๔๔. พูดแต่น้อยให้ถูกกาลย่อมมีค่า

๔๔. พูดแต่น้อยให้ถูกกาลย่อมมีค่า

ปตฺตกาโลทิตํ อปฺปํ, วากฺยํ สุภาสิตํ ภเว;

ขุทิตสฺส กทนฺนมฺปิ, ภุตฺตํ สาทุรสํ สิยา ฯ

“คำพูดถึงจะน้อย หากกล่าวถูกกาล,

ก็จัดเป็น “คำสุภาษิต“ ได้เช่นกัน;

เหมือนข้าวถึงแม้จะบูดเน่า,

ก็เป็นของมีรสอร่อยสำหรับคนหิว.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๔๔ มหารหนีติ ๑๐, ธัมมนีติ ๗๐)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ปตฺตกาโลทิตํ (ที่กล่าวตามกาล) ปตฺต (ถึงแล้ว) +กาล (เวลา, กาล)+อุทิต (กล่าวแล้ว, พูดแล้ว) > ปตฺตกาโลทิต+สิ, 

อปฺปํ (น้อย, นิดหน่อย, สั้น, กะทัดรัด) อปฺป+สิ

วากฺยํ (วากยะ, พากย์, คำพูด, ประโยค) วากฺย+สิ

สุภาสิตํ (ที่กล่าวดีแล้ว, สุภาษิต)  สุภาสิต+อํ, สุ+ภาส+อิ+ต 

ภเว (เป็น, มี) √ภู+อ+เอยฺย, ภูวาทิ. กัตตุ. แปลง อู เป็น โอ ด้วยสูตรว่า อญฺเญสุ จ. (รู ๔๓๔) = ภฺ โอ+อ+เอยฺย, แปลง โอ เป็น อว ด้วยสูตรว่า โอ อว สเร. (รู ๔๓๕) = ภฺ อว+อ+เอยฺย, 

แปลง เอยฺย เป็น เอ ได้บ้าง ด้วยมหาสูตรว่า กฺวจิ ธาตุ ฯ. (รู ๔๘๘) = ภฺ อว+อ+เอ, แยก ลบ รวมสำเร็จรูปเป็น ภเว (พึงเป็น).

ขุทิตสฺส (ที่หิว, กระหาย) ขุทิต+ส วิภัตติ ลง สฺ อาคมด้วยสูตรว่า สาคโม เส. (รู ๘๖)

กทนฺนมฺปิ = กทนฺนํ+อปิ (ข้าวน้อย, ข้าวเสีย, ข้าวบูด+แม้) มาจาก กุ+อนฺน > กทนฺน+สิ ในเพราะสระแปลง กุ นิบาตเป็น กทฺ ด้วยสูตรว่า กทฺ กุสฺส. (รู ๓๔๖) วิ. กุจฺฉิตํ อนฺนนฺติ กทนฺนํ (ข้าวน่าเกลียด ชื่อว่า กทันนะ) เป็นกุบุพพบทกัมมธารยสมาส

ภุตฺตํ (กินแล้ว) √ภุช+ต > ภุตฺต+สิ

สาทุรสํ (รสดี, รสอร่อย) สาทุ+รส > สาทุรส+สิ, สาทุ (อร่อย, ชื่นใจ), รส (รส)

สิยา (พึงมี พึงเป็น) √อส+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ. ลบอักษรต้นแห่งอสธาตุได้บ้าง ด้วยสูตรว่า สพฺพตฺถาสสฺสาทิ โลโป จ. (รู ๔๙๖), แปลง เอยฺย เป็น อิยา ด้วยมหาสูตรว่า กฺวจิ ธาตุ ฯ. (รู ๔๘๘)

..