นิรุตฺติทีปนีปาฐ ๒.นามกณฺฑ

 ๒. นามกณฺฑ

วิภตฺติราสิ

อถ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเตฯ

ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํฯ ตญฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิญฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิญฺจิ อวิสทรูปํ, กิญฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทว กิญฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิญฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปญฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิฯ

ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิฯ

วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิฯ

สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิฯ เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิฯ ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํฯ

ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย, วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํฯ ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติฯ น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติฯ

๖๑. ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมึสุ [ก. ๕๕; รู. ๖๓; นี. ๒๐๐]ฯ

เอกสฺมึ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป.… สฺมึ, สุวิภตฺติโย โหนฺติฯ

วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถฯ สิ, โล อิติ ปฐมา นาม…เป.… สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี นามฯ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นามฯ ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นามฯ พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํฯ สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํฯ

๖๒. ปฐมาตฺถมตฺเต [ก. ๒๘๔; รู. ๖๕; นี. ๕๗๗; จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖]ฯ

กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสาฯ

๖๓. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗]ฯ

อามนฺตนํ วุจฺจติ อาลปนํฯ อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสาฯ

๖๔. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๗๖, ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑]ฯ

นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติฯ

๖๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๘๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒, ๖๓; ปา. ๒.๓.๑๘]ฯ

นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติฯ

๖๖. จตุตฺถี สมฺปทาเน [ก. ๒๙๓; รู ๘๕, ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓]ฯ

นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติฯ

๖๗. ปญฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๘๙, ๓๐๗; นี. ๖๐๗ จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔ ปญฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)]ฯ

อวธิ วุจฺจติ อปาทานํฯ นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติฯ

๖๘. ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐; รู. ๙๒, ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐]ฯ

นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํฯ

๖๙. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๑๒; รู. ๙๔, ๓๑๙; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๒.๓.๓๖; ๑.๓.๔๕]ฯ

นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมึ ติฏฺฐติ, ปุริเสสุ ติฏฺฐติฯ

วิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ

๗๐. อิตฺถิยมตฺวา [ก. ๒๓๗; รู. ๑๗๖; นี. ๔๖๖; จํ. ๒.๓.๑๕; ปา. ๔.๑.๔]ฯ

อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโทฯ อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติฯ

อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สญฺญาสทฺเทหิ นิจฺจํ –

กญฺญา, ปญฺญา, สญฺญา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺจาทิฯ

ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –

สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิฯ

อญฺเญหิ ปน อนิจฺจํ –

กลฺยาณา, กลฺยาณี, สุนฺทรา, สุนฺทรี, โสภณา, โสภณี, กุมฺภการา, กุมฺภการี, กุมฺภการินี, อตฺถกามา, อตฺถกามี, อตฺถกามินี, ปริพฺพาชิกา, ปริพฺพาชิกินี, เอกากา, เอกากินี, ทีปนา, ทีปนี อิจฺจาทิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน สมาเส มาตุ, ธีตุ อิจฺจาทีหิ อาปจฺจโย โหติฯ นนฺทมาตา, อุตฺตรมาตา, เทวธีตา, ราชธีตา, อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ ‘อิตฺถิย’นฺติ กตฺถจิ สทฺทมตฺตสฺส วา, กตฺถจิ อตฺถมตฺตสฺส วา อิตฺถิภาเว โชเตตพฺเพติ อตฺโถฯ เอวญฺจ สติ อิตฺถิปจฺจยาปิ สฺยาทโย วิย โชตกมตฺตา เอว โหนฺติ, น วาจกาติ สิทฺธํ โหติฯ

๗๑. นทาทีหิ งี [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗; นทาทิโต วี (พหูสุ)]ฯ

นทาทีหิ อิตฺถิยํ ฏีโหติฯ งานุพนฺโธ ‘นฺตนฺตูนํวีมฺหิ โต วา’ติ เอตฺถ วิเสสนตฺโถฯ

นที, มหี, อิตฺถี, กุมารี, ตรุณี, วาเสฏฺฐี, โคตมี, กจฺจานี, กจฺจายนี, มาณวี, สามเณรี, นาวิกี, ปญฺจมี, ฉฏฺฐี, จตุทฺทสี, ปญฺจทสี, สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสี, กุมฺภการี, มาลการี, จกฺขุกรณี, ญาณกรณี, ธมฺมทีปนี อิจฺจาทิฯ

๗๒. นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา [ก. ๒๓๙, ๒๔๑; รู. ๑๙๐, ๑๙๑; นี. ๔๖๘, ๔๗๑]ฯ

นฺต, นฺตูนํ โต โหติ วา งีมฺหิ ปเรฯ

คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี, สตี, สนฺตี, ภวิสฺสตี, ภวิสฺสนฺตี, คุณวตี, คุณวนฺตี, สติมตี, สติมนฺตี, สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ยาวตี, ยาวนฺตี, ตาวตี, ตาวนฺตี, ภุตฺตวตี, ภุตฺตวนฺตีฯ

๗๓. โคโต วา [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗]ฯ

โคสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ วี โหติ วาฯ

คาวีฯ

วาติ กึ? โคกาณา ปริยนฺตจารินีติ ปาฬิฯ ตตฺถ กาณาติ อนฺธาฯ

๗๔. ยกฺขาทีหินี จ [ก. ๒๓๘, ๒๔๐; รู. ๒๘๗, ๑๙๓; นี. ๔๖๗, ๔๖๙; ยกฺขาทิตฺวินี จ (พหูสุ)]ฯ

ยกฺขาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ วี จ โหติ อินี จฯ

ยกฺขี, ยกฺขินี, นาคี, นาคินี, มหิํสี, มหิํสินี, มิคี, มิคินี, สีหี, สีหินี, ทีปี, ทีปินี, พฺยคฺฆี, พฺยคฺฆินี, กากี, กากินี, กโปตี, กโปตินี, มานุสี, มานุสินี อิจฺจาทิฯ

๗๕. อารามิกาทีหิ [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ

อารามิกาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ อินี โหติฯ

อารามิกินี, อนฺตรายิกินี, นาวิกินี, โอลุมฺพิกินี, ปํสุกูลิกินี, ปริพฺพาชิกินี, ราชินี, เอกากินี อิจฺจาทิฯ

สญฺญายํ –

มานุสินี มานุสา วา, อญฺญตฺร มานุสี สมฺปตฺติฯ

๗๖. ฆรณฺยาทโย [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ

ฆรณีอิจฺจาทโย อิตฺถิยํ นีปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

ฆรณี, เวตฺรณี, โปกฺขรณี-เอสุ นสฺส ณตฺตํฯ อาจรินียโลโป, อาจริยา วาฯ

๗๗. มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ [ก. ๙๘; รู. ๑๘๙; นี. ๒๖๑]ฯ

มาตุลาทีหิ อการนฺเตหิ ภริยายํ อานี โหติฯ

มาตุภาตา มาตุโล, ตสฺส ภริยา มาตุลานี, เอวํ วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, ขตฺติยานีฯ

‘พหุลา’ธิการา ขตฺติยี ขตฺติยา จฯ

๗๘. ยุวณฺเณหิ นีฯ

อิวณฺณนฺเตหิ อุวณฺณนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ นี โหติฯ

ฉตฺตปาณินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ฉตฺตินี, หตฺถินี, มาลินี, มายาวินี, เมธาวินี, ปิยปสํสินี, พฺรหฺมจารินี, ภยทสฺสาวินี, อตฺถกามินี, หิตจารินี, ภิกฺขุนี, ขตฺติยพนฺธุนี, ปฏุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มตฺตญฺญุนี, อตฺถญฺญุนี, ธมฺมญฺญุนี อิจฺจาทิฯ

๗๙. ติมฺหาญฺญตฺเถ [กฺติมฺหาญฺญตฺเต (พหูสุ), โมคฺคลฺลาเน ๓๑ สุตฺตงฺเก]ฯ

อญฺญปทตฺถสมาเส ติปจฺจยนฺตมฺหา อิตฺถิยํ นี โหติฯ

อหิํสารตินี, ธมฺมรตินี, วจฺฉคิทฺธินี, ปุตฺตคิทฺธินี, มุฏฺฐสฺสตินี, มิจฺฉาทิฏฺฐินี, สมฺมาทิฏฺฐินี, อตฺตคุตฺตินี อิจฺจาทิฯ

อญฺญตฺเถติ กึ? ธมฺเม รติ ธมฺมรติฯ

๘๐. ยุวาติฯ

ยุวโต อิตฺถิยนฺติ โหติฯ

ยุวติฯ

เอตฺถ จ ‘ติ’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน วีส, ติํสโตปิติ โหติ วาฯ วีสติ, วีสํ, ติํสติ, ติํสํฯ

๘๑. อุปมา สํหิต สหิต สญฺญต สห สผ วามลกฺขณาทิตูรุตฺวู [จํ. ๒.๓.๗๙; ปา. ๔.๑.๖๙, ๗๐ ตูรุตู (พหูสุ)]ฯ

ลกฺขณาทิโต+อูรุโต+อูติ เฉโทฯ

อญฺญปทตฺถสมาเส อุปมาทิปุพฺพา อูรุสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ อู โหติฯ

นาคสฺส นาสา วิย อูรู ยสฺสาติ นาคนาสูรู, สํหิตา สมฺพนฺธา อูรู ยสฺสาติ สํหิโตรู, สหิตา เอกพทฺธา อูรู ยสฺสาติ สหิโตรู, สญฺญตา อโลลา อูรู ยสฺสาติ สญฺญโตรู, อูรุยา [อูรุนา?] สห วตฺตตีติ สโหรู, สโผ วุจฺจติ ขุโร, สํสิลิฏฺฐตาย สผภูตา อูรู ยสฺสาติ สโผรู, วามา สุนฺทรา อูรู ยสฺสาติ วาโมรู, ลกฺขณสมฺปนฺนา อูรู ยสฺสาติ ลกฺขโณรูฯ

สุตฺตวิภตฺเตน พฺรหฺมพนฺธูติ สิชฺฌติฯ

‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๑๔] จ ‘‘เอกา ตุวํ ติฏฺฐสิ สหิตูรู’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๗] จ ‘‘สญฺญตูรู มหามายา, กุมาริ จารุทสฺสนา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๙] จ ‘‘วาโมรู สช มํ ภทฺเท’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘คารยฺหสฺสํ พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๙] จ ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ ‘สชา’ติ อาลิงฺคาหิ, ‘คารยฺหสฺส’นฺติ อหํ คารยฺโห ภเวยฺยํฯ

เอตฺถ จ ตาปจฺจยนฺตา สภาวอิตฺถิลิงฺคา เอว – ลหุตา, มุทุตา, คามตา, ชนตา, เทวตา อิจฺจาทิฯ

ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จฯ สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติฯ

ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสญฺญา โหนฺติฯ ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสญฺโญฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํฯ ตตฺถ กญฺญาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ

๘๒. คสีนํ [ก. ๒๒๐; รู. ๗๔; นี. ๔๔๗]ฯ

เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโปฯ

กญฺญา ติฏฺฐติฯ

๘๓. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วาฯ

กญฺญา ติฏฺฐนฺติ, กญฺญาโย ติฏฺฐนฺติฯ

อามนฺตนตฺเถ ปฐมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสญฺญาฯ

๘๔. ฆพฺรหฺมาทิตฺเว [ก. ๑๑๔, ๑๙๓; รู. ๑๒๒, ๑๗๘; นี. ๒๘๘; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)]ฯ

ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วาฯ อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิฯ

โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา, โภติโย กญฺญาโย, โภตี กญฺญาโย, ‘‘อุฏฺเฐหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. ๔๖๕], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติฯ กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. ๒.๒๐.๔๗] อตฺถิฯ

กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโปฯ

กญฺญํ ปสฺสติ, กญฺญา ปสฺสติ, กญฺญาโย ปสฺสติฯ

กตฺตริ ตติยาฯ

๘๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา [ก. ๑๑๑, ๑๑๒; รู. ๑๗๙, ๑๘๓ นี. ๒๘๓, ๒๘๔]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติฯ

กญฺญาย กตํ, กญฺญาหิ กตํฯ เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติฯ ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๒] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวาริํสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๙] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป ๑๗๖ คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี ๑๕๔] จ ทิสฺสนฺติฯ มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโสฯ

๘๖. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา [ก. ๙๙; รู. ๘๑]ฯ

เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วาฯ เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติฯ

กญฺญาหิ กตํ, กญฺญาภิ กตํฯ

สมฺปทาเน จตุตฺถี, กญฺญาย เทติ, กญฺญานํ เทติ, กญฺญาย อาภตํ วตฺถํ, กญฺญานํ อาภตํ วตฺถํฯ

อปาทาเน ปญฺจมี, กญฺญาย อเปติ, กญฺญมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กญฺญาหิ กญฺญาภิ อเปติฯ

สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, กญฺญาย สนฺตกํ, กญฺญานํ สนฺตกํฯ

โอกาเส สตฺตมี, กญฺญาย ติฏฺฐติฯ

๘๗. ยํ [ก. ๑๑๖; รู. ๑๘๐; นี. ๔๔๓]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมึโน ยํ โหติ วาฯ

กญฺญายํ ติฏฺฐติ, กญฺญาย ติฏฺฐติ, กญฺญาสุ ติฏฺฐติฯ

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหาฯ

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ

ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวาฯ

คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณาปชาฯ

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ

อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขาฯ

วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วญฺฌา ชฏา ฆฏาฯ

เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตาฯ

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปาฯ

ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุราฯ

โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลาฯ

วฬวา’ ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสาฯ

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ

๘๘. นมฺพาทีหิ [นมฺพาทีหิ (พหูสุ)]ฯ

คสญฺเญหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติฯ

๘๙. รสฺโส วาฯ

อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเรฯ

โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กญฺญาสมํฯ

เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๙๐. ติ สภาปริสายฯ

สภาปริสาหิ สฺมึโนติ โหติฯ ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโสฯ

สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมึ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. ๑.๓๕๙]ฯ

นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํฯ

อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. ๗.๕๓], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตญฺจฯ ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิฯ ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิฯ ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถฯ

วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโปฯ รตฺติ ติฏฺฐติ, รตฺติโย ติฏฺฐนฺติฯ

‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –

๙๑. โยโลปนีสุ ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ

ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ

รตฺตี ติฏฺฐนฺติฯ

๙๒. เย ปสฺสิวณฺณสฺสฯ

วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติฯ คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

รตฺโย ติฏฺฐนฺติ [รู. ๘๔ ปิฏฺเฐ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโปฯ

๙๓. อยุนํ วา ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ

เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วาฯ

เห รตฺตี, เห รตฺติฯ พหุวจเน เห รตฺตี, เห รตฺติโย, เห รตฺโยฯ

อํวจเน ‘ปโร กฺวจี’ติ สุตฺเตน ปรสเร ลุตฺเต นิคฺคหีตํ ปุพฺเพ อิวณฺณุวณฺเณสุ ติฏฺฐติฯ

รตฺติํ, ตถา อิตฺถิํ, เธนุํ, วธุํ, อคฺคิํ, ทณฺฑิํ, ภิกฺขุํ, สยมฺภุํ อิติฯ รตฺติยํ, ‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’นฺติ ปาฬิ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒], รตฺตินํ วา, ‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺติน’นฺติปาฬิ [ชา. ๑.๑๕.๓๓๕]ฯ

รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย-‘ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา’ติ นาทีนํ ยา โหติ, รตฺติยา, ยกาเร ปเร อิวณฺณโลโป, รตฺยาฯ

๙๔. สุนํหิสุ [ก. ๘๙; รู. ๘๗; นี. ๒๔๖]ฯ

สุ, นํ, หิสุ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ

รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ, รตฺยํ, รตฺตีสุฯ

เอตฺถ ครู สุ, นํ, หิสุ ทีฆตฺตํ อนิจฺจํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาถาสุ ยุชฺชติฯ

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติฯ

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิฯ

ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิฯ

ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิฯ

สติ มติ คติ มุติ, ธีติ ยุวติ วิกติฯ

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุทฺรภิ

โทณิ อฏวิ ฉวิอาทโย รตฺตาทิฯ

เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๙๕. รตฺตาทีหิ โฏ สฺมึโน [ก. ๖๙; รู. ๑๘๖; นี. ๒๑๘, ๒๑๙; รตฺตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน (พหูสุ) รตฺยาทีหิ (กตฺถจิ)]ฯ

รตฺติสทฺท, อาทิสทฺเทหิ สฺมึโน โฏ โหติ วาฯ

ทิวา จ รตฺโต จ [ขุ. ปา. ๖.๒; ชา. ๑.๙.๙๒], อาโท, อาทิมฺหิ, ปาทาโท, ปาทาทิมฺหิ, คาถาโท, คาถาทิมฺหิ-อาทิสทฺโท ปน ปุลฺลิงฺโคเยว, รตฺติํ โภชนํ ภุญฺชติ, อาทิํ ติฏฺฐตีติ อาธารตฺเถ ทุติยาว, รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๐๕], ติณลตานิ โอสธฺโย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔], ตโต รตฺยา วิวสาเน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๘๙], น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๔๒] -ชจฺจาติ ชาติยา, น นิกตฺยา สุขเมธติ [ชา. ๑.๑.๓๘], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐]ฯ

นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา [สํ. นิ. ๑.๙๘], ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺฐติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๒๒], มหาวุตฺตินา มาติ, ปิติสทฺทา นาทีหิ สทฺธิํ มตฺยา, เปตฺยาติ สิชฺฌนฺติ, มตฺยา จ เปตฺยา จ เอตํ ชานามิมาติโต ปิติโตติ อตฺโถ, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑] -กตนฺติ กตํ นามํ, สุสาธูติ อติสุนฺทรํฯ ‘อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, สญฺจตฺโต ปิตรา อห’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๙] ปาฬิปทานิฯ ‘มาตีนํ โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจตี’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๔๗] ติ จ ปาฬิ, วีสติ, ติํสติ, สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ, โกฏิ, ปโกฏิ อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ

อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

๙๖. สิมฺหิ นานปุํสกสฺส [ก. ๘๕; รู. ๑๕๐; นี. ๒๓๙ โมค-ทุ. ๖๖; สิสฺมึ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ ปเร อนปุํสกสฺส ปุมิตฺถีนํ ทีฆสฺส รสฺโส น โหติฯ

อิตฺถี ติฏฺฐติ, อิตฺถี ติฏฺฐนฺติฯ

๙๗. เอกวจนโยสฺวโฆนํ [ก. ๘๔; รู. ๑๔๔; นี. ๒๓๗, ๒๓๘]ฯ

โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆฯ เอกวจเนสุ จ โยสุ จ ปเรสุ ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติฯ

อิตฺถิโย ติฏฺฐนฺติ, อิถฺโย ติฏฺฐนฺติฯ

๙๘. เค วา [ก. ๒๔๕, ๒๔๖; รู. ๑๕๒, ๗๓; นี. ๔๗๖-๙]ฯ

เค ปเร ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ วาฯ

โภติ อิตฺถิ, โภติ อิตฺถี, โภติโย อิตฺถี, โภติโย อิตฺถิโย, โภติโย อิถฺโย, อิตฺถิํ ปสฺสติฯ

๙๙. ยํ ปีโต [ก. ๒๒๓; รู. ๑๘๘; นี. ๔๕๐]ฯ

โย ปสญฺโญ อีกาโร, ตโต อํวจนสฺส ยํ โหติ วาฯ

อิตฺถิยํ ปสฺสติ, เอตฺถ จ ยนฺติ สุตฺตวิภตฺเตน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’’นฺติ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒] สิชฺฌติฯ อิตฺถี ปสฺสติ, อิตฺถิโย ปสฺสติ, อิถฺโย ปสฺสติ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิมฺหา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถิยํ, อิถฺยํ, อิตฺถิมฺหิ, อิตฺถีสุฯ

นที สนฺทติ, นที สนฺทนฺติ, นทิโย สนฺทนฺติฯ

อิวณฺณโลเป สนฺธิสุตฺเตน ยกาเร ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔]ฯ นชฺโช สนฺทนฺติ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔], นาทฺเยกวจเนสุ นชฺชา กตํ, นชฺชา เทติ, นชฺชา อเปติ, นชฺชา สนฺตกํ, นชฺชา ติฏฺฐติ, นชฺชํ ติฏฺฐติ, เสสรูปานิ อิตฺถิสทิสานิฯ

เอวํ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สตี สนฺตี, อสตี อสนฺตี, มหตี มหนฺตี, พฺรหฺมตี พฺรนฺตี, โภตี โภนฺตี, ภวิสฺสตี ภวิสฺสนฺตี, คมิสฺสตี คมิสฺสนฺตี, คุณวตี คุณวนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี, สติมตี สติมนฺตี, สิริมตี สิริมนฺตี, กตวตี กตวนฺตี, ภุตฺตาวตี ภุตฺตาวนฺตี, สพฺพาวตี สพฺพาวนฺตี, ยาวตี ยาวนฺตี, ตาวตี ตาวนฺตีฯ กมฺหิ อาคเม รสฺโส, ยาวติกา, ตาวติกาฯ

คาวี, ยกฺขี, ยกฺขินี, อารามิกินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มุฏฺฐสฺสตินี, ฆรณี, โปกฺขรณี, อาจรินี, มาตุลานี, คหปตานี อิจฺจาทโยฯ นทาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๐๐. นชฺชา โยสฺวาม [นี. ๒๖๒]ฯ

โยสุ ปเรสุ นทิยา อนฺเต อามอาคโม โหติ วาฯ

นชฺชาโย สนฺทนฺติ [สํ. นิ. ๓.๒๒๔], นชฺชาโย สุปติตฺถาโย [ชา. ๒.๒๒.๑๔๑๔] ติ ปาฬิ, นิมิชาตเก ปน นชฺโชนุปริยายติ, นานาปุปฺผทุมายุตาติ จ นชฺโช จานุปริยาตีติ [ชา. ๒.๒๒.๕๓๗] จ ปาฬิ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา สิสฺส โอตฺตํฯ

อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปกมฺเม [วิ. ว. ๘๖๓], ทาสา จ ทาสฺโย จ, อนุชีวิโน [ชา. ๑.๑๐.๑๐๑], พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก [ชา. ๑.๓.๑๒๔], พาราณสฺยํ อหุ ราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๗๘], รญฺโญ มโน อุมฺมาทนฺตฺยา นิวิฏฺโฐ, อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ทารเกว อหํ เนสฺสํฯ พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๑]ฯ ตถา โยสุ โปกฺขรญฺโญฯ นาทีสุ ปถพฺยา, ปุถพฺยา, โปกฺขรญฺญาฯ สฺมึมฺหิ ปถพฺยา, ปถพฺยํ, ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, เวตฺรญฺญา, เวตฺรญฺญํ [เว ตฺรรญฺญา, (นิสฺสย)] อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

สิโลโป, เธนุ คจฺฉติ, เธนุโย คจฺฉนฺติ, โยโลเป ทีโฆ, เธนู คจฺฉนฺติ, โภติ เธนุ, โภติ เธนู, โภติโย เธนุโย, โภติโย เธนู, เธนุํ ปสฺสติ, เธนุโย ปสฺสติ, เธนู ปสฺสติ, เธนุยา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุมฺหา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุยํ, เธนุมฺหิ, เธนูสุฯ

เอวํ ยาคุ, กาสุ, ททฺทุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, รชฺชุ, กเรณุ, ปิยงฺคุ, สสฺสุ อิจฺจาทโยฯ เธนฺวาทิฯ

ธาตุสทฺโท ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโคฯ

มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุฯ เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโยฯ วธาทิฯ

สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. ๖๓๔] จ โกธนา อกตญฺญู จาติ [ชา. ๑.๑.๖๓] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

โอการนฺตราสิ

โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเมฯ อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเตฯ

สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติฯ

๑๐๑. โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา [ก. ๗๓-๕; รู. ๑๖๙, ๑๗๐, ๑๗๔; นี. ๒๒๔]ฯ

ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติฯ

๑๐๒. อุภโคหิ โฏ [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติฯ

คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํฯ

๑๐๓. คาวุมฺหิ [ก. ๗๖; รู ๑๗๑, ๒๒๖]ฯ

อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วาฯ

คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวนฯ

๑๐๔. นาสฺสาฯ

โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วาฯ

คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺสฯ

๑๐๕. ควํ เสนฯ

เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วาฯ

ควํ, โคนํฯ

๑๐๖. คุนฺนญฺจ นํนา [ก. ๘๑; รู. ๑๗๒; นี. ๒๓๐]ฯ

นํนา สห โคสฺส คุนฺนญฺจ โหติ ควญฺจฯ

คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุฯ

โยสุ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. ๑.๑.๗๗]ฯ พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมึสุฯ อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. ๑.๓๕๒ (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิฯ

เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. ๒๙๘] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. ๑.๓๕๑] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวิํ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. ๑.๑๒.๓๙] จ ปุเม ภวนฺติฯ อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสู [ม. นิ. ๑.๓๕๐] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เตติ [สุ. นิ. ๒๙๘] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติฯ คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. ๑.๔.๑๓๕; ๒.๑๘.๑๐๔] จ มิสฺสเก เอวฯ พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติฯ

มิสฺสกฏฺฐาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติฯ

อิติ โอการนฺตราสิฯ

อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปุลฺลิงฺคราสิ

อการนฺต ปุลฺลิงฺคปุริสาทิราสิ

อถ ปุลฺลิงฺคานิ ทีปิยนฺเตฯ

สตฺตวิธํ ปุลฺลิงฺคํ – อทนฺตํ, อาทนฺตํ, อิทนฺตํ, อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตํ, โอทนฺตํฯ

๑๐๗. สิสฺโส [ก. ๑๐๔; รู. ๖๖; นี. ๒๗๒]ฯ

อโต สิสฺส โอ โหติ ปุเมฯ

ปุริโส ติฏฺฐติฯ

๑๐๘. อโต โยนํ ฏาเฏ [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕, ๒๗๗]ฯ

อโต ปฐมาโยนํ ทุติยาโยนญฺจ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ ฏานุพนฺโธ สพฺพาเทสตฺโถฯ

ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, โภ ปุริส, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ ปุริสา, โภนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเสฯ

๑๐๙. อเตน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑]ฯ

อโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสนฯ

๑๑๐. สุหิสฺวสฺเส [ก. ๑๐๑; รู. ๘๐; นี. ๖๘]ฯ

สุ, หิสุ ปเรสุ อสฺส เอ โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ

๑๑๑. สุอุ สสฺส [ก. ๖๑; รู. ๘๖; นี. ๒๐๘]ฯ

สสฺส อาทิมฺหิ สาคโม โหติฯ อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ญานุพนฺโธ อาทิมฺหีติ ทีปนตฺโถฯ

ปุริสสฺส, ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆฯ ปุริสานํ, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหาฯ

๑๑๒. สฺมาสฺมึนํ [ก. ๑๐๘; รู. ๙๐; นี. ๒๗๖]ฯ

อโต สฺมา, สฺมึนํ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริสา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเส, ปุริเสสุฯ

เอวํ พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สกฺโก, เทโว, สตฺโต, นโร, โคโณ, ปุงฺคโว, ชรคฺคโว, สคโว, ปรคโว, ราชคโว, มาตุคาโม, โอโรโธ, ทาโรอิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๑๓. กฺวเจ วา [นี. ๒๗๗]ฯ

อโต สิสฺส กฺวจิ เอ โหติ วา ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุเม ตาว –

วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค [ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖], ‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเสฯ เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเทฯ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๒]ฯ นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร [ที. นิ. ๑.๑๖๘], เอเก เอกตฺเถ, สเม สมภาเค, นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เก ฉเว สิงฺคาเล, เก ฉเว ปาถิกปุตฺเต [ที. นิ. ๓.๒๙-๓๑] อิจฺจาทิฯ

นปุํสเก ปน –

โภควตี นาม มนฺทิเร, นคเร นิมฺมิเต กญฺจนมเย [ชา. ๒.๒๒.๑๓๗๐] อิจฺจาทิฯ

วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพฯ

กฺวจีติ กึ? ปุริโสฯ

มหาวุตฺตินา ปฐมาโยนญฺจ กฺวจิ เฏ โหติฯ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ [ที. นิ. ๑.๑๖๘], กฺวจิ โยนํ ปกติ โหติ, วเน วาฬมิคา เจว, อจฺฉโกกตรจฺฉโย, พหูหิ ปริปนฺถโย [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ อิจฺจาทิฯ

๑๑๔. ทิวาทิโต [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕]ฯ

ทิวาทีหิ สฺมึโน ฏิ โหติฯ

ทิวิ-เทวโลเกตฺยตฺโถฯ

อาทิสทฺเทน อส ภุวิ, นิจฺจํ วาคโมฯ อยฺยสทฺทมฺหา มหาวุตฺตินา อาลปเน ค, โยนํ โฏ โหติ วาฯ โภ อยฺโย อยฺย วา, โภนฺโต อยฺโย อยฺยา วาฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

ปุริสาทิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

มโนคณราสิ

มโน, มนา, โภ มน, โภ มนา, โภนฺโต มนาฯ

๑๑๕. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา [ก. ๑๘๑-๒, ๑๘๔; รู. ๙๕-๙๗; นี. ๓๗๓-๔, ๓๗๖-๗]ฯ

เตหิ สฺมึ, ส, อํ, นา, สฺมานํ กเมน สิ, โส, โอ, สา, สา โหนฺติ วาฯ

มนํ, มโน, มเน, มเนน, มนสา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมา, มนมฺหา, มนสา, มนา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มนสิ, มเน, มเนสุฯ

ตโม, ตโป, เตโช, สิโร, อุโร, วโจ, รโช, โอโช, อโย, ปโย, วโย, สโร, ยโส, เจโต, ฉนฺโท, รธตา, อโห อิจฺจาทิ มโนคโณฯ

อิทํ มโนคณลกฺขณํฯ กฺริยากมฺเม โอทนฺโต, นาทีนํ สาทิตา, สมาสตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺโต จาติฯ

โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน [ชา. ๑.๑๕.๖๑], กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, ตโป อิธ ปกฺรุพฺพติ [สํ. นิ. ๑.๒๐๔], เจโต ปริจฺจ ชานาติ [ที. นิ. ๑.๒๔๒], สิโร เต พาธยิสฺสามิ อิจฺจาทิฯ

มนสา เจ ปสนฺเนน [ธ. ป. ๒], วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑], วจสา มนสา เจว, วนฺทา เม เต ตถาคเต [ปริตฺตปาฬิ อาฏานาฏิยสุตฺต]ฯ เอกูนติํโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], เตชสา ยสสา ชลํ [วิ. ว. ๘๕๗], ตปสา อุตฺตโม สตฺโต, ฆเตน วา ภุญฺชสฺสุ ปยสา วา, วนฺทามิ สิรสา ปาเท [ชา. ๒.๒๐.๖๘], เย เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา [ชา. ๒.๒๑.๓๕๐], อุรสา ปนุทิสฺสามิ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๓], อยสา ปฏิกุชฺฌิโต [อ. นิ. ๓.๓๖] อิจฺจาทิฯ

น มยฺหํ มนโส ปิโย [ชา. ๑.๑๐.๑๑], เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ [ปารา. ๑๘], เจตโส สมนฺนาหาโร, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ [ม. นิ. ๒.๔๐๐] อิจฺจาทิฯ

สาธุกํ มนสิ กโรถ [ที. นิ. ๒.๓], เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา [อป. เถร ๑.๔๑.๘๒], อุรสิโลโม, ปาปํ อกาสิ รหสิ อิจฺจาทิฯ

มโนธาตุ, มโนมยํ, ตโมขนฺธํ ปทาลยิ, ตโปธโน, เตโชธาตุ, สิโรรุหา เกสา, สโรรุหํ ปทุมํ, รโชหรณํ วตฺถํ, โอโชหรณา สาขา, อโยปตฺโต, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ, ยโสธรา เทวี, เจโตยุตฺตา ธมฺมา, ฉนฺโทวิจิติปกรณํ, รโหคโต จินฺเตสิ, อโหรตฺตานมจฺจเย [สํ. นิ. ๑.๑๑๒] อิจฺจาทิฯ

มหาวุตฺตินา อหมฺหา สฺมึโน นิ จ อุ จ โหติ, ตทหนิ, ตทหุฯ รหมฺหา สฺมึโน โอ โหติ, มาตุคาเมน สทฺธิํ เอโก เอกาย รโห นิสีทติ [ปารา. ๔๕๒], รโห ติฏฺฐติ, รโห มนฺเตติฯ

มโนคณราสิ นิฏฺฐิโตฯ

มนาทิคณราสิ

๑๑๖. โกธาทีหิฯ

เอเตหิ นาวจนสฺส สา โหติ วาฯ

โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถนฯ

๑๑๗. นาสฺส สา [ก. ๑๘๑; รู. ๙๕; นี. ๓๗๓]ฯ

ปทาทีหิ นาวจนสฺส สา โหติ วาฯ

ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลนฯ

๑๑๘. ปทาทีหิ สิฯ

ปทาทีหิ สฺมึโน สิ โหติ วาฯ

ปทสิ, ปเท, พิลสิ, พิเลฯ

ตตฺถ โกธาทิโก ปุลฺลิงฺโค, ปทาทิโก นปุํสโกฯ ตตฺถ เกจิ สทฺทา สมาส, ตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺตา โหนฺติ [ก. ๑๘๓; รู. ๔๘; นี. ๓๗๕], อาโปธาตุ, อาโปมยํ, วาโยธาตุ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑] อิจฺจาทิฯ

เกจิ นาสฺส สาเทสํ ลภนฺติ, โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ [ชา. ๒.๒๒.๓๕๒], ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา [ชา. ๑.๗.๓๐], ปทสาว อคมาสิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต-ทมสาติ อินฺทฺริยทมเนน, สุจิํ ปณีตํ รสสา อุเปตํ [ชา. ๑.๗.๑๘], เวคสา คนฺตฺวาน, อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข [ขุ. ปา. ๙.๗] อิจฺจาทิฯ

เกจิ สฺมึโน สฺยาเทสํ ลภนฺติ, ปทสิ, พิลสิ อิจฺจาทิฯ

เกหิจิ มหาวุตฺตินา นา, สฺมานํ โส โหติ, อตฺถโส, อกฺขรโส, สุตฺตโส, พฺยญฺชนโส, เหตุโส, โยนิโส, อุปายโส, ฐานโส, ทีฆโส, โอรโส, พหุโส, ปุถุโส, มตฺตโส, ภาคโส อิจฺจาทิฯ

‘‘ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย [ปาจิ. ๔๕], พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส’’ [ที. นิ. ๒.๓๗๘] อิจฺจาทีสุ ปน วิจฺฉายํ โสปจฺจโยฯ

ยทา ปน สมาสนฺเต มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุ วิภตฺตีสุ สาคโม โหติ, ตทา ปุริสาทิคโณปิ โหติ, พฺยาสตฺตมนโส, อพฺยคฺคมนโส [อ. นิ. ๓.๒๙], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส [ชา. ๒.๒๒.๔], สุเมธโส [อ. นิ. ๔.๖๒], ภูริเมธโส [สุ. นิ. ๑๑๓๗] อิจฺจาทิฯ

อิติ มนาทิคณราสิฯ

คุณวาทิคณราสิ

๑๑๙. นฺตุสฺส [ก. ๑๒๔; รู. ๙๘; นี. ๒๙๙]ฯ

สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติฯ

คุณวา ติฏฺฐติฯ

๑๒๐. ยฺวาโท นฺตุสฺส [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙]ฯ

โยอาทีสุ นฺตุสฺส อตฺตํ โหติฯ

คุณวนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ

๑๒๑. นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙]ฯ

ปฐเม โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ นฺโต โหติฯ

คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติฯ

๑๒๒. ฏฏาอํ เค [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑-๒]ฯ

เค ปเร สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ฏ, ฏา, อํ โหนฺติฯ

โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ, โภนฺโต คุณวนฺตา, โภนฺโต คุณวนฺโต, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตนฯ

๑๒๓. โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ [ก. ๑๒๗, ๑๘๗; รู. ๑๐๒, ๑๐๘; นี. ๓๐๓, ๓๘๖]ฯ

ส, สฺมา, สฺมึ, นาสุ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ กเมน โต, ตา,ติ, ตา โหนฺติ วาฯ

คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโตฯ

๑๒๔. นํมฺหิ ตํ วา [ก. ๑๒๘; รู. ๑๐๔; นี. ๓๐๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ตํ โหติ วาฯ

คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺตา, คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต, คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตสุฯ

เอวํ ภควา, สีลวา, ปญฺญวา, พลวา, ธนวา, วณฺณวา, โภควา, สุตวา อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ อาลปเน ภควาติ นิจฺจํ ทีโฆฯ

สพฺพาวา, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวนฺเต, สพฺพาวนฺเตน, สพฺพาวตา, สพฺพาวนฺเตหิ…เป.… สพฺพาวนฺเตสุฯ

เอวํ ยาวา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺโต, กึวา, กึวนฺโต, กิตฺตาวา, กิตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิฯ ตถา โภชนํ ภุตฺตวา, ภุตฺตวนฺโต, ธมฺมํ พุทฺธวา, พุทฺธวนฺโต, กมฺมํ กตวา, กตวนฺโต อิจฺจาทิ จฯ

สติมา, สติมนฺตา, สติมนฺโต, โภ สติม, โภ สติมา, โภ สติมํ, โภนฺโต สติมนฺตา, โภนฺโต สติมนฺโต, สติมนฺตํ, สติมนฺเต, สติมนฺเตน, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมา, สติมนฺตมฺหา, สติมนฺตา, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมึ, สติมนฺตมฺหิ, สติมติ, สติมนฺเต, สติมนฺเตสุฯ

เอวํ มติมา, คติมา, ปาปิมา, ชาติมา, ภาณุมา, อายุมา, อายสฺมา, สิริมา, หิริมา, ธิติมา, กิตฺติมา, อิทฺธิมา, ชุติมา, มุติมา, ถุติมา, พุทฺธิมา, จกฺขุมา, พนฺธุมา, โคมา อิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

๑๒๕. หิมวโต วา โอ [ก. ๙๔; รู. ๑๐๕; นี. ๒๕๒]ฯ

สิมฺหิ หิมวนฺตสทฺทสฺส โอ โหติ วาฯ ‘คสีน’นฺติ โลโปฯ

หิมวนฺโต ปพฺพโต [ธ. ป. ๓๐๔], หิมวา ปพฺพโตฯ

๑๒๖. นฺตสฺส จ ฏ วํเส [ก. ๙๓; รู. ๑๐๖; นี. ๒๕๑]ฯ

อํ, เสสุ นฺตสฺส จ นฺตุสฺส จ สพฺพสฺส ฏ โหติ วาฯ

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมว’’นฺติ [อป. เถร ๒.๔๗.๕๙] ปาฬิฯ สติมํ, พนฺธุมํ, คุณวสฺส, สติมสฺส, พนฺธุมสฺสฯ

มหาวุตฺตินา กฺวจิ สิมฺหิ เค จ ปเร นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ, ‘‘อตุโล นาม นาเมน, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธโร’’ติ [พุ. วํ. ๒๑.๑๐] จ ‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ [เถรคา. ๑๐๕๒] จ ‘‘จกฺขุมนฺโต มหายโส’’ติ จ ‘‘ตุยฺหํ ปิตา มหาวีร, ปญฺญวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๓๘๙] จ ปาฬีฯ

ปฐมาโยมฺหิ กฺวจิ นฺตุสฺส ฏ โหติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ [ปารา. ๑๙๔], เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], จกฺขุมา อนฺธกา โหนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา [ชา. อฏฺฐ. ๒.๓.๓๖], สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุติมา ภวนฺติ [สุ. นิ. ๘๘๗ (สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมา)]ฯ

อิติ คุณวาทิคณราสิฯ

คจฺฉนฺตาทิคณราสิ

๑๒๗. นฺตสฺสํ สิมฺหิ [ก. ๑๘๖; รู. ๑๐๗; นี. ๓๘๒-๔; ‘ตสฺสํ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ นฺตสฺส อํ โหติ วาฯ สิโลโปฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺโต, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โภนฺโต คจฺฉนฺตา, โภนฺโต คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตสุฯ

เอวํ กรํ, กุพฺพํ, จรํ, จวํ, ชยํ, ชหํ, ชานํ, ชิรํ, ททํ, ทหํ, ชุหํ, สุณํ, ปจํ, สรํ, ภุญฺชํ, มุญฺจํ, สยํ, สรํ, หรํ, ติฏฺฐํ, ภวิสฺสํ, กริสฺสํ, คมิสฺสํ อิจฺจาทิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํ, เสสุ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํฯ สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๑]ฯ กิจฺจานุกฺรุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ [ชา. ๑.๒.๑๔๕] – อนุกฺรุพฺพสฺสาติ ปุน กโรนฺตสฺสฯ

มหาวุตฺตินา ปฐมาโยมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส นฺตสฺส อํ โหติ, อปิ นุ ตุมฺเห เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถ [ที. นิ. ๑.๔๒๕], กสํ เขตฺตํ พีชํ วปํ, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา [เถรีคา. ๑๑๒], ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ [อ. นิ. ๕.๓๙]ฯ

๑๒๘. มหนฺตารหนฺตานํ ฏา วา [นี. ๓๘๗, ๗๑๒]ฯ

สิมฺหิ เอเตสํ นฺตสฺส ฏา โหติ วาฯ

มหา, มหํ, มหนฺโต, มหนฺตา, มหนฺโต, โภ มห, โภ มหา, โภ มหํ, โภนฺโต มหนฺตา, โภนฺโต มหนฺโต, มหนฺตํฯ

‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํมฺหิ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ‘‘สุมหํ ปุรํ, ปริกฺขิปิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗๙๒] ปาฬิ-สุฏฺฐุ มหนฺตํ พาราณสิปุรนฺติ อตฺโถฯ เสสํ คจฺฉนฺตสมํฯ

อรหา ติฏฺฐติฯ ‘นฺตสฺสํ สิมฺหี’ติ สิมฺหิ นฺตสฺส อํ, อรหํ สุคโต โลเก [สํ. นิ. ๑.๑๖๑], อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ [ปารา. ๑], อรหนฺตา, อรหนฺโต, อรหนฺตํ, อรหนฺเต, อรหนฺเตน, อรหตา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ, อรหนฺตสฺส, อรหโต, อรหนฺตานํ, อรหตํ อิจฺจาทิฯ

มหาวุตฺตินา พฺรหฺมนฺตสฺส จ นฺตสฺส ฏา โหติ สิมฺหิ, พฺรหา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตํ, พฺรหนฺเต อิจฺจาทิฯ

‘‘สา ปริสา มหา โหติ, สา เสนา ทิสฺสเต มหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑] จ ‘‘มหา ภนฺเต ภูมิจาโล’’ติ [อ. นิ. ๘.๗๐] จ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค’’ติ [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๓.อกิตฺติชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหา เม ภยมาคต’’นฺติ จ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺฐ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา พฺราหฺมณคหปติกา, มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๔] จ ‘‘มหา วหนฺติ ทุทิฏฺฐิํ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา’’ติ จ ปาฬีฯ อตฺร มหาสทฺโท นิปาตปฏิรูปโกปิ สิยาฯ

๑๒๙. ภูโตฯ

ภูธาตุสิทฺธโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิฯ สุทฺเธ นิจฺจํ, อุปปเท อนิจฺจํฯ

ภวํ ติฏฺฐติ, สมฺปตฺติํ อนุภวํ, อนุภวนฺโต, ตณฺหํ อภิภวํ, อภิภวนฺโต, ทุกฺขํ ปริภวํ, ปริภวนฺโต ติฏฺฐติ, ภวนฺตา, ภวนฺโต, เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, เห ภว, เห ภวา, เห ภวํฯ ‘‘กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรญฺเญ’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๑๘] ปาฬิฯ

เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, ภวนฺตํ, ภวนฺเต, ภวนฺเตน, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺตา, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺเตสุฯ

๑๓๐. ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเส [ก. ๒๔๓; รู. ๘, ๑๑๐; นี. ๔๘๔]ฯ

ค, โย, นา, เสสุ ภวนฺตสฺส โภนฺโต โหติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อํ, หิ, นํ, สฺมาทีสุ จฯ

โภนฺตา, โภนฺโต, เห โภนฺต, เห โภนฺตา, เห โภนฺโต, โภนฺตํ, โภนฺเต, โภนฺเตน, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมา, โภนฺตมฺหา, โภนฺตา, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมึ, โภนฺตมฺหิ, โภติ, โภนฺเต, โภนฺเตสุฯ

โภ, ภนฺเตติ ทฺเว วุทฺธิอตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนตฺเถ นิปาตา เอว, เตหิ ปรํ ค, โยนํ โลโป, อิโต โภ สุคติํ คจฺฉ [อิติวุ. ๘๓], อุมฺมุชฺชโภ ปุถุสิเล, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา [ชา. ๑.๙.๘๗], ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, เอหิ ภนฺเต ขมาเปหิ, โส เต ภิกฺขู ขมาเปสิ ‘‘ขมถ ภนฺเต’’ติฯ ตถา ภทฺทนฺเต, ภทฺทนฺตาติ ทฺเว ‘‘ตุยฺหํ ภทฺทํ โหตุ, ตุมฺหากํ ภทฺทํ โหตู’’ติ อตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนนิปาตาว, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [ชา. ๑.๗.๑๐๘]ฯ ภทฺทนฺต, ภทนฺตสทฺทา ปน ปุริสาทิคณิกา เอวฯ

สนฺตสทฺโท ปน สปฺปุริเส วิชฺชมาเน สมาเน จ ปวตฺโต อิธ ลพฺภติฯ สเมติ อสตา อสํ [ชา. ๑.๒.๑๖]ฯ สํ, สนฺโต, สนฺตา, สนฺโต, โภสนฺต, โภสนฺตา, โภส, โภ สา, โภ สํ วา, โภนฺโต สนฺตา, โภนฺโต สนฺโตฯ ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๐]ฯ สนฺเต, สนฺเตน, สตาฯ

๑๓๑. สโต สพฺพ เภ [ก. ๑๘๕; รู. ๑๑๒; นี. ๓๗๘]ฯ

เภ ปเร สนฺตสฺส สพอาเทโส โหติ วาฯ

สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺตา, สตา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สติ, สนฺเต, สนฺเตสุฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, ทูเรสนฺโต ปกาเสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔], จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ [อ. นิ. ๔.๘๕], ปหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๑]ฯ

เขเท นิโรเธ จ ปวตฺโต สนฺโต ปุริสาทิคณาทิโก, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ [ธ. ป. ๖๑], สนฺตา โหนฺติ สมิตา นิรุทฺธา อิจฺจาทิฯ

อิติ คจฺฉนฺตาทิคณราสิฯ

ราชาทิยุวาทิคณราสิ

๑๓๒. ราชาทิยุวาทีหา [ก. ๑๘๙; รู. ๑๑๓; นี. ๓๙๐-๑]ฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติฯ

ราชา คจฺฉติฯ

๑๓๓. โยนมาโน [ก. ๑๙๐; รู. ๑๑๔; นี. ๓๙๒]ฯ

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน โหติ วาฯ

ราชาโนฯ

วาติ กึ? จตุโร จ มหาราชาฯ

โภ ราช, โภ ราชา, โภนฺโต ราชาโนฯ

๑๓๔. วํมฺหานง [ก. ๑๘๘; รู. ๑๑๕; นี. ๓๙๓]ฯ

ราชาทีนํ ยุวาทีนญฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิฯ

ราชานํ, ราชํ, ราชาโน, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑]ฯ

๑๓๕. นาสฺมาสุ รญฺญา [ก. ๑๓๗, ๒๗๐; รู. ๑๑๖, ๑๒๐; นี. ๓๑๖, ๕๔๒]ฯ

นา, สฺมาสุ ราชสฺส รญฺญา โหติ วาฯ

รญฺญา, ราเชนฯ

๑๓๖. ราชสฺสิ นามฺหิ [นี. ๓๑๖]ฯ

นามฺหิ ราชสฺส อิ โหติฯ

ราชินาฯ

๑๓๗. สุนํหิสฺวุ [ก. ๑๖๙; รู. ๑๑๗; นี. ๓๕๗]ฯ

สุ, นํ, หิสุ ราชสฺส อุโหติ วาฯ

ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิฯ

๑๓๘. รญฺโญรญฺญสฺสราชิโน เส [ก. ๑๓๙; รู. ๑๑๘; นี. ๓๑๔]ฯ

เสปเร สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโน โหนฺติ วาฯ

รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโนฯ

วาติ กึ? ราชสฺสฯ

ราชูนํ, ราชานํฯ

๑๓๙. ราชสฺส รญฺญํ [ก. ๑๓๖; รู. ๑๑๙; นี. ๓๑๕]ฯ

นํมฺหิ ราชสฺส รญฺญํ โหติ วาฯ

รญฺญํ, ราชสฺมา, ราชมฺหา, รญฺญา, ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ, รญฺโญ, รญฺญสฺส, ราชิโน, ราชสฺส วา, ราชูนํ, ราชานํ, รญฺญํฯ

๑๔๐. สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ [ก. ๑๓๘; รู. ๑๒๑; นี. ๓๑๗]ฯ

สฺมึมฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รญฺเญ, ราชินิ โหนฺติ วาฯ

รญฺเญ, ราชินิ, ราชสฺมึ, ราชมฺหิ, ราชูสุ, ราเชสุฯ

๑๔๑. สมาเส วาฯ

สมาสฏฺฐาเน สพฺเพ เต อาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติฯ

จตฺตาโร มหาราชา [ที. นิ. ๒.๓๓๖], จตฺตาโร มหาราชาโน [อ. นิ. ๓.๓๗], เทวราชานํ, เทวราชํ, เทวราชาโน, เทวราเช, จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๔], กาสิรญฺญา, กาสิราเชน, เทวราชูหิ, เทวราเชหิ, กาสิรญฺโญ, กาสิราชสฺส, เทวราชูนํ, เทวราชานํ…เป.… กาสิรญฺเญ, กาสิราเช, เทวราชูสุ, เทวราเชสุฯ

มหาวุตฺตินา ราชโต โยนํ อิโน โหติ, ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นาม, โสฬสาสิํสุ ราชิโน, เอกูนติํเส กปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชิโน [อป. เถร ๑.๑๒.๕๔-๕๕ (เอกูนติํสกปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชาโน)], กุสราชํ มหพฺพลํ [ชา. ๒.๒๐.๖๗], สาลราชํว ปุปฺผิตํ [อป. เถร ๑.๔๒.๘๖], อุฬุราชํว โสภิตํ, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑], ยุธญฺจโย อนุญฺญาโต, สพฺพทตฺเตน ราชินา [ชา. ๑.๑๑.๘๑], ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโน [อป. เถรี. ๒.๒.๓๒๖], นิกฺขมนฺเต มหาราเช, ปถวี สมฺปกมฺปถ’’ อิจฺจาทีนิ ปาฬิปทานิฯ

พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺมาฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ, โภ พฺรหฺเม, โภนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ

๑๔๒. นามฺหิ [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐]ฯ

นามฺหิ พฺรหฺมสฺส อุโหติ วาฯ

พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมน, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิฯ

๑๔๓. พฺรหฺมสฺสุ วา [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐]ฯ

ส, นํสุ พฺรหฺมสฺส อุ โหติ วาฯ

๑๔๔. ฌลา สสฺส โน [ก. ๑๑๗; รู. ๑๒๔; นี. ๒๙๒]ฯ

ฌ, ลโต สสฺส โน โหติฯ

พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํฯ

๑๔๕. สฺมา นาว พฺรหฺมา จ [ก. ๒๗๐; รู. ๑๒๐; นี. ๕๔๒]ฯ

อตฺตา’ตุเมหิ จ พฺรหฺมโต จ สฺมาสฺส นา วิย รูปํ โหติฯ

พฺรหฺมุนา, พฺรหฺมสฺมา, พฺรหฺมมฺหา, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํฯ ‘กมฺมาทิโต’ติ สุตฺเตน สฺมึโน นิ โหติ, พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺมมฺหิ, พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเม, พฺรหฺเมสุฯ

อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต, โภ อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโนฯ ‘นาสฺเสโน’ติ วิกปฺเปน นาสฺส เอนตฺตํ, อตฺตนา, อตฺเตนฯ

๑๔๖. สุหิสฺวนก [ก. ๒๑๑; รู. ๑๒๖; นี. ๔๓๙;ฯ สุหิสุนก (พหูสุ)]ฯ

สุ, หิสุ อตฺตา’ตุมานํ อนฺโต อนก โหติฯ

อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิฯ

๑๔๗. โนตฺตาตุมา [ก. ๒๑๓; รู. ๑๒๗; นี. ๔๔๐]ฯ

อตฺตา’ตุมโต สสฺส โน โหติฯ

อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมา, อตฺตมฺหา, อตฺตา, อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ, อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมึ, อตฺตมฺหิ, อตฺตนิ, อตฺเต, อตฺเตสุ, อตฺตเนสุฯ

สมาเส ปน ปุริสาทิรูปํ โหติ, ปหิโต อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺตํ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตน, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมา, ปหิตตฺตมฺหา, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมึ, ปหิตตฺตมฺหิ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตสุฯ

อาตุมา, อาตุมาโน, อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุมนา, อาตุเมน, อาตุมเนหิ, อาตุมเนภิ, อาตุมโน, อาตุมสฺส, อาตุมานํ อิจฺจาทิฯ

สขา ติฏฺฐติฯ

๑๔๘. อาโย โน จ สขา [ก. ๑๙๑; รู. ๑๓๐; นี. ๓๙๔]ฯ

สขโต โยนํ อาโย จ โน จ โหนฺติ วา อาโน จฯ

สขาโน, สขาโยฯ

๑๔๙. โนนาเสสฺวิ [ก. ๑๙๔; รู. ๑๓๑; นี. ๔๐๗]ฯ

โน, นา, เสสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วาฯ

สขิโนฯ

สุตฺตวิภตฺเตน ตฺตปจฺจยมฺหิ อิตฺตํ, ‘‘สขิตฺตํ กเรยฺย, สขิตฺตํ น กเรยฺยา’’ติ [เถรคา. ๑๐๑๗ (สขิตํ)] ปาฬีฯ

๑๕๐. โยสฺวํหิสฺมานํสฺวารง [ก. ๑๙๕-๖; รู. ๑๓๓-๔; นี. ๔๐๘-๙; โยสฺวํหิสุจารง (พหูสุ)]ฯ

โยสุ อํ, หิ, สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อารง โหติฯ ‘โฏเฏ วา’ติ สุตฺเตน อาราเทสโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติฯ

สขาโร ติฏฺฐนฺติฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส วิกปฺเปน เอตฺตํ, โภ สข, โภ สขา, โภ สเข, หเร สขา กิสฺส มํ ชหาสิ [ชา. ๑.๖.๙๔]ฯ

‘‘สขิ, สขีติ ทฺวยํ อิตฺถิยํ สิทฺธ’’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ

โภนฺโต สขาโน, โภนฺโต สขาโย, โภนฺโต สขิโน, โภนฺโต สขาโร, สขานํ, สขารํ, สขํ, สขาโน, สขาโย, สขิโน, สขาเร, สขาโร, สขินา, สขาเรน, สเขน, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํฯ

๑๕๑. สฺมานํสุ วา [ก. ๑๙๔, ๑๗๐; รู. ๑๒๐, ๑๓๑; นี. ๔๐๗, ๕๔๒]ฯ

สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วาฯ

สขีนํ, สขิสฺมา, สขิมฺหา, สขา, สขินา, สขารสฺมา, สขารมฺหา, สขารา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ, สขีนํฯ

๑๕๒. เฏ สฺมึโน [ก. ๑๙๒; รู. ๑๓๕]ฯ

สขโต สฺมึโน เฏ โหติฯ นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํฯ

สเข, สขาเรสุ, สเขสุฯ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ [ชา. ๑.๗.๙] ปาฬิฯ ปุริสาทินเยน โยนํ วิธิฯ

สมาเส ปน สพฺพํ ปุริสาทิรูปํ ลพฺภติ, ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] จ ปาฬิฯ ปาปสโข, ปาปสขา, ปาปสขํ, ปาปสเข, ปาปสเขน, ปาปสเขหิ, ปาปสเขภิ…เป.… ปาปสขสฺมึ, ปาปสขมฺหิ, ปาปสเข, ปาปสเขสุฯ

ยุวา คจฺฉติฯ

๑๕๓. โยนํ โนเน วา [ก. ๑๕๕, ๑๕๗; รู. ๑๓๗, ๑๔๐; นี. ๓๓๕, ๓๔๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีหิ ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ

๑๕๔. โนนาเนสฺวา [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓]ฯ

โน, นา, เนสุ ยุวาทีนํ อนฺโต อา โหติ วาฯ

ยุวาโน, ยุวานา, ยุวา, เห ยุว, เห ยุวา, เห ยุวาโน, เห ยุวา วา, ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว, ยุเวน, ยุวานาฯ

๑๕๕. ยุวาทีนํ สุหิสฺวานง [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๓๗-๙, ๓๔๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีนํ อนฺโต อานง โหติ วา สุ, หิสุฯ

ยุวาเนหิ, ยุเวหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวภิ, ยุวสฺสฯ

๑๕๖. ยุวา สสฺสิโนฯ

ยุวโต สสฺส อิโน โหติ วาฯ

ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมา, ยุวมฺหาฯ

๑๕๗. สฺมาสฺมึนํ นาเน [ก. ๑๕๖-๗-๘; รู. ๑๔๐-๒-๓]ฯ

ยุว, ปุมาทีหิ สฺมา, สฺมึนํ นา, เน โหนฺติ วาฯ ‘โนนาเนสฺวา’ติ นามฺหิ อาตฺตํฯ

ยุวานา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส, ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุเว, ยุวาเน, ยุวาเนสุ, ยุเวสุฯ

รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘มฆว, ยุวาทีนมนฺตสฺส อานาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสู’’ติ [รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓] วุตฺตํฯ

ปุมา, ปุมาโน, เห ปุม, เห ปุมาฯ

๑๕๘. คสฺสํ [ก. ๑๕๓; รู. ๑๓๘; นี. ๓๓๓]ฯ

ปุมโต คสฺส อํ โหติ วาฯ

เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเมฯ

๑๕๙. นามฺหิ [ก. ๑๕๙; รู. ๑๓๙; นี. ๓๔๐]ฯ

นามฺหิ ปุมนฺตสฺส อา โหติ วาฯ

ปุมานา, ปุเมนฯ

๑๖๐. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ [ก. ๑๕๗, ๑๕๙; รู. ๑๓๙, ๑๔๐; นี. ๓๓๘, ๑๔๐]ฯ

นามฺหิ จ ส, สฺมาสุ จ ปุม, กมฺม, ถามทฺธานํ อนฺโต อุ โหติ วาฯ

ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมุโน, ปุมสฺส, ปุมานํ, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมฯ

๑๖๑. ปุมา [ก. ๑๕๖; รู. ๑๔๒; นี. ๓๓๖]ฯ

ปุมโต สฺมึโน เน โหติ วาฯ ‘โนนาเนสฺวา’ติ ปุมนฺตสฺส อาตฺตํฯ

ปุมาเนฯ

๑๖๒. สุมฺหา จ [ก. ๑๕๘; รู. ๑๔๓; นี. ๓๓๙]ฯ

สุมฺหิ ปุมนฺตสฺส อา จ โหติ อาเน จฯ

ปุมาเนสุ, ปุมาสุ, ปุเมสุฯ

สิ, โยนํ ปุริสาทิวิธิ จ โหติ, ‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา [อป. เถร ๑.๑.๕๑๑], โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา [จริยา ๓.๔๙], อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว [ที. นิ. ๒.๓๕๔], ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล’’ติ [ชา. ๑.๘.๕๔] ปาฬีฯ

มฆวสทฺโท ยุวสทฺทสทิโสติ รูปสิทฺธิยํ [รู. ๖๖] วุตฺตํ, คุณวาทิคณิโกติ สทฺทนีติยํ [นี. ปท. ๒๒๐] อิจฺฉิโตฯ อฆนฺติ ทุกฺขํ ปาปญฺจ วุจฺจติ, น อฆํ มฆํ, สุขํ ปุญฺญญฺจ, มโฆ อิติ ปุราณํ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวาติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๙] อตฺโถ ปาฬิยํ ทิสฺสติฯ

ถามสทฺโท ปุริสาทิคโณ, ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามา, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโนฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

อทฺธา วุจฺจติ กาโลฯ นาทฺเยกวจเนสุ-ทีเฆน อทฺธุนา, อทฺธนา, อทฺเธน, ทีฆสฺส อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธุนา, อทฺธุมฺหา, อทฺธุสฺมา, อทฺธา, อทฺธมฺหา, อทฺธสฺมา, อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธนิ, อทฺเธ, อทฺธมฺหิ, อทฺธสฺมินฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน อาคตํฯ เสสํ ยุวสทิสํฯ

อุปทฺธวาจโก อทฺธสทฺโท อิธ น ลพฺภติ, เอกํสตฺถวาจโก จ นิปาโต เอวฯ ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ อทฺธานสทฺโท ปน วิสุํ สิทฺโธ นปุํสกลิงฺโควฯ

มุทฺธสทฺเท ‘‘มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา, มุทฺธา เม ผลตุ สตฺตธา’’ อิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.ติสฺสตฺเถรวตฺถุ] สิโร วุจฺจติ, ‘‘ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๒.๗๐] มตฺถกํ วุจฺจติ, ตทุภยํ อิธ ลพฺภติ, สฺมึวจเน มุทฺธนีติ สิทฺธํ, เสสํ ยุวสมํฯ พาลวาจโก ปน ปุริสนโยฯ หตฺถมุฏฺฐิวาจโก อิตฺถิลิงฺโคฯ

อสฺมา วุจฺจติ ปาสาโณ, อุสฺมา วุจฺจติ กายคฺคิ, ภิสฺมา วุจฺจติ ภยานโก มหากาโยฯ

ตตฺถ อสฺมสทฺเท ‘‘ตํ เต ปญฺญาย ภินฺทามิ, อามํ ปกฺกํว อสฺมนา [สุ. นิ. ๔๔๕], มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ ปาฬีฯ เสสํ ยุวสมํฯ อุสฺมา, ภิสฺมาสทฺทาปิ ยุวสทิสาติ วทนฺติฯ

จูฬโมคฺคลฺลาเน มุทฺธ, คาณฺฑีวธนฺว, อณิม, ลฆิมาทโย จ อสฺมสทิสาติ วุตฺตํฯ

ยตฺถ สุตฺตวิธานํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา วา สุตฺตวิภตฺเตน วา รูปํ วิธิยติฯ

อิติ ราชาทิยุวาทิคณราสิฯ

อการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, สา ติฏฺฐติฯ

‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ โยสุ จ เอกวจเนสุ จ รสฺโส, ‘อโต โยน’มิจฺจาทินา วิธานํ, สา ติฏฺฐนฺติฯ

๑๖๓. สาสฺสํเส จานงฯ

อํ, เสสุ เค จ สาสทฺทสฺส อานง โหติฯ

โภ สาน, โภนฺโต สา, สํ, สานํ, เส, เสน, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมา, สมฺหา, สา, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมึ, สมฺหิ, เส, สาสุฯ

อถ วา ‘สาสฺสํเส จานง’อิติ สุตฺเต จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถปิ โหตีติกตฺวา สิโต เสสาสุ วิภตฺตีสุปิ อานง โหติ วา, มหาวุตฺตินา จ อานาเทสโต โยนํ โอฯ

สา คจฺฉติ, สาโน คจฺฉนฺติ, สา วา, เห ส, เห สา, เห สาน, เห สา, เห สาโน, สํ, สานํ, เส, สาเน อิจฺจาทิฯ

สทฺทนีติรูปํ วุจฺจเต –

สา ติฏฺฐติ, สา ติฏฺฐนฺติ, สาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ สา, โภนฺโต สา, สาโน, สานํ, สาเน, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สาเน, สาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๑]ฯ

วตฺตหา วุจฺจติ สตฺโต [สกฺโก (อมรโกส, ๑-๑๔๕ คาถายํ)]ฯ

๑๖๔. วตฺตหา สนํนํ โนนานํฯ

วตฺตหโต สสฺส โน โหติ, นํวจนสฺส นานํ โหติฯ

วตฺตหาโน เทติ, วตฺตหานานํ เทติฯ เสสํ ยุวสทฺทสมํฯ

สทฺทนีติยํ ปน นา, เสสุ วตฺตหินา, วตฺตหิโนติ [นีติ. ปท. ๒๑๙; (ตตฺถ นามฺหิ วตฺตหานาติ ทิสฺสติ)] วุตฺตํฯ

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโนฯ ‘‘สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน’’ติปิ [สํ. นิ. ๑.๒๐๙] ปาฬิฯ โภ ทฬฺหธมฺมา, โภนฺโต ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมิโน, ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิฯ เสสํ ปุริสสมํฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาติฯ วิวฏจฺฉทสทฺเท ปน นามฺหิ อิตฺตํ นตฺถิ, เสสํ ทฬฺหธมฺมสมํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๐] จ ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘] จ ทิฏฺฐตฺตา เอเต สทฺทา ปุริสรูปา อการนฺตาปิ ยุชฺชนฺติฯ

วุตฺตสิรา วุจฺจติ นวโวโรปิตเกโส, วุตฺตสิรา พฺราหฺมโณ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน, วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิฯ เสสํ ปุริสสมํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘กาปฏิโก มาณโว วุตฺตสิโร’’ติปิ [ม. นิ. ๒.๔๒๖] ทิสฺสติฯ

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโมฯ รหา, รหา, รหิโน, รหานํ, รหิเน, รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ, รหสฺส, รหิโน, รหานํ…เป.… รหาเน, รหาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๗] สพฺพํ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ, อิธ ปน มหาวุตฺตินา สิทฺธํฯ

อิติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ โลโป, มุนิ คจฺฉติฯ

๑๖๕. โลโป [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

ฌ, ลโต โยนํ โลโป โหติฯ ‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’ติ ทีโฆฯ

มุนี คจฺฉนฺติฯ

๑๖๖. โยสุ ฌิสฺส ปุเม [ก. ๙๖; รู. ๑๔๘; นี. ๒๕๙]ฯ

ปุลฺลิงฺเค โยสุ ฌสญฺญสฺส อิ-การสฺส ฏ โหติ วาฯ

มุนโย คจฺฉนฺติฯ

ฌิสฺสาติ กึ? รตฺติโย, ทณฺฑิโนฯ

ปุเมติ กึ? อฏฺฐีนิฯ

โภ มุนิ, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ มุนี, โภนฺโต มุนี, โภนฺโต มุนโย, มุนิํ, มุนี, มุนโย, มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมา, มุนิมฺหาฯ

๑๖๗. นา สฺมาสฺส [ก. ๒๑๕; รู. ๔๑; นี. ๔๔๒]ฯ

ฌ, ลโต สฺมาสฺส นา โหติ วาฯ

มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมึ, มุนิมฺหิ, มุนีสุฯ

อิสิ คจฺฉติ, อิสี, อิสโย, โภ อิสิ, โภ อิสี, โภนฺโต อิสี, โภนฺโต อิสโย อิจฺจาทิฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคี, อคฺคโย, โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, โภนฺโต อคฺคี, โภนฺโต อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

เอวํ กุจฺฉิ, มุฏฺฐิ, คณฺฐิ, มณิ, ปติ, อธิปติ, คหปติ, เสนาปติ, นรปติ, ยติ, ญาติ, สาติ, วตฺถิ, อติถิ, สารถิ, โพนฺทิ, อาทิ, อุปาทิ, นิธิ, วิธิ, โอธิ, พฺยาธิ, สมาธิ, อุทธิ, อุปธิ, นิรุปธิ, ธนิ, เสนานิ, กปิ, ทีปิ, กิมิ, ติมิ, อริ, หริ, คิริ, กลิ, พลิ, สาลิ, อญฺชลิ, กวิ, รวิ, อสิ, มสิ, เกสิ, เปสิ, ราสิ, อหิ, วีหิอิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อกตรสฺเสหิปิ เกหิจิ ฌสญฺเญหิ โยนํ โน โหติ, ‘‘ฉ มุนิโน อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโน’’ติ [มหานิ. ๑๔] จ ‘‘ญาณุปปนฺนา มุนิโน วทนฺตี’’ติ จ ‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฐฏฺฐ ปติโน สิยุ’’นฺติ จ [ชา. ๒.๒๑.๓๔๔] ‘‘ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺฐนารีน’’ [วิ. ว. ๓๒๓] นฺติ จ ‘‘หํสาธิปติโน อิเม’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๓๘] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

คาถาสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ มุนิโต คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], ธมฺมทสฺโส ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], จิรํ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺฐ มหามุเน [อป. เถร ๑.๒.๑๖๘], ปฏิคฺคณฺห มหามุเน [อป. เถร ๑.๔๑.๘๓]ฯ ตุยฺหตฺถาย มหามุเนติ [อป. เถร ๑.๓.๓๔๕]ฯ

เตหิเยว อํวจนสฺส นญฺจ โหติ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ [สุ. นิ. ๒๑๐], มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ [ชา. ๑.๘.๔๔], ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๗], สพฺพกามสมิทฺธินํ [ชา. ๑.๑๓.๑๐๓]ฯ

อิสิสทฺเท ปน –

๑๖๘. เฏ สิสฺสิสิสฺมา [เฏ สิสฺสสฺมา (มูลปาเฐ)]ฯ

อิสิมฺหา สิสฺส เฏ โหติ วาฯ

โย โน’ชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๑๖๔]ฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, นิสีทาหิ มหาอิเส [ชา. ๒.๒๐.๑๑๔], ตฺวํ โน’สิ สรณํ อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๓๒๖], ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔]ฯ

๑๖๙. ทุติยสฺส โยสฺสฯ

อิสิมฺหา ทุติยสฺส โยสฺส เฏ โหติ วาฯ

สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส [ชา. ๑.๑๖.๓๑๔]ฯ

สมาเส ปน มเหสิ คจฺฉติ, มเหสี คจฺฉนฺติ, มเหสโย, มเหสิโนฯ อํวจเน มเหสินนฺติ สิชฺฌติฯ ‘‘สงฺคายิํสุ มเหสโย [วิ. ว. คนฺถารมฺภกถา เป. ว. คนฺถารมฺภกถา], วานมุตฺตา มเหสโย’’ติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ๑๑๓ ปิฏฺเฐ] จ ‘‘น ตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน, เอตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน [สํ. นิ. ๑.๑๒๐], ปหนฺตา มเหสิโน กาเม, เยน ติณฺณา มเหสิโน’’ติ จ ‘‘มเหสิํ วิชิตาวิน’’นฺติ [ม. นิ. ๒.๔๕๙] จ ‘‘สงฺฆญฺจาปิ มเหสินํ, กุญฺชรํว มเหสินํ, อุปคนฺตฺวา มเหสินํ [พุ. วํ. ๙.๑], ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ [ชา. ๒.๑๙.๗๐], กตกิจฺจํ มเหสิน’’นฺติ [ชา. ๒.๑๙.๑๐๒] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

อคฺคิสทฺเท –

๑๗๐. สิสฺสคฺคิโต นิ [ก. ๙๕; รู. ๑๔๕; นี. ๒๕๔; ‘สิสฺสาคฺคิโต นิ’ (พหูสุ)]ฯ

อคฺคิโต สิสฺส นิ โหติ วาฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคินิ ชลติ, อคฺคี ชลนฺติ, อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

ปาฬิยํ ปน ‘‘อคฺคิ, คินิ, อคฺคินี’’ติ ตโย อคฺคิปริยายา ทิสฺสนฺติ – ‘‘ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ [อ. นิ. ๗.๔๖] จ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ [สุ. นิ. ๑๙], มหาคินิ สมฺปชฺชลิโต [เถรคา. ๗๐๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๕๘] จ ‘‘อคฺคินิํ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ [สุ. นิ. ๖๗๕] จฯ เตสํ วิสุํ วิสุํ รูปมาลา ลพฺภติฯ

เสฏฺฐิ, ปติ, อธิปติ, เสนาปติ, อติถิ, สารถิสทฺเทหิ จ โยนํ โน โหติ, อํวจนสฺส นํ โหติ วา, เสฏฺฐิโน, เสฏฺฐินํ, ปติโน, ปตินํ, อธิปติโน, อธิปตินํ, เสนาปติโน, เสนาปตินํ, อติถิโน, อติถินํ, สารถิโน, สารถินนฺติฯ คหปตโย, ชานิปตโย อิจฺจาทีนิ นิจฺจรูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

อาทิสทฺเท –

‘รตฺถฺยาทีหิ โฏ สฺมึโน’ติ สฺมึโน โฏ โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิมฺหิ, อาโท, คาถาโท, ปาทาโทฯ ‘‘อาทิํ, คาถาทิํ, ปาทาทิํ’’ อิจฺจาทีสุ ปน อาธารตฺเถ ทุติยา เอว ‘‘อิมํ รตฺติํ, อิมํ ทิวสํ, ปุริมํ ทิสํ, ปจฺฉิมํ ทิสํ, ตํ ขณํ, ตํ ลยํ, ตํ มุหุตฺตํ’’ อิจฺจาทีสุ วิยฯ

อิทานิ สมาเส ฌิสฺส ฏาเทสาภาโว วุจฺจติฯ

๑๗๑. อิโตญฺญตฺเถ ปุเมฯ

ปุเม อญฺญปทตฺถสมาเส อิ-การมฺหา ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อุตฺตรปทตฺถสมาเสปิ กฺวจิ โยนํ โน, เน โหนฺติฯ

ปฐมาโยมฺหิ –

มิจฺฉาทิฏฺฐิโน, สมฺมาทิฏฺฐิโน, มุฏฺฐสฺสติโน, อุปฏฺฐิตสฺสติโน, อสาเร สารมติโน [ธ. ป. ๑๑], นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน [สํ. นิ. ๑.๑๖๘], อฏฺเฐเต จกฺกวตฺติโน, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน [สํ. นิ. ๕.๓๔], สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ [ธ. ป. ๑๒๖], โตมร’งฺกุสปาณิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓], ทณฺฑมุคฺครปาณิโน, อริยวุตฺติโน, นิปกา สนฺตวุตฺติโน อิจฺจาทิฯ

ทุติยาโยมฺหิ –

มุฏฺฐสฺสติเน, อุปฏฺฐิตสฺสติเน, อริยวุตฺติเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? มิจฺฉาทิฏฺฐี ชนา คจฺฉนฺติ, มิจฺฉาทิฏฺฐี ชเน ปสฺสติฯ

ครู ปน ‘‘โตมร’งฺกุสปาณโย, อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ [ก. ๒๕๓] รูปานิ อิธ อิจฺฉนฺติฯ

อญฺญตฺเถติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺเมฯ

ปุเมติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺฐินิโย อิตฺถิโย, มิจฺฉาทิฏฺฐีนิ กุลานิฯ

๑๗๒. เน สฺมึโน กฺวจิ [นี. ๔๕๓]ฯ

ปุเม อญฺญตฺเถ อิโต สฺมึโน กฺวจิ เน โหติฯ

กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน [ชา. ๑.๑๐.๗๘]ฯ สพฺพกามสมิทฺธิเน กุเล, ฉตฺตปาณิเน, ทณฺฑปาณิเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อีโตปิ สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน [ชา. ๒.๑๙.๙๖], เทววณฺณิเน, พฺรหฺมวณฺณิเน, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน [เถรคา. ๑๑๘๒] อิจฺจาทิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

อีการนฺเต ‘สิมฺหิ นา’นปุํสกสฺสา’ติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺสตฺตํ นตฺถิ, ‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โยสุ จ อํ, นา, ส, สฺมา, สฺมึ สุ จ ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ นิจฺจํ รสฺโส, ทณฺฑี คจฺฉติฯ ‘ชนฺตุ เหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, ทณฺฑี คจฺฉนฺติฯ

ปกฺเข –

๑๗๓. โยนํ โนเน ปุเม [ก. ๒๒๕; รู. ๑๕๑; นี. ๔๕๒, ๔๕๓]ฯ

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ

ทณฺฑิโน คจฺฉนฺติ, โภทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, โภนฺโต ทณฺฑิโน, ทณฺฑิํฯ

๑๗๔. นํ ฌีโต [ก. ๒๒๔; รู. ๑๕๓; นี. ๔๕๑]ฯ

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต อํวจนสฺส นํ โหติ วาฯ

ทณฺฑินํฯ

๑๗๕. โน วา [’โน’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม ฌีโต ทุติยาโยสฺส โน โหติ วาฯ

ทณฺฑี, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิฯ

๑๗๖. สฺมึโน นิํ [ก. ๒๒๖; รู. ๑๕๔; นี. ๔๑๖]ฯ

ฌีโต สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

ทณฺฑินิฯ

‘เน สฺมึโน กฺวจี’ติ วิภตฺตสุตฺเตน สฺมึโน เน จ โหติ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุฯ

เอวํ จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี, จาคี, ภาคี, โภคี, โยคี, สงฺฆี, วาจี, ธชี, ภชี, กุฏฺฐี, รฏฺฐี, ทาฐี, ญาณี, ปาณี, คณี, คุณี, จมฺมี, ธมฺมี, สีฆยายี, ปาปการี, พฺรหฺมจารี, มายาวี, เมธาวี, ภุตฺตาวี, ภยทสฺสาวี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, ฉตฺตี, ปตฺตี, ทนฺตี, มนฺตี, สตฺตุฆาตี, สีหนาที, สามี, ปิยปฺปสํสีฯ อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี อิจฺจาทโยฯ คามณี, เสนานี, สุธี อิจฺจาทีสุ ปน สฺมึโน นิตฺตํ นตฺถิฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา โยสุ ฌี-การสฺสปิ กฺวจิ ฏตฺตํ โหติ,

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมึ ตุลฺยตา [ชา. ๑.๒.๑๐๓]ฯ

ปุริสาลู จ หตฺถโย, สญฺญตา พฺรหฺมจารโย [อ. นิ. ๖.๓๗], อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘หตฺถโย’ติ หตฺถิโน, ‘ปุริสาลู’ติ ปุริสโลลา พลวามุขยกฺขินิโย, ‘พฺรหฺมจารโย’ติ พฺรหฺมจาริโน, ‘อปเจ’ติ ปูเชยฺยฯ

สุสฺสปิ กฺวจิ เนสุ โหติ, สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน [ธ. ป. ๑๙๗], เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโนฯ ตตฺถ ‘เวริเนสู’ติ เวรีจิตฺตวนฺเตสุฯ

สมาเสปิ ปฐมาโยสฺส โนตฺตํ, ทุติยาโยสฺส โนตฺตํ เนตฺตญฺจ โหติฯ ตตฺถ ทฺเว โนตฺตานิ ปากฏานิฯ เนตฺตํ ปน วุจฺจเต, ‘‘อสฺสมเณ สมณมานิเน [อ. นิ. ๘.๑๐], นเร ปาณาติปาติเน [อิติวุ. ๙๓], มญฺชุเก ปิยภาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], มาลธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๗], กาสิกุตฺตมธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๕], วณฺณวนฺเต ยสสฺสิเน [ที. นิ. ๒.๒๘๒], จาปหตฺเถ กลาปิเน, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน [ชา. ๒.๒๑.๑๑๑], พฺราหฺมเณ เทววณฺฑิเน, สมุทฺธรติ ปาณิเน [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๗], เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๖] ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘ภสฺสรวณฺณิเน’ติ ปภสฺสรวณฺณวนฺเตฯ สฺมึโน เนตฺเต ปน ‘‘มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน’’ อิจฺจาทีนิ [ชา. ๒.๑๙.๙๖] ปุพฺเพ วุตฺตาเนวฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

ภิกฺขาทิคณราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, ภิกฺขุฯ โยนํ โลเป ทีโฆ, ภิกฺขูฯ

ปกฺเข –

๑๗๗. ลา โยนํ โว ปุเม [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

ปุเม ลสญฺเญหิ อุวณฺเณหิ โยนํ โว โหติ วาติ โยนํ โวฯ

๑๗๘. เวโวสุ ลุสฺส [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐]ฯ

ปุเม เว, โวสุ ปเรสุ ลสญฺญสฺส อุ-การสฺส ฏ โหติฯ

ภิกฺขโวฯ

ลุสฺสาติ กึ? สยมฺภุโวฯ

โภ ภิกฺขุ, โภ ภิกฺขู, โภนฺโต ภิกฺขูฯ

๑๗๙. ปุมาลปเน เวโว [ก. ๑๑๖; รู. ๑๕๗; นี. ๒๙๑]ฯ

ปุเม อาลปเน ลสญฺญมฺหา อุ-การโต โยสฺส เว, โว โหนฺติ วาฯ

โภนฺโต ภิกฺขเว, อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ [ม. นิ. ๑.๑], เทวกายา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโว [ที. นิ. ๒.๓๓๔], ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว, ภิกฺขุนาฯ ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุฯ

เอวํ มงฺกุ, มจฺจุ, อุจฺฉุ, ปฏุ, ภาณุ, เสตุ, เกตุ, สตฺตุ, สินฺธุ, พนฺธุ, การุ, เนรุ, เมรุ, รุรุ, เวฬุ อิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

เหตุ, ชนฺตุ, กุรุสทฺเทสุ ‘ชนฺตุเหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, เหตุ ธมฺโม, เหตู ธมฺมา, อตีเต เหตโว ปญฺจฯ

๑๘๐. โยมฺหิ วา กฺวจิ [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐]ฯ

โยสุ ลสญฺญิโน อุ-การสฺส กฺวจิ ฏ โหติ วาฯ

อตีเต เหตโย ปญฺจฯ

วาติ กึ? เหตุโยฯ

กฺวจีติ กึ? ภิกฺขโวฯ

โภ เหตุ, โภ เหตู, โภนฺโต เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา, เหตุํ, เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วาฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

ชนฺตุ คจฺฉติ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย วาฯ

๑๘๑. ชนฺตาทิโต โน จ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔; ‘ชนฺตฺวาทิโต’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม ชนฺตาทิโต โยนํ โน จ โหติ โว จฯ

ชนฺตุโน, ชนฺตโว, โภชนฺตุ, โภชนฺตู, โภนฺโต ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโวฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

กุรุ, กุรู, กุรโย, กุรุโย, กุรุโน, กุรโวติ สพฺพํ ชนฺตุสมํฯ

‘‘อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๒], นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๑], อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยามี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๔] ทิสฺสนฺติฯ

มหาวุตฺตินา ลโตปิ อํวจนสฺส กฺวจิ นํ โหติ, ‘‘กิมตฺถินํ ภิกฺขุนํ อาหุ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสิํ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวิํ, พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’’นฺติ ทิสฺสนฺติ, ตถา ‘‘โรคนิฑฺฑํ ปภงฺคุนํ, โภคานญฺจ ปภงฺคุนํ [ธ. ป. ๑๓๙], วิญฺญาณญฺจ วิราคุน’’นฺติ จฯ ตตฺถ ‘กิมตฺถิน’นฺติ กึสภาวํ, ‘มคฺคเทสิ’นฺติ มคฺคํ เทเสนฺตํ, ‘มคฺคชีวิ’นฺติ มคฺเค ชีวนฺตํ, ‘โรคนิฑฺฑ’นฺติ โรคานํ กุลาวกภูตํ, ‘ปภงฺคุน’นฺติ ปภิชฺชนสีลํ, ‘วิราคุน’นฺติ วิรชฺชนสีลํฯ กตฺถจิ ปฐมนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตตฺถ นาคโมฯ

อิติ ภิกฺขาทิคณราสิฯ

สตฺถาทิคณราสิ

สตฺถาทิราสิ

๑๘๒. ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ [ก. ๒๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๔๑๑]ฯ

สิมฺหิ ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ สตฺถุ, กตฺตุอิจฺจาทีนํ ปิตาทีนญฺจ อุ-กาโร อา โหติฯ ‘คสีน’นฺติ โลโปฯ

สตฺถาฯ

๑๘๓. ลฺตุปิตาทีนมเส [ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๒]ฯ

สมฺหา อญฺญสฺมึ วิภตฺติคเณ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติฯ

๑๘๔. อารงฺสฺมา [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อารงฺโต โยนํ โฏ โหติฯ

สตฺถาโรฯ

๑๘๕. เค อ จ [ก. ๒๔๖; รู. ๗๓; นี. ๔๗๖, ๔๗๘-๙]ฯ

เค ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร โหติ อ จ อา จฯ โภสตฺถ, โภ สตฺถา, โภนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํฯ

๑๘๖. โฏเฏ วา [ก. ๒๐๕; รู. ๒๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ

อารงฺโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ วาฯ เอตฺถ จ วาสทฺโท สขสทฺเท วิกปฺปนตฺโถ ตตฺถ วิธฺยนฺตรสพฺภาวาฯ ปุน โฏคฺคหณํ ลหุภาวตฺถํฯ

สตฺถาโร, สตฺถาเรฯ

๑๘๗. ฏา นาสฺมานํ [ก. ๒๐๗, ๒๗๐; รู. ๑๖๑, ๑๒๐; นี. ๔๒, ๕๔๒]ฯ

อารงฺโต นา, สฺมานํ ฏา โหติฯ

สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ

๑๘๘. โลโป [ก. ๒๐๓; รู. ๑๖๒; นี. ๔๑๘]ฯ

ลฺตุ, ปิตาทีหิ สโลโป โหติ วาฯ

สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโนฯ

๑๘๙. นํมฺหิ วา [ก. ๒๐๑; รู. ๑๖๓; นี. ๔๑๖]ฯ

นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ วาฯ อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถารานํ เอกา นิฏฺฐา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺฐาติ [อ. นิ. ๓.๑๒๗]ฯ สตฺถูนํฯ

๑๙๐. อา [ก. ๒๐๒; รู. ๑๖๔; นี. ๔๑๗]ฯ

นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อา โหติ วาฯ

สตฺถานํ, สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ, สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถูนํ, สตฺถารานํ, สตฺถานํฯ

๑๙๑. ฏิ สฺมึโน [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕; นี. ๔๒๒]ฯ

อารงฺโต สฺมึโน ฏิ โหติฯ

๑๙๒. รสฺสารง [ก. ๒๐๘; รู. ๑๖๖; นี. ๔๒๔]ฯ

สฺมึมฺหิ ปเร อารงฺกโต รสฺโส โหติฯ

สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ

พหุลาธิการา นา, สฺมาสุ สตฺถุนาติ จ สุมฺหิ สตฺถูสูติ จ สิทฺธํฯ ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา, ปูชํ ลพฺภติ ภตฺตุสู’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๑๗] ปาฬิฯ ‘ภตฺตุสู’ติ สามีสุ, ‘ภตฺตาสู’ติปิ ปาโฐฯ

‘ลฺตุปิตาทีนมเส’ติ อเสคฺคหเณน โตมฺหิ อารง โหติ [นี. ๔๑๔], ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆเฏนฺตี’’ติ [มหานิ. ๒๗] ปาฬิฯ

เอวํ กตฺตา, ภตฺตา, คนฺตา, เชตา, ชเนตา, เฉตฺตา, เฉทิตา, วิญฺญาตา, วิญฺญาเปตา, อุฏฺฐาตา, อุฏฺฐาเปตา, ตริตา, ตาเรตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, เนตา, เนตฺตา, โปเสตา, เภตฺตา, ยาตา, วตฺตา, เสตา, หนฺตา, สกมนฺธาตา, มหามนฺธาตา อิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา โยนํ อา โหติ, อวิตกฺกิตา คพฺภมุปวชนฺติ [ชา. ๑.๑๓.๑๓๘ (วิสทิสํ)], เต ภิกฺขู พฺรูเหตา สุญฺญาคารานํฯ

อมจฺจวาจีหิ กตฺตุ, ขตฺตุสทฺเทหิ คสฺส เอตฺตํ, อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๐], นตฺถิ โภ ขตฺเต ปโรโลโก [ที. นิ. ๒.๔๐๘]ฯ

เค ปเร อารง จ โหติ, ปุจฺฉาม กตฺตาร อโนมปญฺญ, ‘‘กตฺตารํ อโนมปญฺญ’’นฺติปิ [ชา. ๑.๑๐.๒๘] ยุชฺชติฯ

อํมฺหิ ปเร ปุพฺพสฺสรโลโป จ โหติ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ ชหนฺติ อิตฺถิโยฯ ‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๔๘] ทิฏฺฐตฺตา กตฺตุนา, คนฺตุนา อิจฺจาทีนิปิ ยุชฺชนฺติฯ

เนตฺตุมฺหา สฺมึโน เอตฺตํ [นี. ๔๓๐], เนตฺเต อุชุํ คเต สติ [ชา. ๑.๔.๑๓๓], เอเต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, กตฺตา อิตฺถี, กตฺตา ปุริโส, กตฺตา กุลํ อิจฺจาทิฯ

อิติ สตฺถาทิราสิฯ

ปิตาทิราสิ

ปิตา คจฺฉติฯ

๑๙๓. ปิตาทีนมนตฺตาทีนํ [ก. ๒๐๙; รู. ๑๖๘; นี. ๔๒๕; ‘ปิตาทีนมนตฺวาทีนํ’ (พหูสุ)]ฯ

นตฺตาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนํ อารงกโต รสฺโส โหติฯ

ปิตโร, โภ ปิต, โภ ปิตา, โภนฺโต ปิตโรฯ ปิตรํ, ปิตุํ วาฯ ‘‘มาตุํ ปิตุญฺจ วนฺทิตฺวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๙] ทิสฺสติฯ

ปิตโร, ปิตเร, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตานํ, ปิตุสฺมึ, ปิตุมฺหิ, ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุฯ

อนโณ ญาตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนญฺจ โส [ชา. ๒.๒๒.๑๒๖], มาตาปิตูนํ อจฺจเยน, ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย [ชา. ๒.๑๗.๓๙]ฯ

เอวํ ภาตา, ภาตโร, ชามาตา, ชามาตโรอิจฺจาทิฯ

อนตฺตาทีนนฺติ กึ? นตฺตา, นตฺตาโร, นตฺตารํ, นตฺตาโร, นตฺตาเร อิจฺจาทิฯ ตถา ปนตฺตุสทฺโทปิฯ

มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา ปน อิตฺถิลิงฺคา เอว, มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา, โภติ มาเต วา, ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ [อ. นิ. ๗.๕๓] ทิสฺสติฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํฯ โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตุํ, มาตโร, มาตเร, มาตุยา, มาตรา, มาตเรหิ, มาตเรภิ, มาตูหิ, มาตูภิ, มาตุ, มาตุสฺส, มาตุยาฯ ‘‘มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรตี’’ติ [รู. ๑๖๙; นี. ๑๖๐ ปิฏฺเฐ] สตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโส’’ติ [อป. เถรี. ๒.๒.๒๕๙] จ ทิสฺสติฯ มาตูนํ, มาตานํ, มาตรานํฯ ปญฺจมีรูปํ ตติยาสมํฯ ฉฏฺฐีรูปํ จตุตฺถีสมํฯ มาตุสฺมึ, มาตุมฺหิ, มาตริ, มาตุยา, มาตุยํ, มาตเรสุ, มาตูสุฯ เอวํ ธีตุ, ทุหิตุสทฺทาฯ

วิเสสวิธิมฺหิ คาถาสุ มหาวุตฺตินา มาตุ, ปิตุสทฺเทหิ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ ยา โหติ, สฺมึโน ปน ยญฺจ โหติ, อนฺตโลโป จฯ มตฺยา กตํ, มตฺยา เทติ, มตฺยา อเปติ, มตฺยา ธนํ, มตฺยา ฐิตํฯ มตฺยํ ฐิตํฯ เอวํ เปตฺยา กตํอิจฺจาทิ, อิธ วุทฺธิฯ

อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, สญฺจตฺโต ปิตรา อหํ [ชา. ๒.๒๒.๒๙]ฯ มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑], อหญฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ [ชา. ๒.๑๘.๕๙], สพฺพํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมวฯ

สตฺถุ, ปิตาทีนํ สมาเส วิธานํ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติฯ

อิติ ปิตาทิราสิฯ

อิติ สตฺถาทิคณราสิฯ

อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ โลโป, สยมฺภู คจฺฉติฯ ‘โลโป’ติ โยนํ โลโป, สยมฺภู คจฺฉนฺติฯ

ปกฺเข –

‘ชนฺตาทิโต โน จา’ติ โยนํ โว, โน, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ

‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, โภนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ

‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ อมาทีสุ เอกวจเนสุ นิจฺจํ รสฺโส, สยมฺภุํ, คาถายํ ‘สยมฺภุน’นฺติปิ ยุชฺชติฯ

สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโนฯ สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํฯ สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุฯ

เอวํ อภิภู, ปราภิภู, เวสฺสภู, โคตฺรภู, วตฺรภู อิจฺจาทิฯ เสเสสุ ปน โยนํ โน เอว ลพฺภติ, จิตฺตสหภุโน ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๑]ฯ

๑๙๔. กูโต [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

ปุเม กูปจฺจยนฺเตหิ โยนํ โน โหติ วาฯ

สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

วิญฺญู, วทญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญู, มตฺตญฺญู, วิทูฯ อิธ กูสทฺเทน รูปจฺจยนฺตาปิ คยฺหนฺติ, เวทคู, ปารคูฯ ตถา ภีรู, ปภงฺคู, วิราคูอิจฺจาทิ จฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

โอการนฺโต ปน โคสทฺโท เอว, โส ปุพฺเพ วุตฺโตเยวฯ

ปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

นปุํสกลิงฺคราสิ

อการนฺตนปุํสก จิตฺตาทิราสิ

อถ นปุํสกลิงฺคํ ทีปิยเตฯ ตํ ปน ปญฺจวิธํ อทนฺตํ, อิทนฺตํ อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตนฺติฯ

๑๙๕. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐]ฯ

นปุํสเก อโต สิสฺส อํ โหติฯ

จิตฺตํฯ

๑๙๖. โยนํ นิ [ก. ๒๑๘; รู. ๑๙๖; นี. ๔๔๕]ฯ

นปุํสเก อโต โยนํ นิ โหติฯ ‘โยโลปนีสู’ติ นิมฺหิ ทีโฆฯ

จิตฺตานิฯ

๑๙๗. นีนํ วา [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕; ‘นีน วา’ (พหูสุ)]ฯ

อโต นีนํ ฏา, เฏ โหนฺติ วาฯ

จิตฺตา, เห จิตฺต, เห จิตฺตา, เห จิตฺตานิ, เห จิตฺตา วา, จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต, จิตฺเตนฯ เสสํ ปุริสสมํฯ

เอวํ ทกํ, อุทกํ, สุขํ, ทุกฺขํ, มุขํ, องฺคํ, ลิงฺคํ, สิงฺคํ, อฆํ, สจฺจํ, นจฺจํ, รชฺชํ, ปชฺชํ, อมฺพุชํ, ธญฺญํ, ถญฺญํ, อรญฺญํ, ปุญฺญํ, กิลิฏฺฐํ, ปิฏฺฐํ, ภณฺฑํ, ตุณฺฑํ, ญาณํ, ตาณํ, เลณํ, กรณํ, จรณํ, ฉตฺตํ, เขตฺตํ, เนตฺตํ, อมตํ, โสตํ, ปีฐํ, วตฺถํ, ปทํ, คทํ, อาวุธํ, กานนํ, ฆานํ, ฌานํ, ทานํ, ธนํ, วนํ, ปาปํ, ทุมํ, หทยํ, จีรํ, จีวรํ, กุลํ, มูลํ, พลํ, มงฺคลํ, ภิสํ, สีสํ, โลหํอิจฺจาทโยฯ

อิติ จิตฺตาทิราสิฯ

กมฺมาทิราสิ

กมฺมสทฺเท –

๑๙๘. นาสฺเสโน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑]ฯ

กมฺมาทีหิ นาสฺส เอโน โหติ วาฯ

กมฺเมน, กมฺมนาฯ

‘ปุมกมฺมถามทฺธาน’นฺติ สุตฺเตน นา, สฺมาสุ อุตฺตํ, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมนา, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโนฯ

๑๙๙. กมฺมาทิโต [ก. ๑๙๗; รู. ๑๒๕; นี. ๔๐๔]ฯ

กมฺมาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมฯ เสสํ จิตฺตสมํฯ

กมฺม จมฺม ฆมฺม อสฺม เวสฺม อทฺธ มุทฺธ อห พฺรหฺม อตฺตอาตุมา กมฺมาทิฯ กมฺมนิ, จมฺมนิฯ ‘‘กึ ฉนฺโท กิมธิปฺปาโย, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๑] จ ‘‘กึ ปตฺถยํ มหาพฺรหฺเม, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๓.๘๓] จ ‘‘มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ จ ‘‘ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนี’’ติ จ ทิสฺสนฺติฯ อทฺธนิ, มุทฺธนิ, อหนิ, พฺรหฺมนิ, อตฺตนิ, อาตุมนิ, สพฺพเมตํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว จฯ ตตฺถ ‘สมฺมสี’ติ อจฺฉสิ, ‘ฆมฺมนี’ติ คิมฺหกาเล อาตเป วา, ‘อสฺมนี’ติ ปาสาเณ, ‘เวสฺมนี’ติ ฆเรฯ

อิติ กมฺมาทิราสิฯ

๒๐๐. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐; ‘อํงํ นปุํสเก’ (พหูสุ)?]ฯ

นปุํสเก สิมฺหิ นฺตุสฺส อํ โหติ วาฯ สิโลโปฯ

คุณวํ กุลํฯ

ปกฺเข –

สิมฺหิ มหาวุตฺตินา นฺตุสฺส อนฺโต อ โหติ, ตโต สิสฺส อํ โหติ, คุณวนฺตํ กุลํฯ

‘ยฺวาโท นฺตุสฺสา’ติ ยฺวาทีสุ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, เห คุณว, เห คุณวา, เห คุณวนฺตานิ, เห คุณวนฺตา, คุณวํ, คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, คุณวตา กุเลนฯ สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สติมํ กุลํ, สติมนฺตํ กุลํ อิจฺจาทิฯ

คจฺฉํ กุลํ, คจฺฉนฺตํ กุลํ, คจฺฉนฺตานิ กุลานิ อิจฺจาทิฯ

อิติ อการนฺตนปุํสกราสิฯ

อิการนฺตนปุํสกราสิ

อฏฺฐิ ติฏฺฐติ, อฏฺฐี ติฏฺฐนฺติฯ

๒๐๑. ฌลา วา [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔]ฯ

นปุํสเก ฌ, ลโต โยนํ นิ โหติ วาฯ ‘โยโลปนีสู’ติ ทีโฆฯ

อฏฺฐีนิ, เห อฏฺฐิ, เห อฏฺฐี, เห อฏฺฐีนิ, เห อฏฺฐี วา, อฏฺฐิํ, อฏฺฐินํ, อฏฺฐีนิ, อฏฺฐี, อฏฺฐินา, อฏฺฐีหิ, อฏฺฐีภิฯ เสสํ มุนิสมํฯ

สมาเสปิ สมฺมาทิฏฺฐิ กุลํ, สมฺมาทิฏฺฐีนิ กุลานิ อิจฺจาทิ, โยนํ โน, เน นตฺถิฯ

สฺมึมฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิสฺมึ, สมฺมาทิฏฺฐิมฺหิ, สมฺมาทิฏฺฐินิ, สมฺมาทิฏฺฐิเน กุเล, อริยวุตฺติเน กุเล อิติ วตฺตพฺพํฯ

เอวํ อกฺขิ, อจฺฉิ, สตฺถิ, ทธิ, วาริ อิจฺจาทโยฯ

อิติ อิการนฺตนปุํสกราสิฯ

อีการนฺตนปุํสกราสิ

อีการนฺเต ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺโส, ทณฺฑิ กุลํ, ทณฺฑีนิ กุลานิ, โยนํ โลเป ทณฺฑีฯ

‘เค วา’ติ รสฺโส, เห ทณฺฑิ, เห ทณฺฑี วา, เห ทณฺฑีนิ, เห ทณฺฑี, ทณฺฑิํ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑีนิ, ทณฺฑี, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สมาเสปิ สีฆยายิ จิตฺตํ, สีฆยายีนิ, สีฆยายี, เห สีฆยายิ, เห สีฆยายี วา, เห สีฆยายีนิ, เห สีฆยายี, สีฆยายิํ, สีฆยายินํ, สีฆยายีนิ อิจฺจาทิฯ

เอวํ สุขการิ ทานํ, จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี อิจฺจาทโย กุลสมฺพนฺธิโน จ เวทิตพฺพาฯ

อิติ อีการนฺตนปุํสกราสิฯ

อุการนฺตนปุํสกราสิ

อายุ ติฏฺฐติ, ‘ฌลา วา’ติ โยนํ นิตฺเต โลเป จ ทีโฆ, อายูนิ, อายู, เห อายุ, เห อายู, เห อายูนิ, เห อายู, อายุํ, อายุนํ, อายูนิ, อายูฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ

อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺเคปิ วตฺตติ, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ [ที. นิ. ๒.๓๖๙], อายุญฺจ โว กีวตโก นุ สมฺม [ชา. ๑.๑๕.๒๐๕], อายุ นุ ขีโณ มรณญฺจ สนฺติเก, น จายุ ขีโณ มรณญฺจ ทูเร’’ติ ปาฬิปทานิฯ

เอวํ จกฺขุ, หิงฺคุ, สิคฺคุ, ชตุ, วตฺถุ, มตฺถุ, มธุ, ธนุ, ติปุ, ทารุ, วสุ, อสฺสุ อิจฺจาทโยฯ

๒๐๒. อมฺพาทีหิ [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔; ‘อมฺพาทีหิ’ (พหูสุ)]ฯ

อมฺพุ, ปํสุอิจฺจาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วาฯ

ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป คตํฯ เสสํ อายุสมํฯ จิตฺรคุ, วหคุ, ทิคุ อิจฺจาทโยปิ อุการนฺตปกติกา เอวาติฯ

อิติ อุการนฺตนปุํสกราสิฯ

อูการนฺตนปุํสกราสิ

สิมฺหิ รสฺโส, โคตฺรภุ ญาณํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู, เห โคตฺรภูนิ, เหโคตฺรภู, โคตฺรภุํ, โคตฺรภุนํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภูฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ เอวํ สยมฺภุ ญาณํ, อภิภุ ฌานํ อิจฺจาทิฯ

อิติ อูการนฺตนปุํสกราสิฯ

นปุํสกลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สพฺพาทิราสิ

อถ สพฺพนามานิ ทีปิยนฺเตฯ

สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อญฺญ, อญฺญตร, อญฺญตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, ตฺย, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ,ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิมานิ อฏฺฐวีสติ สพฺพนามานิ นามฯ สพฺเพสํ ลิงฺคตฺถานํ สาธารณานิ นามานิ สพฺพนามานิฯ

ตตฺถ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถฯ

กตร, กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ

อุภยสทฺโท ทฺวินฺนํ อวยวานํ สมุทายตฺโถฯ

อิตรสทฺโท เอกโต วุตฺตสฺส ปฏิโยคีวจโนฯ

อญฺญสทฺโท ยถาธิคตมฺหา อปรวจโนฯ

อญฺญตร, อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ

ปุพฺพาทโย สทฺทา ทิสา, กาลาทิววตฺถานวจนาฯ

ยสทฺโท อนิยมตฺถวจโนฯ

ต, ตฺยสทฺทา ปรมฺมุเข ทูรวจนาฯ

เอตสทฺโท ปรมฺมุเข สมีปวจโน, สมฺมุเข ทูรวจโนฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอเตติ จกฺขุปถํ อติกฺกมิตฺวา ทูรคเต สนฺธายาหา’’ติ [ชา. อฏฺฐ ๔.๑๕.๑๐๔] วุตฺตํ, ตสฺมา ตสทฺทตฺเถปิ วตฺตติฯ

อิมสทฺโท สมฺมุเข สมีปวจโนฯ

อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ สมีป, ทูรตา จ ปริกปฺปพุทฺธิวเสนาปิ โหติฯ

กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ

เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺโถ อญฺญตฺโถ จฯ

อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโยฯ

ตตฺถ ตฺยสทฺโทปิ พหุลํ ทิสฺสติฯ ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺฐิตา, พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ [ชา. ๒.๒๑.๑๒๐], กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ [ชา. ๑.๑๖.๒๘๘], อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิอิจฺจาทิ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔]ฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย, ฆสญฺโญ, สิโลโป, สพฺพา อิตฺถี, สพฺพา, สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา, เห สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพายฯ

๒๐๓. ฆปาสสฺส สฺสา วา [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙]ฯ

ฆ, ปสญฺเญหิ สพฺพนาเมหิ สสฺส สฺสา โหติ วาฯ

๒๐๔. โฆสฺสํสฺสาสฺสายํติํสุ [ก. ๖๖; รู. ๒๐๕; นี. ๒๑๓]ฯ

สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติฯ

สพฺพสฺสาฯ

๒๐๕. สํสานํ [ก. ๑๖๘; รู. ๒๐๓; นี. ๓๕๓, ๓๖๘]ฯ

สพฺพาทีหิ นํวจนสฺส สํ, สานํ โหนฺติฯ

สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพายํฯ

๒๐๖. สฺมึโน สฺสํ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙]ฯ

สพฺพาทีหิ สฺมึโน สฺสํ โหติ วาฯ

สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุฯ

สทฺทนีติยํ นา, สฺมา, สฺมึนมฺปิ สฺสาเทโส วุตฺโต [นี. ๓๖๖]ฯ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิํ [ปารา. ๔๔๓], กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ [ปารา. ๒๙๐] ปาฬิฯ อิธ ปน สุตฺตวิภตฺเตน สาธิยติฯ สพฺพสฺสา กตํ, สพฺพสฺสา อเปติ, สพฺพสฺสา ฐิตํฯ

สพฺโพ ปุริโสฯ

๒๐๗. โยนเมฏ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗]ฯ

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติฯ

สพฺเพ ปุริสาฯ

อโตตฺเวว? สพฺพา อิตฺถิโย, อมู ปุริสาฯ

เห สพฺพ, เห สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพนฯ

๒๐๘. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ [ก. ๑๐๒; รู. ๒๐๒; นี. ๒๗๐]ฯ

นํมฺหิ จ สุ, หิสุ จ สพฺพาทีนํ อสฺส เอ โหติฯ

สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ

จูฬนิรุตฺติยํ ปน สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ วุตฺตํ, สพฺพา อเปติ, สพฺเพ ปติฏฺฐิตนฺติฯ ‘‘สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา สวตี’’ติ จ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕] จ ปาฬีฯ ตตฺถ ‘ตฺยาห’นฺติ เต+อหํ, ตสฺมึ มนฺเตติ อตฺโถฯ

สพฺพนาเมหิ จตุตฺถิยา อายาเทโสปิ ทิสฺสติ, ‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิฯ โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโต’’ติ [เถรคา. ๑๗๖] จ ‘‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ, ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถา’’ติ จ [ที. นิ. ๑.๒๖๓] ‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๗๐] จ ปาฬีฯ

สพฺพํ จิตฺตํฯ

๒๐๙. สพฺพาทีหิฯ

สพฺพาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติฯ

สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

พหุลาธิการา กฺวจิ นิสฺส ฏา, เฏปิ โหนฺติฯ ปาฬิยํ ปน นิสฺส ฏา, เฏปิ ทิสฺสนฺติ- ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเชฯ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร [พุ. วํ. ๒.๘๒]ฯ กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๐]ฯ เอวํ กตร, กตมสทฺทาปิ เญยฺยาฯ

อุภยสทฺเท อิตฺถิ, ปุเมสุ อุภยา, อุภโยติ ปฐเมกวจนรูปํ อปฺปสิทฺธํฯ มหาวุตฺตินา โยนํ โฏ วา โหติ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยํ อิตฺถิํ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยาย, อุภยาหิ, อุภยาภิฯ เสสํ สพฺพสมํฯ

อุภโย ปุริสา, อุภเย ปุริสา, อุภยํ, อุภโย, อุภเย, อุภเยน, อุภเยหิ, อุภเยภิ, อุภยสฺส, อุภเยสํ, อุภเยสานํฯ สพฺพสมํฯ

อุภยํ กุลํ ติฏฺฐติ, อุภยานิ, อุภยํ, อุภยานิฯ สพฺพสมํฯ ‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวญฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], โตเทยฺย, กปฺปา อุภโย, อิเธกรตฺติํ อุภโย วเสม, อุภเย เทวมนุสฺสา, อุภเย วสามเส’’ติ ปาฬิฯ

๒๑๐. สฺสํสฺสาสฺสาเยสิตเรกญฺเญติมานมิ [ก. ๖๓; รู. ๒๑๗; นี. ๒๑๐; ‘สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกญฺเญภิมานมิ’ (พหูสุ)]ฯ

สฺสมาทีสุ อิตรา, เอกา, อญฺญา, เอตา, อิมาสทฺทานํ อิ โหติฯ

อิตริสฺสา กตํ, อิตริสฺสา เทติ, อิตริสฺสา อเปติ, อิตริสฺสา ธนํ, อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ ฐิตํฯ เสสํ สพฺพสมํฯ

อญฺญา, อญฺญา, อญฺญาโย, อญฺญํ, อญฺญา, อญฺญาโย, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาหิ, อญฺญาภิ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาสํ, อญฺญาสานํ, อญฺญิสฺสา, อญฺญาหิ, อญฺญาภิ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญาสํ, อญฺญาสานํ, อญฺญาย, อญฺญิสฺสา, อญฺญายํ, อญฺญิสฺสํ, อญฺญาสุฯ เสสลิงฺเคสุ สพฺพสมํฯ

‘‘อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ [ปารา. ๗๓] ปาฬิ, อิธ สุตฺตวิภตฺเตน สิชฺฌติฯ เสสํ อญฺญตร, อญฺญตเมสุ สพฺพสมํฯ

อิติ สพฺพาทิอฏฺฐกราสิฯ

ปุพฺพา อิตฺถี, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพํ, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาหิ, ปุพฺพาภิ, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาสํ, ปุพฺพาสานํ, สตฺตมิยํ ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพายํ, ปุพฺพสฺสํ, ปุพฺพาสุฯ

๒๑๑. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗; จํ. ๒.๑.๑๕; ปา. ๑.๑.๓๔]ฯ

เตหิ ฉหิ โยนํ เอฏ โหติ วาฯ

ปุพฺเพ, ปุพฺพา, ปเร, ปรา, อปเร, อปรา, ทกฺขิเณ, ทกฺขิณา, อุตฺตเร, อุตฺตรา, อธเร, อธราฯ ตตฺถ ‘ปุพฺเพ ปุพฺพา’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคา, ตตฺรฏฺฐกา วา อตฺถา, ปุราตนา วา สตฺตา สงฺขารา จฯ ‘‘ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพเทวา, ปุพฺพาจริยา’’ติอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ พุทฺธา ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพา พุทฺธา วา ปุพฺพพุทฺธา’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เสเสสุฯ

ปุพฺเพสํ, ปุพฺเพสานํ, ปเรสํ, ปเรสานํ, อปเรสํ, อปเรสานํ, ทกฺขิเณสํ, ทกฺขิเณสานํ, อุตฺตเรสํ, อุตฺตเรสานํ, อธเรสํ, อธเรสานํฯ เสสํ เญยฺยํฯ

ปุพฺพาทีหีติ กึ? สพฺเพฯ

ฉหีติ กึ? เย, เตฯ

๒๑๒. นาญฺญญฺจ นามปฺปธานา [จํ. ๒.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๒๗-๒๙]ฯ

สุทฺธนามภูตา จ สมาเส อปฺปธานภูตา จ สพฺพาทิโต ปุพฺเพ วุตฺตํ สพฺพาทิการิยํ อญฺญญฺจ อุปริ วุจฺจมานํ สพฺพาทิการิยํ น โหติฯ 

ตตฺถ สุทฺธนามภูตํ สพฺพาทินาม น ชานาตีติ อตฺเถน พาลวาจโก อญฺญสทฺโท, อาชานาตีติ อตฺเถน มชฺเฌมคฺคผลญาณวาจโก อญฺญสทฺโท, อรหตฺตผลญาณวาจโก อญฺญสทฺโท, ‘ปุพฺโพ โลหิต’นฺติอาทีสุ ปุพฺพสทฺโท, อติเรกปรมาทิวาจโก ปรสทฺโท, ทิสากาลาทิโต อญฺเญสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ทกฺขิณุ’ตฺตรสทฺทา จ สงฺขฺยตฺถวาจิโต อญฺโญ เอกสทฺโท จาติ สพฺพเมตํ สุทฺธนามํ นาม, ตโต สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

อปฺปธาเน ทิฏฺฐปุพฺพ, คตปุพฺพ, ปิยปุพฺพ อิจฺจาทิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ทิฏฺโฐ ทิฏฺฐปุพฺโพ พุทฺโธ ปุริเสนฯ ปุพฺเพ ทิฏฺโฐ เยนาติ วา ทิฏฺฐปุพฺโพ ปุริโส พุทฺธํฯ เอวํ คตปุพฺโพ มคฺโค ปุริเสน, คตปุพฺโพ วา ปุริโส มคฺคํฯ ปิยา วุจฺจติ ภริยา, ปิยา ปุพฺพา ปุราณา เอตสฺสาติ ปิยปุพฺโพ, ปิโย วุจฺจติ ปติ, ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสาติ ปิยปุพฺพาฯ เอเตหิ จ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

๒๑๓. ตติยตฺถโยเค [นี. ๓๕๐; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๐]ฯ

ตติยตฺเถน ปเทน โยเค สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํฯ

๒๑๔. จตฺถสมาเส [ก. ๑๖๖; รู. ๒๐๙; นี. ๓๔๙; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๑]ฯ

จตฺถสมาโส วุจฺจติ ทฺวนฺทสมาโส, ตสฺมึ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิฯ

ทกฺขิณา จ อุตฺตรา จ ปุพฺพา จ ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพา, ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํฯ

จตฺเถติ กึ? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยา อนฺตรทิสาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํฯ

๒๑๕. เวฏ [ก. ๑๖๕; รู. ๒๐๘; นี. ๓๔๘; จํ. ๒.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๓๒]ฯ

จตฺถสมาเส โยนํ เอฏ โหติ วาฯ

กตรกตเม, กตรกตมา, อิตริตเร, อิตริตรา, อญฺญมญฺเญ, อญฺญมญฺญา, ปุพฺพปเร, ปุพฺพปรา, ปุพฺพาปเร, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิฯ

อิเมสุ ปุพฺพาทีสุ สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ โหติ, ปุพฺพา, ปุพฺเพ, ปรา, ปเร, อปรา, อปเร, ทกฺขิณา, ทกฺขิเณ, อุตฺตรา, อุตฺตเร, อธรา, อธเรฯ

อิติ ปุพฺพาทิฉกฺกราสิฯ

ยา อิตฺถี, ยา, ยาโย, ยํ, ยา, ยาโย, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยายํ, ยสฺสํ, ยาสุฯ

โย ปุริโส, เย, ยํ, เย, เยน, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุฯ

ยํ จิตฺตํ, ยานิ จิตฺตานิ, ยํ, ยานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๑๖. ตฺยเตตานํ ตสฺส โส [ก. ๑๗๔; รู. ๒๑๑; นี. ๓๖๐]ฯ

อนปุํสกานํตฺย, ต, เอตสทฺทานํ ตพฺยญฺชนสฺส โส โหติ สิมฺหิฯ สิโลโปฯ

สา อิตฺถี, ตา, ตาโย, อิตฺถิโย, ตํ, ตา, ตาโย, ตายฯ

๒๑๗. สฺสา วา เตติมามูหิ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕-๖, ๒๐๙]ฯ

ฆ, ปสญฺเญหิ ตา, เอตา, อิมา, อมุสทฺเทหิ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ สฺสา โหติ วาฯ รสฺโสฯ

ตสฺสา กตํ, ตาหิ, ตาภิ, ตาย, ตสฺสาฯ

๒๑๘. ตาสฺสิ วา [ก. ๖๔; รู. ๒๑๖; นี. ๒๑๑]ฯ

สฺสํ, สฺสา, สฺสาเยสุ ฆสญฺญสฺส ตาสทฺทสฺส อิ โหติ วาฯ

ติสฺสาฯ

๒๑๙. เตติมาโต สสฺส สฺสาย [ก. ๖๕; รู. ๒๑๕; นี. ๒๑๒]ฯ

ตา, เอตา, อิมาหิ สสฺส สฺสายาเทโส โหติ วาฯ

ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตสฺสา, ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตายํ, ตสฺสา, ตสฺสํ, ติสฺสา, ติสฺสํ, ตาสุฯ

โส ปุริโส, เต ปุริสา, ตํ, เต, เตน, เตหิ, เตภิ, ตสฺส, เตสํ, เตสานํ, ตสฺมึ, ตมฺหิ, เตสุฯ

ตํ จิตฺตํ, ตานิ จิตฺตานิ, ตํ, ตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๒๐. ตสฺส โน สพฺพาสุ [ก. ๑๗๕; รู. ๒๑๒; นี. ๓๖๑]ฯ

ยฺวาทีสุ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตสฺส โน โหติฯ

เน ปุริสา, นํ, เน, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, นมฺหิ, เนสุฯ

เอตฺถ จ ‘สพฺพาสู’ติ วุตฺเตปิ ยา ยา วิภตฺติ ลพฺภติ, ตํ ตํ ญตฺวา โยเชตพฺพาฯ

นํ จิตฺตํ, เนหิ, เนภิฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

๒๒๑. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิมสฺส จ [ก. ๑๗๖; รู. ๒๑๓; นี. ๓๖๒]ฯ

สาทีสุ ตสฺส จ อิมสฺส จ ฏ โหติ วาฯ

อสฺสา อิตฺถิยา กตํ, อสฺสา, อสฺสาย เทติฯ สํมฺหิ ทีโฆ [นี. ๓๖๘] – อาสํ อิตฺถีนํ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา [ชา. ๑.๑.๖๕], อสฺสา อเปติ, อสฺสา, อสฺสาย ธนํ, อาสํ ธนํ, ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๙๖] เอตฺถ ‘สาน’นฺติ เวทนานํ, มหาวุตฺตินา ตสฺส สตฺตํฯ อสฺสา, อสฺสํ ฐิตํฯ

อสฺส ปุริสสฺส, อาสํ ปุริสานํฯ เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๒๑]ฯ อสฺมา, อมฺหา, อสฺส, อาสํ, อสฺมึ, อมฺหิฯ

อสฺส จิตฺตสฺสฯ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

เอสา อิตฺถี, เอตา, เอตาโย, เอตํ, เอตา, เอตาโย, เอตาย, เอตสฺสา, เอติสฺสา กตํฯ

เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต, เอเตนฯ

เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เอเตนฯ สพฺพํ ตสทฺทสมํ ฐเปตฺวา นตฺตํ, ฏตฺตญฺจฯ

๒๒๒. สิมฺหานปุํสกสฺสายํ [ก. ๑๗๒; รู. ๒๑๘; นี. ๓๐๖-๗; ‘สิมฺห…’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ นปุํสกโต อญฺญสฺส อิมสฺส อยํ โหติฯ สิโลโปฯ

อยํ อิตฺถี, อิมา, อิมาโย, อิมํ, อิมา, อิมาโย, อิมาย, อิมสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาหิ, อิมาภิ, อิมาย, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสาย, อิมาสํ, อิมาสานํ, อาสํฯ ปญฺจมีรูปํ ตติยาสมํ, ฉฏฺฐีรูปํ จตุตฺถีสมํฯ อิมาย, อิมายํ, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสํ, อิมาสุฯ

อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเมฯ

๒๒๓. นามฺหินิมิ [ก. ๑๗๑; รู. ๒๑๙; นี. ๓๕๗; ‘นามฺหนิมฺหิ’ (พหูสุ)]ฯ

นามฺหิ อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส อน, อิมิอาเทสา โหนฺติฯ

อิมินา, อเนน, อิเมหิ, อิเมภิฯ

๒๒๔. อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ [ก. ๑๗๐; รู. ๒๒๐; นี. ๓๕๖]ฯ

อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส เฏ โหติ วา สุ, นํ, หิสุฯ

เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมา, อิมมฺหา, อสฺมา, อมฺหา, อิเมหิ, อิเมภิ, เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมึ, อิมมฺหิ, อสฺมึ, อมฺหิ, อิเมสุ, เอสุฯ

‘‘อนมฺหิ ภทฺเท สุโสเณ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติ [ชา. ๑.๕.๑๓๐ (อนมฺหิ กาเล สุโสณิ)] ปาฬิ- ‘อนมฺหี’ติ อิมสฺมึ ฐาเน, มหาวุตฺตินา สฺมึมฺหิ อนาเทโสฯ

อิมํ จิตฺตํฯ

๒๒๕. อิมสฺสิทํ วา [ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ อิมสฺส เตหิ อํ, สีหิ สห อิทํ โหติ วาฯ

อิทํ จิตฺตํ, อิมานิ จิตฺตานิ, อิมํ, อิทํ, อิมานิ, อิมินา, อเนนฯ สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

อิธ มิสฺสกรูปํ วุจฺจติ –

ยา, สา อิตฺถี, ยา, ตา อิตฺถิโย, ยํ, ตํ อิตฺถิํ, ยา, เอสา อิตฺถี, ยา, เอตา อิตฺถิโย, ยํ, เอตํ อิตฺถิํ, ยา, อยํ อิตฺถี, ยา, อิมา อิตฺถิโย, ยํ, อิมํ อิตฺถิํ, โย, โส ปุริโส, เย, เต ปุริสาอิจฺจาทโยฯ

‘‘ส โข โส กุมาโร วุทฺธิมนฺวายา’’ติ เอตฺถ โส โส กุมาโรติ, ‘เอเส เส เอเก เอกตฺเถ’ติ เอตฺถ เอโส โส เอโก เอกตฺโถติ วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อตฺถปทํ, ปรํ ปรํ พฺยญฺชนมตฺตํฯ ‘‘อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑] เอตฺถ ปน ทฺเวปิ วิสุํ วิสุํ อตฺถปทานิ เอวาติฯ ยํ, ตํ, อิทนฺติ อิเม สทฺทา นิปาตรูปาปิ หุตฺวา ปาฬิวากฺเยสุ สญฺจรนฺติ สพฺพลิงฺควิภตฺตีสุ อภินฺนรูปาติฯ

๒๒๖. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ [นี. ๓๗๕-๖ ปิฏฺเฐ; ปา. ๒.๔.๓๔]ฯ

อนฺวาเทโส วุจฺจติ อนุกถนํ, ปุนกถนํ, อนฺวาเทสฐาเน อิม, เอตานํ เอนาเทโส โหติ ทุติยาวิภตฺตีสุฯ

อิมํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอนํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, อิเม ภิกฺขู วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอเน ภิกฺขู ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, เอตํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิอิจฺจาทินา วตฺตพฺพํฯ ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา [อ. นิ. ๓.๓๖], ยตฺวาธิกรณเมนํ ภิกฺขุํ อิจฺจาทีสุปิ [ที. นิ. ๑.๒๑๓] อนุกถนเมวฯ

๒๒๗. มสฺสามุสฺส [ก. ๑๗๓; รู. ๒๒๓; นี. ๓๕๙]ฯ

สิมฺหิ อนปุํสกสฺส อมุสฺส มสฺส โส โหติฯ

อสุ อิตฺถี, อมุ วา, อมู, อมุโย, อมุํ, อมู, อมุโย, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสา, อมุสฺสํ, อมูสุฯ

อสุ ปุริโส, อมุ วาฯ

๒๒๘. โลโปมุสฺมา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ

อมุโต โยนํ โลโป โหติฯ โว, โนปวาโทยํ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔]ฯ

อมู, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ, อมูภิฯ

๒๒๙. น โน สสฺสฯ

อมุโต สสฺส โน น โหติฯ

อมุสฺสฯ

มหาวุตฺตินา สมฺหิ มุสฺส ทุตฺตํ, อทุสฺสฯ ปาฬิยํ ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติํ ภตฺตํ อปาภต’’นฺติ [ชา. ๑.๔.๖๒] เอตฺถ คาถาวเสน อ-การโลโปฯ อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิ, อมุสฺส, อทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุฯ

๒๓๐. อมุสฺสาทุํ [ก. ๑๓๐; รู. ๒๒๕; นี. ๓๐๘]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ อมุสฺส เตหิ สห อทุํ โหติ วาฯ

อมุํ จิตฺตํ, อทุํ จิตฺตํ, อมูนิ, อมุํ, อทุํ, อมูนิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ ‘สกตฺเถ’ติ สุตฺเตน กปจฺจเย กเต สพฺพาทิรูปํ นตฺถิฯ อมุกา กญฺญา, อมุกา, อมุกาโยฯ อมุโก ปุริโส, อมุกา ปุริสาฯ อมุกํ จิตฺตํ, อมุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทิฯ

๒๓๑. เก วาฯ

เก ปเร อมุสฺส มสฺส โส โหติ วาฯ

อสุกา อิตฺถี, อสุกา, อสุกาโยฯ อสุโก ปุริโส, อสุกา ปุริสาฯ อสุกํ กุลํ, อสุกานิ กุลานิฯ สพฺพํ กญฺญา, ปุริส, จิตฺตสมํฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ เอตฺถ ‘อิตฺถิยํ อา’ติ วิภตฺตสุตฺเตน กึสทฺทโต อิตฺถิยํ อาปจฺจโยฯ

๒๓๒. กึสฺส โก [ก. ๒๒๗-๙; รู. ๒๗๐, ๒๒๖; นี. ๔๕๖-๗-๘? ‘กิสฺส โก สพฺพาสุ’ (พหูสุ)]ฯ

สพฺเพสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ กึสฺส โก โหติฯ

กา อิตฺถี, กา, กาโย, กํ, กา, กาโย, กาย, กสฺสา อิจฺจาทิ สพฺพสมํฯ โก ปุริโส, เก ปุริสา, กํ, เก, เกน, เกหิ, เกภิ, กสฺสฯ

๒๓๓. กิ สสฺมึสุ วานิตฺถิยํฯ

อนิตฺถิลิงฺเค ส, สฺมึสุ กึสทฺทสฺส กิ โหติ วาฯ

กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ, กสฺส, กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมึ, กมฺหิ, กิสฺมึ, กิมฺหิ, เกสุฯ

๒๓๔. กิมํสิสุ นปุํสเก [‘กิมํสิสุ สห นปุํสเก’ (พหูสุ)]ฯ

นปุํสเก อํ, สิสุ กึสทฺทสฺส เตหิ อํสีหิ สห กึ โหติฯ

กึ จิตฺตํ, กานิ, กึ, กํ วา, กานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ อิทํ ปุจฺฉนตฺถสฺส สุทฺธกึสทฺทสฺส รูปํฯ

‘จิ’อิตินิปาเตน ยุตฺเต ปน เอกจฺจตฺถํ วา อปฺปตฺถํ วา วทติฯ กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโย, กิญฺจิ อิตฺถิํ, กาจิ, กายจิ, กาหิจิ, กายจิ, กสฺสาจิ, กาสญฺจิ, กุโตจิ, กาหิจิฯ สตฺตมิยํ - กายจิ, กตฺถจิ, กาสุจิฯ

โกจิ ปุริโส, เกจิ, กิญฺจิ, เกจิ, เกนจิ, เกหิจิ, กสฺสจิ, เกสญฺจิ, กิสฺมิญฺจิ, กิมฺหิจิ, กตฺถจิ, เกสุจิฯ

กิญฺจิ กุลํ, กานิจิ กุลานิ, กิญฺจิ, กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

ปุน ยสทฺเทน ยุตฺเต สกลตฺถํ วทติฯ ยา กาจิ อิตฺถี, ยากาจิ อิตฺถิโยฯ

โย โกจิ ปุริโส, เย เกจิ, ยํ กิญฺจิ, เย เกจิ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสญฺจิ ยโต กุโตจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํเกสญฺจิ, ยสฺมึ กิสฺมิญฺจิ, ยมฺหิ กิมฺหิจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, เยสุ เกสุจิฯ

ยํ กิญฺจิจิตฺตํ, ยานิ กานิจิ, ยํ กิญฺจิ, ยานิ กานิจิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

สงฺขฺยาราสิ

เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺเถ ปวตฺโต เอกวจนนฺโตว, อญฺญตฺเถ ปวตฺโต เอกพหุวจนนฺโตฯ

ตตฺถ สงฺขฺยตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกํ, เอกาย, เอกิสฺสา อิจฺจาทิฯ ปุนฺนปุํสเกสุ เอกวจเนสุ ปุริส, จิตฺตรูปเมวฯ

อญฺญตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกา อิตฺถิโย, เอกํ, เอกา, เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาหิ, เอกาภิ อิจฺจาทิฯ

เอโก ปุริโส, เอเก, เอกํ, เอเก, เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํฯ ปุลฺลิงฺค สพฺพสมํฯ

เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ, เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

กปจฺจเย ปเร สพฺพาทิรูปํ นตฺถิฯ

‘‘เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหริ [ชา. ๑.๔.๑๗๕]ฯ เอกากินี คหฏฺฐาหํ, มาตุยา ปริโจทิตา’’ติ [อป. เถรี ๒.๓.๑๘๘] ปาฬิ, เอกโก ปุริโส, เอกกํ, เอกเกนฯ เอกกํ กุลํ อิจฺจาทิ เอกวจนนฺตเมว, เอกกานํ พหุตฺเต วตฺตพฺเพ ทฺเว เอกกา, ทฺเว เอกเก, ทฺวีหิ เอกเกหีติ ลพฺภติฯ ‘‘ปญฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิฯ อิมินา นเยน พหุวจนมฺปิ ลพฺภติฯ ‘เอกา’ติ มิสฺสกาฯ

ปฏิเสธยุตฺเต ปน อเนกา อิตฺถิโย, อเนกาสํ อิตฺถีนํฯ อเนเก ปุริสา, อเนเกสํ ปุริสานํฯ อเนกานิ กุลานิ, อเนเกสํ กุลานํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เนกานิ ธญฺญคณานิ, เนกานิ เขตฺตคณานิ, เนกานํ ธญฺญคณานํ, เนกานํ เขตฺตคณาน’’นฺติปิ อตฺถิฯ

เอกจฺจ, เอกจฺจิย, กติ, พหุสทฺทาปิ อิธ วตฺตพฺพาฯ เอกจฺจา อิตฺถี, เอกจฺจา, เอกจฺจาโยติ สพฺพํ กญฺญาสมํฯ

เอกจฺโจ ปุริโสฯ

๑๓๕. เอกจฺจาทีหฺยโต [‘เอกจฺจาทีหโต’ (พหูสุ)]ฯ

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติฯ

เอกจฺเจ ปุริสา, เอกจฺเจ ปุริเสฯ เสสํ ปุริสสมํฯ อาทิสทฺเทน อปฺเปกจฺจ, เอกติย, อุภาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ อปฺเปกจฺเจ ปุริสา, เอกติเย ปุริสา, อุเภ ปุริสาฯ

เอกจฺจํ จิตฺตํฯ

๒๓๖. น นิสฺส ฏาฯ

เอกจฺจาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติฯ

เอกจฺจานิ จิตฺตานิฯ เสสํ จิตฺตสมํฯ

เอกจฺจิย, เอกจฺเจยฺย, เอกติยสทฺทา กญฺญา, ปุริส, จิตฺตนยาฯ ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิป [สํ. นิ. ๑.๑๒๗]ฯ สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธฯ กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติ [ชา. ๑.๑.๗๓] จ ‘‘ปริวาริตา มุญฺจเร เอกจฺเจยฺยา’’ติ จ ‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสู’’ติ จ ปาฬี – ตตฺถ ‘นิปฺลวิต’นฺติ อุทกโต อุพฺภตํฯ

กติสทฺโท พหุวจนนฺโตวฯ

๒๓๗. ฏิกติมฺหา [รู. ๑๒๐ ปิฏฺเฐ]ฯ

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติฯ

กติ อิตฺถิโย, กติ ปุริสา, กติ ปุริเส, กติ จิตฺตานิฯ กติหิ อิตฺถีหิ, กติหิ ปุริเสหิ, กติหิ จิตฺเตหิฯ

๒๓๘. พหุกตีนํ [‘พหุ กตินฺนํ’ (พหูสุ)]ฯ

นํมฺหิ พหุ, กตีนํ อนฺเต นุก โหติฯ

กตินฺนํ อิตฺถีนํ, กตินฺนํ ปุริสานํ, กตินฺนํ จิตฺตานํ, อยํ นาคโม พหุลํ น โหติ, ‘กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี’ติ จ ทิสฺสติฯ ‘‘พหูนํ วสฺสสตานํ, พหูนํ วสฺสสหสฺสาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ กุสลธมฺมานํ, พหูนํ อกุสลธมฺมาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชิํสุ ตถาคตา’’ติ [วิ. ว. ๘๐๗] จ ปาฬีฯ

กติสุ อิตฺถีสุ, กติสุ ปุริเสสุ, กติสุ จิตฺเตสุฯ

พหุสทฺเท ทฺวีสุ นํวจเนสุ พหุนฺนํ, พหุนฺนนฺติ วตฺตพฺพํฯ เสสํ เธนุ, ภิกฺขุ, อายุสทิสํฯ

กปจฺจเย กญฺญา, ปุริส, จิตฺตสทิสํ, พหู อิตฺถิโย, พหุกา อิตฺถิโยฯ พหู ปุริสา, พหโว ปุริสา, พหุกา ปุริสาฯ พหูนิ จิตฺตานิ, พหุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํฯ พหูนํ สมุทายาเปกฺขเน สติ เอกวจนมฺปิ ลพฺภติ, ‘‘พหุชนสฺส อตฺถาย พหุชนสฺส หิตาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตายา’’ติ [อ. นิ. ๑.๑๔๑] ปาฬิฯ

อุภสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘อุภโคหิ โฏ’ติ โยนํ โฏ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ คจฺฉนฺติ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ ปสฺสติฯ

๒๓๙. สุหิสุภสฺโส [นี. ๓๑๓ (รู. ๑๐๙ ปิฏฺเฐ)]ฯ

สุ, หิสุ อุภสฺส อนฺโต โอ โหติฯ

อุโภหิ, อุโภสุฯ

๒๔๐. อุภินฺนํ [ก. ๘๖; นีรู. ๒๒๗; นี. ๓๔๑]ฯ

อุภมฺหา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติฯ

อุภินฺนํฯ 

สพฺพตฺถ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลหิ โยเชตพฺพํฯ

๒๔๑. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นิ. ๓๑๐]ฯ

โยสุ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุเว, ทฺเว โหนฺติฯ ‘ทฺวินฺน’นฺติ วจนํ ทฺวิสฺส พหุวจนนฺตนิยมตฺถํฯ

ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว ปุริสา, ทฺเว ปุริเส, ทฺเว จิตฺตานิ, ทุเว อิตฺถิโย, ทุเว ปุริสา, ทุเว ปุริเส, ทุเว จิตฺตานิ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิฯ

๒๔๒. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ [ก. ๖๗; นี. ๒๒๙; นี. ๒๑๔]ฯ

นํมฺหิ ปเร ทฺวาทีนํ อฏฺฐารสนฺตานํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นุก โหติฯ อุ-กาโร อุจฺจารณตฺโถฯ กานุพนฺธํ ทิสฺวา อนฺเตติ ญายติฯ

ทฺวินฺนํฯ

๒๔๓. ทุวินฺนํ นํมฺหิ [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นี. ๒๔๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุวินฺนํ โหติ วาฯ

ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ มหาวุตฺตินา สุมฺหิ ทุเว โหติ, นาคสฺส ทุเวสุ ทนฺเตสุ นิมฺมิตา [วิ. ว. ๗๐๖], จกฺกานิ ปาเทสุ ทุเวสุ วินฺทติ [ที. นิ. ๓.๒๐๕]ฯ เอวญฺจ สติ ทุเวหิ, ทุเวภีติปิ สิทฺธเมว โหติ, อยํ ทฺวิสทฺโท อุภสทฺโท วิย อลิงฺโคฯ

๒๔๔. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

อิตฺถิยํ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ติสฺโส, จตสฺโส โหนฺติฯ

ติสฺโส อิตฺถิโย, จตสฺโส อิตฺถิโยฯ

มหาวุตฺตินา หิสุ จ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ, ‘‘ติสฺเสหิ จตสฺเสหิ ปริสาหิ, จตสฺเสหิ สหิโต โลกนายโก’’ติ ปาฬีฯ ตีหิ, ตีภิ อิตฺถีหิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ อิตฺถีหิฯ

๒๔๕. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา [ที. นิ. ๓.๒๐๕]ฯ

อิตฺถิยํ นํมฺหิติ, จตุนฺนํ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติฯ

ติสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, จตสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, ติณฺณํ อิตฺถีนํ, จตุนฺนํ อิตฺถีนํ, สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต โหติ, จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย โหติ มนาโปติ [ที. นิ. ๑.๓๐๔], ติสฺเสหิ, จตสฺเสหิ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติสฺสนฺนํ, จตสฺสนฺนํ, ติณฺณํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุฯ

ปาฬิยํ ‘‘จตสฺเสหี’’ติ ทิฏฺฐตฺตา ติสฺเสสุ, จตสฺเสสูติปิ ทิฏฺฐเมว โหติฯ

๒๔๖. ปุเม ตโย จตฺตาโร [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

ปุลฺลิงฺเค โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตโย, จตฺตาโร โหนฺติฯ

ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส, จตฺตาโร ปุริสา, จตฺตาโร ปุริเสฯ

๒๔๗. จตุโร จตุสฺส [ก. ๗๘, ๒๐๕, ๓๑; รู. ๑๖๐; นี. ๒๓๔; ‘จตุโร วา จตุสฺส’ (พหูสุ)]ฯ

ปุเม สวิภตฺติสฺส จตุสทฺทสฺส จตุโร โหติฯ

จตุโร ปุริสา, จตุโร ปุริเสฯ กถํ จตุโร นิมิตฺเต นาทสฺสิํ, จตุโร ผลมุตฺตเมติ? ‘‘ลิงฺควิปลฺลาสา’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิฯ

๒๔๘. อิณฺณํอิณฺณนฺนํ ติโต ฌา [ก. ๘๗; รู. ๒๓๑; นี. ๒๔๓; ‘ณฺณํณฺณนฺนํติโก ฌา’ (พหูสุ)]ฯ

ฌสญฺญมฺหา ติมฺหา นํวจนสฺส อิณฺณํ, อิณฺณนฺนํ โหนฺติฯ

ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุฯ

๒๔๙. ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑]ฯ

นปุํสเก โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตีณิ, จตฺตาริ โหนฺติฯ

ตีณิ จิตฺตานิ, จตฺตาริ จิตฺตานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

วจนสิลิฏฺฐตฺเต ปน สติ วิสทิสลิงฺควจนานมฺปิ ปทานํ อญฺญมญฺญสํโยโค โหติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], ตโยมหาภูตา, ตโย มหาภูเต [ปฏฺฐา. ๑.๑.๕๘], สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ กญฺญา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ รตนา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณํ โหติ [สํ. นิ. ๒.๕๐] อิจฺจาทิฯ

คาถาสุ วิปลฺลาสาปิ พหุลํ ทิสฺสนฺติ, อญฺเญ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, สตญฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ สุตฺวา, อตฺถานิ จินฺตยิตฺวาน, อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา, กึ ตฺวํ อตฺถานิ ชานาสิ, อิจฺเฉยฺยามิ ภนฺเต สตฺตปุตฺตานิ, สิวิปุตฺตานิ อวฺหย [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓๕], ปุตฺตทารานิ โปเสนฺติ, พลีพทฺทานิ โสฬส อิจฺจาทิฯ

อิธ เสสสงฺขฺยานามานิ ทีปิยนฺเตฯ

๒๕๐. ฏ ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ [ก. ๑๓๔; รู. ๒๕๑; นี. ๒๔๗]ฯ

ปญฺจาทีหิ อฏฺฐารสนฺเตหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ โยนํ ฏ โหติฯ

ปญฺจ อิตฺถิโย, ปญฺจ ปุริสา, ปุริเส, ปญฺจ จิตฺตานิ, ฉ อิตฺถิโยฯ

ฬาคเม ปน ‘‘อิตฺถิภาวา น มุจฺจิสฺสํ, ฉฬานิ คติโย อิมา’’ติ ปาฬิฯ

ฉ ปุริสา, ฉ ปุริเส, ฉ จิตฺตานิฯ เอวํ สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทส, เอกาทส…เป.… อฏฺฐารสฯ

๒๕๑. ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม [ก. ๙๐; รู. ๒๕๒; นี. ๒๔๗]ฯ

สุ, นํ, หิสุ ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ อสฺส อตฺตเมว โหติ, น เอตฺตํ วา ทีฆตฺตํ วา โหติฯ

ปญฺจหิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุ, ฉหิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, สตฺตหิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุ, อฏฺฐหิ, อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐสุ, นวหิ, นวนฺนํ, นวสุ, ทสหิ, ทสนฺนํ, ทสสุ, เอกาทสหิ, เอกาทสนฺนํ, เอกาทสสุ…เป.… อฏฺฐารสหิ, อฏฺฐารสนฺนํ, อฏฺฐารสสุฯ

เอเต สพฺเพ อลิงฺคา พหุวจนนฺตา เอวฯ

‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ วีส, ติํส, จตฺตาลีส, ปญฺญาเสหิ อาปจฺจโย, มหาวุตฺตินา สิมฺหิ รสฺโส สิโลโป จ, ‘นิคฺคหีต’นฺติ วิกปฺเปน นิคฺคหีตาคโม, วิกปฺเปน อํโลโป, นาทีนํ เอกวจนานํ ยาเทโส, วีส อิตฺถิโย, วีสํ อิตฺถิโย, วีส ปุริสา, วีสํ ปุริสา, วีส ปุริเส, วีสํ ปุริเส, วีส จิตฺตานิ, วีสํ จิตฺตานิ, วีสาย อิตฺถีหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย ปุริเสหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย กุเลหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย อิตฺถีนํ, ปุริสานํ, กุลานํ, สตฺตมิยํ วีสาย อิตฺถีสุ, ปุริเสสุ, กุเลสุฯ

ติปจฺจเย วีสติ, ติํสติสทฺทาปิ สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา วิย นิจฺจํ อิตฺถิ ลิงฺเคกวจนนฺตา เอว, สิ, อํโลโป, วีสติ อิตฺถิโย, วีสติ ปุริสา, ปุริเส, วีสติ กุลานิ, วีสติยา อิตฺถีหิ, อิตฺถีนํ, ปุริเสหิ, ปุริสานํ, กุเลหิ, กุลานํ, วีสติยา, วีสติยํ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลสุ, เอวํ ยาวนวุติยา เวทิตพฺพาฯ วคฺคเภเท ปน สติ พหุวจนมฺปิ วิกปฺเปน ทิสฺสติ, ทฺเว วีสติโย อิจฺจาทิฯ

สตํ, สหสฺสํ, ทสสหสฺสํ, สตสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสนฺติ อิเม นปุํสกลิงฺคาเยวฯ สงฺขฺเยยฺยปธาเน ปน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสีติ อิตฺถิลิงฺคํ ภวติฯ วคฺคเภเท ปน ทฺเว สตานิ, ตีณิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ โกฏิ, ปโกฏิ, โกฏิปโกฏิ, อกฺโขภิณีสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา เอวฯ เสสํ สพฺพํ ยาวอสงฺขฺเยยฺยา นปุํสกเมวฯ

สหสฺสํ กาสิ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ นาม, สตสหสฺสํ ลกฺขํ นามฯ

ทุวิธํ ปธานํ สงฺขฺยาปธานํ, สงฺขฺเยยฺยปธานญฺจฯ ปุริสานํ วีสติ โหติ, ปุริสานํ นวุติ โหติ, ปุริสานํ สตํ โหติ, สหสฺสํ โหติ อิจฺจาทิ สงฺขฺยาปธานํ นาม, วีสติ ปุริสา, นวุติ ปุริสา, สตํ ปุริสา, สหสฺสํ ปุริสา อิจฺจาทิ สงฺขฺเยยฺยปธานํ นามฯ

เอตฺถปิ วีสติสทฺโท อิตฺถิลิงฺเคกวจโน เอวฯ สต, สหสฺสสทฺทา นปุํสเกกวจนา เอวฯ สงฺขฺยาสทฺทานํ ปน ปทวิธานญฺจ คุณวิธานญฺจ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติฯ

สงฺขฺยาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

๒๕๒. สิมฺหาหํ [ก. ๑๔๙; รู. ๒๓๒; นี. ๓๑๙; ‘สิมฺหหํ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส อหํ โหติฯ

อหํ คจฺฉามิฯ

๒๕๓. มยมสฺมามฺหสฺส [ก. ๑๒๑; รู. ๒๓๓; นี. ๒๙๖]ฯ

โยสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน มยํ, อสฺมา โหนฺติ วาฯ

มยํ คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสามิฯ

ปกฺเข –

‘โยนเมฏ’ อิติ วิธิ, อมฺเห คจฺฉามฯ

๒๕๔. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวํมฺหิ จ [ก. ๑๔๖; รู. ๒๓๖; นี. ๓๒๔; ‘ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิจ’ (พหูสุ)]ฯ

สิมฺหิ จ อํมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวํ โหนฺติฯ

ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ [เถรคา. ๘๓๙], ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตุวํ ปสฺสติ, ตฺวํ ปสฺสติฯ

๒๕๕. อํมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํ [ก. ๑๔๓-๔; รู. ๒๓๔-๕; นี. ๓๒๒]ฯ

อํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตํ, มํ, ตวํ, มมํ โหนฺติฯ

มํ ปสฺสติ, มมํ ปสฺสติ, ตํ ปสฺสติ, ตวํ ปสฺสติ, อมฺเห ปสฺสติ, ตุมฺเห ปสฺสติฯ

๒๕๖. ทุติยาโยมฺหิ วา [ก. ๑๖๒; รู. ๒๓๗; นี. ๓๔๕; ‘ทุติเย โยมฺหิ วา’ (พหูสุ)]ฯ

ทุติยาโยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วาฯ

อมฺหํ, อมฺหากํ ปสฺสติ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ ปสฺสติฯ

๒๕๗. นาสฺมาสุ ตยามยา [ก. ๑๔๕, ๒๗๐; รู. ๒๓๘, ๑๒๐; นี. ๓๒๓, ๕๔๒]ฯ

นา, สฺมาสุ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยา, มยา โหนฺติฯ

มยา กตํ, ตยา กตํ, มยา อเปติ, ตยา อเปติฯ

๒๕๘. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส [ก. ๒๑๐; รู. ๒๓๙; นี. ๔๓๕]ฯ

ตยา, ตยีนํ ตสฺส ตฺว โหติ วาฯ

ตฺวยา กตํ, ตฺวยา อเปติ, อมฺเหหิ กตํ, ตุมฺเหหิ กตํฯ

๒๕๙. ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส [ก. ๑๔๑-๒; รู. ๒๔๑-๒; นี. ๓๒๑]ฯ

สมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตวาทโย โหนฺติฯ

มม ทียเต, มยฺหํ ทียเต, ตว ทียเต, ตุยฺหํ ทียเตฯ

๒๖๐. นํเสสฺวสฺมากํมมํ [นี. ๔๓๘]ฯ

นํ, เสสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน อสฺมากํ, มมํ โหนฺติฯ

มมํ ทียเต, อสฺมากํ ทียเตฯ

๒๖๑. งํงากํ นํมฺหิ [ก. ๑๖๑; รู. ๒๔๔; นี. ๓๔๔]ฯ

นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วาฯ

อมฺหํ ทียเต, อมฺหากํ ทียเต, ตุมฺหํ ทียเต, ตุมฺหากํ ทียเตฯ ปญฺจมิยํ มยา, ตยา, ตฺวยา, ปุพฺเพ วุตฺตาวฯ

๒๖๒. สฺมามฺหิ ตฺวมฺหาฯ

สฺมามฺหิ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตฺวมฺหา โหติฯ

ตฺวมฺหา อเปติ, อมฺเหหิ, ตุมฺเหหิ, มม, มมํ, มยฺหํ, ตว, ตุยฺหํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํฯ

๒๖๓. สฺมึมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิมยิ [ก. ๑๓๙; รู. ๒๔๕; นี. ๓๑๘]ฯ

สฺมึมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยิ, มยิ โหนฺติฯ

ตยิ, มยิ, ตฺวตฺเต ตฺวยิ, อมฺเหสุ, ตุมฺเหสุฯ

๒๖๔. สุมฺหามฺหสฺสาสฺมา [นี. ๔๓๘]ฯ

สุมฺหิ อมฺหสฺส อสฺมา โหติฯ

อสฺมาสุฯ

มหาวุตฺตินา โย, หิสุ อมฺหสฺส อสฺมาเทโส, โยนํ เอตฺตญฺจ, อสฺมา คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสติ, อสฺมาหิ กตํ, อสฺมากํ ทียเต, อสฺมาหิ อเปติ, อสฺมากํ ธนํ, อสฺมาสุ ฐิตํฯ ‘‘อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติ [ชา. ๑.๗.๖๘] ปาฬิ-อสฺเม อภิชปฺปนฺติ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตา หิ นายกา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๐] เถรีปาฬิ – ‘ปริจิณฺโณ’ติ ปริจาริโตฯ

จตุตฺถิยํ อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑] – ‘อธิปนฺนาน’นฺติ ทุกฺขาภิภูตานํฯ

ฉฏฺฐิยํ เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม [ชา. ๑.๔.๑๔๗], เอสา อสฺมากํ ธมฺมตาฯ

สตฺตมิยํ ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยาฯ ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺวมฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว [ชา. ๒.๒๑.๘๑] – ตตฺถ ‘ยํ กิจฺจ’นฺติ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ, ตว อสฺมาสุ ยา ภตฺติ, ตาย มยํ ตฺวมฺหา นิสฺสํสยตํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ

๒๖๕. อปาทาโท ปทเตกวากฺเย [จํ. ๖.๓.๑๕; ปา. ๘.๑.๑๗, ๑๘]ฯ

อปาทาทิมฺหิ ปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหา’มฺหานํ วิธิ โหติฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ

๒๖๖. โยนํหิสฺวปญฺจมฺยา โวโน [ก. ๑๔๗, ๑๕๑; รู. ๒๔๖, ๒๕๐; นี. ๓๒๕, ๓๒๙, ๓๓๐]ฯ

ปญฺจมีวชฺชิเตสุ โย, นํ, หิสุ ปเรสุ อปาทาโทปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ฐิตานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน โหนฺติ วาฯ

คจฺฉถ โว, คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม โน, คจฺฉาม อมฺเห, ปสฺเสยฺย โว, ปสฺเสยฺย ตุมฺเห, ปสฺเสยฺย โน, ปสฺเสยฺย อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหากํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหากํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหากํ, ธนํ โน, ธนํ อมฺหากํ, กตํ โว ปุญฺญํ, กตํ ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ, กตํ โน ปุญฺญํ, กตํ อมฺเหหิ ปุญฺญํฯ

อปญฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิฯ

อปาทาโทตฺเวว? พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ [ขุ. ปา. ๗.๑๒]ฯ

ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺเห คจฺฉามฯ

เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺฐติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺฐถ นคเรฯ

สวิภตฺตีนนฺตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํฯ

๒๖๗. เตเม นาเส [ก. ๑๔๘, ๑๕๐; รู. ๒๔๗, ๒๔๙; นี. ๓๒๖, ๓๒๘; จํ. ๖.๓.๑๗; ปา. ๘.๑.๒๑]ฯ

นา, เสสุ ตาทิสานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห, อมฺหสทฺทานํ เต, เม โหนฺติ วาฯ

กตํ เต ปุญฺญํ, กตํ ตยา ปุญฺญํ, กตํ เม ปุญฺญํ, กตํ มยา ปุญฺญํ, ทินฺนํ เต วตฺถํ, ทินฺนํ ตุยฺหํ วตฺถํ, ทินฺนํ เม วตฺถํ, ทินฺนํ มยฺหํ วตฺถํ, อิทํ เต รฏฺฐํ, อิทํ ตว รฏฺฐํ, อิทํ เม รฏฺฐํ, อิทํ มม รฏฺฐํฯ

๒๖๘. อนฺวาเทเส [จํ. ๖.๓.๒๐; ปา. ๘.๑.๒๓]ฯ

อนฺวาเทสฏฺฐาเน ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานาฯ

คาโม ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, อโถ นครมฺปิ โว ปริคฺคโหฯ เอวํ เสเสสุฯ

๒๖๙. สปุพฺพา ปฐมนฺตา วา [‘สํปุพฺพา ปฐมนฺถา วา’ (มูลปาเฐ) จํ. ๖.๑.๒๑; ปา. ๘.๑.๒๖]ฯ

สํวิชฺชติ ปุพฺพปทํ อสฺสาติ สปุพฺพํ, สปุพฺพา ปฐมนฺตปทมฺหา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ อนฺวาเทสฏฺฐาเนปิฯ

คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพลํ โว, อโถ นคเร กมฺพลํ ตุมฺหากํ วาฯ เอวํ เสเสสุฯ

๒๗๐. น จวาหาเหวโยเค [จํ. ๖.๓.๒๒; ปา. ๘.๑.๒๔]ฯ

จ, วา, ห, อห, เอวสทฺเทหิ โยเค ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติฯ

คาโม ตว จ มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา มม วา ปริคฺคโห อิจฺจาทิฯ

จาทิโยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครญฺจ เม ปริคฺคโหฯ

๒๗๑. ทสฺสนตฺเถนาโลจเน [จํ. ๖.๓.๒๓; ปา. ๘.๑.๒๕]ฯ

อาโลจนํ โอโลกนํ, อาโลจนโต อญฺญสฺมึ ทสฺสนตฺเถ ปยุชฺชมาเน ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติฯ

คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต – ‘คาโม’ติ คามวาสี มหาชโนฯ

อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว ปสฺสติ, คาโม โน ปสฺสติฯ

๒๗๒. อามนฺตนปุพฺพํ อสนฺตํว [‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว’ (พหูสุ) จํ. ๖.๓.๒๔; ปา. ๘.๑.๗๒]ฯ

อามนฺตนภูตํ ปุพฺพปทํ อสนฺตํ วิย โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ

เทวทตฺต! ตว ปริคฺคโหฯ

๒๗๓. น สามญฺญวจนเมกตฺเถ [จํ. ๖.๓.๒๕; ปา. ๘.๑.๗๓]ฯ

ตุลฺยาธิกรณภูเต ปเท สติ ปุพฺพํ สามญฺญวจนภูตํ อามนฺตนปทํ อสนฺตํ วิย น โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

มาณวก ชฏิล! เต ปริคฺคโหฯ

สามญฺญวจนนฺติ กึ? มาณวก เทวทตฺต! ตุยฺหํ ปริคฺคโหฯ

เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต! ยญฺญทตฺต! ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

๒๗๔. พหูสุ วา [จํ. ๖.๓.๒๖; ปา. ๘.๑.๗๔]ฯ

พหูสุ ชเนสุ ปวตฺตมานํ สามญฺญวจนภูตมฺปิ อามนฺตนปทํ เอกตฺเถ ปเท สติ อสนฺตํ วิย น โหติ วาฯ

พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

สพฺพาทิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ

อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเตฯ

วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺฐาเน ฐิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยาฯ

๒๗๕. โต ปญฺจมฺยา [ก. ๒๔๘; รู. ๒๖๐; นี. ๔๙๓; จํ. ๔.๓.๖; ปา. ๕.๔.๔๕]ฯ

ปญฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติฯ

โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กญฺญโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโตฯ มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต, ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโตฯ

อิม, เอต, กึสทฺเทหิ โตฯ

๒๗๖. อิโตเตตฺโตกุโต [‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. ๔.๓.๘; ปา. ๗.๒.๑๐๔]ฯ

อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโตฯ เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตญฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กึสทฺทสฺส กุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุฯ

๒๗๗. อภฺยาทีหิ [ปา. ๕.๓.๙]ฯ

อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปญฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํฯ

อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถฯ

ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถฯ

อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถฯ

ปจฺฉโต, เหฏฺฐโต, อุปริโตฯ

๒๗๘. อาทฺยาทีหิ [จํ. ๔.๓.๙; ปา. ๕.๔.๔๔]ฯ

อาทิปภุตีหิ อปญฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติฯ

อาทิโต, มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติฯ

ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. ๓.๔๔], ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิฯ

ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๙.๕๘] ปฐมตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ

อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถฯ

ปรโตโฆโส, นาทิฏฺฐา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถฯ

๒๗๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา [ก. ๒๔๙; รู. ๒๖๖; นี. ๔๙๔; จํ. ๔.๑.๑๐; ปา. ๕.๓.๑๐]ฯ

สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติฯ

สพฺพสฺมึ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิฯ เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อญฺญตฺร, อญฺญตฺถ อิจฺจาทิฯ

ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถฯ

๒๘๐. กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ [ก. ๒๕๑; รู. ๒๖๙; นี. ๔๙๙; จํ. ๔.๑.๑๑; ปา. ๕.๓.๑๑, ๑๒]ฯ

กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติฯ

กสฺมึ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺวฯ ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. ๑.๑๗๑], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิฯ

เอตสฺมึ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมึ อิเมสูติ วา อิห, อิธฯ

๒๘๑. ธิ สพฺพา วา [ก. ๒๕๐; รู. ๒๖๘; นี. ๕๐๒]ฯ

สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วาฯ

นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. ๑.๙๐]ฯ

๒๘๒. ยา หิํ [ก. ๒๕๕; รู. ๒๗๕; นี. ๕๐๔]ฯ

ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติฯ

ยหิํฯ

๒๘๓. ตา หญฺจ [ก. ๒๕๓; รู. ๒๗๓; นี. ๕๐๑]ฯ

ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติ หญฺจฯ

ตหิํ, ตหํฯ ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติฯ

๒๘๔. กึสฺส กุกญฺจ [ก. ๒๕๑, ๒๒๗-๘-๙; รู. ๒๒๖, ๒๗๐-๑-๒; นี. ๕๐๐, ๔๕๖-๗, ๔๖๐]ฯ

กึมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ, ตํ โหติฯ กึสฺส กุตฺตํ กตฺตญฺจ โหติฯ

กุหิํ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติฯ กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๒.๖๓]ฯ กุหิญฺจิ, กุหิญฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิติ สามญฺญสตฺตมฺยนฺตราสิฯ

กาลสตฺตมฺยนฺตํ วุจฺจเตฯ

๒๘๕. สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเลทา [ก. ๒๕๗; รู. ๒๗๖; นี. ๕๐๕]ฯ

สพฺพ, เอก, อญฺญ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติฯ

สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมึ กาเล เอกทา, อญฺญสฺมึ กาเล อญฺญทา, ยสฺมึ กาเล ยทา, ตสฺมึ กาเล ตทาฯ

๒๘๖. กทากุทาสทาอธุเนทานิ [ก. ๒๕๗-๘-๙; รู. ๒๗๖-๘-๙; นี. ๕๐๕-๖-๗]ฯ

เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

กึสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ

๒๘๗. อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา [ก. ๒๕๙; รู. ๒๗๙, ๔๒๓; นี. ๕๐๗]ฯ

เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อิมสฺมึ ทิวเสตฺยตฺโถฯ

สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเนฯ น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. ๗๑], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมึ ทิวเสฯ

อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถฯ

อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ, กึสฺมึ กาเล กรหฯ กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิญฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติฯ กิญฺจนํ, กุหิญฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อพฺยยปทานิ

อุปสคฺคปทราสิ

อถ อพฺยยปทานิ ทีปิยนฺเตฯ

ฉพฺพิธานิ อพฺยยปทานิ อุปสคฺคปทํ, นิปาตปทํ, วิภตฺติปจฺจยนฺตปทํ, อพฺยยีภาวสมาสปทํ, อพฺยยตทฺธิตปทํ, ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทนฺติฯ พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นานาลิงฺควิภตฺติวจเนหิ นตฺถิ รูปพฺยโย เอเตสนฺติ อพฺยยา, อสงฺขฺยาติ จ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ วิภตฺติปจฺจยนฺตปทโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ อพฺยยีภาวสมาสมฺหิ วิภตฺตีนํ วิธิ สมาสกณฺเฑ วกฺขติ, ตสฺมา ตานิ ทฺเว ฐเปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ อิธ วุจฺจนฺเตฯ

๒๘๘. อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ [จํ. ๒.๑.๓๘; ปา. ๒.๔.๘๒]ฯ

อสงฺขฺเยหิ ปเทหิ ยถารหํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, เกหิจิ ปเทหิ ปฐมาย โลโป, เกหิจิ ปเทหิ ทุติยาย โลโป…เป.… เกหิจิ สตฺตมิยา, เกหิจิ ทฺวินฺนํ, เกหิจิ ติสฺสนฺนํ…เป.… เกหิจิ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ อาวุโส, โภ, ภนฺเตอิจฺจาทีหิ อามนฺตนนิปาเตหิ อตฺถิ, นตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา, สิยา, สิยุํ, สาธุ, ตุณฺหีอิจฺจาทีหิ จ ปฐมาย โลโปฯ

จิรํ, จิรสฺสํ, นิจฺจํ, สตตํ, อภิณฺหํ, อภิกฺขณํ, มุหุตฺตํ อิจฺจาทีหิ อจฺจนฺตสํโยคลกฺขเณ ทุติยายฯ

ยถา, ตถา, สพฺพถา, สพฺพโส, มุสา, มิจฺฉาอิจฺจาทีหิ ตติยายฯ

กาตุํ, กาตเว อิจฺจาทีหิ จตุตฺถิยาฯ

สมนฺตา, สมนฺตโต, ทีฆโส, โอรโสอิจฺจาทีหิ ปญฺจมิยาฯ

ปุเร, ปุรา, ปจฺฉา, อุทฺธํ, อุปริ, อโธ, เหฏฺฐา, อนฺตรา, อนฺโต, รโห, อาวิ, หิยฺโย, สุเวอิจฺจาทีหิ สตฺตมิยา โลโปฯ

นโมสทฺทมฺหา ‘‘นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถู’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอตฺถ ทุติยายฯ

สยํสทฺทมฺหา ‘‘กุสูโล สยเมว ภิชฺชเต’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘สยํ กตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๙๑, ๑๙๓] เอตฺถ ตติยาย, อิจฺจาทินา ยถารหวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อิติ, เอวํสทฺเทหิ ปโยคานุรูปํ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ โลปํ อิจฺฉนฺติฯ

อุปสคฺเคหิปิ อตฺถานุรูปํ ตํตํวิภตฺติโลโปฯ

รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘เตหิ ปฐเมกวจนเมว ภวตี’’ติ [รู. ๑๓๑ (ปิฏฺเฐ)] วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อภิกฺกมติ, อภิธมฺโม’’ อิจฺจาทีสุ ธาตุลิงฺคานิ อุเปจฺจ เตสํ อตฺถํ นานาปฺปการํ กโรนฺตา สชฺชนฺติ สงฺขโรนฺตีติ อุปสคฺคาฯ เต หิ กฺวจิ ตทตฺถํ วิสิฏฺฐํ กโรนฺติ ‘‘ชานาติ, ปชานาติ, สญฺชานาติ, อวชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, สุสีโล, ทุสฺสีโล, สุวณฺโณ, ทุพฺพณฺโณ, สุราชา, ทุราชา’’ อิจฺจาทีสุฯ

กฺวจิ ตทตฺถํ นานาปฺปการํ กตฺวา วิภชฺชนฺติ ‘‘คจฺฉติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, โอคจฺฉติ’’อิจฺจาทีสุฯ

กฺวจิ ตทตฺถํ พาเธตฺวา ตปฺปฏิวิรุทฺเธ วา ตทญฺญสฺมึ วา อตฺเถ ตานิ โยเชนฺติฯ

ตตฺถ ตปฺปฏิวิรุทฺเธ –

เชติ, ปราเชติ, โอมุญฺจติ, ปฏิมุญฺจติ, คิลติ, อุคฺคิลติ, นิมฺมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชติ, ธมฺโม, อุทฺธมฺโมอิจฺจาทิฯ

ตทญฺญสฺมึ –

ททาติ, อาททาติ, ทธาติ, วิเธติ, ปิเธติ, นิเธติ, สนฺธิยติ, สทฺทหติ, อภิธาติอิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ปน ปทโสภณํ กตฺวา ตทตฺถํ อนุวตฺตนฺติ, ‘‘วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, ลภติ, ปฏิลภติ’’ อิจฺจาทิฯ

เต วีสติ โหนฺติ-ป, อา, อุ, โอ, ทุ, นิ, วิ, สุ, สํ, อติ, อธิ, อนุ, อป, อปิ, อภิ, อว, อุป, ปติ, ปรา, ปริฯ

กจฺจายเน ปน โอสทฺโท อวการิยมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา นีสทฺทํ คณฺหาติ, อิธ ปน นีสทฺโท นิสฺส ทีฆมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา โอสทฺทํ คณฺหาติฯ

ตตฺถ ป –

ปการตฺเถ-ปญฺญาฯ อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํฯ ปธาเน-ปณีตํฯ อิสฺสริเย-ปภูฯ อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ปสฺสาโสฯ วิโยเค-ปวาโสฯ ตปฺปเร-ปาจริโยฯ ตทนุพนฺเธ-ปุตฺโต, ปปุตฺโต, นตฺตา, ปนตฺตาฯ ภุสตฺเถ-ปวฑฺโฒฯ สมฺภเว-ปภวติฯ ติตฺติยํ-ปหุตํ อนฺนํฯ อนาวิเล-ปสนฺโนฯ ปตฺถนายํ-ปณิธานํฯ

อา –

อภิมุเข-อาคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อาโรหติฯ มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํฯ อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา กิตฺติสทฺโทฯ ปตฺติยํ-อาปนฺโนฯ อิจฺฉายํ-อากงฺขาฯ ปริสฺสชเน-อาลิงฺคติฯ อาทิกมฺเม-อารมฺโภฯ คหเณ-อาทียติฯ นิวาเส-อาวสโถฯ สมีเป-อาสนฺนํฯ อวฺหาเน-อามนฺตนํฯ

อุ –

อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อุฏฺฐาติฯ ปธาเน-อุตฺตโรฯ วิโยเค-อุปวาโสฯ สมฺภเว-อุพฺภูโตฯ อตฺถลาเภ-รูปสฺส อุปฺปาโทฯ สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํฯ สรูปขฺยาเน-อุทฺเทโสฯ

โอ –

อนฺโตภาเว-โอจรโก, โอโรโธฯ อโธกมฺเม-โอกฺขิตฺโตฯ นิคฺคเห-โอวาโทฯ อนฺตเร, เทเส จ-โอกาโสฯ ปาตุภาเว-โอปปาติโกฯ เยสุ อตฺเถสุ อวสทฺโท วตฺตติ, เตสุปิ โอสทฺโท วตฺตติฯ

ทุ –

อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธฯ อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, ทุสฺสีโล, ทุปฺปญฺโญฯ กุจฺฉิเต-ทุกฺกฏํฯ อสมิทฺธิยํ-ทุสสฺสํฯ กิจฺเฉ-ทุกฺกรํฯ วิรูเป-ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโขฯ

นิ –

นิสฺเสเส-นิรุตฺติฯ นิคฺคเต-นิยฺยานํฯ นีหรเณ-นิทฺธารณํฯ อนฺโตปเวสเน-นิขาโตฯ อภาเว-นิมฺมกฺขิกํฯ นิเสเธ-นิวาเรติฯ นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํฯ ปาตุภาเว-นิมฺมิตํฯ อวธารเณ-วินิจฺฉโยฯ วิภชฺชเน-นิทฺเทโสฯ อุปมายํ-นิทสฺสนํฯ อุปธารเณ-นิสาเมติฯ อวสาเน-นิฏฺฐิตํฯ เฉเก-นิปุโณฯ

วิ –

วิเสเส-วิปสฺสติฯ วิวิเธ-วิจิตฺตํฯ วิรุทฺเธ-วิวาโทฯ วิคเต-วิมโลฯ วิโยเค-วิปฺปยุตฺโตฯ วิรูเป-วิปฺปฏิสาโรฯ

สุ –

โสภเณ-สุคฺคติฯ สุนฺทเร-สุมโนฯ สมฺมาสทฺทตฺเถ-สุคโตฯ สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํฯ สุขตฺเถ-สุกโรฯ

สํ –

สโมธาเน-สนฺธิฯ สมฺมา, สมตฺเถสุ-สมาธิ, สมฺปยุตฺโตฯ สมนฺตภาเว-สํกิณฺโณฯ สงฺคเต-สมาคโม, สงฺเขเป-สมาโสฯ ภุสตฺเถ-สารตฺโตฯ สหตฺเถ-สํวาโส, สมฺโภโคฯ อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆฯ ปภเว-สมฺภโวฯ อภิมุเข-สมฺมุขํฯ สงฺคเห-สงฺคยฺหติฯ ปิทหเน-สํวุโตฯ ปุนปฺปุนกมฺเม-สนฺธาวติ, สํสรติฯ สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโนฯ

อติ –

อติกฺกเม-อติโรจติ, อจฺจโย, อตีโตฯ อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํฯ อติสฺสเย-อติกุสโลฯ ภุสตฺเถ-อติโกโธฯ อนฺโตกมฺเม-มญฺจํ วา ปีฐํ วา อติหริตฺวา ฐเปติฯ

อธิ –

อธิเก-อธิสีลํฯ อิสฺสเร-อธิปติ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาฯ อุปริภาเว-อธิเสติฯ ปริภวเน-อธิภูโตฯ อชฺฌายเน-อชฺเฌติ, พฺยากรณมธีเตฯ อธิฏฺฐาเน-นวกมฺมํ อธิฏฺฐาติ, จีวรํ อธิฏฺฐาติ, อิทฺธิวิกุพฺพนํ อธิฏฺฐาติฯ นิจฺฉเย-อธิมุจฺจติฯ ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ, อมตํ อธิคจฺฉติฯ

อนุ –

อนุคเต-อนฺเวติฯ อนุปฺปจฺฉินฺเน-อนุสโยฯ ปจฺฉาสทฺทตฺเถ-อนุรถํฯ ปุนปฺปุนภาเว-อนฺวฑฺฒมาสํ, อนุสํวจฺฉรํฯ โยคฺยภาเว-อนุรูปํฯกนิฏฺฐภาเว-อนุพุทฺโธ, อนุเถโรฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

อป –

อปคเต-อเปติ, อปาโยฯ ครเห-อปคพฺโภ, อปสทฺโทฯ วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติฯ ปูชายํ-วุฑฺฒ-มปจายนฺติฯ ปทุสฺสเน-อปรชฺฌติฯ

อปิ –

สมฺภาวเน-อปิปพฺพตํ ภินฺเทยฺย, เมรุมฺปิ วินิวิชฺเฌยฺยฯ อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตฯ สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, ฉวิมฺปิ ทหติ, จมฺมมฺปิ ทหติ, มํสมฺปิ ทหติฯ ครหายํ-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตกฯ ปุจฺฉายํ-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ, อปิ นุ ตุมฺเห โสตุกามาตฺถฯ

อภิ –

อภิมุเข-อภิกฺกนฺโตฯ วิสิฏฺเฐ-อภิญฺญาฯ อธิเก-อภิธมฺโมฯ อุทฺธํกมฺเม-อภิรูหติฯ กุเล-อภิชาโตฯ สารุปฺเป-อภิรูโปฯ วนฺทเน-อภิวาเทติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

อว –

อโธภาเค-อวกฺขิตฺโตฯ วิโยเค-อวโกกิลํ วนํฯ ปริภเว-อวชานาติฯ ชานเน-อวคจฺฉติฯ สุทฺธิยํ-โวทายติ, โวทานํฯ นิจฺฉเย-อวธารณํฯ เทเส-อวกาโสฯ เถยฺเย-อวหาโรฯ

อุป –

อุปคเม-อุปนิสีทติฯ สมีเป-อุปจาโร, อุปนครํฯ อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ สทิเส-อุปมาณํ, อุปเมยฺยํฯ อธิเก-อุปขาริยํ โทโณฯ อุปริภาเว – อุปสมฺปนฺโน, อุปจโยฯ อนสเน-อุปวาโสฯ โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติฯ สญฺญายํ-อุปธา, อุปสคฺโคฯ ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปหาโรฯ ปูชายํ-พุทฺธํ อุปฏฺฐาติฯ คยฺหากาเร-ปจฺจุปฏฺฐานํฯ ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยฯ

ปติ –

ปติคเต-ปจฺจกฺขํฯ ปฏิโลเม-ปฏิโสตํฯ ปฏิโยคิมฺหิ-ปฏิปุคฺคโลฯ นิเสเธ-ปฏิเสโธฯ นิวตฺเต-ปฏิกฺกมติฯ สทิเส-ปฏิรูปกํฯ ปฏิกมฺเม-โรคสฺส ปฏิกาโรฯ อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติฯ ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธฯ ปฏิจฺเจ-ปจฺจโยฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

ปรา –

ปริหานิยํ-ปราภโวฯ ปราชเย-ปราชิโตฯ คติยํ-ปรายนํฯ วิกฺกเม-ปรกฺกโมฯ อามสเน-ปรามสนํฯ

ปริ –

สมนฺตภาเว-ปริวุโต, ปริกฺขิตฺโต, ปริกฺขาโรฯ ปริจฺเฉเท-ปริญฺเญยฺยํ, ปริชานาติฯ วชฺชเน-ปริหรติฯ ปริหาโรฯ อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติฯ นิวาสเน-วตฺถํ ปริทหติฯ ปูชายํ-ปาริจริยาฯ โภชเน-ปริวิสติฯ อภิภเว-ปริภวติฯ โทสกฺขาเน-ปริภาสติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ

นีสทฺโท ปน นีหรณ, นีวรณาทีสุ วตฺตติ, นีหรณํ, นีวรณํอิจฺจาทิฯ

อิติ อุปสคฺคปทราสิฯ

นิปาตปทราสิ

นิจฺจํ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตาฯ ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติฯ

อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นามฯ เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอวฯ จาทโย อยุตฺตา นามฯ เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติฯ นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติฯ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโยฯ เตหิ ตติยาโลโปฯ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโยฯ เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปฐมาโลโปฯ ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติฯ

ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกาฯ

อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา ญาณโคจราฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

นามกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ