๑๑๐. ลักษณะของบัณฑิต

 ๑๑๐. ลักษณะของบัณฑิต

อตฺถํ มหนฺตมาปชฺช, วิชฺชํ สมฺปตฺติเมว จ;

จเรยฺยามานถทฺโธ โย, ปณฺฑิโต โส ปวุจฺจติ ฯ

“ผู้ใดประสบประสบประโยชน์ที่ยิ่งใหญ่,

มีวิชาควารู้ดี และลุถึงสมบัติอันประเสริฐ;

ประพฤติตนไม่ถือตัวและไม่แข็งกระด้าง,

เหล่านักปราชญ์เรียกผู้นั้นว่า บัณฑิต.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๑๑๐ มหารหนีติ ๓๔, ธัมมนีติ ๓๘)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อตฺถํ (อรรถ, เนื้อความ, ประโยชน์, ความเจริญ, ผล, สมบัติ) อตฺถ+อํ 

มหนฺตมาปชฺช ตัดบทเป็น มหนฺตํ+อาปชฺช (ที่ยิ่งใหญ่, สำคัญ+ถึงแล้ว, บรรลุถึง) 

มหนฺตํ = มหนฺต+อํ, อาปชฺช= อา+√ปท+ตฺวา+สิ แปลงตุนาทิปัจจัยเป็น ชฺช และลบที่สุดธาตุ ได้บ้าง ด้วยสูตรวา มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ. (รู ๖๔๕),  เพราะ ตุนาทิปัจจัยเป็นนิบาตให้ลบ สิ วิภัตติ ด้วยสูตรว่า สพฺพามาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ. (รู ๒๘๒)

วิชฺชํ (วิชา, ความรู้) วิชฺชา+อํ อิต.

สมฺปตฺติเมว ตัดบทเป็น สมฺปตฺตึ+เอว (สมบัติ+นั่นเทียว)  สมฺปตฺติ+อํ = สมฺปตฺตึ (สิ่งอันเขาถึงพร้อม, สมบัติ, ความสมบูรณ์) อิต. 

จ (ด้วย, และ) เป็นนิบาตใช้ในอรรถรวบรวมเป็นต้น

จเรยฺยามานถทฺโธ ตัดบทเป็น จเรยฺย+อมานถทฺโธ (พึงประพฤติ+ผู้ไม่ถือตัวและไม่กระด้าง, ผู้ไม่แข็งกระด้างด้วยมานะ) √จร+อ+เอยฺย = จเรยฺย ภูวาทิ. กัตตุ., มาน+ถทฺธ > มานถทฺธ, น+มานถทฺธ > อมานถทฺธ+สิ = อมานถทฺโธ (ผู้ไม่ถือตัวและไม่กระด้าง) คุณศัพท์

โย (ใด) = โย ปุคฺคโล (บุคคลใด) ย+สิ เป็นสัพพนาม

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, ผู้มีปัญญา, คนฉลาด) ปณฺฑิต+สิ 

โส (นั้น) = โส ปุคฺคโล (บุคคลนั้น) ต+สิ เป็นสัพพนาม

ปวุจฺจติ (อันเขาย่อมกล่าว, ย่อมถูกกล่าว, ถูกเรียก) ป+√วจ+ย+เต ภูวาทิ. กัมม. เพราะ ย ปัจจัยแปลง อ ที่ ว เป็น อุ ได้บ้าง ด้วยสูจรว่า วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย. (รู๔๗๘)

..