หลักสูตรธรรมศึกษาชั้นเอก (๑) กระทู้ธรรม

สารบัญ

เรื่อง / หน้า

กระทู้ธรรม

- อักษรย่อบอกนามคัมภีร์ ๑

- จิตตวรรค ๓

- ธัมมวรรค ๕

- วิริยวรรค ๑๓

- สามัคคีวรรค ๑๕

- อัปปมาทวรรค ๑๖

วิชาธรรม

- ๑. นิพพิทา ความหน่าย ๑๙

- โทษของการหมกอยู่ในโลก ๒๐

- อาการสำรวมจิต ๒๑

- มารและบ่วงแห่งมาร ๒๑

- ปฏิปทาแห่งนิพพิทา ๒๒

- อนิจจตา ความไม่เที่ยง กำหนดรู้ได้ ๓ ทาง ๒๓

- สรุปอนิจจลักษณะแห่งสังขาร ๒๔

- อนิจจลักษณะได้ในสังขาร ๒ ๒๕

- อธิบายคำว่า ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา ๒๘

- อนัตตาไม่ใช่มิจฉาทิฏฐิ ๒๘

- ความหน่ายที่เรียกว่า นิพพิทา ๒๙

- ๒ วิราคะ ความสิ้นกำหนัด ๒๙

- ไวพจน์ คือ คำสำหรับเรียกแทนกัน ๓๐

- ๓ วิมุตติ ความหลุดพ้น ๓๒

- อาสวะเป็นไวพจน์แห่งกิเลส ๓๓

- วิมุตติ ๕ ๓๓

- ๔ วิสุทธิ ความหมดจด ๓๕

- บริสุทธิ์ด้วยปัญญา ๓๕

- วิปัสสนาญาณ ๙ ๓๖

- อีกบรรยายหนึ่ง ๓๗

- มรรค ๘ เทียบกับวิสุทธิ ๗ ๓๘

- ๕ สันติ ความสงบ ๔๐

- ๖ นิพพาน ๔๒

- นิพพาน ตามมติพระพุทธศาสนา ๔๓

- นิพพานเป็นอสังขตะ ๔๓

- นิพพานมี ๒ อย่าง ๔๓

- นิพพานศัพท์ ๒ ความหมาย ๔๔

- บาลีแสดงปฏิปทา ๔๔

- สรุปธรรมที่เป็นปฏิปทาแห่งนิพพาน ๔๕

- บาลีแสดงสอุปทิเสสนิพพาน ๔๖

- บาลีแสดงนิพพาน ๒ บรรยาย ๔๘

- สรุปวิธีปลูกฉันทะในนิพพาน ๕๐

- หัวใจสมถกัมมัฏฐาน

- กายคตาสติ ๕๑

- เมตตา ๕๓

- พุทธานุสสติ ๕๖

- กสิณ ๕๙

- จตุธาตุววัตถานะ ๖๑

- วิปัสสนากรรมฐาน ๖๕

- ลักษณะ กิจ ผล และเหตุของวิปัสสนา ๖๖

- วิธีเจริญวิปัสสนาตามนัยพระบาลี ๖๗

- วิธีเจริญวิปัสสนาตามนัยอรรถกถา ๖๘

ปฐมสมโพธิ์ และ พุทธานุพุทธประวัติ

- ชาติกถา กัณฑ์ที่ ๑ ๗๒

- ความเกิดของพระพุทธเจ้าทั้งหลายมีได้ยาก ๗๔

- มหาปุริสลักษณะ ๓๒ ประการ ๗๔

- อภิสัมโพธิกถา กัณฑ์ที่ ๒ ๗๘

- ประโยชน์จากการบำเพ็ญทุกรกิริยา ๘๐

- ทรงเลิกทุกรกิริยา ๘๑

- ตรัสรู้ ๘๑

- จตุตถฌานเป็นบาทแห่งอภิญญา ๘๒

- จตุตถฌานเป็นบาทแห่งวิปัสสนา ๘๒

- อรหัตมรรคญาณเป็นที่มาแห่งญาณทั้งปวง ๘๔

- ธัมมเทสนาธิฏฐานกถา กัณฑ์ที่ ๓ ๘๔

- พระธรรมจักกัปปวัตนสูตร กัณฑ์ที่ ๔ ๘๗

- อนัตตลักขณสูตร กัณฑ์คำรบ ๕ ๘๙

- จาริกกัณฑ์ กัณฑ์คำรบ ๖ ๙๑

- ทรงอนุญาตติสรณคมนุปสัมปทา ๙๓

- ราชคหคภัณฑ์ กัณฑ์ที่ ๗ ๙๔

- โปรดชฎิลพันหนึ่ง ๙๔

- โปรดพระเจ้าพิมพิสาร ๙๖

- ทรงได้อัครสาวก ๙๘

- ทรงบัญญัติอุปัชฌายวัตรและอาจริยวัตร ๙๙

- พุทธกิจกถา กัณฑ์ที่ ๘ ๑๐๐

- ทรงเตรียมพระองค์เพื่อบำเพ็ญสัตตูปการกิจ ๑๐๐

- ทรงบำเพ็ญสัตตูปการกิจ ๒ ประการ ๑๐๐

- อาการที่ทรงแสดงธรรม ๑๐๑

- วิธีฝึกคน ๓ ประการ ๑๐๑

- วิธีสอนคฤหัสถ์ผู้มีอินทรีย์แก่กล้า ๑๐๑

- อุบายวิธีแสดงธรรม ๔ ประการ ๑๐๒

- ธรรมที่เป็นเหตุให้พรหมจรรย์ตั้งอยู่ได้นานและ

เป็นประโยชน์แก่เทวดาและมนุษย์ ๑๐๒

- ปัญญาที่กำหนดนามรูปโดยลักษณะทั้ง ๓

เป็นคุณเบื้องบนแห่งพรหมจรรย์ ๑๐๓

- ยถาภูตญาณทัสสนะเป็นเครื่องถอนคาหะ

ความยึดถือ ๓ ประการ ๑๐๓

- ตัณหา มานะ ทิฏฐิ เป็นปปัญจธรรม ๑๐๔

- อนัตตานุปัสสนาละอัตตวาทุปาทาน ๑๐๔

- พระธรรมชื่อว่า สฺวากฺขาโต ( ตรัสไว้ดี ) ๑๐๕

- อาการที่ทรงบัญญัติพระวินัย ๑๐๕

- ความเป็นมาของ ภิกษุ ภิกษุณี สิกขมานา

สามเณร สามเณรี ๑๐๕

- ทรงอนุญาตการบรรพชาเป็นสามเณร ๑๐๖

- ทรงอนุญาตให้สตรีอุปสมบทเป็นภิกษุณี ๑๐๗

- วิธีบวชสามเณรี ๑๐๗

- นางสิกขมานา ๑๐๗

- สหธรรมิกบรรพชิต ๕ ๑๐๗

- ทรงอาศัยอำนาจประโยชน์ ๑๐ ประการ

บัญญัติสิกขาบทแก่ภิกษุและภิกษุณี ๑๐๘

- ประโยชน์ที่มุ่งหมายแห่งพระธรรมวินัย ๑๐๘

- ทรงแสดงธรรมและบัญญัติวินัยเพื่อประกาศ

สัทธรรม ๓ ประการ ๑๐๙

- บริษัท ๔ ผู้ตั้งอยู่ในเอตทัคคสถาน ๑๐๙

- มหาปรินิพพานสูตร กัณฑ์ที่ ๙ ๑๑๓

- ทรงสั่งสอนพุทธบริษัทด้วยสังเวคกถาและอัปปมาทธรรม ๑๑๔

- เวสาลีนาคาวโลก ทรงเหลียวกลับมาทอดพระเนตร

เมืองไพศาลี ๑๑๔

- ทรงแสดงไตรสิกขาว่าเป็นปฏิปทาแห่งวิมุตติ ๑๑๕

- วันที่นายจุนทะถวายปัจฉิมบิณฑบาต ๑๑๕

- เสด็จสู่กุสินารานคร ๑๑๖

- ประทมอุฏฐานไสยา ๑๑๖

- ทรงดับความเดือดร้อนใจของนายจุนทะ ๑๑๗

- ทรงเปล่งอุทาน ๑๑๗

- มหาปรินิพพานสูตร กัณฑ์ที่ ๙ ( ภาคหลัง ) ๑๑๗

- เสด็จถึงเมืองกุสินารา ประทมอนุฏฐานไสยา ๑๑๗

- ทรงยกย่องปฏิบัติบูชา ๑๑๘

- ทรงแสดงสังเวชนียสถาน ๔ ตำบล ๑๑๘

- ทรงแสดงสังเวชนียสถาน ๔ ตำบล ๑๑๘

- การบูชาพุทธสรีระเป็นกิจของคฤหัสถ์ ๑๑๘

- วิธีปฏิบัติในพระพุทธสรีระ ๑๑๙

- ถูปารหบุคคล ๔ ๑๑๙

- ทรงแสดงข้ออัศจรรย์ ๔ ประการ ในพระอานนท์ ๑๑๙

- ตรัสให้แจ้งข่าวปรินิพพานแก่พวกมัลลกษัตริย์ ๑๒๐

- โปรดสุภัททปริพาชก ๑๒๐

- ปัจฉิมสักขิสาวก ๑๒๑

- ทรงตั้งพระธรรมวินัยเป็นศาสดา ๑๒๑

- ประทานปัจฉิมโอวาท ๑๒๑

- ปรินิพพาน ๑๒๒

- ผู้กล่าวคาถาแสดงธรรมสังเวช ๑๒๒

- ธาตุวิภัชชนกถา กัณฑ์ที่ ๑๐

- ปรินิพพานได้ ๘ วัน ถวายพระเพลิง ๑๒๓

- ส่วนที่ไม่ถูกเพลิงไหม้ ๑๒๓

- กษัตริย์และพราหมณ์ส่งทูตมาขอพระธาตุ ๑๒๓

- โทณพราหมณ์แจกพระธาตุ ๑๒๔

- โทณพราหมณ์ขอทะนานตวงพระธาตุ ๑๒๕

- โมริยกษัตริย์เชิญพระอังคารไปบรรจุ ๑๒๕

- ประเภทแห่งสัมมาสัมพุทธเจดีย์ ๑๒๕

- สังเวชนียสถาน ๔ ตำบล เป็นพุทธเจดีย์ ๑๒๖

- พระพุทธรูปเป็นอุทเทสิกเจดีย์ ๑๒๖

- ธรรมเจดีย์ ๑๒๖

- เจดีย์ ๒ ประเภท ๑๒๖

- เจดีย์ทั้งหมดมี ๔ ประเภท ๑๒๗

- ความเป็นมาแห่งพระธรรมวินัย ๑๒๗

- สังคายนาครั้งที่ ๒ ๑๒๗

- สังคายนาครั้งที่ ๓ ๑๒๘

- ประวัติพระเถระ ๑๖ รูป ผู้เคยเป็นศิษย์พราหมณ์พาวรี ๑๒๙

กรรมบถ

- บทนำ ๑๔๕

- หลักสูตรวิชาวินัย ๑๔๗

- อกุศลกรรมบถ ๑๐ ๑๔๘

- อธิบายอกุศลกรรมบถโดยอาการ ๕ ๑๔๙

- ปาณาติบาต ๑๕๓

- โทษของปาณาติบาต ๑๕๔

- อทินนาทาน ๑๕๖

- โทษของอทินนาทาน ๑๕๖

- กาเมสุมิจฉาจาร ๑๕๘

- โทษของกาเมสุมิจฉาจาร ๑๕๙

- กายกรรมเป็นไปในทวาร ๒ ๑๖๑

- มุสาวาท ๑๖๒

- โทษของมุสาวาท ๑๖๒

- ปิสุณวาจา ๑๖๔

- โทษของปิสุณวาจา ๑๖๔

- ผรุสวาจา ๑๖๖

- โทษของผรุสวาจา ๑๖๗

- สัมผัปปลาปะ ๑๖๙

- โทษของสัมผัปปลาปะ ๑๗๐

- วจีกรรมเป็นไปในทวาร ๒ ๑๗๑

- อภิชฌา ๑๗๓

- อารมณ์ภายนอกเป็นเหตุเกิดอภิชฌาได้ ๑๗๓

- พยาบาท ๑๗๖

- มิจฉาทิฏฐิ ๑๘๐

- นิยตมิจฉาทิฏฐิ ๓ อย่าง ๑๘๐

- โทษของมิจฉาทิฏฐิ ๑๘๑

- มโนกรรมเป็นไปในทวาร ๓ ๑๘๒

- โทษของอกุศลกรรมบถ ๑๐ ๑๘๔

- พฤติกรรมที่เป็นบาป ๔ อย่าง ๑๘๖

- คนชั่วยิ่งกว่าคนชั่ว ๑๘๗

- กุศลกรรมบถ ๑๐ ๑๘๘

- คำว่า กุศลกรรมบถ แปลได้ ๒ นัย ๑๘๙

- ธรรมจริยาและสมจริยา ทางกายมี ๓ ๑๙๐

- ธรรมจริยาและสมจริยา ทางวาจามี ๔ ๑๙๐

- ธรรมจริยาและสมจริยา ทางใจมี ๓ ๑๙๑

- กุศลกรรมบถ ๑๐

ทำให้ได้มนุษยสมบัติ สวรรคสมบัติ และนิพพานสมบัติ ๑๙๕

- อุปนิสัย ๓ อย่าง ๑๙๕

- อธิบายกุศลกรรมบถ ๑๐ โดยอาการ ๕ ๑๙๗

- อานิสงส์ของกุศลกรรมบถ ๑๐ ๑๙๙

- สรุปกุศลกรรมบถ

- เครื่องมือสร้างความดี ๒๐๒

- คนดียิ่งกว่าคนดี ๒๐๗

**************************

อักษรย่อบอกนามคัมภีร์

องฺ. อฏฺฐก. องฺคุตฺตรนิกาย อฏฺฐกนิปาต

องฺ. จตุกฺก. “ จตุกฺกนิปาต

องฺ. ฉกฺ “ ฉกฺกนิปาต

องฺ. ติก. “ ติกนิปาต

องฺ. ทสก. “ ทสกนิปาต

องฺ. ปญฺจก. “ ปญฺจกนิปาต

องฺ. สตฺตก. “ สตฺตกนิปาต

ขุ. อิติ. ขุทฺทกนิกาย อิติวุตฺตก

ขุ. อุ. “ อุทาน

ขุ. ขุ. “ ขุทฺทกปาฐ

ขุ. จริยา. “ จริยาปิฏก

ขุ. จู. “ จูฬนิทฺเทส

ขุ. ชา. อฏฺฐก. ขุททกนิกาย ชาตก อฏฺฐกนิปาต

ขุ. ชา. อสีติ. “ อสีตินิปาต

ขุ. ชา. เอก. “ เอกนิปาต

ขุ. ชา. จตฺตาฬีส. “ จตฺตาฬีสนิปาต

ขุ. ชา. จตุกฺก. “ จตุกฺกนิปาต

ขุ. ชา. ฉกฺก. “ ฉกฺกนิปาต

ขุ. ชา. ตึส. “ ตึสนิปาต

ขุ. ชา. ติก. “ ติกนิปาต

ขุ. ชา. เตรส. “ เตรสนิปาต

ขุ. ชา. ทฺวาทส. “ ทฺวาทสนิปาต

ขุ. ชา. ทสก. “ ทสกนิปาต

ขุ. ชา. ทุก. “ ทุกนิปาต

ขุ. ชา. นวก. “ นวกนิปาต

ขุ. ชา. ปกิณฺณก. ขุทฺทกนิกาย ชาตก ปกิณฺณกนิปาต

ขุ. ชา. ปญฺจก. “ ปญฺจกนิปาต

ขุ. ชา. ปญฺญาส. “ ปญฺญาสนิปาต

ขุ. ชา. มหา. “ มหานิปาต

ขุ. ชา. วีส. “ วีสตินิปาต

ขุ. ชา. สฏฺฐิ. “ สฏฺฐินิปาต

ขุ. ชา. สตฺตก. “ สตฺตกนิปาต

ขุ. ชา. สตฺตติ. “ สตฺตตินิปาต

ขุ. เถร. ขุททกนิกาย เถรคาถา

ขุ. เถรี. “ เถรีคาถา

ขุ. ธ. “ ธมฺมปท

ขุ. ปฏิ. “ ปฏิสมฺภิทามคฺค

ขุ. พุ “ พุทฺธวํส

ขุ. มหา. “ มหานิทฺเทส

ขุ. สุ. “ สุตฺตนิปาต

ที. ปาฏิ. ทีฆนิกาย ปาฏิกวคฺค

ที. มหา. “ มหาวคฺค

ม. อุป. มชฺฌิมนิกาย อุปริปณฺณาสก

ม. ม. “ มชฺฌิมปณฺณาสก

สํ. นิ. สํยุตฺตนิกาย นิทานวคฺค

สํ. มหา. “ มหารวารวคฺค

สํ. ส. “ สคาถวคฺค

สํ. สฬ. “ สฬายตนวคฺค

ส. ม. สวดมนต์ฉบับหลวง (พิมพ์ครั้งที่ ๕)

- / - เลขหน้าขีดบอกเล่ม เลขหลังขีดบอกหน้า

จิตตวรรค คือ หมวดจิต

๑. อนวสฺสุตจิตฺตสฺส อนนฺวาหตเจตโส

ปุญฺญปาปปหีนสฺส นตฺถิ ชาครโต ภยํ.

ผู้มีจิตอันไม่ชุ่มด้วยราคะ มีใจอันโทสะไม่กระทบแล้ว มีบุญและบาปอันละได้แล้ว ตื่นอยู่ ย่อมไม่มีภัย

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๒๐.

๒. กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา

นครูปมํ จิตฺตมิทํ ถเกตฺวา

โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน

ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.

บุคคลรู้กายนี้ที่เปรียบด้วยหม้อ กั้นจิตที่เปรียบด้วยเมืองนี้แล้ว พึงรบมารด้วยอาวุธคือปัญญา และพึงรักษาแนวที่ชนะไว้ ไม่พึงยับยั้งอยู่

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๒๐.

๓. จิตฺเตน นียติ โลโก จิตฺเตน ปริกสฺสติ

จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส สพฺเพว วสมนฺวคู.

โลกถูกจิตนำไป ถูกจิตชักไป, สัตว์ทั้งปวงไปสู่อำนาจแห่งจิตอย่างเดียว

( พุทฺธ ) สํ. ส. ๑๕ / ๕๔.

๔. ตณฺหาธิปนฺนา วตฺตสีลพทฺธา

ลูขํ ตปํ วสฺสสตํ จรนฺตา

จิตตญฺจ เนสํ น สมฺมา วิมุตฺตํ

หีนตฺตรูปา น ปารงฺคมา เต.

ผู้ถูกตัณหาครอบงำ ถูกศีลพรตผูกมัด ประพฤติตบะอันเศร้าหมองตั้งร้อยปี, จิตของเขาก็หลุดพ้นด้วยดีไม่ได้ เขามีตนเลวจะถึงฝั่งไม่ได้

( พุทฺธ ) สํ. ส. ๑๕ / ๔๐.

๕. ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน ยตฺถ กามนิปาติโน

จิตฺ ตสฺส ทมโถ สาธุ จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ.

การฝึกจิตที่ข่มยาก ที่เบา มักตกไปในอารมณ์ที่น่าใคร่ เป็นความดี, (เพราะว่า) จิตที่ฝึกแล้ว นำสุขมาให้

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๙.

๖. ปทุฏฺฐจิตฺตสฺส น ผาติ โหติ

น จาปิ นํ เทวตา ปูชยนฺติ

โย ภาตรํ เปตฺติกํ สาปเตยฺยํ

อวญฺจยี ทุกฺกฏกมฺมการี.

ผู้ใดทำกรรมชั่ว ล่อลวงเอาทรัพย์สมบัติพี่น้องพ่อแม่ ผู้นั้นมีจิตชั่วร้าย ย่อมไม่มีความเจริญ แม้เทวดาก็ไม่บูชาเขา

( นทีเทวดา ) ขุ. ชา. ติก. ๒๗ /๑๒๐.

๗. ภิกฺขุ สิยา ฌายิ วิมุตฺตจิตฺโต

อากงฺเข เว หทยสฺสานุปตฺตึ

โลก สฺส ญตฺวา อุทยพฺพยญฺจ

สุเจต โส อนิสฺสิโต ตทานิสํโส.

ภิกษุเพ่งพินิจ มีจิตหลุดพ้น รู้ความเกิดและความเสื่อมแห่งโลกแล้ว มีใจดี ไม่ถูกกิเลสอาศัย มีธรรมนั้นเป็นอานิสงส์ พึงหวังความบริสุทธิ์แห่งใจได้

( เทวปุ ตฺต ) สํ. ส. ๑๔ / ๗๓.

๘. โย อลีเนน จิตฺเตน อลีนมนโส นโร

ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา

ปาปุเณ อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยํ.

คนใด มีจิตไม่ท้อถอย มีใจไม่หดหู่ บำเพ็ญกุศลธรรม เพื่อบรรลุธรรมที่เกษมจากโยคะ พึงบรรลุธรรมเป็นที่สิ้นสังโยชน์ทั้งปวงได้.

( พุทฺธ ) ขุ. ชา. เอก. ๒๗ / ๑๘.

๙. สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ ยตฺถ กามนิปาตินํ

จิตฺ ตํ รกฺเขถ เมธาวี จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ.

ผู้มีปัญญา พึงรักษาจิตที่เห็นได้ยากนัก ละเอียดนัก มักตกไปในอารมณ์ที่น่าใคร่, (เพราะว่า) จิตที่คุ้มครองแล้ว นำสุขมาให้

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๙.

ธัมมวรรค คือ หมวดธรรม

๑๐. อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ

เยน นํ วชฺชุ ตํ ตสฺส นตฺถิ

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ

สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ .

ท่านผู้ดับไป (คือปรินิพพาน) แล้ว ไม่มีประมาณ, จะพึงกล่าวถึงท่านนั้นด้วยเหตุใด เหตุนั้นของท่านก็ไม่มี, เมื่อธรรมทั้งปวง (มีขันธ์เป็นต้น) ถูกเพิกถอนแล้ว แม้คลองแห่งถ้อยคำที่จะพูดถึง (ว่าผู้นั้นเป็นอะไร) ก็เป็นอันถูกเพิกถอนเสียทั้งหมด

( พุทฺธ ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๓๙. ขุ. จู. ๓๐ / ๑๓๙.

๑๑. อาทาน ตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ

อุทฺธํ อโธ ติริยํ วาปิ มชฺเฌ

ยํ ยํ หิ โลกสฺมึ อุปาทิยนฺติ

เต เนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุ.

พึงขจัดตัณหาที่เป็นเหตุถือมั่นทั้งปวง ทั้งเบื้องสูง เบื้องต่ำ เบื้องขวาง ท่ามกลาง, เพราะเขาถือมั่นสิ่งใด ๆ ในโลกไว้ มารย่อมติดตามเขาไป เพราะสิ่งนั้น ๆ

(พุทฺธ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๔๖. ขุ. จู. ๓๐ / ๒๐๒.

๑๒. อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน

กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา

สนฺ ติมคฺคเมว พฺรูหย

นิพฺพานํ สุคเตน เทสิตํ.

จงเด็ดเยื่อใยของตนเสีย เหมือนเอาฝ่ามือเด็ดบัวในฤดูแล้ง จงเพิ่มพูนทางสงบ (ให้ถึง) พระนิพพานที่พระสุคตแสดงแล้ว

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๕๓.

๑๓. โอวเทยฺยานุสาเสยฺย อสพฺภา จ นิวารเย

สตํ หิ โส ปิโย โหติ อสตํ โหติ อปฺปิโย.

บุคคลควรเตือนกัน ควรสอนกัน และป้องกันจากคนไม่ดี เพราะเขาย่อมเป็นที่รักของคนดี แต่ไม่เป็นที่รักของคนไม่ดี

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๒๕.

๑๔. กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา วีตตณฺโห สทา สโต

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา.

ภิกษุผู้เห็นโทษในกาม มีความประพฤติประเสริฐ ปราศจากตัณหา มิสติทุกเมื่อ พิจารณาแล้ว ดับกิเลสแล้ว ย่อมไม่มีความหวั่นไหว

(พุทฺธ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๓๑. ขุ. จู. ๓๐ / ๓๕.

๑๕. ขตฺติโย จ อธมฺมฏฺโฐ เวสฺโส จาธมฺมนิสฺสิโต

เต ปริจฺจชฺชุโภ โลเก อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.

กษัตริย์ไม่ทรงตั้งอยู่ในธรรม และแพศย์ (นสามัญ) ไม่อาศัยธรรม ชนทั้ง ๒ นั้นละโลกแล้ว ย่อมเข้าถึงทุคติ

(โพธิสตฺต) ขุ. ชา ปญฺจก. ๒๗ / ๑๗๕.

๑๖. คตทฺธิโน วิโสกสฺส วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ

สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส ปริฬาโห น วิชฺชติ.

ท่านผู้มีทางไกลอันถึงแล้ว หายโศก หลุดพ้นแล้วในธรรมทั้งปวง ละกิเลสเครื่องรัดทั้งปวงแล้ว ย่อมไม่มีความเร่าร้อน

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๒๗.

๑๗. จเช ธนํ องฺควรสฺส เหตุ

องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน

องฺคํ ธนํ ชีวิตญฺจาปิ สพฺพํ

จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต.

พึงสละทรัพย์เพื่อรักษาอวัยวะ, เมื่อรักษาชีวิตพึงสละอวัยวะ, เมื่อคำนึงถึงธรรม พึงสละอวัยวะ ทรัพย์ และแม้ชีวิต ทุกอย่าง

(โพธิสตฺต) ขุ. ชา. อสีติ. ๒๘ / ๑๔๗.

๑๘. ฉนฺทชาโต อนกฺขาเต มนสา จ ผุโฐ สิยา

กาเม จ อปฏิพทฺธจิตฺโต อุทฺธํโสโตติ วุจฺจติ.

พึงเป็นผู้พอใจและประทับใจในพระนิพพานที่บอกไม่ได้ ผู้มีจิตไม่ติดกาม ท่านเรียกว่าผู้มีกระแสอยู่เบื้องบน

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๔๔.

๑๙. ชิฆจฺฉา ปรมา โรคา สงฺขารา ปรมา ทุกฺขา

เอตํ ญตฺวา ยถาภูตํ นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ.

ความหิวเป็นโรคอย่างยิ่ง สังขารเป็นทุกข์อย่างยิ่ง รู้ข้อนั้นตามเป็นจริงแล้ว ดับเสียได้ เป็นสุขอย่างยิ่ง.

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๔๒.

๒๐. ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา

อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ

สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.

ราชรถอันงดงามย่อมคร่ำคร่า แม้ร่างกายก็เข้าถึงชรา ส่วนธรรมของสัตบุรุษย่อมไม่เข้าถึงชรา สัตบุรุษกับอสัตบุรุษเท่านั้นย่อมรู้กันได้

(พุทฺธ) สํ. ส. ๑๕ / ๑๐๒.

๒๑. เต ฌายิโน สาตติกา นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา

ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.

ผู้ฉลาดนั้นเป็นผู้เพ่งพินิจ มีเพียรติดต่อ บากบั่นมั่นคงเป็นนิตย์ ย่อมถูกต้องพระนิพพานอันปลอดจากโยคะ หาธรรมอื่นยิ่งกว่ามิได้

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๘.

๒๒. ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ

นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ นาญฺญตฺร ทุกฺขา นิรุชฺฌติ .

ทุกข์เท่านั้นเกิดขึ้น ทุกข์ย่อมตั้งอยู่ และเสื่อมไป นอกจากทุกข์ไม่มีอะไรเกิด นอกจากทุกข์ไม่มีอะไรดับ

(วชิราภิกฺขุนี ) สํ. ส. ๑๕ / ๑๙๙. ขุ. มหา. ๒๙ / ๕๓๖.

๒๓. ธมฺโม ปโถ มหาราช อธมฺโม ปน อุปฺปโถ

อธมฺโม นิรยํ เนติ ธมฺโม ปาเปติ สุคตึ.

มหาราช ธรรมเป็นทาง (ควรดำเนินตาม) ส่วนอธรรมนอกลู่นอกทาง (ไม่ควรดำเนินตาม) อธรรมนำไปนรก ธรรมให้ถึงสวรรค์

(โพธิสตฺต) ขุ. ชา. สฏฺฐิ. ๒๘ / ๓๙.

๒๔. นนฺทิสญฺโญชโน โลโก วิตกฺกสฺส วิจารณา

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ.

สัตว์โลกมีความเพลินเป็นเครื่องผูกพัน มีวิตกเป็นเครื่องเที่ยวไป ท่านเรียกว่านิพพาน เพราะละตัณหาได้

( พุทฺธ ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๔๗. ขุ. จุ. ๓๐/๓๑๖,๒๑๗..

๒๕. นาญฺญตฺร โพชฺฌาตปสา นาญฺญตฺร อินฺทฺริยสํวรา

นาญฺญตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินํ.

เรา (ตถาคต) ไม่เห็นความสวัสดีของสัตว์ทั้งหลาย นอกจากปัญญา ความเพียร ความระวังตัว และการสละสิ่งทั้งปวง

(พุทฺธ) สํ. ส. ๑๕ / ๗๕.

๒๖. ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา

ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว.

เบญจขันธ์ที่กำหนดรู้แล้ว มีรากขาดตั้งอยู่ ถึงความสิ้นทุกข์แล้ว ก็ไม่มีภพต่อไปอีก

(พฺรหฺมทตฺตเถรี) ขุ. เถร. ๒๖ /๓๓๔.

๒๗. ปตฺตา เต นิพฺพานํ เย ยุตฺตา ทสพลสฺส ปาวจเน

อปฺโปสฺสุกฺกา ฆเฏนฺติ ชาติมรณปฺปหานาย.

ผู้ใด ประกอบในธรรมวินัยของพระทศพล มีความขวนขวายน้อย พากเพียรละความเกิดความตาย ผู้นั้นย่อมบรรลุพระนิพพาน

(สุเมธาเถร) ขุ. เถรี. ๒๖ / ๕๐๒.

๒๘. พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย สุตญฺจ น วินาสเย

ตํ มูลํ พฺรหมฺจริยสฺส ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา.

พึงนั่งใกล้ผู้เป็นพหูสูต และไม่พึงทำสุตะให้เสื่อม สุตะนั้นเป็นรากแห่งพรหมจรรย์ เพราะฉะนั้น ควรเป็นผู้ทรงธรรม

(อานนฺทเถร) ขุ. เถร. ๒๖ / ๔๐๖.

๒๙. มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ สจฺจานํ จตุโร ปทา

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ ทิปทานญฺจ จกฺขุมา.

บรรดาทางทั้งหลาย ทางมีองค์ ๘ ประเสริฐสุด, บรรดาสัจจะทั้งหลาย บท ๔ ประเสริฐสุด, บรรดาธรรมทั้งหลาย วิราคธรรมประเสริฐสุด, และบรรดาสัตว์ ๒ เท้าทั้งหลาย พระพุทธเจ้าผู้มีจักษุประเสริฐสุด

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๕๑.

๓๐. ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ.

นามและรูป ย่อมดับไม่เหลือในที่ใด นามและรูปนี้ ย่อมดับในที่นั้น เพราะวิญญาณดับ.

( พุทฺธ ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๓๑. ขุ. จุ. ๓๐/๒๑.

๓๑. ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ อหึสา สญฺญโม ทโม

เอตทริยา เสวนฺติ เอตํ โลเก อนามตํ.

สัจจะ ธรรมะ อหิงสา สัญญมะ และทมะ มีอยู่ในผู้ใด อารยชนย่อมคบผู้นั้น นั่นเป็นธรรมอันไม่ตายในโลก.

( อุปสาฬฺหกโพธิสตต ) ขุ. ชา. ทุก. ๒๗ / ๕๘.

๓๒. ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ สติ เตสํ นิวารณํ

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเร.

กระแสเหล่าใดมีอยู่ในโลก สติเป็นเครื่องกั้นกระแสเหล่านั้น เรากล่าวว่าสติเป็นเครื่องกั้นกระแส กระแสเหล่านั้นอันบุคคลปิดกั้นได้ด้วยปัญญา

(พุทธ) ขุ.สุ.๒๕ /๕๓๐. ขุ.จู.๓๐/๑๖, ๒๐.

๓๓. เย สนตจิตฺตา นิปกา สติมนฺโต จ ฌายิโน

สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสนฺติ กาเมสุ อนเปกฺขิโน.

ผู้มีจิตสงบ มีปัญญาเครื่องรักษาตัว มีสติ เป็นผู้เพ่งพินิจไม่เยื่อใยในกาม ย่อมเห็นธรรมโดยชอบ

(พุทฺธ) ขุ. อิติ. ๒๕ / ๒๖๐.

๓๔. โย จ ปปญฺจํ หิตฺวาน นิปฺปปญฺจปเท รโต

อาราธยิ โส นิพฺพานํ โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.

ผู้ใดละปปัญจธรรมที่ทำให้เนิ่นช้าได้แล้ว ยินดีในธรรมที่ไม่มีสิ่งทำให้เนิ่นช้า ผู้นั้นก็บรรลุพระนิพพานอันปลอดจากโยคะ ไม่มีธรรมอื่นยิ่งกว่า

(สารีปุตฺต) องฺ. ฉกฺก. ๒๒ / ๓๒๙

๓๕. สกํ หิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ

อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ

สกํ สกํ สมฺม สติมาหุ สจฺจํ.

สมณพราหมณ์บางเหล่า กล่าวธรรมของตนว่าบริบูรณ์, แต่กล่าวธรรมของผู้อื่นว่าเลว (บกพร่อง), เขาย่อมทะเลาะวิวาทกันแม้ด้วยเหตุนี้ เพราะต่างก็กล่าวข้อสมติของตน ๆ ว่าเป็นจริง

(พุทฺธ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๑๑. ขุ. มหา. ๒๙ / ๓๘๓.

๓๖. สมฺมปฺปธานสมฺปนฺโน สติปฏฺฐานโคจโร

วิมุตฺติกุสุม สญฺฉนฺโน ปรินิพฺพายิสฺสตฺยนาสโว.

ผู้ถึงพร้อมด้วยสัมมัปปธาน มีสติปัฏฐานเป็นอารมณ์ ดาดาษด้วยดอกไม้คือวิมุตติ หาอาสวะมิได้ จักปรินิพพาน

(เทวสภเถร) ขุ. เถร. ๒๖ / ๒๘๒.

๓๗. สุขํ วต นิพฺพานํ สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ

อโสกํ วิรชํ เขมํ ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ.

พระนิพพานที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงแล้ว ไม่มีโศกปราศจากธุลี เกษม เป็นที่ดับทุกข์ เป็นสุขดีหนอ

(หาริตเถร) ขุ. เถร. ๒๖ / ๓๐๙.

๓๘. โสรจฺจํ อวิหึสา จ ปาทา นาคสฺส เต ทุเว

สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ จรณา นาคสฺส เต ปเร.

โสรัจจะและอวิหิงสานั้น เป็นช้างเท้าหลัง สติและสัมปชัญญะนั้น เป็นช้างเท้าหน้า

(อุทายีเถร) ขุ. เถร. ๒๖ / ๓๖๘.

๓๙. หีนํ ธมฺมํ น เสเวยฺย ปมาเทน น สํวเส

มิจฺฉาทิฏฺฐึ น เสเวยฺย น สิยา โลกวฑฺฒโน.

ไม่ควรเสพธรรมที่เลว ไม่ควรอยู่กับความประมาท ไม่ควรเสพมิจฉาทิฏฐิ ไม่ควรเป็นคนรกโลก

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๓๗.

๔๐. หีเนน พฺรหฺมจริเยน ขตฺติเย อุปปชฺชติ

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ อุตฺตเมน วิสุชฺฌติ.

บุคคลย่อมเข้าถึงความเป็นกษัตริย์ ด้วยพรหมจรรย์อย่างเลว, ถึงความเป็นเทวดา ด้วยพรหมจรรย์อย่างกลาง, ย่อมบริสุทธิ์ ด้วยพรหมจรรย์อย่างสูง

(พุทฺธ) ขุ. ชา. มหา. ๒๘ / ๑๙๙.

วิริยวรรค คือ หมวดความเพียร

๔๑. โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา วิริยารมฺภญฺจ เขมโต

อารทฺธวิริยา โหถ เอสา พุทฺธานุสาสนี.

ท่านทั้งหลายจงเห็นความเกียจคร้านเป็นภัย และเห็นการปรารภความเพียรเป็นความปลอดภัย แล้วปรารภความเพียรเถิด นี้เป็นพุทธานุศาสนี

(พุทฺธ) ขุ. จริยา. ๓๓ / ๕๙๕

๔๒. ตุมฺเหหิ กิจฺจํ อาตปฺปํ อกฺขาตาโร ตถาคตา

ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ ฌายิโน มารพนฺธนา.

ท่านทั้งหลายต้องทำความเพียรเอง ตถาคตเป็นแต่เพียงผู้บอก ผู้มีปกติเพ่งพินิจดำเนินไปแล้ว จักพ้นจากเครื่องผูกของมาร

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๕๑.

๔๓. นิทฺทํ ตนฺทึ วิชิมฺหิตํ อรตึ ภตฺตสมฺมทํ

วิริเยน นํ ปณาเมตฺวา อริยมคฺโค วิสุชฺฌติ.

อริยมรรคย่อมบริสุทธิ์ เพราะขับไล่ความหลับ ความเกียจคร้าน ความบิดขี้เกียจ ความไม่ยินดี และความเมาอาหารนั้นได้ด้วยความเพียร

(พุทฺธ) สํ. ส. ๑๕ / ๑๐.

๔๔. โย จ วสฺสสตํ ชีเว กุสีโต หีนวีริโย

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย วิริยํ อารภโต ทฬฺหํ.

ผู้ใดเกียจคร้าน มีความเพียรเลว พึงเป็นอยู่ตั้งร้อยปี แต่ผู้ปรารภความเพียรมั่นคง มีชีวิตอยู่เพียงวันเดียว ประเสริฐกว่าผู้นั้น

(พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๓๐

๔๕. สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน ปญฺญวา สุสมาหิโต

อารทฺธวิริโย ปหิตตฺโต โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํ.

ผู้ถึงพร้อมด้วยศีล มีปัญญา มีใจมั่งคงดีแล้ว ปรารภความเพียร ตั้งตนไว้ในกาลทุกเมื่อ ย่อมข้ามโอฆะที่ข้ามได้ยาก

(พุทฺธ) สํ. ส. ๑๕ / ๗๔

สามัคคีวรรค คือ หมวดสามัคคี

๔๖. วิวาทํ ภยโต ทิสฺวา อวิวาทญฺจ เขมโต

สมคฺคา สขิลา โหถ เอสา พุทฺธานุสาสนี.

ท่านทั้งหลายจงเห็นความวิวาทโดยความเป็นภัย และความไม่วิวาทโดยความปลอดภัยแล้ว เป็นผู้พร้อมเพรียง มีความประนีประนอมกันเถิด นี้เป็นพระพุทธานุศาสนี

(พุทฺธ) ขุ. จริยา. ๓๓ / ๕๙๕.

๔๗. สามคฺยเมว สิกฺเขถ พุทฺเธเหตํ ปสํสิตํ

สามคฺยรโต ธมฺมฏฺโฐ โยคกฺเขมา น ธํสติ.

พึงศึกษาความสามัคคี, ความสามัคคีนั้น ท่านผู้รู้ทั้งหลาย สรรเสริญแล้ว, ผู้ยินดีในสามัคคี ตั้งอยู่ในธรรม ย่อมไม่คลาดจากธรรมอันเกษมจากโยคะ

(พุทฺธ) ขุ. ชา. เตรส. ๒๗ / ๓๔๖.

๔๘. สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี สมคฺคานญฺจนุคฺคโห

สมคฺครโต ธมฺมฏฺโฐ โยคกฺเขมา น ธํสติ.

ความพร้อมเพรียงของหมู่เป็นสุข และการสนับสนุนคนผู้พร้อมเพรียงกันก็เป็นสุข, ผู้ยินดีในคนผู้พร้อมเพรียงกัน ตั้งอยู่ในธรรมย่อมไม่คลาดจากธรรมอันเกษมจากโยคะ

( พุทฺธ ) ขุ. อิติ. ๒๕ / ๒๓๘.

อัปปมาทวรรค คือ หมวดไม่ประมาท

๔๙. อปฺปมตฺตา สตีมนฺโต สุสีลา โหถ ภิกฺขโว

สุสมาหิตสงฺกปฺปา สจิตฺตมนุรกฺขถ.

ภิกษุทั้งหลาย พวกเธอจงเป็นผู้ไม่ประมาท มีสติ มีศีลดีงาม ตั้งความดำริไว้ให้ดี คอยรักษาจิตของตน

(พุทฺธ) ที. มหา. ๑๐ / ๑๔๒.

๕๐. อปฺปมาทรตา โหถ สจิตฺตมนุรกฺขถ

ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโนว กุญฺชโร.

ท่านทั้งหลาย จงยินดีในความไม่ประมาท คอยรักษาจิตของตน, จงถอนตนขึ้นจากหล่ม เหมือนช่างที่ตกหล่มถอนตนขึ้นฉะนั้น

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๕๘.

๕๑. อปฺปมาทรโต ภิกขุ ปมาเท ภยทสฺสิ วา

สญฺโญชนํ อณุ ถูลํ ฑหํ อคฺคีว คจฺฉติ.

ภิกษุยินดีในความไม่ประมาท หรือเห็นภัยในความประมาท ย่อมเผาสังโยชน์น้อยใหญ่ไป เหมือนไฟไหม้เชื้อน้อยใหญ่ไปฉะนั้น

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๙.

๕๒. อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ ปมาเท ภยทสฺสิ วา

อภพฺโพ ปริหานาย นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.

ภิกษุยินดีในความไม่ประมาท หรือเห็นภัยในความประมาท เป็นผู้ไม่ควรเพื่อจะเสื่อม (ชื่อว่า) อยู่ใกล้พระนิพพานทีเดียว

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๙.

๕๓. เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต

ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ

ชาติชรํ โสกปริทฺทวญฺจ

อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ.

ภิกษุผู้มีธรรมเป็นเครื่องอยู่อย่างนี้ มีสติ ไม่ประมาท ละความถือมั่นว่าของเราได้แล้วเที่ยวไป เป็นผู้รู้ พึงละชาติ ชรา โสกะ ปริเทวะ และทุกข์ ในโลกนี้ได้

( พุทฺธ ) ขุ. สุ. ๒๕ / ๕๓๕. ขุ. จู. ๓๐ / ๙๒.

๕๔. อุฏฺฐาเนนปฺปมาเทน สญฺญเมน ทเมน จ

ทีปํ กยิราถ เมธาวี ยํ โอโฆ นาภิกีรติ.

คนมีปัญญา พึงสร้างเกาะ ที่น้ำหลากมาท่วมไม่ได้ ด้วยความหมั่น ความไม่ประมาท ความสำรวม และความข่มใจ

( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕ / ๑๘.

*********************