฯ ตถา หิ ‘‘สา ชานํเยว อาห น ชานามีติ, ปสฺสํเยว อาห น ปสฺสามี’’ติ เอวมาทีสุ ชานํ ปสฺสํ สทฺทานํ ‘‘ชานนฺตี ปสฺสนฺตี’’ติ ลิงฺคนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา ปน ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺเต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ เอส นโย อุตฺตรตฺราปิฯ ‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ เอตฺถ อนุสฺสรํสทฺทสฺส ‘‘อนุสฺสรนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ‘‘สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ เอตฺถ สรํสทฺทสฺส สรนฺเตนาติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺฐานํ, มนสา คณฺหโต ยถา’’ติ เอตฺถ ผุสํสทฺทสฺสปิ ‘‘ผุสนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติ เอตฺถาปิ ยาจํสทฺทสฺส ‘‘ยาจนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติฯ ยาจนฺ ติ วา ยาจิตพฺพํ ธนํ, อิมินา นเยน นานปฺปการโต ปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ อิติ ‘‘ภวํกร’’นฺติอาทีนํ วิสทิสปทมาลา จ ‘‘คจฺฉํ, จร’’นฺติอาทีนํ สทิสปทมาลา จ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน กตฺถจิ ปริวตฺตนนฺติ อยํ ติวิโธปิ อากาโร อาขฺยาติกปทตฺถวิภาวนาย สทฺธึ กถิโต ปาวจนวเร โสตูนํ สทฺเทสฺวตฺเถสุ จ วิสารทพุทฺธิปฎิลาภตฺถํฯ สพฺพเมตญฺหิ สนฺธาย อิมา คาถา วุตฺตา –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อญฺญมญฺญนฺติ ลกฺขเยฯ

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฎฺฐํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สมานานิ ภวนฺติ หิฯ

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนํ, กตฺถจิ ปริวตฺตนํ;

ลิงฺควิภตฺติวจน-นฺตรโต ปน ทิสฺสตีติฯ

อปิจ อยํ สพฺเพสมฺปิ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ ลิงฺเคสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ เตรสสุ วจเนสุ อญฺญตรลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปริวตฺตนํฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘คจฺฉํ จร’’นฺติอาทีนิ, วิปฺปกตวโจ สิยุํ;

‘‘คจฺฉมาโน จรมาโน’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จฯ

‘‘มหํ ภว’’นฺติ เอตานิ, วิปฺปกตวโจปิ จ;

อวิปฺปกตวโจ จ, สิยุํ อตฺถานุรูปโตฯ

‘‘อรหํ ส’’นฺติ เอตานิ, วินิมุตฺตานิ สพฺพถา;

อาการํ ติวิธมฺเปตํ, กเร จิตฺเต สุเมธโสติฯ

สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อาการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ธนภูติอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขามิ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวาฯ

อคฺคิ, อคฺคี, อคฺคโยฯ อคฺคิํ, อคฺคี, อคฺคโยฯ อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิฯ อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํฯ อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิฯ อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํฯ อคฺคิสฺมึ, อคฺคิมฺหิ, อคฺคีสุฯ โภอคฺคิ, โภอคฺคี, ภวนฺโต อคฺคโยฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ อิมานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ ‘‘อคฺคินา, อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ

ธนภูติ, ธนภูตี, ธนภูตโยฯ ธนภูติํ, ธนภูตี, ธนภูตโยฯ ธนภูตินา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิฯ ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํฯ ธนภูตินา, ธนภูติสฺมา, ธนภูติมฺหา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิฯ ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํฯ ธนภูติสฺมึ, ธนภูติมฺหิ, ธนภูตีสุฯ โภธนภูติ, โภธนภูตี, ภวนฺโต ธนภูตโยฯ

สิริภูติ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติ อคฺคินิ;

คินิ โชติ ทธิ ปาณิ, อิสิ สนฺธิ มุนิ มณิฯ

พฺยาธิ คณฺฐิ รวิ มุฎฺฐิ, กวิ คิริ กปิ นิธิ;

กุจฺฉิ วตฺถิ วิธิ สาลิ, วีหิ ราสิ อหิ มสิฯ

สาติ เกสิ กิมิ โพนฺทิ, โพธิ ทีปิ ปติ หริ;

อริ ธนิ ติมิ กลิ, สารถฺยุทธิ อญฺชลิ,

อธิปติ นรปติ, อสิ ญาติ นิรูปธิ;

สมาธิ ชลธิจฺจาที, ธนภูติสมา มตาฯ

อถ วา เอเตสุ อธิปติสทฺทสฺส ‘‘อธิปติยา สตฺตา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘อธิปติยา’’ติ สตฺตมีรูปมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ อปิจ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ ปาฬิยํ อิการนฺตสมาสปทโต โยวจนสฺส โนอาเทสทสฺสนโต กฺวจิ อธิปติอิจฺจาทีนํ อิการนฺตสมาสปทานํ ‘‘อธิปติโน’’ติอาทินาปิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ อีการนฺตานํ ทณฺฑีสทฺทาทีนํ ‘‘ทณฺฑิโน’’ติอาทีนิ ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจนรูปานิ วิยฯ คหปติชานิปติสทฺ ทาทีนํ ปน สมาสปทานมฺปิ เอวรูปานิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ น อิจฺฉิตพฺพานิ ‘‘คหปตโย ชานิปตโย’’ติอาทินา นเยน ยถาปาวจนํ คเหตพฺพรูปตฺตาฯ อิสิ มุนิสทฺทานํ ปนาลปนฎฺฐาเน ‘‘อิเส, มุเส’’ติ รูปนฺตรมฺปิ คเหตพฺพํ ‘‘ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเสฯ ปฎิคฺคณฺห มหามุเน’’ติ ทสฺสนโตฯ

เย ปเนตฺถ อมฺเหหิ อคฺคินิ คินิสทฺทา วุตฺตา, ตตฺเรเก เอวํ วทนฺติ ‘‘อคฺคินิสทฺโท ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเยว ลพฺภติ, น ปจฺจตฺตพหุวจนภาเว อุปโยคภาวาทีสุ วา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ อคฺคินิสทฺโท นาม นตฺถิ, คินิสทฺโทเยว อตฺถี’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘‘คินิสทฺโท นาม นตฺถิ, อคฺคินิสทฺโทเยวตฺถี’’ติ วทนฺติฯ สพฺพเมตํ น ยุชฺชติ อคฺคินิ คินิสทฺทานมุปลพฺภนโต, สพฺพาสุปิ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตาทสฺสนโต จฯ ตถา หิ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา, 

นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;

องฺคาเร สนฺถเต เสนฺติ,

อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อคฺคินิ’’นฺติ อุปโยควจนํ ทิสฺสติฯ เตนาห อฎฺฐกถาจริโย ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโตชาลํ สพฺพทิสาสุ จ สมฺปชฺชลิตมคฺคิ’’นฺติฯ ตตฺเรว จ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภิํ,

อคฺคินิสญฺชลิตํ ปวิสนฺติ;

ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ,

อคฺคินิสมาสุ สมุปฺลวาเต’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส สมาสวิสยตฺตา อคฺคินิสญฺชลิตนฺติ อคฺคินีหิ สญฺชลิตนฺติ อตฺโถ ลพฺภติ, ตถา อคฺคินิสมาสูติ อคฺคินีหิ สทิสาสูติ อตฺโถปิฯ เอวํ สมาสวิธานมุเขน ‘‘อคฺคินีหี’’ติ กรณวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ

คินิสทฺโทปิ จ ปาฬิยํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘ตเมว กฎฺฐํ ทหติ, ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ จูฬโพธิจริยายํ คินิสทฺโท ทิฏฺโฐฯ เกจิ ปเนตฺถ สนฺธิวเสน อการโลปํ สญฺโญคาทิสฺส จ คการสฺส โลปํ วทนฺติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ ตสฺสา ปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมาติ ยโต กฎฺฐาฯ คินีติ อคฺคี’’ติ เอวํ คินิสทฺทสฺส อุลฺลิงฺเคตฺวา วจนโตฯ ตถา ‘‘ฉนฺนา กุฎิ อาหิโต คินี’’ติ อิมสฺส ธนิยสุตฺตสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘อาหิโตติ อาภโต ชาลิโต วาฯ คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต, ตเถว จ ‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมตี’’ติ อิมิสฺสา เถรคาถาย สํวณฺณนายํ ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโตฯ ยทิ หิ คินิสทฺโท วิสุํ น สิยา, อฎฺฐกถาจริยา ‘‘ชายเต คินี’’ติอาทีนิ ‘‘ชายเต อคฺคินี’’ติอาทินา ปทจฺเฉทวเสน อตฺถํ วเทยฺยุํฯ ยสฺมา เอวํ น วทึสุ, ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ ปน วทึสุ, เตน ญายติ ‘‘คินิสทฺโทปิ วิสุํ อตฺถี’’ติฯ เย ‘‘คินิสทฺโท นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพเมว สาสเน คินิสทฺทสฺสุปลพฺภนโตฯ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายญฺหิ ‘‘ฉนฺนา กุฎิ อาหิโต คินี’’ติ ปาฐสฺส สํวณฺณนายเมว ‘‘เตสุ ฐาเนสุ อคฺคินิ ‘คินี’ติ โวหริยตี’’ติ ตสฺส อภิธานนฺตรํ วุตฺตํ, ตสฺมา มยเมตฺถ คาถารจนํ กริสฺสาม –

วิเทหรฎฺฐมชฺฌมฺหิ, ยํ ตํ นาเมน วิสฺสุตํ;

รฎฺฐํ ปพฺพตรฎฺฐนฺติ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํฯ

ธมฺมโกณฺฑวฺหยํ ตตฺถ, นครํ อตฺถิ โสภนํ;

ตมฺหิ ฐาเน มนุสฺสานํ, ภาสา เอว คินิจฺจยํฯ

‘‘คินิ คินี คินโย’’ติ-อาทินา ปวเท วิทู;

ปทมาลํ ยถา อคฺคิ-สทฺทสฺเสว สุเมธโสฯ

อิติ อลาพุ ลาพุสทฺทา วิย อคฺคินิ คินิสทฺทาปิ ภควโต ปาจเน ทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา ปน อคฺคินิสทฺทสฺส สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตา สิทฺธา, ตถา คินิสทฺทสฺสปิ สิทฺธาว โหติฯ 

ตสฺมาตฺร –

อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิฯ อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํฯ อคฺคินินา, อคฺคินิสฺมา, อคฺคินิมฺหา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิฯ อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํฯ อคฺคินิสฺมึ, อคฺคินิมฺหิ, อคฺคินีสุฯ โภอคฺคินิ, ภวนฺโต อคฺคินี, ภวนฺโต อคฺคินโยฯ

‘‘คินิ, คินี, คินโยฯ คินึ, คินี, คินโย, คินินา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อิติ ปาฬินยานุสาเรน อคฺคินิ คินิสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยชิตาฯ อถ วา ยถา สกฺกฎภาสายํ สตฺว ปทฺธสฺวามินีติ สญฺโญควเสน วุตฺตานํ สทฺทานํ มาคธภาสํ ปตฺวา สตฺตวปทุมสุวามินีติ นิสฺสญฺโญควเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทินา, ตถา สกฺกฎภาสายํ อคฺนีติ สญฺโญควเสน วุตฺตสฺส มาคธภาสํ ปตฺวา ‘‘อคฺคินี’’ติ สญฺโญคนการวเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติอาทิกาฯ ยถา จ เวยฺยากรเณหิ สกฺกฎภาสาภูโต อคฺนิสทฺโท สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตีสุ วจเนสุ โยชิยติ, ตถา มาคธภาสาภูโต อคฺคินิสทฺโทปิ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺโพว โหติ, ตสฺมา โส อิธมฺเหหิ โยชิยติ, คินิสทฺโทปิ อคฺคินิสทฺเทน สมานตฺถตฺตา, อีสกญฺจ สรูปตฺตา ตเถว โยชิยตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ สิยา – ยทิ อคฺคินิสทฺโท สพฺเพสุ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ, อถ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘อคฺคิสฺสินี’’ติ ลกฺขเณน สิมฺหิ ปเร อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทโส ทสฺสิโตติ? สจฺจํ, ยถา นวกฺขตฺตุํ ฐเปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อุติอาเทสํ กสฺมา ‘‘นวุตี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเน ปุน ‘‘นวุตี’’ติ ปกติํ ฐเปตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา ‘‘นวุตีน’’นฺติ รูปํ นิปฺผาทิตํ ฯ อิตฺถิลิงฺเค ปน นาทิเอกวจนานิ กตฺวา เตสํ ยาอา เทสํ กตฺวา ‘‘นวุติยา’’ติ รูปํ นิปฺผาทิตํฯ ตถา หิ ‘‘ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินยํ นวุติยา หํสสหสฺเสหิ ปริวุโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติฯ ตถา สิมฺหิ อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทสกรณวเสน ‘‘อคฺคินี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเนปิ ปุน ‘‘อคฺคินี’’ติ ปกติํ ฐเปตฺวา ตโต โยอํนาทโย วิภตฺติโย กตฺวา ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา’’ติอาทีนิ กถํ น นิปฺผชฺชิสฺสนฺตีติ สนฺนิฎฺฐานํ กาตพฺพํฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภาวี อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวาฯ

ทณฺฑี, ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ ทณฺฑิํ, ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํฯ ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํฯ ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุฯ โภทณฺฑิ, โภทณฺฑี, ภวนฺโต ทณฺฑิโนฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ทณฺฑิน’’นฺติ อุปโยเคกวจนญฺจ ‘‘ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา’’ติ นิสฺสกฺกวจนญฺจ ‘‘ทณฺฑินี’’ติ ภุมฺเมกวจนญฺจ นาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสสฺส ปโยคสฺส ทสฺสนโต คเหตพฺพเมวฯ

‘‘ภณ สมฺม อนุญฺญาโต, อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลํ;

สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี’’อิติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน ‘‘ทณฺฑี’’อิติ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภาวี, ภาวี, ภาวิโนฯ ภาวึ, ภาวินํ, ภาวี, ภาวิโนฯ ภาวินา, ภาวีหิ, ภาวีภิฯ ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํฯ ภาวินา, ภาวิสฺมา, ภาวิมฺหา, ภาวีหิ, ภาวีภิฯ ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํฯ (ภาวินิ) ภาวิสฺมึ, ภาวิมฺหิ, ภาวีสุฯ โภภาวิ, โภภาวี, ภวนฺโต ภาวิโนฯ

เอวํ วิภาวี สมฺภาวี, ปริภาวี ธชี คณี;

สุขี โรคี สสี กุฎฺฐี, มกุฎี กุสลี พลีฯ

ชฎี โยคี กรี ยานี, โตมรี มุสลี ผลี;

ทนฺตี มนฺตี สุธี เมธี, ภาคี โภคี นขี สิขีฯ

ธมฺมี สงฺฆี ญาณี อตฺถี, หตฺถี จกฺขี ปกฺขี ทาฐี;

รฎฺฐี ฉตฺตี มาลี จมฺมี, จารี จาคี กามี สามีฯ

มลฺลการี ปาปการี, สตฺตุฆาตี ทีฆชีวี;

ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายีฯ

วชฺชทสฺสี จ ปาณี จ, ยสสฺสิจฺจาทโยปิ จ;

เอเตสํ โกจิ เภโท ตุ, เอกเทเสน วุจฺจเตฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘วชฺชทสฺสี, ปาณี’’อิจฺเจวมาทีนํ อุปโยคภุมฺมวจนฎฺฐาเน ‘‘วชฺชทสฺสินํ, ปาณิเน’’ติอาทีนิปิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ จ –

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเนฯ

สมุปคจฺฉติ สสินิ คคนตลํฯ

อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหุฯ

สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน’’ติ

เอวมาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา, อยํ นโย ทณฺฑีปทาทีสุปิ ลพฺภเตว สมานคติกตฺตา ทณฺฑีปทาทีนํ วชฺชทสฺสีป ทาทีหิฯ ตสฺมา อุปโยคฎฺฐาเน ‘‘ทณฺฑิํ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน’’ติ โยเชตพฺพํฯ ภุมฺมฎฺฐาเน ‘‘ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ, ทณฺฑิเนสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย คามณี เสนานีอิจฺจาทีนิ วชฺเชตฺวา ยถารหํ อีการนฺตปุลฺลิงฺเคสุ เนตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อญฺเญสํ อุกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสามฯ กตมานิ ตานิ? ‘‘ภิกฺขุ เหตุ เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ ขาณุ สงฺกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ ชนฺตุ สินฺธุ พนฺธุ รุรุ เนรุ สตฺตุ พพฺพุ ปฎุ พินฺทุ ครุ’’อิจฺจาทีนิฯ

ภิกฺขุ, ภิกฺขู, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิฯ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํฯ ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิฯ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํฯ ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุฯ โภภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู, ภิกฺขเว, ภิกฺขโวฯ ภิกฺขุอาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานิ เอวํ เญยฺยานิฯ

อยมฺปิ ปเนตฺถ วิเสโส เญยฺโย – เหตุ, เหตู, เหตุโย, เหตโวฯ เหตุํ, เหตู, เหตุโย, เหตโวฯ โภเหตุ, ภวนฺโต เหตู, เหตเว, เหตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

อถ วา ‘‘เหตุยา’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต ‘‘เธนุยา’’ติ อิตฺถิลิงฺครูเปน สทิสํ ‘‘เหตุยา’’ติ ปุลฺลิงฺครูปมฺปิ สตฺตมีฐาเน อิจฺฉิตพฺพํฯ กานิจิ หิ ปุลฺลิงฺครูปานิ เกหิจิ อิตฺถิลิงฺครูเปหิ สทิสานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโนฯ เอหิ พาเลขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ภาตรา มาตรา อธิปติยา รตฺติยา เหตุโย เธนุโย มตฺยา เปตฺยา’’ติ เอวํ นยทสฺสเนน ‘‘เหตุยา ตีณิฯ อธิปติยา สตฺตฯ อุฏฺเฐหิ กตฺเต’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพาฯ

ชนฺตุ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ โภชนฺตุ, ภวนฺโต ชนฺตู, ชนฺตเว ชนฺตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

ครุ, ครู, ครโว, ครุโนฯ ครุํ, ครู, ครโว, ครุโนฯ โภครุ, ภวนฺโต ครู, ครโว, ครุโนฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ภตฺตุ จ ครุโน สพฺเพ, ปฎิปูเชติ ปณฺฑิตา’’ติปาฬินิทสฺสนํฯ ตตฺร ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิสฺสติ, น คาถาสุฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิสฺสติ, น จุณฺณิยปเทสุ, อปิจ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ, น อสนฺธิวิสเย, พุทฺธสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยปิ อสนฺธิวิสเยปิ ทิสฺสติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ คาถาสุ จ ทิสฺสติ , จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติฯ สาวกสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ น ทิสฺสตีติ อยํ ทฺวินฺนํ วิเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘เอวญฺจ ปน ภิกฺขเว อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิฎฺฐํฯ ‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปญฺชลีกตา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิฎฺฐํฯ ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ เอวมาทีสุ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสเยเยว ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสิ โสตุกามตฺถ ภิกฺขเว’’ติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทีสุ ปน พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสยาวิสเยสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํฯ ‘‘อรญฺเญรุกฺขมูเล วา, สุญฺญาคาเรว ภิกฺขโว’’ติ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโว’’ติ เอวมาทีสุ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ คาถาสุ จ ทิฎฺฐํ, จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิฎฺฐํฯ อิจฺเจวํ –

จุณฺณิเยว ปเท ทิฎฺฐํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทฺวิธา;

ยโต ปวตฺตเต สนฺธิ-วิสยาวิสเยสุ ตํฯ

‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปทํ ทิฎฺฐํ, คาถายญฺเจว จุณฺณิเย;

ปทสฺมิมฺปิ จ สนฺธิสฺส, วิสเยวาติ นิทฺทิเสติฯ

สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิทานิ ปน สยมฺภูอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส ตํสทิสานญฺจ นามิกปทมาลํ กถยาม –

สยมฺภู , สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิฯ สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิฯ สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุฯ โภสยมฺภุ, โภสยมฺภู, ภวนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโวฯ เอวํ ปภู อภิภูวิภู อิจฺจาทีนิปิฯ

สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ โภสพฺพญฺญุ, ภวนฺโต สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโน, เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปทานิ ภิกฺขุสทิสานิ ภวนฺติ, เอวํ วิทู วิญฺญู กตญฺญู มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู วทญฺญู อวทญฺญู อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺร ‘‘เย จ ลทฺธา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉรา’’ติ เอตฺถ ‘‘วทญฺญู’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต สยมฺภู สพฺพญฺญู อิจฺจาทีนมฺปิ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนตฺตํ คเหตพฺพํฯ อปิจ ‘‘วิทู, วิญฺญู’’ติอาทีสุ ‘‘ปรจิตฺตวิทุนี’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘วิทุนี, วิทุนี, วิทุนิโยฯ วิทุนึ, วิทุนี, วิทุนิโยฯ วิทุนิยา’’ติ อิตฺถินเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ ตถา ‘‘วิญฺญู ปฎิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฎฺฐุลฺลาทุฎฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วิญฺญู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต ‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺถ จ ‘‘อกตญฺญู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตปิ ‘‘วิญฺญู, วิญฺญู, วิญฺญุโยฯ วิญฺญุํ, วิญฺญู, วิญฺญุโยฯ วิญฺญุยา’’ติ จ ‘‘กตญฺญู, กตญฺญู, กตญฺญุโยฯ กตญฺญุํ, กตญฺญู, กตญฺญุโย, กตญฺญุยาติ จ ชมฺพูนเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ เอวํ ‘‘มคฺคญฺญู, ธมฺมญฺญู’’อิจฺจาทีสุปิฯ ‘‘สยมฺภู’’ติ ปเท ปน ‘‘สยมฺภุ ญาณํ โคตฺรภุ จิตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต นปุํสกลิงฺคตฺเต วตฺตพฺเพ ‘‘สยมฺภุ, สยมฺภู, สยมฺภูนิฯ สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภูนี’’ติ นปุํสเก อายุนโยปิ คเหตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิ ยถารหํ คเหตพฺโพฯ

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ

อิติ สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค สมตฺโตฯ

ยสฺมา ปนายํ สมตฺโตปิ ปาวจนาทีสุ ยํ ยํ ฐานํ โสตูนํ สมฺมุยฺหนฎฺฐานํ ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ โสตูนมนุคฺคหาย โจทนาโสธนาวเสน สํสยํ สมุคฺฆาเฎตฺวา ปุน วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา กิญฺจิ ปเทสเมตฺถ กถยามฯ

ยํ กิร โภปาฬิยํ ‘‘สญฺญเต พฺรหฺมจารโย, อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ จ รูปํ อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปมิว วุตฺตํ, ตํ ตถา อวตฺวา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมํ จรตีติ พฺรหฺมจาริ ยถา มุนาตีติ มุนี’’ติ เอวํ อิกา รนฺตวเสน อิจฺฉิตตฺตาฯ ‘‘มุนโย อคฺคโย’’ติ รูปานิ วิย ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘พฺรหฺมํ จรณสีโลติ พฺรหฺมจารี, ยถา ทุกฺกฎํ กมฺมํ กรณสีโลติ ทุกฺกฎกมฺมการี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘ทุกฺกฎกมฺมการิโน’’ติ รูปมิว ‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี’’ติ อีกา รนฺตสฺส สทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว จ ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อิเม หิ นาม ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ปฎิชานิสฺสนฺตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ เอวํ อิการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ยุชฺชติ, ปุน อีการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจาริ, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารโย’’ติ อคฺคินเยน, ‘‘พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจาริโน’’ติ ทณฺฑีนเยน จ ปทมาลา คเหตพฺพาฯ

ยํ ปน อายสฺมา พุทฺธโฆโส ‘‘ยถา โสภนฺติ ยติโน, สีลภูสนภูสิตา’’ติ เอตฺถ ยติสทฺทสฺส อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยตโย’’ติ รูปํ อวตฺวา กสฺมา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยติโน’’ติ รูปํ ทสฺเสติฯ นนฺเวสา ปมาทเลขา วิย ทิสฺสติฯ ยถา หิ ‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา สิวโย เทว เต กุทฺธา’’ติ ปาฬิคติยา อุปปริกฺขิยมานาย ‘‘ยตโย’’ติ รูเปเนว ภวิตพฺพํ อิการนฺตตฺตาติ? นายํ ปมาทเลขาฯ ‘‘วทนสีโล วาที’’ติ เอตฺถ วิย ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน โยชเน นิทฺโทสตฺตา, ตสฺมา ‘‘ยตนสีโล ยตี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อีกา รนฺตวเสน ‘‘ยติโน’’ติ สมฺปทานสามีนเมกวจนสทิสํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปํ ภทนฺเตน พุทฺธโฆเสน ทสฺสิตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมวฯ

ยตฺถ ปน ตสฺสีลตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘โย มุนาติ อุโภโลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ยตติ วีริยํ กโรตีติ ยตี’’ติ กตฺตุการกวเสน อิการนฺตภาโว คยฺหติฯ ตตฺถ ‘‘มุนโย มณโย สิวโย’’ติ โยการนฺตรูปานิ วิย ‘‘ยตโย’’ติ โยการนฺตํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปญฺจ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปญฺจ ภวติ, เอวํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ตีสุ ฐาเนสุ โยการนฺตาเนว รูปานิ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ยทิ เอวํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ สารมติ สุทฺธทิฎฺฐิสมฺมาทิฎฺฐิมิจฺฉาทิฎฺฐิวชิรพุทฺธิ สทฺทาที กถนฺติ? เอเตสํ ปน อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐานมฺปิ สมาสปทตฺตา อคฺคินเย อฎฺฐตฺวา ยถาสมฺภวํ ทณฺฑีนเย ติฎฺฐนโต โนการนฺตาเนว รูปานิฯ ตถา หิ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ โนการนฺตปจฺจตฺตพหุวจนปาฬิ ทิสฺสติ, อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว ทฎฺฐพฺพํฯ นนุ จ โภกจฺจายนปฺปกรเณ ‘‘อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ เอตฺถ สมาสปทสฺส อิการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โยการนฺตสฺส ปจฺจตฺตพหุวจนปาฐสฺส ทสฺสนโต สารมติสทฺทาทีนมฺปิ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูเปน วิย โยการนฺเตหิ รูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ? นปิ ภวิตพฺพํ พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส รูปสฺส อทสฺสนโตติฯ

นนุ จ โภพุทฺธวจเน ‘‘ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสาฯ เต โหนฺติ ชานิปตโย, อญฺญมญฺญํ ปิยํวทา’’ติ สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสานิ โยการนฺตานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส โยการนฺตสฺส รูปสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต – วิสทิสตฺตํ ปฎิจฺจฯ คหปติสทฺทาทีสุ หิ ยสฺมา ปติสทฺโท สภาเวเนว ปุลฺลิงฺโค, น ตุ สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติโก หุตฺวา ปจฺฉา ปุลฺลิงฺคภาวํ ปตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ‘‘คหปตโย, ชานิปตโย’’ติ โยการนฺตานิ, ‘‘เสนาปตโย, เสนาปติโน’’ติ โย โนการนฺตานิ จ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติฯ ตถา หิ ‘‘ตตฺตกา เสนาปติโน’’ติ อฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติฯ ยสฺมา ปน สารมติ สุทฺธทิฎฺฐิสมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐิ วชิรพุทฺธิ สทฺทาทีสุ มติทิฎฺฐิสทฺทาทโย สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติกา หุตฺวา ปจฺฉา พหุพฺพีหิสมาสวเสน ปุลฺลิงฺคภาวปฺปตฺตา, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ‘‘สารมติโน สุทฺธทิฎฺฐิโน สมฺมาทิฎฺฐิโน มิจฺฉาทิฎฺฐิโน วชิรพุทฺธิโน’’ติอาทีนิ’โนการนฺตานิเยว ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ, สมฺปทานสามีนเมกวจเนหิ สทิสานีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

เสฎฺฐิ สารถิจกฺกวตฺติสามิอิ จฺเจเตสุ กถนฺติ? เอตฺถ ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – กตฺถจิ ปาเฐ ‘‘เสฎฺฐี สารถี จกฺกวตฺตี สามี’’ติ อนฺตกฺขรสฺส ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘เสฎฺฐิ สารถิ จกฺกวตฺติ สามิ’’อิติ อนฺตกฺขรสฺส รสฺสตฺตํ ทิสฺสติฯ กิญฺจาปิ รสฺสตฺตเมเตสํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนาทิภาเวน ‘‘เสฎฺฐิโน สารถิโน’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต รสฺสํ กตฺวา เอตานิ อุจฺจาริยนฺตีติ ญายติ, ตสฺมา เอวํ นิพฺพจนตฺโถ คเหตพฺโพ – เสฎฺฐํ ธนสารํ, ฐานนฺตรํ วา อสฺส อตฺถีติ เสฎฺฐีฯ อสฺสทมฺมาทโย สารณสีโลติ สารถีฯ จกฺกํ ปวตฺตนสีโลติ จกฺกวตฺตีฯ สํ เอตสฺส อตฺถีติ สามีติฯ อสฺสตฺถิกตสฺสีลตฺถสทฺทา หิ โนการนฺตรูปวเสน สมานคติกา ภวนฺติ ยถา ‘‘ทณฺฑิโน ภูมิสายิโน’’ติฯ อปโรปิ นิพฺพจนตฺโถ อีการนฺตวเสน อสฺสทมฺมาทโย สาเรตีติ สารถีฯ ตถา หิ ‘‘ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถี’’ติ วุตฺตํฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ เอวํ กตฺตุการกวเสน อีการนฺตตฺตํ คเหตฺวา กตฺถจิ ลพฺภมานมฺปิ อิการนฺตตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา พุทฺธวจนานุรูเปน ‘‘สารถิโน จกฺกวตฺติโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตรูปานิ คเหตฺวา ทณฺฑีนเยน โยเชตพฺพานิ ‘‘ทณฺฑินี’’ติอาทิกํ วชฺชิตพฺพํ วชฺเชตฺวาฯ เอวํ ‘‘เสฎฺฐิโน สารถิโน จกฺกวตฺติโน สามิโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตานิเยว รูปานิ เญยฺยานิฯ

อตฺร กิญฺจิ ปโยคํ นิทสฺสนมตฺตํ กถยามฯ ‘‘ตาต ตโย เสฎฺฐิโน อมฺหากํ พหูปการา’’ติ จ ‘‘เต กตภตฺตกิจฺจา ‘มหาเสฎฺฐิโน มยํ คมิสฺสามา’ติ วทึสู’’ติ จ ‘‘สารถิโน อาหํสู’’ติ จ ‘‘เทฺว จกฺกวตฺติโน’’ติ จ เอวมาทีนิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ กตฺถจิ ‘‘เสฎฺฐิ สารถิ’’อิจฺจาทิ รสฺสตฺตปาโฐ ทิสฺสติ, ตถาปิ โส สภาเวน รสฺสตฺตภาโว ปาโฐ น โหติ, ทีฆสฺส รสฺสตฺตกรณปาโฐติ เวทิตพฺโพฯ ปทมาลา จสฺส วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

มเหสีติ เอตฺถ กถนฺติ? ‘‘มเหสี’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ มเหสีสทฺโท อีการนฺตวเสน นิทฺทิสิยติ, ตถาปิ อิสิสทฺเทน สมานคติกตฺตา อิสิสทฺทสฺส อคฺคิสทฺเทน สมานปทมาลตฺตา อคฺคิน เยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ นนุ จ โภเอตฺถ ตสฺสีลตฺโถ ทิสฺสติ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสนสีโลติ มเหสี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ภูมิสายี’’ติ ปทสฺส วิย ทณฺฑีนเยเนว ปทมาลา กาตพฺพาติ? น กาตพฺพา ตสฺสีลตฺถสฺส อสมฺภวโตฯ อิมสฺส หิ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสิ คเวสิ เอสิตฺวา ฐิโตติ มเหสี’’ติ อตสฺสีลตฺโถ เอว ยุชฺชติฯ กตกรณีเยสุ พุทฺธาทีสุ อริเยสุ ปวตฺตนามตฺตาฯ อิสิสทฺเทน จายํ สทฺโท อีสกํ สมาโน เกวลํ สมาสปริโยสาเน ทีฆวเสน อุจฺจาริยติ, รสฺสวเสน ปน ‘‘มหา อิสิ มเหสี’’ติ สนฺธิวิคฺคโห ฯ ยสฺมา รสฺสตฺตํ คเหตฺวา ตสฺส ปทมาลากรณํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคายึสุ มเหสโย’’ติ อิกา รนฺตรูปํ ทิสฺสติฯ น หิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กตฺถจิปิ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนรูปํ วิย ‘‘มเหสิโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ทิสฺสติฯ ตสฺมา อีการนฺตวเสน อุจฺจาริตสฺสปิ สโต รสฺสวเสน อุจฺจาริตสฺส วิย ‘‘มเหสิ, มเหสี, มเหสโยฯ มเหสึ, มเหสี, มเหสโยฯ มเหสินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพาฯ อปิจ มเหสีสทฺโท ยตฺถ ราชคฺคุพฺพริวาจโก, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺโค โหติ, ตพฺพเสน ปน ‘‘มเหสี, มเหสี, มเหสิโยฯ มเหสึ, มเหสี, มเหสิโยฯ มเหสิยา’’ติ จ วกฺขมานอิตฺถีนเยน ปทมาลา กาตพฺพาฯ หตฺถีสทฺเท กถนฺติ? หตฺถีสทฺทสฺส ปน หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ เอวํ อีกา รนฺตวเสน คหเณ ‘‘หตฺถิโน’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘วเน หตฺถิโน’’ติ ปโยโค ทิสฺสติฯ ตสฺเสว ตสฺมึเยวตฺเถ รสฺสํ กตฺวา คหเณ ‘‘หตฺถโย’’ติ รูปํ ภวติฯ ตถา หิ –

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาฯ

เอวเมว มนุสฺเสสุ, ทหโร เจปิ ปญฺญวา;

โสปิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติ

อิมสฺมึ เกฬิสีลชาตเก ‘‘หตฺถโย’’ติ อาหจฺจปทํ ทิสฺสติฯ เอวมสฺส ทณฺฑีนเยน จ อคฺคินเยน จ ทฺวิธา ปทมาลา, เวทิตพฺพาฯ อิมินา นเยน อวุตฺเตสุปิ ฐาเนสุ ปาฬินยานุรูเปน โปราณฎฺฐกถานุรูเปน จ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา ภูธาตุมยานํ ปุลฺลิงฺคานํ นามิกปทมาลา สทฺธึ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ นานปฺปการโต ทสฺสิตาฯ

อิมํ สทฺทนีติํ สุนีติํ วิจิตฺตํ,

สปญฺเญหิ สมฺมา ปรีปาลนียํ;

สทา สุฎฺฐุ จินฺเตติ วาเจติ โย โส,

นโร ญาณวิตฺถินฺนตํ ยาติ เสฎฺฐํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย นิคฺคหีตนฺตาทิปุลฺลิงฺคานํ

ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค 

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคํ สมตฺตํฯ