๙๔. รู้อย่างบัณฑิต

๙๔. รู้อย่างบัณฑิต

อตฺตานุรูปกํ วากฺยํ, สภาวรูปกํ ปิยํ;

อตฺตานุรูปกํ โกธํ, โย ชานาติ ส ปณฺฑิโต ฯ

“ผู้ใดรู้จักเจรจาสมตัว,

รู้จักรักสมสภาพ;

รู้จักโกรธสมตน,

ผู้นั้น นับว่าเป็นบัณฑิต”.

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๙๔ โลกนีติ ๒๙, ธัมมนีติ ๓๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อตฺตานุรูปกํ (ที่สมควรแก่ตน) อตฺตานุรูปก+อํ,  วิ. อตฺตโน อนุรูปกํ อตฺตานุรูปกํ, วากฺยํ (คำพูดที่สมควรแก่ตน ชื่อว่า อตฺตานุรูปกะ) เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาส แม้อีกสองคำหลังก็มีนัยเดียวกันนี้. ส่วนในโลกนีติ เป็น ปตฺตานุรูปกํ

วากฺยํ (คำที่ควรพูด, คำพูด, พากย์) วากฺย+อํ

สภาวรูปกํ (ที่มีรูปตามสภาวะ, สมควรแก่สภาพ) สภาว+รูปก > สภาวรูปก+อํ

ปิยํ (ความรัก, สิ่งที่รัก) ปิย+อํ

อตฺตานุรูปกํ (ทีสมควรแก่ตน) อตฺต+อนุรูปก > อตฺตานุรูปก+อํ

โกธํ (ความโกรธ, อารมณ์หงุดหงิด) โกธ+อํ

โย (ใด, คนใด) ย+สิ สัพพนาม

ชานาติ (รู้, ทราบ) √ญา+นา+ติ กิยาทิ. กัตตุ. แปลง ญา เป็น ชา ได้บ้าง

ส = โส (นั้น,​ เขา) ต+สิ สัพพนาม, แปลง ต เป็น ส ด้วยสูตรว่า เอตเตสํ โต. (รู ๒๑๑), ลบสระอันเป็นสุดของสัพพนาม และลง อ อาคมได้บ้าง ด้วยสูตรว่า โลปญฺจ ตตฺรากาโร. (รู ๓๙)

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, ผู้มีปัญญา) ปณฺฑิต+สิ

ส่วนในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๓๓) มีข้อความการใช้ศัพท์ต่างกันนิดหน่อย ดังนี้

สภาวสทิสํ วากฺยํ,  สภาวสทิสํ ปิยํ;

สภาวสทิสํ โกธํ,  โย ชานาติ ส ปณฺฑิโตฯ

..