๒๔๔. สามีร้าย เจ้านายเค็ม

๒๔๔. สามีร้าย เจ้านายเค็ม

น เสเว ผรุสํ สามึ, น จ เสเวยฺย มจฺฉรึ;

ตโต อปคฺคณฺห สามึ, เนว นิคฺคหิตํ ตโตฯ

"ไม่ควรคบเจ้านายที่หยาบคาย,

และนายจ้างที่ตระหนี่ถี่เหนียว;

ที่ยิ่งกว่านั้น เจ้านายที่ไม่ให้เกียรติ,

และนายจ้างที่กดขี่ข่มแหงไม่ควรคบเลย.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๔๔)

ศัพท์น่ารู้ :

น: (ไม่, หามิได้)  

เสเว: (เสพ, คบ, คบหา, ร่วมงาน) เสว+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

ผรุสํ: (หยาบ, คาย, กล้าแข็ง, ดุร้าย) ผรุส+อํ ค. 

สามึ: (เจ้าของ, สามี, นาย) สามี+อํ ป.

น: (ไม่, หามิได้) นิบาต 

จ: (ด้วย, และ) นิบาต 

เสเวยฺย: (เสพ, คบ, หา, ร่วมงาน) เสว+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

มจฺฉรึ: (คนตระหนี่) มจฺฉรี+อํ ป.

ตโต: (แต่นั้น, ยิ่งกว่านั้น) ต+โต อ. (อัพยยศัพท์, นิบาตใช้ในอรรถปัญจมีวิภัตติ)

อปคฺคณฺห:  (ที่ไม่ยกย่อง, ไม่ชมเชย) อปคฺคห+อํ, ศัพท์นี้น่าจะเป็น อปคฺคหํ เหมือนในโลกนีติ 

สามึ (เจ้าของ, สามี, นาย) สามี+อํ ป.

เนว (ไม่, หามิได้นั่นเทียว) นิบาต

นิคฺคหิตํ: (ข่มแล้ว, ผู้ข่มขู่?) นิคฺคหิต+อํ 

ตโต: (แต่นั้น, ยิ่งกว่านั้น) ต+โต อ. (อัพยยศัพท์, นิบาตใช้ในอรรถปัญจมีวิภัตติ)

..

ลำดับนี้ ขอยกคาถาเดียวกันนี้จากนีติอื่นๆ มาเทียบกันดู เพื่อประโยชน์แก่การศึกษาศัพท์ให้ยิ่งขึ้นไป ดังนี้

ในโลกนีติ (โลกนีติ ๘๙) มีข้อความเหมือนกันทุกประการ ดังนี้

น เสเว ผรุสํ สามึ,

น จ เสเวยฺย มจฺฉรึ;

ตโต อปคฺคณฺหํ สามึ,

เนว นิคฺคหิตํ ตโตฯ

ในมหารหนีติ (มหารหนีติ ๑๙๔) มีข้อความค่อนต่างกันในครึ่งคาถาหลัง ดังนี้

น เสเว ผรุสํ สามึ,

ตํปิ เสเว น มจฺฉรึ;

ตโต ปคฺคณฺหกํ เสเว,

เสเว นิคฺคณฺหกํ ตโต.

ในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๘๙) ในครึ่งคาถาหลังมีการสลับศัพท์ ดังปรากฏดังนี้

น เสเว ผรุสํ สามึ, 

ตํปิ เสเว น มจฺฉรึ;

ตโต นิคฺคณฺหิกํ สามึ, 

เนวาปคฺคณฺหิกํ ตโตฯ

..