๙๓. อยู่ผิดที่ราศรีหมอง

๙๓. อยู่ผิดที่ราศรีหมอง

หํโส มชฺเฌ น กากานํ, สีโห คุนฺนํ น โสภเต;

คทฺรภมชฺเฌ ตุรงฺโค, พาลมชฺเฌว ปณฺฑิโต ฯ

“ หงษ์ ย่อมไม่งามในฝูงกา, 

ราชสีห์ ย่อมไม่งามในฝูงโค;

ม้า ย่อมไม่งามในฝูงลา, 

บัณฑิต ย่อมไม่สง่าในหมู่คนพาล.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๙๓ โลกนีติ ๒๔ มหารหนีติ ๔๙, ธัมมนีติ ๓๖๙)

..

หํโส (หงส์) หํส+สิ, ปุงลิงค์ (ป.) วิ. หนฺติ อทฺธานนฺติ หํโส (สัตว์ที่บินไกล ชื่อว่า หงส์)

มชฺเฌ (ในท่ามกลาง) มชฺฌ+สฺมึ

น (ไม่, หามิได้) นิบาต

กากานํ (แห่งกา ท.) กาก+นํ, ป. วิ. กกติ, กา อิติ สทฺทํ กายตีติ วา กาโก (สัตว์ที่โลเล ชื่อว่า กาก, อนึ่ง สัตว์ที่ร้อง กา ๆ ชื่อว่า กาก)

สีโห (ราชสีห์) สีห+สิ, ป. วิ. สหตีติ สีโห (สัตว์ที่อดทนกล้าหาญ ชื่อว่า สีหะ)

คุนฺนํ (แห่งโค, วัว ท.) โค+นํ, ป. วิ. คจฺฉตีติ โค (สัตว์ที่ไป ชื่อว่า โค)

โสภเต (ย่อมไม่งาม) √สุภ+อ+เต ภูวาทิ. กัตตุ.

คทฺรภมชฺเฌ (ในท่ามกลางแห่งลา ท. ในท่ามกลางฝูงลา) คทฺรภ (ลา) + มชฺฌ > คทฺรภมชฺฌ+สฺมึ, 

ตุรงฺโค (ม้าเร็ว, ม้าแข่ง) ตุรงฺค+สิ, ป. วิ. (ตุรํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค (สัตว์ที่ไปเร็ว ชื่อว่า ตุรงฺค)

พาลมชฺเฌว ตัดบทเป็น พาลมชฺเฌ+เอว (ในท่ามกลางพวกคนพาล+นั่นเทียว) พาล+มชฺฌ > พาลมชฺฌ+สฺมึ, พาล (คนพาล, คนโง่) ป. วิ. พลตีติ พาโล (ผู้ใด ย่อมสักว่าหายใจเข้าหายใจออก เหตุนั้น ผู้นั้น ชื่อว่า พาล), พาลานํ มชฺโฌ พาลมชฺโฌ (ท่ามแห่งคนพาล ท. ชื่อว่า พาลมชฺโฌ, พาลมัชฌะ) ฉัฏฐีตัปปุริสสมาส. 

ปณฺฑิโต (ผู้มีปัญญา, นักปราชญ์, บัณฑิต) ปณฺฑิต+สิ

ในบาทคาถาสุดท้ายนี้ ในโลกนีติ เป็น พาลมชฺเฌ จ ปณฺฑิโต, ในมหารหนีติและธัมมนีติ เป็น พาลานญฺจ น ปณฺฑิโต.

..