๑๓๓. สิ่งที่ควรทำเมื่อยามมีภัย

๑๓๓. สิ่งที่ควรทำเมื่อยามมีภัย

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;

พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, ธีโร สทฺธํ นิเวสเยฯ

“เพราะฉะนั้นแล บุรุษผู้เป็นบัณฑิต

มีปัญญา เมื่อเล็งเห็นประโยชน์ตน

พึงตั้งศรัทธาไว้ในพระพุทธเจ้า 

ในพระธรรมและพระสงฆ์เถิด.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๑๓๓, จตุรารักขทีปนี ๑๕, สํ. ส. ๑๕/๔๑๕ ปัพพโตปมสูตร)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ตสฺมา (เพราะฉะนั้น) ต+สฺมา สัพพนาม หรือ นิบาตบท

หิ (จริงอยู่, แล) นิบาตบท, อนึ่ง ตสฺมา หิ จัดเป็นสมูหนิบาต แปลรวมกันว่า เพราะฉนั้นแล.

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, ผู้มีปัญญา) ปณฺฑิต+สิ

โปโส (บุรุษ) โปส+สิ

สมฺปสฺสํ (เห็นอยู่) สมฺปสฺสนฺต+สิ แปลง นฺต เป็น อํ ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ. (รู ๑๐๗) = สมฺปสฺส อํ+สิ, แยก ลบ รวม = สมฺปสฺสํ+สิ, ลบ สิ ด้วยสูตรว่า เสสโต โลปํ คสิปิ. (รู ๗๔) 

อตฺถมตฺตโน = อตฺถํ+อตฺตโน, 

อตฺถํ (ประโยชน์, เนื้อความ, อรรถ) อตฺถ+อํ, 

อตฺตโน (ของตน) อตฺต+ส แปลง ส เป็น โน ด้วยสูตรว่า สสฺส โน. (๑๒๗)

พุทฺเธ (ในพระพุทธเจ้า) พุทฺธ+สฺมึ

ธมฺเม (ในพระธรรม) ธมฺม+สฺมึ

จ (ด้วย, และ) นิบาติบทใช้ในอรรถสมุจจยะ (การรวมรวบ)

สงฺเฆ (ในพระสงฆ์) สงฺฆ+สฺมึ

ธีโร (นักปราชญ์, ผู้มีปัญญา)  ธีร+สิ

สทฺธํ (ศรัทธา, ความเชื่อ) สทฺธา+อํ 

นิเวสเย (ให้เขาไปตั้งไว้, ตั้งไว้มั่น) นิ+วิส+ณย+เอยฺย ภุวาทิ. เหตุกัตตุ.

ข้อความบางตอนจากพระสูตร

(พระเจ้าปเสนทิโกสลกราบทูลว่า)

…..อนึ่ง ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ในราชสกุลนี้ เงินทองทั้งที่อยู่ในพื้นดิน ทั้งที่อยู่ในเวหาส ซึ่งพวกหม่อมฉัน สามารถจะใช้เป็นเครื่องมือยุแหย่ให้ข้าศึกที่ยกมาแตกกันก็มีอยู่เป็นอันมาก, ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ แต่เมื่อชรามรณะครอบงำสิ คติวิสัยแห่งการรบด้วยทรัพย์แม้เหล่านั้นหามีไม่, ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ก็แลเมื่อชรามรณะครอบงำอยู่, อะไรเล่า? จะพึงเป็นกิจที่หม่อมฉันควรทำ นอกจากการประพฤติธรรม นอกจากการประพฤติ สม่ำเสมอ นอกจากการสร้างกุศล นอกจากการทำบุญ ฯ

      (พระผู้มีพระภาคตรัสว่า) 

“ถูกแล้วๆ มหาบพิตร ก็เมื่อชรามรณะครอบงำอยู่ อะไรเล่าจะพึงเป็นกิจที่พระองค์ควรทำนอกจากการประพฤติธรรม นอกจากประพฤติสม่ำเสมอ นอกจากการสร้างกุศล นอกจากการทำบุญ”

     
พระผู้มีพระภาคผู้พระสุคตศาสดา ครั้นตรัสไวยากรณ์ภาษิตนี้จบลงแล้ว จึงได้ตรัสคาถาประพันธ์ต่อไปอีกว่า..

          “ภูเขาใหญ่แล้วด้วยศิลา จดท้องฟ้า กลิ้งบดสัตว์มาโดยรอบ

          ทั้ง ๔ ทิศ แม้ฉันใด, ชราและมัจจุก็ฉันนั้น ย่อมครอบงำ

          สัตว์ทั้งหลาย คือ พวกกษัตริย์ พวกพราหมณ์ พวกแพศย์

          พวกศูทร พวกจัณฑาล และคนเทมูลฝอย ไม่เว้นใครๆ

          ไว้เลย ย่อมย่ำยีเสียสิ้น ณ ที่นั้น, ไม่มียุทธภูมิสำหรับ

          พลช้าง พลม้า ไม่มียุทธภูมิสำหรับพลรถ ไม่มียุทธภูมิ

          สำหรับพลราบ และไม่อาจจะเอาชนะแม้ด้วยการรบด้วย

          มนต์หรือด้วยทรัพย์, เพราะฉะนั้นแล บุรุษผู้เป็นบัณฑิต

          มีปัญญา เมื่อเล็งเห็นประโยชน์ตน พึงตั้งศรัทธาไว้ในพระ-

          พุทธเจ้า ในพระธรรมและในพระสงฆ์, ผู้ใดมีปรกติประพฤติ

          ธรรมด้วยกาย ด้วยวาจา หรือด้วยใจ, บัณฑิตทั้งหลายย่อม

          สรรเสริญผู้นั้น ในโลกนี้นั่นเทียว, ผู้นั้นละโลกนี้ไป ย่อม

          บันเทิงในสวรรค์ ฯ

(สํ. สคาถา. ๑๕/๔๑๕ ปัพพโตปมสูตร)

..