นิรุตฺติทีปนีปาฐ ๑.สนฺธิกณฺฑ

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ

นิรุตฺติทีปนีปาฐ

คนฺถารมฺภ

๑.

จตุราสีติสหสฺส, ธมฺมกฺขนฺธาปภงฺกรา;

โลกมฺหิ ยสฺส โชตนฺติ, นนฺตวณฺณปภสฺสราฯ

๒.

อนนฺตวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, วนฺเท นิรุตฺติปารคุํ;

สทฺธมฺมญฺจสฺส สงฺฆญฺจ, วิสุทฺธวณฺณภาชนํฯ

๓.

โมคฺคลฺลาโน มหาญาณี, นิรุตฺตารญฺญเกสรี;

นทิ พฺยากรณํนาทํ, โสคตารญฺญพฺยาปนํฯ

๔.

ตสฺสตฺถํ ทีปยิสฺสามิ, นานาราสิํวิภาชยํ;

โอคายฺห สทฺทสตฺถานิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนนฺติฯ

๑. สนฺธิกณฺฑ

สญฺญาราสิ

ครุสญฺญาราสิ

วณฺโณ, สโร, สวณฺโณ, ทีโฆ, รสฺโส, พฺยญฺชโน, วคฺโค, นิคฺคหีตํฯ

๑. ออาทโย ติตาลีสํ [ติตาลีส (พหูสุ)] วณฺณา [ก. ๒; รู. ๒; นี. ๑, ๒]ฯ

ออาทโย พินฺทนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติฯ

อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอต, เอ, โอต, โอฯ ก, ข, ค, ฆ, ง, จ, ฉ, ช, ฌ, ญ, ฏ, ฐ, ฑ, ฒ, ณ, ต, ถ, ท, ธ, น, ป, ผ, พ, ภ, ม, ย, ร, ล,ว ส, ห, ฬ, อํฯ อตฺถํ วณฺเณนฺติ ปกาเสนฺตีติ วณฺณา, อกฺขราติ จ วุจฺจนฺติ, นามปญฺญตฺติรูปตฺตา นกฺขรนฺติ ขยวยํ น คจฺฉนฺตีติ อกฺขราฯ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๖] หิ วุตฺตํฯ

๒. ทสาโท สรา [ก. ๓; รู. ๓; นี. ๓]ฯ

เตสุ วณฺเณสุ อาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติฯ สยเมว ลทฺธสรูปา หุตฺวา ราชนฺติ วิโรจนฺตีติ สราฯ

๓. ทฺเว ทฺเว สวณฺณาฯ

เตสุ สเรสุ ทฺเว ทฺเวสรา สวณฺณา นาม โหนฺติฯ

อ, อา อวณฺโณ, อิ, อี อิวณฺโณ, อุ, อู อุวณฺโณ, เอต, เอ เอตวณฺโณ, โอต, โอ โอตวณฺโณฯ สมาโน วณฺโณ สุติ เอเตสนฺติ สวณฺณา, สรูปาติ จ วุจฺจนฺติ, สมานํ รูปํ สุติ เอเตสนฺติ สรูปาฯ

๔. ปุพฺโพ รสฺโส [ก. ๔; รู. ๔; นี. ๔.๒๒]ฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปุพฺโพ โหติ, โส โส รสฺโส นาม โหติฯ รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพาติ รสฺสา, รสฺสกาโล นาม อกฺขิทลานํ อุมฺมิสนนิมฺมิสนสมกาโลฯ

ตตฺถ เอต, โอต อิติ ทฺเว เอกปทสํโยเค ปเร กฺวจิ ลพฺภนฺติฯ เอฏฺฐิ, เสฏฺโฐ, โอฏฺโฐ, โสตฺถิฯ

เอกปทสํโยเคติ กึ? ปทนฺตรสํโยเค ปเร รสฺสา มา โหนฺตูติฯ มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน, [ชา. ๒.๒๒.๕] ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗]ฯ

กฺวจีติ กึ?- เอกปทสํโยเคปิ วคฺคนฺเตสุ วา ย, ร, ล, เวสุ วา ปเรสุ รสฺสา มา โหนฺตูติฯ เอนฺติ, เสนฺติ, เอยฺย, ภาเสยฺย, เมณฺโฑ, โสณฺโฑฯ

๕. ปโร ทีโฆ [ก. ๕; รู. ๕; นี. ๕]ฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปโร โหติ, โส โส ทีโฆ นาม โหติฯ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพาติ ทีฆา, ทีฆกาโล นาม รสฺเสหิ ทิคุณกาโลฯ

๖. กาทโย พฺยญฺชนา [ก. ๖; รู. ๘; นี. ๖]ฯ

เตสุ วณฺเณสุ กาทโย พินฺทนฺตา วณฺณา พฺยญฺชนา นาม โหนฺติฯ อตฺถํ พฺยญฺชยนฺตีติ พฺยญฺชนาฯ เต ปน สุทฺธา อทฺธมตฺติกา, รสฺสยุตฺตา ทิยทฺธมตฺติกา, ทีฆยุตฺตา ติยทฺธมตฺติกาฯ

๗. ปญฺจปญฺจกา วคฺคา [ก. ๗; รู ๙; นี. ๗]ฯ

เตสุ พฺยญฺชเนสุ กาทิ-มนฺตา ปญฺจพฺยญฺชนปญฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติฯ

กาทิ ปญฺจโก กวคฺโค, จาทิ จ วคฺโค, ฏาทิ ฏวคฺโค, ตาทิ ตวคฺโค, ปาทิ ปวคฺโคฯ เสสา อวคฺคาติ สิทฺธํฯ วณฺณุทฺเทเส เอกฏฺฐานิกานํ พฺยญฺชนานํ วคฺเค สมูเห นิยุตฺตาติ วคฺคาฯ

๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ [ก. ๘; รู. ๑๐; นี. ๘]ฯ

อนฺเต พินฺทุมตฺโต วณฺโณ นิคฺคหีตํ นามฯ นิคฺคยฺห คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตํฯ

ครุสญฺญาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

พฺยญฺชนวุตฺติราสิ

ฐานํ, กรณํ, ปยตนํ [รู. ๒ (ปิฏฺเฐ); นี ๖ (ปิฏฺเฐ); ๒๓ (สุตฺตงฺเก)]ฯ

ฉ ฐานานิ – กณฺฐฏฺฐานํ, ตาลุฏฺฐานํ, มุทฺธฏฺฐานํ, ทนฺตฏฺฐานํ, โอฏฺฐฏฺฐานํ, นาสิกฏฺฐานํฯ เตสุ พฺยตฺตํ วทนฺเตน ยตฺถ ‘‘อกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ กณฺฐฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ, ตํ ตาลุฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘รฏฺฐ’’นฺติ, ตํ มุทฺธฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ, ตํ ทนฺตฏฺฐานํฯ ยตฺถ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ โอฏฺฐฏฺฐานํฯ นาสปเทโส นาสิกฏฺฐานํฯ

กตฺถจิ ปน อุรฏฺฐานํ, สิรฏฺฐานํ, ชิวฺหามูลฏฺฐานนฺติปิ อาคตํฯ ตตฺถ สิรฏฺฐานํ นาม มุทฺธฏฺฐานเมวฯ ชิวฺหามูลฏฺฐานํ ปน สพฺพวณฺณานํ สาธารณนฺติ วทนฺติฯ

กรณํ จตุพฺพิธํ – ชิวฺหามูลํ, ชิวฺโหปคฺคํ, ชิวฺหคฺคํ, สกฏฺฐานนฺติฯ

ปยตนํ จตุพฺพิธํ – สํวุฏํ, วิวฏํ, ผุฏฺฐํ, อีสํผุฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ กรณานํ สกสกฏฺฐาเนหิ สทฺธิํ สํวรณาทิโก วิเสสากาโร สํวุฏาทิ นามฯ

ตตฺถ กณฺฐปเทสานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อวณฺณ, กวคฺค, หการา กณฺฐชา นามฯ ตาลุมฺหิ ชิวฺหามชฺฌสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อิวณฺณ, จวคฺค, ยการา ตาลุชา นามฯ มุขพฺภนฺตรมุทฺธมฺหิ ชิวฺโหปคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ฏวคฺค, ร, ฬการา มุทฺธชา นามฯ อุปริ ทนฺตปนฺติยํ ชิวฺหคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ตวคฺค, ล, สการา ทนฺตชา นามฯ โอฏฺฐทฺวยสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อุวณฺณ, ปวคฺคา โอฏฺฐชา นามฯ นิคฺคหีตํ นาสิกชํ นามฯ ปญฺจวคฺคนฺตา ปน นาสิกฏฺฐาเนปิ สกฏฺฐาเนปิ ชายนฺติฯ เอกาโร กณฺฐตาลุโชฯ โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโชฯ วกาโร ทนฺโตฏฺฐโชฯ อปิจ อิวณฺณุวณฺณา กณฺเฐปิ ชายนฺติเยวฯ ยทา หกาโร วคฺคนฺเตหิ วา ย, ร, ล, เวหิ วา ยุตฺโต โหติ, ตทา อุรโชติ วทนฺติฯ ปญฺโห, ตุณฺหิ, นฺหาโต, วิมฺหิโต, คยฺหเต, วุลฺหเต, อวฺหานํฯ

กณฺฐํ สํวริตฺวา อุจฺจาริโต อกาโร สํวุโฏ นามฯ สกสกฏฺฐาน, กรณานิ วิวริตฺวา อุจฺจาริตา เสสสรา จ ส, หการา จ วิวฏา นามฯ ตานิเยว คาฬฺหํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ปญฺจวคฺคา ผุฏฺฐา นามฯ โถกํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ย, ร, ล, วา อีสํผุฏฺฐา นามฯ ตตฺถ โอฏฺฐเชสุ ตาว ปวคฺคํ วทนฺตานํ โอฏฺฐทฺวยสฺส คาฬฺหํ ผุสนํ อิจฺฉิตพฺพํฯ กสฺมา? ผุฏฺฐปยตนิกตฺตา ปวคฺคสฺสฯ อุวณฺณํ วทนฺตานํ ปน โอฏฺฐทฺวยสฺส วิวรณํ อิจฺฉิตพฺพํฯ กสฺมา? วิวฏปยตนิกตฺตา อุวณฺณสฺสฯ เอส นโย เสเสสุ สพฺเพสูติฯ

จูฬนิรุตฺติยํ ปน สพฺเพ รสฺสสรา สํวุฏา นาม, สพฺเพทีฆสรา วิวฏา นามาติ วุตฺตํฯ ตถา สทฺทสารตฺถชาลินิยํ, กตฺถจิ สกฺกฏคนฺเถ จฯ อิทํ ยุตฺตตรํฯ อญฺญฏฺฐานิกพฺยญฺชเนหิ ยุตฺตา สรา อตฺตโน ฐาน, กรณานิ ชหนฺตาปิ ปยตนํ น ชหนฺติฯ ตสฺมา นานาวณฺณานํ สํสคฺเค ปยตนานํ สํสคฺคเภโทปิ เวทิตพฺโพติฯ ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วทนฺโต ยทิ ณา-การํ ชิวฺหคฺเคน ทนฺตฏฺฐาเน กตฺวา วเทยฺย, ทนฺตโช นา-กาโร เอว ภเวยฺยฯ ตุ-การญฺจ ชิวฺโหปคฺเคน มุทฺธฏฺฐาเน กตฺวา วเทยฺย, มุทฺธโช ฏุ-กาโร เอว ภเวยฺยฯ เอวญฺจ สติ อกฺขรวิปตฺติ นาม สิยาฯ เอส นโย เสเสสุ มุทฺธชทนฺตเชสุฯ ตสฺมา กมฺมวาจํ สาเวนฺเตหิ นาม ฐาน, กรณ, ปยตเนสุ สุฏฺฐุ กุสเลหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

สิถิลญฺจ, ธนิตญฺจ, ทีฆํ, รสฺสํ, ครุํ, ลหุํ;

นิคฺคหีตํ, วิมุตฺตญฺจ, สมฺพนฺธญฺจ, ววตฺถิตํ [นี. ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๒, ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖-๑๙, ๒๐, ๒๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

มุทุนา วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคปฐม, ตติย, ปญฺจมา สิถิลา นามฯ ถทฺเธน วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคทุติย, จตุตฺถา ธนิตา นามฯ ทีฆ, รสฺสา ปุพฺเพ วุตฺตาฯ ทีฆา เจว สํโยคปุพฺพา จ นิคฺคหีตนฺตา จ ครุกา นามฯ เสสา ลหุกา นามฯ ยถา สทฺทสหิโต วาโต มุขฉิทฺเทน พหิ อนิกฺขมฺม นาสโสตาภิมุโข โหติ, ตถา มุขํ อวิวฏํ กตฺวา วตฺตพฺพํ พฺยญฺชนํ นิคฺคหีตํ นามฯ เตน ยุตฺตานิ สพฺพพฺยญฺชนานิ นิคฺคหีตนฺตานิ นามฯ เสสา วิมุตฺตา นามฯ ปทสนฺธิวเสน วตฺตพฺพํ สมฺพนฺธํ นามฯ ปทจฺเฉทํ กตฺวา วตฺตพฺพํ ววตฺถิตํ นามฯ

พฺยญฺชนวุตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ลหุสญฺญาราสิ

โฌ, โล, โป, โฆ, โคฯ

๙. ยุวณฺณา [อิยุวณฺณา (พหูสุ)] ฌลา นามสฺสนฺเต [ก. ๕๘; รู. ๒๙; นี. ๒๐๕]ฯ

อนิตฺถิลิงฺคสฺส นามสฺส อนฺเต อิวณฺณุวณฺณา กเมน ฌลสญฺญา โหนฺติฯ

๑๐. ปิตฺถิยํ [ก. ๕๙; รู. ๑๘๒; นี. ๒๐๖]ฯ

อิตฺถิลิงฺเค นามสฺสนฺเต อิวณฺณุวณฺณา ปสญฺญา โหนฺติฯ

๑๑. ฆา [ก. ๖๐; รู. ๑๗๗; นี. ๒๐๗]ฯ

โฆ, อา อิติ ทฺวิปทํฯ อิตฺถิลิงฺเค อากาโร ฆสญฺโญ โหติฯ

๑๒. โค สฺยาลปเน [ก. ๕๗; รู. ๗๑; นี. ๒๑๔]ฯ

อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติฯ

ลหุสญฺญาราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สงฺเกตราสิ

๑๓. วิธิ วิเสสนํ ยํ ตสฺส [จํ. ๑.๑.๖; ปา. ๑.๑.๗๒; วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส (พหูสุ)]ฯ

สุตฺเต ยํ วิเสสนํ ทิสฺสติ, ตสฺส วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘อโต โยนํ ฏาเฏ’ฯ นรา, นเรฯ โยนนฺติ วิเสสนํฯ ฏาเฏติ วิธิฯ

๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส [รู. ๘ (ปิฏฺเฐ); จํ. ๑.๑.๗; ปา. ๑.๑.๖๖]ฯ

สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพวณฺณสฺเสว วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘สโร โลโป สเร’ฯ โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗]ฯ

๑๕. ปญฺจมิยํ ปรสฺส [จํ. ๑.๑.๘; ปา. ๑.๑.๖๗]ฯ

ปญฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺเสว วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘อโต โยนํ ฏาเฏ’ฯ นรา, นเรฯ

๑๖. อาทิสฺส [จํ. ๑.๑.๙; ปา. ๑.๑.๕๔]ฯ

ปรสฺส สิสฺสมาโน [ทิสฺสมาโน (มู)] วิธิ อาทิวณฺณสฺส ญาตพฺโพฯ

‘ร สงฺขฺยาโต วา’ฯ เตรสฯ

๑๗. ฉฏฺฐิยนฺตสฺส [จํ. ๑.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๕๒]ฯ

ฉฏฺฐีนิทฺเทเส ตทนฺตสฺส วิธิ ญาตพฺโพฯ

‘ราชสฺสิ นามฺหิ’ฯ ราชินาฯ

๑๘. งานุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๕๓]ฯ

งานุพนฺโธ อาเทโส ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส อนฺตสฺส ญาตพฺโพฯ

‘โคสฺสาวง’ฯ ควสฺสํฯ

๑๙. ฏานุพนฺโธเนกวณฺโณ สพฺพสฺส [จํ. ๑.๑.๑๒; ปา. ๑.๑.๕๕; ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส (พหูสุ)]ฯ

โย จ ฏานุพนฺโธ อาเทโส, โย จ อเนกวณฺโณ อาเทโส, ตทุภยํ ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส สพฺพสฺเสว วณฺณสมุทายสฺส ญาตพฺพํฯ

ฏานุพนฺเธ ตาว –

‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ’ฯ เอสุฯ

อเนกวณฺเณ –

‘อนิมิ นามฺหิ’ฯ อเนน, อิมินาฯ

๒๐. ญกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา [จํ. ๑.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๔๖]ฯ

ญานุพนฺโธ อาคโม จ กานุพนฺโธ อาคโม จ กเมน ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺส อาทิมฺหิ จ อนฺเต จ ญาตพฺโพฯ

ญานุพนฺเธ –

‘พฺรูโต ติสฺสิญ’ฯ พฺรวิติฯ

กานุพนฺเธ –

‘ภูสฺส วุก’ฯ พภุวฯ

๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร [จํ. ๑.๑.๑๔; ปา. ๑.๑.๔๗]ฯ

มานุพนฺโธ อาคโม สรานํ อนฺตสรมฺหา ปโร โหติฯ

‘นชฺชาโย สฺวาม’ฯ นชฺชาโย สนฺทนฺติฯ ‘มํ วา รุธาทีนํ’ฯ รุนฺธติฯ ‘ชร สทานมีม วา’ฯ ชีรติ, สีทติฯ

อิมสฺมึ พฺยากรเณ อเนกสรตา นาม นที, ปุริส อิจฺจาทีสุ ลิงฺคปเทสุ เอว อตฺถิ, คมุ, ปจอิจฺจาทีสุ ธาตุปเทสุ นตฺถิฯ สพฺพธาตุโย พฺยญฺชนนฺตา เอว โหนฺติ, ธาตฺวนฺตโลปกิจฺจํ นตฺถิฯ ตสฺมา นชฺชาโยติ เอตฺถ อี-กาโร อนฺตสโร นามฯ ตโต ‘นชฺชาโย สฺวาม’ อิติ สุตฺเตน อา-การาคโมฯ รุนฺธตีติ เอตฺถ ปน อุ-กาโร อนฺตสโร นาม, ตโต ‘‘มํ วา รุธาทีน’’นฺติ สุตฺเตน พินฺทาคโมฯ เอวํ ชีรติ, สีทติ อิจฺจาทีสุฯ มฺรมฺมโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มานุพนฺโธ ปทานมนฺตา ปโร’’ติ ปาโฐ, โส สีหฬโปตฺถเกหิ น สเมติฯ

๒๒. วิปฺปฏิเสเธ [จํ. ๑.๑.๑๖; ปา. ๑.๔.๒]ฯ

สมานวิสยานํ ทฺวินฺนํ วิธีนํ อญฺญมญฺญปฏิเสธรหิเต ฐาเน เยภุยฺเยน ปโร วิธิ โอกาสํ ลภติฯ

จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา [องฺคุตฺตรนิกาเย] -เอตฺถ จตฺตาริเมติ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ปรโลโป โอกาสํ ลภติฯ

๒๓. สงฺเกโต นาวยโวนุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๕]ฯ

โย วณฺโณ ปโยคสฺส อวยโว น โหติ, สุตฺเตสุ สงฺเกตมตฺโต โหติ, โส อนุพนฺโธ นามฯ

‘โคสฺสาว’ฯ ควสฺสํ-เอเตน ปทรูปวิธาเน อนุพนฺโธ อุปโยคํ น คจฺฉตีติ ญาเปติฯ

๒๔. วณฺณปเรน สวณฺโณปิฯ

วณฺณสทฺโท ปโร เอตสฺมาติ วณฺณปโร, วณฺณปเรน รสฺสสเรน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยญฺจ, อวณฺโณติ วุตฺเต อา-กาโรปิ คยฺหติ อ-กาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อิวณฺณุวณฺเณสุฯ

๒๕. นฺตุวนฺตุมนฺตาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี [นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุ สมฺพนฺธี (พหูสุ)]ฯ

นฺตุอิติ วุตฺเต วนฺตุ, มนฺตุ, อาวนฺตุ, ตวนฺตูนํ สมฺพนฺธีภูโต นฺตุกาโร คยฺหติฯ

‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’ฯ คุณวนฺโต, สติมนฺโต, ยาวนฺโต, ภุตฺตวนฺโตฯ

สงฺเกตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สนฺธิวิธาน

อถ สนฺธิวิธานํ ทีปิยเตฯ

โลโป, ทีโฆ, รสฺโส, วุทฺธิ, อาเทโส, อาคโม, ทฺวิภาโว, วิปลฺลาโสฯ

โลปราสิ

๒๖. สโร โลโป สเร [ก. ๑๒; รู. ๑๓; นี. ๓๐]ฯ

ลุปฺปตีติ โลโปฯ สเร ปเร สรูโป วา อสรูโป วา ปุพฺโพ สโร โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

อวณฺเณ-โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗], ภวาสโว, [ธ. ส. ๑๑๐๒] อวิชฺชาสโว [ธ. ส. ๑๑๐๒], อวิชฺชานุสโย [วิภ. ๙๔๙]ฯ

อิวณฺเณ-มุนินฺโท, มุนีริโต, วรวาทีริโต, อิตฺถินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙]ฯ

อุวณฺเณ-พหูปกาโร [ชา. ๑.๒๒.๕๘๘], พหุกา อูมิ พหูมิ, สรภุยา อูมิ สรภูมิ, สรภุยา อุทกํ สรภูทกํฯ

อสรูเป –

โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], กามุปาทานํ, ภเวสนา [ที. นิ. ๓.๓๐๕], ภโวโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], โส ตุณฺหสฺส [ปารา. ๓๘๑], ทิฏฺฐานุสโย [วิภ. ๙๔๙], ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺเฐกฏฺฐํ, ทิฏฺโฐโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], มุทินฺทฺริยํ [มหาว. ๙], ปุตฺตา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อุรสฺส ทุกฺโข [ปาจิ. ๔๐๒], อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปุพฺพโลปราสิฯ

๒๗. ปโร กฺวจิ [ก. ๑๓; รู. ๑๕; นี. ๓๑]ฯ

ปุพฺพสรมฺหา สรูโป วา อสรูโป วา ปโร สโร กฺวจิ โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

ตํ กทาสฺสุ ภวิสฺสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๔ อาทโย; ตํ กุทสฺสุ], กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ [ธ. ป. ๓๗๖], ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔], ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ [ชา. ๑.๑.๒๙] -กณฺหนฺติ มหากณฺหโคณํ, ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา, มาสฺสุ กุชฺฌ รเถสภ, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย [ปารา. ๑๖๗, ๑๗๑], อาคตาตฺถ ตุมฺเห, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห, มายฺโย เอวรูปมกาสิ, ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒] -ปวฑฺฒํ อาปํ ลภิํสูตฺยตฺโถ, นาลํ กพฬํ ปทาตเว [ชา. ๑.๑.๒๗] -ป+อาทาตเวติ เฉโท, คณฺหิตุนฺตตฺโถ, รุปฺปตีติ รูปํ, พุชฺฌตีติ พุทฺโธ-ทีโฆ, อคฺคีว ตปฺปติ, อิตฺถีว คจฺฉติ, นทีว สนฺทติ, มาตุปฏฺฐานํ, ปิตุปฏฺฐานํ, เยเต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา [จูฬว. ๓๙๙] อิจฺจาทิฯ

อสรูเป –

อิติสฺส [ปาจิ. ๔๖๕], อิติปิ [ปารา. ๑], อสฺสมณีสิ [ปารา. ๑๓๕], อกตญฺญูสิ [ธ. ป. ๓๘๓], วนฺเทหํ, โสหํ, ยสฺสทานิ [มหาว. ๒๔๒], ฉายาว อนปายินี [ธ. ป. ๒], มาทิเสสุ กถาว กา, กินฺนุมาว สมณิโย มธุวา มญฺญติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๒.๓], ตโยเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๓.๑๗] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กึ? กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา [อ. นิ. ๑๐.๖๐]ฯ

อิติ ปรโลปราสิฯ

๒๘. น ทฺเว วาฯ

ทฺเว ปุพฺพปรสรา กฺวจิ โลปา น โหนฺติ วาฯ

อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], โก อิมํ ปถวิํวิเจสฺสติ [ธ. ป. ๔๔]ฯ

กฺวจิตฺเวว? โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙],

วาติ กึ? โกมํ วสลิํ ปรามสิสฺสติฯ

อิโต ปฏฺฐาย ยาวสนฺธิกณฺฑาวสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ กฺวจิสทฺโท, วาสทฺโท จ วตฺตนฺเตฯ ตตฺถ กฺวจิสทฺโท นานาปโยคํ ทสฺเสติฯ วาสทฺโท เอกปโยคสฺส นานารูปํ ทสฺเสติฯ โลปนิเสโธฯ

๒๙. ปรสรสฺสฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ตฺวํสิ [เป. ว. ๔๗; ชา. ๒.๒๒.๗๖๔], จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ [ธ. ป. ๔๑๓; สุ. นิ. ๖๔๒], จกฺกํว วหโต ปทํ [ธ. ป. ๑], หลํทานิ ปกาสิตุํ [มหาว. ๘], กินฺติ วเทยฺยํ, จีวรนฺติ, ปตฺตนฺติ, ภิกฺขุนฺติฯ

อิติ สรโลปราสิฯ

๓๐. สํโยคาทิ โลโปฯ

สํโยคสฺส อาทิภูโต พฺยญฺชโน กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ [ปารา. ๓๖] – อิธ ปุพฺพสุตฺเตน สรโลโป, เอวํส เต อาสวา ปหีนา โหนฺติ [ม. นิ. ๑.๒๔], สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม [มิ. ป. ๖.๑.๕] - อสฺส+อาชีโวติ เฉโท, ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

ตีสุ พฺยญฺชเนสุ สรูปานํ ทฺวินฺนํ อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโป – อคฺยาคารํ [ปาจิ. ๓๒๖], อคฺยาหิโต, วุตฺยสฺส, วิตฺยานุภูยเต, เอกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔], รตฺโย, รตฺยา, รตฺยํ, สกฺวาหํ มาริส เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๖๘], อิจฺจาทิฯ

สรูปานนฺติ กึ? ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗], จตุตฺถฺยนฺตํ, ฉฏฺฐุนฺตํ, จกฺขฺวาพาธํ, วตฺถฺเวตฺถฯ

อิติ พฺยญฺชนโลปราสิฯ

๓๑. โลโปฯ

นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

สเร ปเร ตาว –

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. ๒.๒๗], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสิํ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. ๒.๑๗๘], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปญฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๓ สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๘ พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติฯ

พฺยญฺชเน ปเร –

ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิฯ

คาถายํ –

อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. ๕.๑๑], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. ๑๘๓], ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา]ฯ

มาคเม ปเร –

ครุโฬ อุรคามิว [ชา. ๑.๔.๑๒๔ สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. ๑.๑.๓๘], นภํ ตารกิตามิว [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙ ตาราจิตามิว], ปทุมํ หตฺถคตามิว [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๖] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยญฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จฯ

ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –

สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามีฯ

สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –

กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทุโลปราสิฯ

๓๒. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺสฯ

วิจฺฉายํ เอกสฺส วิภตฺยนฺตสฺส ปทสฺส ทฺวิตฺเต กเต ปุพฺพปทสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ

เอเกกํ, เอเกกานิ, เอเกเกน, เอเกกสฺส อิจฺจาทิฯ

มาคเม –

เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทิฯ

อิติ สฺยาทิโลปราสิฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

๓๓. ตทมินาทีนิ [จํ. ๕.๒.๑.๒๗; ปา. ๖.๓.๑๐๙; มุ. ๒.๓๔; กา. ๒.๒๗]ฯ

มหาวุตฺติสุตฺตมิทํ, ตทมินาทีนิ ปทรูปานิ อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ

สรโลโป พฺยญฺชเน –

ลาพุ=อลาพุ, ปิธานํ=อปิธานํ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา=อปิทหิตฺวา, คินิ=อคฺคินิ, รตฺนํ=รตนํ, นฺหานํ=นหานํ, อสฺนาติ=อสนาติ, หนฺติ=หนติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔], ผลํ เว กทลิํ หนฺติ [อ. นิ. ๔.๖๘], สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติฯ กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐]ฯ

อิวณฺณโลเป –

อารามรุกฺขเจตฺยานิ=เจติยานิ [ธ. ป. ๑๘๘], อถตฺเถกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] =ขตฺติยา, ติถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗]ฯ ติถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺฐา [สุ. นิ. ๘๙๘] =ติตฺถิยาฯ วิทฺธสฺโต=วิทฺธํสิโต, อุตฺรสฺโต=อุตฺราสิโต, สฺเนโห=สิเนโห, กฺเลสวตฺถูนิ=กิเลสวตฺถูนิ, กฺริยา=กิริยา, ปฺลวนฺติ=ปิลวนฺติฯ

อุวณฺณโลเป –

ปทฺธานิ=ปทุมานิ, อุสฺมา=อุสุมา อิจฺจาทิฯ

สํโยคาทิพฺยญฺชนโลโป จ –

ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโข, มาติโฆ ลภเต ทุขํ, อปฺปสฺสาทา กามา ทุขา, นตฺถิ กามปรํ ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], เสโข=เสกฺโข, อเปขา=อเปกฺขา, อุปสมฺปทาเปโข=อุปสมฺปทาเปกฺโข [มหาว. ๗๐] อิจฺจาทิฯ

สเรน สห พฺยญฺชนโลโป –

ปฏิสงฺขา โยนิโส [อ. นิ. ๖.๕๘], อกฺขาติ=อกฺขายติ, คนฺธํ ฆาติ=ฆายติ, อภิญฺญา=อภิญฺญาย, ปริญฺญา=ปริญฺญาย, อธิฏฺฐา=อธิฏฺฐาย, ปติฏฺฐา=ปติฏฺฐาย, อาวีกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ [มหาว. ๘], วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ [ปฏฺฐา. ๓.๑.๙๘], ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพํ [ปารา. ๔๖๒], นายํ พฺราหฺมณโภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ [ชา. ๑.๘.๑], วิสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา [ชา. ๑.๓.๕๔] =วิสเสโนวาติ เอวํนามโก ราชา เอว, ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ [ชา. ๑.๓.๒๘] – ยสฺสาติ อุทรสฺส, ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี [ชา. ๑.๙.๖๖], อุปาทารูปํ, อนุปาทา วิมุตฺโต, สทฺธาปพฺพชิโต, อุปนิธาปญฺญตฺติฯ สํวิธาวหาโร, ยาติ=ยายติ, วาติ=วายติ, นิพฺพาติ=นิพฺพายติ, นิพฺพนฺติ=นิพฺพายนฺติ, ปหาติ=ปหายติ, สปฺปติสฺโส=สปฺปติสฺสโย, สุหโท=สุหทโย=สพฺพตฺถ ยโลโป, มุขโร=มุขขโร, วาจากรโณ=วากฺกรโณ, วาจาปโถ=พฺยปฺปโถ=วาสฺส พฺยตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ, เอวํ พฺยาโข=เอวํ วิย โข=วิสฺส พฺยตฺตํ, ทีโฆ จ ยโลโป จฯ

โลลุโป, โมมุโห, กุกฺกุโจ, สุสุโข, โรรุโวอิจฺจาทีสุ ปน อติสยตฺถทีปนตฺถํ ปททฺวิตฺตํ กตฺวา ปุพฺพปเทสุ อกฺขรโลโปฯ

ปทโลโป อาทิมชฺฌนฺเตสุ –

ทตฺโต=เทวทตฺโต, อสฺเสหิ ยุตฺโต รโถ=อสฺสรโถ, รูปภโว=รูปํ, อรูปภโว=อรูปํ อิจฺจาทิฯ

โลปราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ

อถ ทีฆ, รสฺสา ทีปิยนฺเตฯ

๓๔. เสสา ทีฆาฯ

ปกฺขิตฺตมิทํ สุตฺตํฯ ลุตฺเตหิ วา อาเทสกเตหิ วา วณฺเณหิ เสสา รสฺสสรา กฺวจิ ทีฆา โหนฺติ วาฯ

ปุพฺพลุตฺเต ตาว –

ตตฺรายมาทิ ภวติํ [ธ. ป. ๓๗๕], ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย [ธ. ป. ๘๘; สํ. นิ. ๕.๑๙๘], พุทฺธานุสฺสติ, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. ๑๘๓], อนาคาเรหิ จูภยํ [ธ. ป. ๔๐๔; สุ. นิ. ๖๓๓], ธมฺมูปสํหิตา [ที. นิ. ๒.๓๔๙], ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [ขุ. ปา. ๖.๑๓], เตสํ วูปสโม สุโข [ที. นิ. ๒.๒๒๑] อิจฺจาทิฯ

ปรลุตฺเต –

อชิตาติ ภควา อโวจ [สุ. นิ. ๑๐๓๙, ๑๐๔๑], สุเมโธ สาชาโต จาติ, รุปฺปตีติ รูปํ [สํ. นิ. ๓.๗๙], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, สาธูติปติสฺสุณิตฺวา [ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๔ กาฬยกฺขินีวตฺถุ], กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. ๑๘๔] อิจฺจาทิฯ

พินฺทุลุตฺเต –

ตาสาหํ [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๓]ฯ

อาเทเสสุ –

มฺยายํธมฺโม [มหาว. ๗], สฺวาหํ [เป. ว. ๔๘๕], วิตฺยานุภูยเต อิจฺจาทิฯ

ยทิปิ อิมานิ รูปานิ พฺยญฺชเน อุปริสุตฺเตน สิชฺฌนฺติ, ลุตฺตาเทเสสุ ปน นิจฺจมิว ทีฆสิทฺธิญาปนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ปกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

๓๕. พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา [ก. ๒๕, ๒๖; นี. ๓๕, ๓๖, ๖๔, ๗๑, ๑๖๕, ๑๗๙]ฯ

พฺยญฺชเน ปเร รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ, รสฺสา โหนฺติ วาฯ ตตฺถ ทีฆวิธิ นาม คาถาวเสน วา อาคมวเสน วา วจนสุขวเสน วา พุทฺธิสุขวเสน วา โหติฯ

ตตฺถ คาถาวเสน ตาว –

มธุวามญฺญติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], ขนฺตี จ โสวจสฺสตา [ขุ. ปา. ๕.๑๐], เอวํ คาเม มุนี จเร [ธ. ป. ๔๙], สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ [ขุ. ปา. ๙.๑] อิจฺจาทิฯ

อาคเม –

อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙] อิจฺจาทิฯ คาถาวเสนาติปิ ยุชฺชติฯ

วจนสุขญฺจ พุทฺธิสุขญฺจ ปุริเม เสสทีเฆปิ ลพฺภติฯ

ตตฺถ วจนสุเข –

ฉารตฺตํ มานตฺตํ [จูฬว. ๙๗], ปกฏฺฐํ วจนํ ปาวจนํ, ปาสาโท, ปากาโร, ปาวสฺสิ เมโฆ, นครํ ปาวิสิ, ปาเวกฺขิ, ปาริสุทฺธิ, ปาฏิปโท, จตุราสีติสหสฺสานิ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๘๔] อิจฺจาทิฯ

พุทฺธิสุขํ นาม ปทจฺเฉทญาณสุขํฯ ตตฺถ –

สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ [ปารา. ๑], สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา, จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ อิจฺจาทิฯ

พินฺทุลุตฺเต ปน สาราโค, สารตฺโต อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ อุทฺธฏานิเยวฯ

อิติ ทีฆราสิฯ

รสฺสสนฺธิมฺหิ คาถาวเสน ตาว –

ยิฏฺฐํวหุตํว โลเก [ธ. ป. ๑๐๘], โภวาทิ นาม โส โหติ [ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕], ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺจาทิฯ

อาคเม ย, ร, ทาคเมสุ ปุพฺพรสฺโส –

ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๑-๔], ตถยิทํ, ยถริว อมฺหากํ ภควา, ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ, สมฺมเทว สมาจเร [สํ. นิ. ๑.๑๑๒], สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค [สํ. นิ. ๕.๑๙๔] อิจฺจาทิฯ

สํโยครสฺโส นาม พหุลํ ลพฺภติ –

อกฺกโม, ปรกฺกโม, อกฺขาโต, อญฺญา, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตํ ภควา, อญฺญาตํ สุคต, อตฺถรณํ, อปฺโผเฏติ, อลฺลิยติ, อจฺฉินฺทติ, อสฺสาโท, อาภสฺสโร, ปภสฺสโร, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ [ปารา. ๒๐๓-๒๐๔]ฯ

ตา, โตปจฺจเยสุปิ รสฺโส –

กตญฺญุตา, อตฺถญฺญุตา, ธมฺมญฺญุตา, กญฺญโต, นทิโต, วธุโตฯ

สมาเส –

อิตฺถิปุมํ, อิตฺถิลิงฺคํ, อิตฺถิภาโว, สพฺพญฺญุพุทฺโธ อิจฺจาทิฯ

อิติ รสฺสราสิฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วุทฺธิราสิ

อถ วุทฺธิสนฺธิ ทีปิยเตฯ

๓๖. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา [ก. ๑๔; รู. ๑๖; นี. ๓๔]ฯ

ลุตฺตา ปุพฺพสรมฺหา วา ปรสรมฺหา วา เสสานํ อิวณฺณุวณฺณานํ กเมน เอ, โออาเทสา โหนฺติ วาฯ

ปรอิวณฺเณ –

พนฺธุสฺเสว สมาคโม, อเตว เม อจฺฉริยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๘], วาเตริตํ, ชิเนริตํฯ

ปรอุวณฺเณ –

คงฺโคทกํ, ปตฺตํ โวทกํ กตฺวา [จูฬว. ๓๗๖], สงฺขฺยํ [สุ. นิ. ๗๕๔] โนเปติ เวทคู [มหานิ. ๖], อุทโกมิว ชาตํฯ

กฺริยาปเทสุ –

เวติ, อเปติ, อุเปติ, อเปกฺขา, อุเปกฺขา อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพอิวณฺเณ –

รเถสโภ, ชเนสโภ, มุเนลโย อิจฺจาทิ- ตตฺถ รถีนํ อาสโภ เชฏฺฐโกติ รเถสโภ, รถีนนฺติ รถวนฺตานํ รถรุฬฺหานํ โยธานนฺติ อตฺโถฯ ชนีนํ อาสโภ ชเนสโภ, ชนีนนฺติ ชนวนฺตานํ อิสฺสรานํฯ มุนีนํ อาลโย วิหาโร มุเนลโยฯ

ปุพฺพอุวณฺเณ –

สุนฺทรา อิตฺถี โสตฺถิ, สุนฺทโร อตฺโถ ยสฺสาติ โสตฺถิ, รสฺสตฺตํ, มงฺคลํฯ

วุทฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาเทสสนฺธิ

อถาเทสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

๓๗. ยวา สเร [ก. ๑๘, ๑๙, ๒๑, ๔๕; นี. ๔๔, ๔๖, ๔๗, ๕๑, ๕๘]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ย, วาเทสา โหนฺติ วาฯ

อิวณฺเณ –

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ธ. ป. ๓๗๖], สพฺพา วิตฺยานุภูยเต, กฺยาหํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] – อิธ ปฐมํ พินฺธุโลโป, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา [ชา. ๒.๒๑.๑๔๙], ญาโต เสนาปตีตฺยาหํ [ชา. ๒.๒๑.๙๔], อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑], อิจฺจสฺส วจนียํ [ทีฆนิกาเย], ปจฺจุตฺตริตฺวา, ปจฺจาหรติ [ปารา. ๓๐๕-๓๐๗], ปจฺเจติ, ปจฺจโย, อจฺเจติ, อจฺจโย [ที. นิ. ๑.๒๕๑], อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ [ชา. ๑.๗.๓๓] – อติเรโก อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑตฺยตฺโถ, อปุจฺจณฺฑตา – อปุติอณฺฑตาตฺยตฺโถ, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจฆานโก, ชจฺเจฬโก, อพฺภุคฺคจฺฉติ, อพฺเภติ, อพฺโภกาโส [ที. นิ. ๑.๑๙๑], อชฺโฌกาโส อชฺฌาคมา อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ [ปาจิ. ๔๖๕], อติสิคโณ, อธีริตํฯ

เอตฺถ จ อิจฺเจตนฺติอาทีสุ อิมินา สุตฺเตน อิติ, ปติ, อติปุติ, ชาติ, อภิ, อธิสทฺทานํ อิวณฺณสฺส ยตฺตํ, ‘ตวคฺค, วรณาน’…นฺติ สุตฺเตน ยมฺหิ ตวคฺคสฺส จตฺตํ, ‘วคฺค, ล, เสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, อภิ, อธิสทฺเทสุ ปน ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’…นฺติ สุตฺเตน วคฺคจตุตฺถานํ ตติยตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

จกฺขฺวาพาธมาคจฺฉติ, ปาตฺวากาสิ [ม. นิ. ๒.๓๐๘], วตฺถฺเวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ, ทฺวากาโร [มหาว. ๙], มธฺวาสโว [ปาจิ. ๓๒๘], อนฺวโย, อนฺเวติ, สฺวากฺขาโต [มหาว. ๒๖, ๖๒], สฺวากาโร [มหาว. ๙], พหฺวาพาโธ อิจฺจาทิฯ

๓๘. เอโอนํ [ก. ๑๗, ๑๘; รู. ๑๙, ๒๐; นี. ๔๓, ๔๔]ฯ

สเร ปเร เอ, โอนํ ย, วาเทโส โหติ วาฯ

กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ [สุ. นิ. ๙๖๗], กฺยสฺสุ อิธ โคจรา [สุ. นิ. ๙๖๗] -เก+อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ, พฺยปถโยติ วจนปถา, ยถา นามํ ตถา ฌสฺส-เจ+อสฺสาติ เฉโท, ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ [ม. นิ. ๑.๓๐], ตฺยสฺส ปหีนา โหนฺติ, ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗], ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน [ชา. ๒.๒๒.๓๙๗], อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม [มหาว. ๗], ยฺยสฺส วิปฺปฏิสารชา, ยฺยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา, ยฺยสฺสุ มญฺญามิ สมเณ-เอตฺถ จ อวิสิฏฺเฐปิ วจนสทฺเท เย+อสฺสาติ ปทจฺเฉทพุทฺธิสุขตฺถํ ‘ยฺยสฺสา’ติ โปตฺถกาโรปนํ ยุชฺชติเยว, ยถา ตํ? ‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ’ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔] อิจฺจาทีสุ วิย, กฺวตฺโถสิ ชีวิเตน เม, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม [ที. นิ. ๒.๓๕], อถ ขฺวสฺส, อตฺถิ ขฺเวตํ พฺราหฺมณ, ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยฺวาหํ, สฺวาหํ อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? โส อหํ วิจริสฺสามิ [สุ. นิ. ๑๙๔], โส อหํ ภนฺเตฯ

๓๙. ยุวณฺณานมิยงุวง [โมค. ๕-๑๓๖ (ยุวณฺณาน มิย งุ ว ง สเร)]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปทานํ อิยง, อุวงาเทสา โหนฺติ วาฯ งานุพนฺโธ อนฺตาเทสตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

อิธ เอเกกสฺส ปทสฺส รูปทฺวยํ วุจฺจเตฯ

อิวณฺเณ – 

ติยนฺตํ ตฺยนฺตํ – ตตฺถ ติยนฺตนฺติ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ, ตฺยนฺตนฺติ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเตนฯ เอวํ เสเสสุฯ อคฺคิยาคาเร อคฺยาคาเร, จตุตฺถิยตฺเถ [มหาว. ๓๗] จตุตฺถฺยตฺเถ, ปญฺจมิยตฺเถ ปญฺจมฺยตฺเถ, ปถวิยากาโส ปถพฺยากาโส, วิยญฺชนํ พฺยญฺชนํ, วิยากโต พฺยากโต, วิยากํสุ พฺยากํสุ, วิยตฺโต พฺยตฺโต, วิยูฬฺโห พฺยูฬฺโห, ธมฺมํ อธิเยติ อชฺเฌติ, ปติเยติ ปจฺเจติ ปตฺติยายติ วา, ปริยงฺโก ปลฺลงฺโก, วิปริยาโส วิปลฺลาโส, อิธ เอกรูปํ โหติ – ปริยตฺติ, ปริยตฺโต, ปริยาโย, ปลฺลงฺโกอิจฺจาทีสุ ปริสทฺเท รสฺส ลตฺตํ กตฺวา อิสฺส ‘ยวา สเร’ติ ยตฺเต กเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

ภิกฺขุวาสเน, สยมฺภุวาสเน, อิธปิ รูปทฺวยํ ลพฺภติ – ทุวงฺคิกํ=ทฺวงฺคิกํ, ภุวาทิคโณ=ภฺวาทิคโณ อิจฺจาทิฯ

๔๐. วิติสฺเสเว วา [รู. ๓๓ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

เอวสทฺเท ปเร อิติสทฺทสฺส อิ-การสฺส โว โหติ วาฯ

อิตฺเวว โจโร องฺคุลิมาโล, สมุทฺโทตฺเวว สงฺขฺยํ [อุทา. ๔๕] คจฺฉติ, มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, มหาสมฺมโตตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺตํ [ที. นิ. ๓.๑๓๑], อิสิคิลิตฺเวว สมญฺญา อโหสิ [ม. นิ. ๓.๑๓๓]ฯ

วาติ กึ? อิจฺเจวตฺโถ, สมุทฺโทเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

สุตฺตวิภตฺเตน เอวสทฺเท ปเร อญฺญติ-การสฺส วตฺตํฯ วิลปตฺเวว โส ทิโช [ชา. ๑.๖.๑๐๓], อนุเสตฺเววสฺส กามราโค, อนุเสตฺเววสฺส รูปราโค – อนุเสติ+เอว+อสฺสาติ เฉโท, โหตฺเวว การิยสนฺนิฏฺฐานํ, โหเตว วาฯ

๔๑. เอโอนม วณฺเณ [ก. ๒๗; รู ๓๙; นี. ๖๖, ๑๖๓-๔]ฯ

สรพฺยญฺชนภูเต วณฺเณ ปเร เอ, โอนํ อตฺตํ โหติ วาฯ ตตฺถ เอสฺส อตฺตํ เยภุยฺเยน ม, ทาคเมสฺเวว โหติฯ

อกรมฺหส เต กิจฺจํ [ชา. ๑.๔.๒๙] – อกรมฺหเสตฺยตฺโถ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต [ชา. ๑.๗.๕๘; ๒.๒๒.๒๒๖๑], ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต [ชา. ๒.๒๒.๗๘๓], ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ [ชา. ๒.๑๘.๑๖๒] – เย+อาหุตฺยตฺโถฯ กทสฺสุ – เก+อสฺสุ, ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา, ตเทว เต ชรานิสฺสิตาเย+เอว, เต+เอวาติ เฉโท, สฺเว ภโว สฺวาตนํ [ปารา. ๒๒] – พฺยญฺชเน ทีโฆฯ

โอมฺหิ –

ส สีลวา [ธ. ป. ๘๔], ส ปญฺญวา, ส เว กาสาวมรหติ [ธ. ป. ๑๐], เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม [ธ. ป. ๕], ทินฺนมาสิ ชนินฺเทน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๖๑ (ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน)] – ทินฺโน+อาสีติ เฉโท, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺฐ. ๑๘๙] – มคฺโค+อตฺถิ, อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๑.๔๗], ปจฺจยาการเมว จ [วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๕], สงฺโฆ ปพฺพตมิว, สทฺโท จิจฺจิฏมิว, หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตนํ, ปาโต อสนํ ปาตราโส, ปาตมนุสิฏฺโฐ, กกุสนฺธ โกณาคมโน, เถร วาทานมุตฺตโม – กกุสนฺโธติ จ เถโรติ จ เฉโท, เถรวาโทติ อตฺโถฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อนิมิตฺเตปิ โหติฯ ตุวญฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], ปจฺจยมหาปเทโส เหส, เอกโกฏฺฐาโส เอส, อภิลาปมตฺตเภโท เอส อิจฺจาทิฯ

๔๒. โคสฺสาวง [ก. ๒๒, ๗๘; รู. ๒๘; นี. ๕๒, ๒๒๙]ฯ

สเร ปเร โคสฺส อนฺตสฺส อวง โหติฯ

โค จ อสฺโส จ ควาสฺสํฯ

สุตฺตวิภตฺเตน พฺยญฺชเนปิฯ สควจณฺโฑ [อ. นิ. ๔.๑๐๘], ปรควจณฺโฑฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อวณฺณสฺส อุตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

ปุถุชฺชโน, ปุถุภูโต-ปุถูติ วา เอโก ปาฏิปทิโก, ปุถุนา ปุถุนีติปิ ทิสฺสติ, อเปกฺขิยาโน อเปกฺขิยานอเปกฺขิตฺวาตฺยตฺโถฯ เอวํ อนุโมทิยาโน, มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน, มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], รตฺติทิโวว โส ทิพฺโพ, มานุสํ สรโทสตํ-วสฺสสตนฺตฺยตฺโถ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], สมฺปตนฺติ ทิโสทิสํ-ตํ ตํ ทิสนฺตฺยตฺโถ, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, อญฺโญญฺญํ อญฺญมญฺญํ, โปโนปุญฺญํ ปุนปฺปุนํ, โปโนพฺภวิกา ตณฺหา-ปุโนติ วา เอโก นิปาโต, ปุโน ตสฺส มเห สิโน, ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหญฺจ สงฺคโม, น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๕]ฯ

อิวณฺณสฺส อตฺตํ, อุตฺตํ, เอตฺตญฺจ –

ตทมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ-ตํ เอตํ อตฺถชาตํ อิมินา ปริยาเยน เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สกึ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี, อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ, เอวุมํ – เอวํ+อิมนฺติ เฉโท, ตฺวํ โน สตฺถา มหามุเน, อตฺถธมฺมวิทู อิเสฯ

อุวณฺณสฺส อิตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

มาติโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓], ปิติโต, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข, มาติโฆ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ, มตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔], เปตฺติกํ ธนํ, อปิ โน ลจฺฉสิ, กจฺจิ โน ตุมฺเห ยาเปถ, กถํ โน ตุมฺเห ยาเปถ, โสตุกามตฺถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, น โน สมํ อตฺถิ [ขุ. ปา. ๖.๓], น หิ โน สงฺกรนฺเตน [ม. นิ. ๓.๒๗๒], นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย [ชา. ๑.๕.๑๑๐ (น หิ โน โกจิ ปริยาโย)] – อิเมสุ ตีสุ นุสทฺโท เอกํสตฺเถ, โสสิโต โสตตฺโต เจว [ชา. ๑.๑.๙๔ โสตตฺโต โสสินฺโท เจว; ม. นิ. ๑.๑๕๗] – สุฏฺฐุ สีตโล สุฏฺฐุ สนฺตตฺโตตฺยตฺโถ, ชมฺพุนทิยา ชาตํ ชมฺโพนทํฯ

เอสฺส อิตฺตํ –

โอกนฺทามสิ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๓] – อวกนฺทามเสตฺยตฺโถ, ยํ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, ตทชฺช ตุยฺหํ ทสฺสาม [ที. นิ. ๒.๓๗๐], อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ [ธ. ป. ๒๘๖], พุทฺธปจฺเจกพุทฺธิสุ, เจเตหิ เจตปุตฺติหิ [จริยา. ๑.๑๐๖] – เจตปุตฺเตหิ สทฺธินฺตฺยตฺโถฯ

โอสฺส อุตฺตํ –

มนุญฺญํ, น เตนตฺถํ อพนฺธิสุ [ชา. ๑.๖.๗] – โส เตน วจเนน อตฺถํ น อพนฺธิ น ลภีตฺยตฺโถฯ อวฺหายนฺตุ สุ ยุทฺเธน [ชา. ๒.๒๒.๘๗๑] – โส ปหารวจเนน มํ อวฺหยนฺโตตฺยตฺโถฯ อปิ นุ หนุกา สนฺตา [ชา. ๑.๑.๑๔๖] – โน หนุกา เอกนฺตํ ขินฺนา ทุกฺขปตฺตาตฺยตฺโถฯ

วิการสนฺธิปิ อาเทสสนฺธิรูปตฺตา อิธ สงฺคยฺหติฯ

อิติ สราเทสราสิฯ

กวคฺคโต ปฏฺฐาย วคฺคาวคฺคพฺยญฺชนานํ อาเทโส ทีปิยเตฯ

๔๓. วคฺคลเสหิ เตฯ

ปญฺจวคฺเคหิ จ ล, เสหิ จ ปรสฺส ย-การสฺส กฺวจิ เต เอว วคฺค ล, สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ย-กาโร ปุพฺพรูปตฺตํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

นิปจฺจตีติ นิปโก, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, วิปาโก เอว เวปกฺกํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺกํ, วากฺยํ วาฯ ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ – ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต อาทิทุติยสฺส ปฐมตฺตํ, สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคํ, โทภคฺคํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ, กุกฺกุจภาโว กุกฺกุจฺจํ, วตฺตพฺพนฺติ วาจฺจํ, วุจฺจเต, ปจฺจเต, วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยชฺชํฯ

๔๔. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา [ก. ๒๖๙, ๔๑; นี. ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๒๑-๕]ฯ

อาเทสภูเต วา วิภตฺติภูเต วา ปจฺจยภูเต วา ย-กาเร ปเร ตวคฺคานํว, ร, ณานญฺจ จวคฺค, พ, ย, ญาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ

โปกฺขรญฺโญ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ, เอวํ พฺรหฺมญฺญํ, อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑] อิจฺจาทีนิ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเต อุทาหฏานิฯ

ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, ตถสฺส ภาโวตจฺฉํ, ยชฺเชวํ-ยทิ+เอวํ, นชฺโช, นชฺชา, นชฺชํ, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ [ธ. ส. ๑๖๐], อุปสมฺปชฺชติ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, โพชฺฌา, โพธิยา วา, พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพชฺฌํ, พุชฺฌติ, โปโนปุญฺญํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ

ปวคฺเค ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

วปฺปเต, ลุปฺปเต, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลภิยเตติ ลพฺภํ, ลพฺภเต, คาเม หิตํ คมฺมํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, อาคมฺม, อุปคมฺม, คมิยเตติ คมฺโม, เอวํ ทมฺโม, รมฺโม, คมฺมเต, รมฺมเตฯ

‘ตวคฺค วรณาน…’นฺติ อิมินา สุตฺเตน ยมฺหิ รสฺส ยตฺตํ –

กยฺยเต กริยเต, อยฺโย อริโยฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ลโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

ปลฺลงฺโก, วิปลฺลาโส, โกสลฺลํ, ปตฺตกลฺลํฯ

‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ –

ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, ภาตุ อปจฺจํ ภาตพฺโย, โกรพฺโย, ทิเว ภวํ ทิพฺพํ ทิพฺยํฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ-มโนคณตฺตา มชฺเฌ สาคโม, ภาสิตพฺพนฺติ ภสฺสํ, อาทิสฺส=อาทิสิตฺวา, อุทฺทิสฺส=อุทฺทิสิตฺวา, อุปวสฺส=อุปวสิตฺวา, สมฺผุสฺส=สมฺผุสิตฺวา, ตุสฺสติ, ทุสฺสติ, นสฺสติอิจฺจาทิฯ

๔๕. ตถนรานํ ฏฐณลา [รู. ๓ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

ตาทีนํ ฏาทิอาเทสา โหนฺติ วาฯ

ตสฺส ฏตฺตํ –

ปฏิหญฺญติ, ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, ปฏิจฺฉนฺโน, ปฏิปฺปนฺโน, พฺยาวโฏ, อุทาหโฏ, ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิฯ

ถสฺส ฐตฺตํ –

ปีฬนฏฺโฐ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], สงฺขตฏฺโฐ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], อฏฺฐิํกตฺวา สุเณยฺย [ชา. ๒.๑๗.๙๒], อฏฺฐกถา อิจฺจาทิฯ

นสฺส ณตฺตํ –

คามํ เนตีติ คามณิ, เสนํ เนตีติ เสนาณิ, ปณิธิ, ปณิธานํ, ปณิหิตํ, ปณาโม, ปริณาโม, โอณาโม, อุณฺณาโม, กรณียํ, กรณํ, ญาณํ, ตาณํ, ปมาณํ, สรณํ, คหณํ อิจฺจาทิฯ

รสฺส ลตฺตํ –

ปลิโฆ, ปลิโพโธ, ปลิปนฺโน, ปลฺลงฺโก, ตลุโณ ตรุโณ, กลุนํ ปริเทวยิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๑], มหาสาโล, อฏฺฐสาลินี, นยสาลินี อิจฺจาทีนิฯ

อิทานิ มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

กสฺส ขตฺตํ –

นิกฺขมติ, นิกฺขนฺโต, เนกฺขโม, ราชกิจฺจํ กโรตีติ ขตฺตา, กตฺตา วาฯ

ทตฺตญฺจ –

สทตฺถปสุโต สิยา [ธ. ป. ๑๖๖]ฯ

ยตฺตญฺจ –

สยํ รฏฺฐํ หิตฺวาน, ปุปฺผทานํ ททาตีติ ปุปฺผทานิโย ปุปฺผทานิโก, สิปฺปลิวเน วสตีติ สิปฺปลิวนิโย สิปฺปลิวนิโก, กุมาริยา กุมาริกาฯ

ขสฺส คตฺตํ –

เอฬมูโค เอฬมูโขฯ

คสฺส กตฺตํ –

ลุชฺชตีติ โลโก, อาโรคฺยํ อภิสชฺเชตีติ ภิสกฺโก, กุลูปโก กุลูปโค, ขีรูปโก ขีรูปโค, คีวูปกํ คีวูปคํฯ

ฆสฺส หตฺตํ –

สีฆชวตาย สีโหฯ

จสฺส ฉตฺตํ –

วินิจฺฉโย, อจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ, รํสิโย นิจฺฉรนฺติ-นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

ฉสฺส สตฺตํ –

อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔] -ฉาหํ+อสฺสาติ เฉโท, สฬายตนํฯ

ชสฺส ทตฺตํ –

ปรเสนํ ชินาตีติปสฺเสนที-มหาวุตฺตินา สรโลโป, รสฺส ปรรูปํฯ

ยตฺตญฺจ –

นิสฺสาย ชายตีติ นิโย, นิยโก วา, นิยํ ปุตฺตํฯ

ญสฺสณตฺตํ –

ปณฺณตฺติ ปญฺญตฺติ, ปณฺณาสํ ปญฺญาสํฯ ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติฯ

นตฺตญฺจ –

นามมตฺตํ น นายติ, อนิมิตฺตา น นายเร [วิสุทฺธิ. อฏฺฐ. ๑.๒๒๘] – น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

ตสฺส กตฺตํ –

นิยโก นิยโตฯ

ถตฺตญฺจ –

นิตฺถิณฺโณ, นิตฺถรณํ, เนตฺถารํฯ

นตฺตญฺจ –

ชิโน, ปิโน, ลิโน, ปฏิสลฺลิโน, ปฬิโน, มลิโน, สุปิโน, ปหีโน, ธุโน, ปุโน, ลุโน, อาหุนํ, ปาหุนํฯ

ทสฺส ฑตฺตํ –

ฉวฑาโห, ทิสาฑาโห, กายฑาโหฯ

ฬตฺตญฺจ –

ปริฬาโห, อาคนฺตฺวา ฉวํ ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬหนํ, สุสานํฯ

ตตฺตญฺจ –

สุคโต, ตถาคโต, กุสิโต, อุทติ ปสวตีติ อุตุฯ

ธสฺส ทตฺตํ –

เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ [ม. นิ. ๑.๕๐๑] -อิธาติ วา นิปาโตฯ

หตฺตญฺจ –

สาหุ ทสฺสนมริยานํ [ธ. ป. ๒๐๖], สํหิตํ, วิหิตํ, ปิหิตํ, อภิหิตํ, สนฺนิหิตํ, ปณิหิตํ, สทฺทหติ, วิทหติ, ปิทหติฯ

นสฺส อุตฺตํ –

อุปญฺญาโส=อุปนฺยาโส, ญาโย=นฺยาโย-นิจฺจํ เอติ ผลํ เอเตนาติ ญาโย, เญยฺยํ=เนยฺยํฯ

ยตฺตญฺจ –

เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถราธินนฺติ เถราเธยฺยํ, ปาติโมกฺขํ, ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํฯ

ปสฺส ผตฺตํ –

นิปฺผชฺชติ, นิปฺผตฺติ, นิปฺผนฺนํฯ

พตฺตญฺจ –

สมฺพหุลํ=สมฺปหุลํ, พหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๘] =ปหุ สนฺโต น ภรติฯ

ภสฺส ผตฺตํ –

อนนฺตํ สพฺพโตปผํ [ที. นิ. ๑.๔๙๙]ฯ

มสฺส ปตฺตํ –

จิรปฺปวาสิํ [ธ. ป. ๒๑๙], หตฺถิปฺปภินฺนํ [ธ. ป. ๓๒๖]ฯ

ยสฺส วตฺตํ –

ทีฆาวุ กุมาโร [มหาว. ๔๕๙] =ทีฆายุ กุมาโร, อายุํ ธาเรตีติ อาวุธํ=อายุธํ, อายุ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ ‘อาวุโส’ติ นิปาโต, กสาโว=กสาโย, กาสาวํ=กาสายํ, สาลิํ ลุนาตีติ สาลิลายโก, ติณลายโกฯ

ลสฺส รตฺตํ –

นีลํ ชลํ เอตฺถาติ เนรญฺชรา, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร, สสฺสตํ ปเรติ, อุจฺเฉทํ ปเรติ-ปเลตีติ อตฺโถฯ

วสฺส ปตฺตํ –

ปิปาสติ ปิวาสติฯ

พตฺตญฺจ –

พฺยากโต, พฺยตฺโต, พฺยญฺชนํ, สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ, ทิพฺพํ, ทิพฺพติ, สิพฺพติ, กุพฺพติ, กุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺโต, อเสวิตพฺพตฺตา วาเรตพฺโพติ พาโล, ปพฺพชิโต, ปพฺพชฺชา อิจฺจาทิฯ

สสฺส ฉตฺตํ –

อุจฺฉิฏฺฐํ-อวสิฏฺฐนฺตฺยตฺโถ, ‘‘ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, รํสิโย [วิ. ว. ๗๓๐] นิจฺฉรนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ สสฺส ฉตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ

ตตฺตญฺจ –

อุตฺติฏฺฐปตฺตํ อุปนาเมนฺติ [มหาว. ๖๔], ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ ติ เอตฺถ ปน อุทฺทิสฺส ติฏฺฐนํ อุตฺติฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา [ชา. ๑.๗.๕๙]’’ติ วุตฺตํฯ

หสฺส ฆตฺตํ –

นิจฺจํ ทหติ เอตฺถาติ นิทาโฆ, ลฆุ ลหุฯ

ฬสฺส ฑตฺตํ –

ครุโฑ ครุโฬฯ

อิติ พฺยญฺชนาเทสราสิฯ

มิสฺสกาเทโส วุจฺจเตฯ

อวสฺส อุตฺตํ –

อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโย, อุปฺปโถ, อุมฺมคฺโค, อุญฺญา อวญฺญา, อุญฺญาตํ อวญฺญาตํ, อุชฺฌานสญฺญีฯ

โอตฺตญฺจ –

โอนทฺโธ, โอกาโส, โอวาโท, โอโลกนํ อิจฺจาทิฯ

วสฺส โอตฺตํ –

อุโปสโถ – อุปวสโถติ ฐิติ, โนนีตํ นวนีตํ, นิวตฺถโกโจ นิวตฺถกวโจ, โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐] – กฺวติ อตฺโถฯ โก เต ทิฏฺโฐ วา สุโต วา, วานโร ธมฺมิโก อิติ, โก นุเม โคตมสาวกา คตา-กฺว นุ+อิเมติ เฉโท, โสณฺณํ สุวณฺณํ อิจฺจาทิฯ

กุสฺส กฺรุตฺตํ –

กฺรุพฺพติ กุพฺพติฯ

ตฺตสฺส ตฺรตฺตํ –

อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺรโช ปุตฺโต อตฺตโช, เขตฺตโช, โคตฺรภู, วตฺรภู, จิตฺรํ, วิจิตฺรํ, จิตฺตํ, วิจิตฺตํ, อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๙๘], อุตฺราสี ปลายี [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ [ม. นิ. ๑.๒๓] อิจฺจาทิฯ

ทสฺส ทฺรตฺตํ –

อินฺทฺริยํ, สุโข อุทโย ยสฺสาติ สุขุทฺรยํ, ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ [ม. นิ. ๒.๑๐๙], ปถวี อุนฺทฺริยฺยติ [สํ. นิ. ๑.๑๕๘] – ภิชฺชตีตฺยตฺโถ, มิตฺตทฺรุพฺโภ มิตฺตทฺทุพฺโภฯ

ทฺทสฺส ทฺรตฺตํ –

ภทฺรํ ภทฺทํ, อสฺโส ภทฺโร [ธ. ป. ๑๔๓], สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๕๓], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], ภทฺรานิ ภทฺรานิ ยานานิ โยเชตฺวา, ลุทฺรํ [ที. นิ. ๒.๔๓] ลุทฺทํฯ

พสฺส พฺรตฺตํ –

พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ [ชา. ๑.๑.๑๔], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติฯ

ว, วีนํ พฺยตฺตํ –

พฺยโย=วโย-วินาโสตฺยตฺโถ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ=วาวโฏ, ปงฺเก พฺยสนฺโน=วิสนฺโน, พฺยมฺหิโต=วิมฺหิโต, พฺยมฺหํ=วิมานํ-มานสฺส มฺหตฺตํฯ

กฺขสฺส จฺฉตฺตํ –

อจฺฉิ=อกฺขิ, สจฺฉิ=สกฺขิ-สห อกฺขินา วตฺตตีติ อตฺเถ นิปาโต, ปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ [มิ. ป. ๕.๓.๑๒], มจฺฉิกา=มกฺขิกา, ลจฺฉี=ลกฺขี-สิรีติ อตฺโถฯ

มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –

อาเจโร อาจริโย, น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ [ชา. ๑.๑.๙], อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา [ชา. ๑.๗.๘๒], พฺรหฺมเจโร พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ [ชา. ๑.๑๕.๓๒๔], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ [ธ. ป. ๒๔๗]ฯ กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย, ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิฯ

อกฺขรวฑฺฒิปิ โหติ –

เอกจฺจิโย เอกจฺเจยฺโย เอกจฺโจ, มาติโย มจฺโจ, กิจฺจยํ กิจฺจํ, ปณฺฑิติยํ ปณฺฑิจฺจํ, สุวามิ สามิ, สุวามินิ สามินิ, สุวเกหิ ปุตฺเตหิ สเกหิ ปุตฺเตหิ, สตฺตโว สตฺโต, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๖], เอวํ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๙] อิจฺจาทิฯ

อิติ มิสฺสกาเทสราสิฯ

พินฺทาเทโส ทีปิยเตฯ

๔๖. วคฺเค วคฺคนฺโต [ก. ๓๑; รู. ๔๙; นี. ๑๓๘-๙]ฯ

วคฺคพฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตสฺส สกวคฺคนฺตพฺยญฺชนาเทโส โหติ วาฯ

ทีปงฺกโร, สงฺขาโร, สงฺคโห, สญฺจาโร, สญฺชาโต, สณฺฐิตํ, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, สนฺธิ, สนฺนิธิ, สมฺปตฺติ, สมฺพุทฺโธ, สมฺภโว, สมฺภาโร, สมฺภินฺโน, สมฺมโต อิจฺจาทีสุ นิจฺจํ, ตงฺกโร, ตํกโร อิจฺจาทีสุ อนิจฺจํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ [ขุ. ปา. ๑.สรณตฺตย], น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ อิจฺจาทีสุ [ธ. ป. ๖๗] นตฺถิฯ

มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

วคฺคาวคฺเคสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ นิคฺคหีตํ ปรรูปํ คจฺฉติ –

สกฺกโรติ, สกฺกโต, สกฺกาโร, สกฺกจฺจํ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร, ตกฺขณํ ตงฺขณํ ตํ ขณํ, ตคฺคติกํ ตํ คติกํ, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตปฺปธาโน, เอตปฺปรโม, ยคฺคุโณ ยํคุโณ, ตลฺเลณา, มลฺเลณา, สลฺเลโข, ปฏิสลฺลีโน, ตพฺพณฺณนา ตํวณฺณนา, ตสฺสโม ตํสโม, อิทปฺปจฺจยตา, จิรปฺปวาสิํ, หตฺถิปฺปภินฺนํ อิจฺจาทิฯ อิมสฺมึ คนฺเถ เอกตฺถ สิทฺธมฺปิ ตํ ตํ รูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนมฺปิ วิธิยฺยติ ญาณวิจิตฺตตฺถํฯ

๔๗. มยทา สเร [ก. ๓๔, ๓๕; รู. ๓๔, ๕๒; นี. ๑๔๒-๕]ฯ

สเร ปเร นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ ม, ย, ทา โหนฺติ วาฯ

ตตฺถ ทาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ นปุํสเก ทิสฺสติ –

ยทพฺรวิ [ชา. ๑.๒.๑๔๓], ตทนิจฺจํ [ม. นิ. ๒.๑๙], เอตทโวจ สตฺถา [สุ. นิ. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต]ฯ

สมาเส ปน ทาเทโส ติลิงฺเค ทิสฺสติ –

ยทนนฺตรํ, ตทนนฺตรํ, เอตทตฺถา กถา [อ. นิ. ๒.๖๘]ฯ เอตทตฺถา มนฺตนา [อ. นิ. ๒.๖๘] -ตตฺถ ยสฺส อตฺถสฺส วา ยสฺส ปทสฺส วา ยสฺสา กถาย วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํฯ

กฺวจิตฺเวว? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ [ชา. ๑.๖.๑๑๕]ฯ

มาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ ทิสฺสติ –

ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ [ชา. ๑.๑๕.๕๔], ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา [ชา. อฏฺฐ. ๑.๒๐.๓๕], เอตมตฺถํ วิทิตฺวา [มหาว. ๒-๓]ฯ

อญฺญสทฺเทหิ ปน ทฺเว อาเทสา ติลิงฺเค ทิสฺสนฺติ –

สกทาคามี, เอวเมตมภิญฺญาย [สุ. นิ. ๑๒๒๑] อิจฺจาทิฯ

ยาเทโส อิทํสทฺเท ปเร ตสทฺทมฺหา เอว กฺวจิ ทิสฺสติ –

ตยิทํ น สาธุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙], ตยิทํ น สุฏฺฐุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙]ฯ

๔๘. เยวหิสุ โญฯ

ย, เอว, หิสทฺเทสุ ปเรสุ นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อานนฺตริกญฺญมาหุ [ขุ. ปา. ๖.๕] – อานนฺตริกํ + ยํ + อาหูติ เฉโท, ยญฺญเทว-ยํ + ยํ + เอว, ตญฺเญว ตํ+เอว, ปุริสญฺเญว, ปจฺจตฺตญฺเญว, ตญฺหิ, ปุริสญฺหิ, อตฺถสญฺหิโต อตฺถสํหิโต, ธมฺมสญฺหิโต ธมฺมสํหิโตฯ

๔๙. เย สํสฺส [ก. ๓๓; รู. ๕๑; นี. ๑๔๑]ฯ

ยมฺหิ ปเร สํ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺญุตฺโต สํยุตฺโตฯ สํโยชนํ สํโยชนํ, สญฺญโม สํยโม, สญฺญโต สํยโต, สญฺญมติ สํยมติ, สญฺญาจิกา สํยาจิกา กุฏิํ [ปารา. ๓๔๘] อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทาเทสราสิฯ

อาเทสสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาคมสนฺธิ

อถาคมสนฺธิ ทีปิยเตฯ

มหาวุตฺตินา สราคโม –

อ –

ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๓], ปณฺณสาลํ อมาปิย [ชา. ๑.๑.๑๔๘] – มาเปตฺวา อิจฺเจวตฺโถ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ, หตฺถิโพนฺทิํ ปเวกฺขามิ [ชา. ๑.๑.๑๔๘] -ปุนปฺปุนํ อิจฺเจวตฺโถ, นตฺถิ โลเก อนามตํ [ชา. ๑.๒.๓๑] – อมต ปุพฺพํ ฐานนฺติ อตฺโถ, อนวชฺชํ, อนมตคฺโค, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจพธิโร, ชจฺจมูโค, ชจฺจปณฺฑโกฯ

อา –

อฑฺเฒ อาชายเร กุเล [สํ. นิ. ๑.๔๙], มนุสฺเสสุ ปจฺจาชาโต, อาปูรติ ตสฺส ยโส [ปริ. ๓๘๖]ฯ

อิ –

ธมฺมิกถํ กตฺวา [ปารา. ๓๙], สรนฺตา สปนฺติ คจฺฉนฺตีติ สริสปาฯ

อี –

กพฬีกาโร, มนสีกาโร, มนสีกโรติ, ตปฺปากฏีกโรติ, ทูรีภูโต, อพฺยยีภาโวฯ

อุ –

ญาติปริชินสฺส ภาโว ญาติปาริชุญฺญํ, เอวํ โภคปาริชุญฺญํ- ปริชินสฺสาติ ปริหานสฺส, ปริกฺขยสฺสฯ

โอ –

ปโรสตํ, สรโทสตํ, ทิโสทิสํ [ธ. ป. ๔๒] อิจฺจาทิฯ

‘อติปฺปโค โข ตาว ปิณฺฑาย จริตุ’ [ที. นิ. ๓.๑] นฺติ เอตฺถ ปาโตตฺโถ ปโคสทฺโท เอวฯ

อิติ สราคมราสิฯ

๕๐. วนตรคาจาคมาฯ

สเร ปเรว น, ต, ร, คา จ ม, ย, ทา จ อาคมา โหนฺติฯ

โค, โต, โท, โน, โม, โย, โร, โว,

ตตฺถ โค –

อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน [มหานิทฺเทเส], อิธ ปน ปโคสทฺโท เอว, ปเคว วุตฺยสฺส, ปเคว มนุสฺสิตฺถิยาติ [ปารา. ๕๕]ฯ

โต –

อชฺชตคฺเค [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตสฺมาติห [ม. นิ. ๑.๒๙], กตโม นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํ คตํ ผลํ [ชา. ๒.๑๘.๑๐] -เตวนฺติ เอวํฯ

โท –

อุทคฺโค, อุทพฺพหิ, อุทปาทิ, อุทโย, อุทาหโฏ, อุทิโต, อุทีริโต, ทุภโต วุฏฺฐานํ [ปฏิสมฺภิทามคฺเค; วิสุทฺธิมคฺเค], ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ [สุ. นิ. ๕๓๑], โตเทยฺย, กปฺปา ทุภโย [สุ. นิ. ๑๑๓๑] – ทฺเว อิสโยติ อตฺโถฯ กิญฺจิเทว, โกจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, ยาวเทว, ตาวเทว, วลุตฺเต-ยาวเท, ตาวเทติ สิทฺธํ, ปุนเทว, สกิเทว, สมฺมเทว-ทาคเม รสฺโส, สมฺมทกฺขาโต [สํ. นิ. ๕.๑๙๕], สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต [ม. นิ. ๒.๒๓๔], พหุเทว รตฺติํ [อ. นิ. ๓.๑๐๑], อหุเทว ภยํ [ที. นิ. ๑.๑๕๙] อิจฺจาทิฯ

โน –

อิโต นายติ, จิรํ นายติ, กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมญฺญํ, อตฺตโน อิทํ อตฺตนิยํ, อทฺธานํ ขมตีติ อทฺธนิยํ, โลภสฺส หิตํ โลภนิยํ โลภเนยฺยํ, โทสนิยํ โทสเนยฺยํ, โมหนิยํ โมหเนยฺยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนโก, สญฺชานนํ, สญฺชานนโก, สญฺญาปนโก อิจฺจาทิฯ

โม –

ลหุเมสฺสติ [ธ. ป. ๓๖๙], ครุเมสฺสติ, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺฐ. ๑๘๙], อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๔.๓๔], อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘] อิจฺจาทีนิฯ ตถา เกน เต อิธ มิชฺฌติ [เป. ว. ๑๘๑], รูปานิ มนุปสฺสติ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๙๖], อากาเส มภิปูชเย, อญฺญมญฺญสฺส [ม. นิ. ๓.๔๐], เอกเมกสฺส [ปารา. อฏฺฐ. ๑.๒๓], สมณมจโล [อ. นิ. ๔.๘๗], อทุกฺขมสุขา เวทนา [สํ. นิ. ๔.๒๕๐] อิจฺจาทิฯ

โย –

นยิมสฺส วิชฺชา มยมตฺถิ [ชา. ๑.๓.๒๕], ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๒๑-๒๒], ตถยิทํ, ฉยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๖.๑๑], นวยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๙.๙], ทสยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๑๐.๑๖], มมยิทํ, โสเยว, เตเยว, ตํเยว ตญฺเญว, เตหิเยว, เตสํเยว เตสญฺเญว, ตสฺมิเยว, พุทฺโธเยว, พุทฺเธสุเยว, โพธิยาเยว การณา [จริยา. ๑.๖๕], โหติเยว, อตฺถิเยว อิจฺจาทิฯ ติยนฺตํ, อคฺคิยาคาเร, จตุตฺถียตฺเถ อิจฺจาทีนิ อิวณฺณนฺตรูปานิ ยาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยวฯ

โร –

นิรนฺตรํ, นิรตฺถกํ, นิราหาโร, นิราพาโธ, นิราลโย, นิรินฺธโน อคฺคิ, นิรีหกํ, นิรุทกํ, นิรุตฺติ, นิรุตฺตโร, นิรูมิกา นที, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุรภิสมฺภโว, ทุราสทา พุทฺธา [อป. เถร ๑.๔๐.๒๗๐], ทุราขฺยาโต ธมฺโม [ที. นิ. ๓.๑๖๖], ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ วจนํ [อ. นิ. ๕.๑๔๐], ปาตุรโหสิ [มหาว. ๘], ปาตุรหุ [ชา. ๑.๑๔.๒๐๒], ปาตุรเหสุํ [อ. นิ. ๓.๗๑], ปาตราโส, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ [ชา. ๑.๑.๑๓], จตุรงฺคิกํ ฌานํ [ธ. ส. ๑๖๘], จตุรารกฺขา, จตุราสีติสหสฺสานิ, จตุริทฺธิลาโภ, จตุโรฆา, วุทฺธิเรสา [ที. นิ. ๑.๒๕๑], ปถวีธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๔๘-๓๔๙], อาโปธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๕๐], สพฺภิเรว สมาเสถ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริว อพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว, อุสโภริว [สุ. นิ. ๒๙], ยถริว, ตถริว [ที. นิ. ๑.๒๖๓] -ราคเม รสฺโสฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘อติริว กลฺลรูปา [สุ. นิ. ๖๘๘], อติวิย ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, ปรํวิย มตฺตาย’’ อิจฺจาทีสุ อิว, วิยสทฺทา เอวตฺเถ วตฺตนฺติ, ตถา ‘‘ยถริว, ตถริว, วรมฺหากํ ภุสามิว [ชา. ๑.๓.๑๐๘], เนตํ อชฺชตนามิว’’ อิจฺจาทีสุ อิวสทฺโท เอวตฺเถ วตฺตติฯ

โว –

ทุวงฺคุลํ, ทุวงฺคิกํ, ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ปาคุญฺญวุชุตา, วุสิตํ, วุตฺตํ, วุจฺจเต, อาสนา วุฏฺฐาติ [ปาจิ. ๕๔๗], วุฏฺฐานํ, วุฏฺฐหิตฺวา, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน อิจฺจาทีนิ อุวณฺณนฺตรูปานิ วาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยวฯ

๕๑. ฉา โฬฯ

สเร ปเร ฉมฺหา ฬาคโม โหติฯ

ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํ, ฉฬาสีติสหสฺสานิ [เป. ว. ๓๗๔], อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต [ชา. ๑.๑.๘๔], ฉเฬวานุสยา โหนฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห], ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา [พุ. วํ. ๓.๕]ฯ

มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

สเร ปเร มนาทีหิ สาคโม –

มนสิกาโร, มานสิโก, เจตสิโก, อพฺยคฺคมนโส นโร [อ. นิ. ๑.๓๐], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, อุเร ภโว โอรโส อิจฺจาทิฯ

สเร ปเร พหุลํ หาคโม –

มาเหวํ อานนฺท [ที. นิ. ๒.๙๕], โนเหตํ ภนฺเต [ที. นิ. ๑.๑๘๕-๑๘๖], โนหิทํ โภ โคตม [ที. นิ. ๑.๒๖๓], นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เหวํ วตฺตพฺเพ, เหวํ วทติ, อุชู จ สุหุชูจ [ขุ. ปา. ๙.๑], สุหุฏฺฐิตํ สุขโณ อิจฺจาทิฯ

อิติ พฺยญฺชนาคมราสิฯ

๕๒. นิคฺคหีตํ [ก. ๓๕; รู. ๒๑ (ปิฏฺเฐ); นี. ๕๖]ฯ

นิคฺคหีตํ กฺวจิ อาคตํ โหติ วาฯ

อุปวสฺสํ โข ปน [ปารา. ๖๕๓], นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน [ปาจิ. ๓๖๘], อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], จกฺขุํ อุทปาทิ [มหาว. ๑๕], อณุํถูลานิ [ธ. ป. ๒๖๕], กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ [ธ. ป. ๕๓], อวํสิรา ปตนฺติ [ชา. ๑.๑๑.๓๕], ยทตฺโถ, ตทตฺโถ, เอตทตฺโถ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว, ตถา ตํสมฺปยุตฺโต, ตพฺโพหาโร, ตพฺพหุโล อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทาคมราสิฯ

มหาวุตฺตินา ปทานํ อนฺเต คต, ชาต, อนฺต สทฺทา อาคมา โหนฺติฯ

รูปคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓] เวทนาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], สญฺญาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], คูถคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], มุตฺตคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], ทิฏฺฐิคตํ [มหาว. ๖๖], อตฺถชาตํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา], ธมฺมชาตํ, สุตฺตนฺโต [กถา. ๒๒๖], วนนฺโต, สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต อิจฺจาทิฯ

อาคมสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทฺวิภาวสนฺธิ

อถ ทฺวิภาวสนฺธิ ทีปิยเตฯ 

ทฺวิภาโว ติวิโธฯ ตตฺถ ปกฺกโม, ปรกฺกโม อิจฺจาทิ พฺยญฺชนทฺวิตฺตํ นามฯ รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติ อิจฺจาทิ วิภตฺยนฺตปททฺวิตฺตํ นามฯ ติติกฺขา, ติกิจฺฉา, ชคมา, ชคมุ อิจฺจาทิ ธาตุปททฺวิตฺตํ นามฯ

๕๓. สรมฺหา ทฺเว [ก. ๒๘; รู. ๔๐; นี. ๖๗]ฯ

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ สรมฺหา ป, ปติ, ปฏีนํ ปสฺส ทฺวิตฺตํ –

อปฺปมาโท, อิธปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สมฺมปฺปธานํ, อปฺปติวตฺติยํ ธมฺมจกฺกํ [มหาว. ๑๗], สุปฺปติฏฺฐิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน อิจฺจาทิฯ

สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโตฯ

กี, กุธ, กมุ, กุส, คห, ชุต, ญา, สิ, สุ, สมฺภุ, สร, สส อิจฺจาทีนํ ธาตูนญฺจ, อุ, ทุ, นิปุพฺพานํ ปทานญฺจ อาทิพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํฯ

กี –

วิกฺกินาติ, วิกฺกโย, ธนกฺกีโตฯ

กุธ –

อกฺกุทฺโธ, อกฺโกโธฯ

กมุ –

อภิกฺกมติ, อภิกฺกโม, อภิกฺกนฺโต, อกฺกมติ, อกฺกโม, อกฺกนฺโต, ปรกฺกมติ, ปรกฺกโม, วิกฺกมติ, วิกฺกโม, โอกฺกมติ, โอกฺกนฺโตฯ

กุส –

อกฺโกสติ, อกฺโกโสฯ

คห –

ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคโห, วิคฺคโห, ปริคฺคโห, อนุคฺคโหฯ

ชุต –

อุชฺโชตติ, วิชฺโชตติฯ

ญา –

อญฺญา, ปญฺญา, อภิญฺญา, ปริญฺญา, วิญฺญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, รตฺตญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญูฯ

สิ –

อติสฺสโย, ภูมสฺสิโต, เคหสฺสิโตฯ

สุ –

อปฺปสฺสุโต, พหุสฺสุโต, วิสฺสุโต, อสฺสโว, อนสฺสโวฯ

สมฺภุ –

ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺโธฯ

สร –

อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ, อนุสฺสโรฯ

สส –

อสฺสสติ, อสฺสสนฺโต, อสฺสาโส, ปสฺสาโสฯ

สช –

วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชนฺโต, วิสฺสคฺโคฯ

จช –

ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺโต, ปริจฺจาโค อิจฺจาทิฯ

อุปุพฺเพ –

อุกฺกํสติ, อุกฺกํโส, อุคฺคโห, อุจฺจาเรติ, อุจฺจาโร, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุชฺชโล, สมุชฺชโล, อุณฺณมติ, อุตฺตรติ อิจฺจาทิฯ

ทุปุพฺเพ –

ทุกฺกฏํ, ทุกฺกรํ, ทุคฺคติ, ทุจฺจริตํ, ทุตฺตโร, ทุทฺทโม, ทุนฺนโย, ทุปฺโปโส, ทุพฺพโล, ทุมฺมคฺโค, ทุลฺลโภ อิจฺจาทิฯ

นิปุพฺเพ –

นิกฺกโม, นิกฺขนฺโต, นิคฺคโต, นิจฺโจโร, นิชฺชโร, นิทฺโทโส, นิปฺปาโป, นิมฺมิโต, นิมฺมาโน, นิยฺยานํ, นิลฺโลโล, นิพฺพานํ, นิสฺสโย อิจฺจาทิฯ

ติก, ตย, ติํสานํ ตสฺส ทฺวิตฺตํ –

กุสลตฺติกํ, เวทนตฺติกํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺวตฺติํสํ, เตตฺติํสํฯ

จตุ, เฉหิ ปรพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –

จตุพฺพิธํ, จตุทฺทส, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปทํ, ฉพฺพิธํ, ฉนฺนวุติฯ

วา ตฺเวว? จตุสจฺจํ, ฉสตํฯ

สนฺตสฺส สตฺเต ปรพฺยญฺชนสฺส นิจฺจํ ทฺวิตฺตํ –

สชฺชโน, สปฺปุริโส, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, สพฺภาโวฯ

วสฺส พตฺเต พสฺส ทฺวิตฺตํ –

สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ อิจฺจาทิ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

วตุ, วฏุ อิจฺจาทีนํ อนฺตพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –

วตฺตติ, ปวตฺตติ, นิวตฺตติ, สํวตฺตติ, วฏฺฏติ, วิวฏฺฏติฯ

สํมฺหา อนุโน นสฺส ทฺวิตฺตํ –

สมนฺนาคโต, สมนฺนาหาโร, สมนฺเนสติฯ

อญฺญตฺรปิ –

สีมํ สมฺมนฺเนยฺย [มหาว. ๑๓๙], สีมํ สมฺมนฺนิตุํ [มหาว. ๑๓๘], สีมํ สมฺมนฺนติ [มหาว. ๑๓๙], สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, จีวรเจตาปนฺนํ, จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํฯ

อิติ สทิสทฺวิตฺตราสิฯ

๕๔. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา [ก. ๔๔, ๒๙; รู. ๒๔; นี. ๕๗, ๖๘, ๗๔, ๗๗-๘, ๘๐, ๘๒-๓, ๙๑, ๑๒๒]ฯ

วคฺเค จตุตฺถ, ทุติเยสุ ปเรสุ กเมน ตติย, ปฐมา เอสํ จตุตฺถ, ทุติยานํ ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ, ทุติยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ สุตฺเตน วา ‘วคฺคลเสหิ เต’อิจฺจาทีหิ วา ทุติย, จตุตฺถานมฺปิ สทิสตฺเต ชาเต ปุน อิมินา สุตฺเตน อาทิทุติยสฺส ปฐมตฺตํ, อาทิจตุตฺถสฺส ตติยตฺตญฺจ ชาตํฯ

ตตฺถ กวคฺเค –

อากฺขาตํ, ปกฺขิตฺตํ, ปกฺเขโป, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย, นกฺขมติฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺตวิธาเน –

ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปคฺฆรติ, อุคฺโฆสติ, นิคฺโฆโสฯ

จวคฺเค –

อจฺฉาเทติ, อจฺฉินฺทติ-สํโยเค รสฺสตฺตํ, ปจฺฉาเทติ, ปจฺฉินฺทติ, เสตจฺฉตฺตํ, รุกฺขจฺฉายา, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ, ปฐมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิตพฺพํ, โพชฺฌํ, ปฏิวิชฺฌ, ปฏิวิชฺฌิย, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิจฺจาทิฯ

ฏวคฺเค –

ยตฺรฏฺฐิตํ, ตตฺรฏฺฐิโต, อุฏฺฐิโต, นิฏฺฐิโต, ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, วุฑฺโฒ อิจฺจาทิฯ

ตวคฺเค –

สุมนตฺเถโร, ยสตฺเถโร, อวตฺถา, อวตฺถานํ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อุทฺธรติ, อุทฺธรณํ, อุทฺธฏํ, นิทฺธาเรติ, นิทฺธารณํ, นิทฺธาริตํ, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, นิทฺโธโต อิจฺจาทิฯ

ปวคฺเค –

วิปฺผรติ, วิปฺผรณํ, วิปฺผาโร, อปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, มธุปฺผาณิตํ, วิพฺภมติ, วิพฺภโม, อุพฺภตํ, นิพฺภยํ, ทุพฺภโร, สพฺภาโว, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลพฺภติ, อารพฺโภ, อารพฺภ, อารพฺภิตฺวา อิจฺจาทิฯ

อิธปิ อุ, ทุ, นิโต ปรปทานํ อาทิพฺยญฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ วิเสสโต อิจฺฉนฺติฯ

อิติ วิสทิสทฺวิตฺตราสิฯ

๕๕. วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว [จํ. ๖.๓-๑; ปา. ๘.๑.๑, ๔]ฯ

วิจฺฉายํ อภิกฺขญฺเญ จ อเนกตฺถสฺส เอกปทสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ ภินฺเน อตฺเถ กฺริยาย วา ทพฺเพน วา คุเณน วา พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ ปุนปฺปุนกฺริยา อภิกฺขญฺญํฯ

วิจฺฉายํ ตาว –

รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติฯ คาเม คาเม สตํกุมฺภา, คาโม คาโม รมณิโย, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กฺริยํ กฺริยํ อารภเตฯ

อานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉาว คมฺยเต –

มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, เชฏฺฐํ เชฏฺฐํ อนุปเวเสถ, อิเมสํ เทวสิกํ มาสกํ มาสกํ เทหิ, มญฺชูสกรุกฺโข ปุปฺผํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, อิเม ชนา ปถํ ปถํ อจฺเจนฺติ, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา, กตรา กตรา อิเมสํ อฑฺฒตา, กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตาฯ

อภิกฺขญฺเญ –

ภตฺตํ ปจติ ปจติ, อปุญฺญํ ปสวติ ปสวติ, ภุตฺวา ภุตฺวา นิปฺปชฺชนฺติ, ปฏํ ปฏํ กโรติ, ปฏปฏายติ, เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทีสุ วิจฺฉาสุ ปุพฺพปเท สฺยาทิโลโปฯ

๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเรฯ

อติกฺกมฺม หรณํ อติหาโร, น อติหาโร วีติหาโร, อญฺญมญฺญสฺส อนฺโตเยว หรณนฺติอตฺโถ, วีติหารตฺเถ คมฺยมาเน สพฺพาทีนํ สพฺพนามานํ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, ปุพฺพสฺเสกสฺส จ สฺยาทิโลโปฯ

อิเม ทฺเว ชนา อญฺญมญฺญสฺส อุปการกา, อิตรีตรสฺส อุปการกา, อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส เทนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส อเปนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส ธนํ, อญฺญมญฺเญ นิสฺสิตาฯ

๕๗. ยาวตาตาวํ สมฺภเม [จํ. ๖.๓.๑๔; ปา. ๘.๑.๑๒; ยาวโพธํ สมฺภเม (พหูสุ)]ฯ

ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวํฯ ตํ ปริมาณมสฺสาติ ตาวํฯ ปุนปฺปุนํ ภมนํ ปวตฺตนํ สมฺภโมฯ ตุริเตน วจีปโยเคน ตํ ตํ อุปายทีปนํ สมฺภโม, อาเมฑิตเมว วุจฺจติ, สมฺภเม คมฺยมาเน ยาวตา ยตฺตเกน ปเทน โส อตฺโถ ปญฺญายติ, ตตฺตกํ ปทํ ปยุชฺชเต, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ตทุตฺตริ วา อุทีริยเตตฺยตฺโถฯ ยถาโพธํ สมฺภเมติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ

ภเย, โกเธ, ปสํสายํ, ตุริเต, โกตูหเล’จฺฉเรฯ

หาเส, โสเก, ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ

ตตฺถ ภเย –

สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร –

โกเธ –

วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรฯ

ปสํสายํ –

สาธุ สาธุฯ

ตุริเต –

คจฺฉ คจฺฉฯ

โกตูหเล –

อาคจฺฉ อาคจฺฉฯ

อจฺฉเร –

อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธฯ

หาเส –

อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา [ที. นิ. ๒.๒๑๐]ฯ

โสเก –

กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๔.๑๒๐]ฯ

ปสาเท –

อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม [ม. นิ. ๒.๑๐๖] อิจฺจาทิฯ ติกฺขตฺตุํอุทานํ อุทาเนสิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ [ม. นิ. ๒.๓๕๗] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปทวากฺยทฺวิตฺตราสิฯ

ทฺวิภาวสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิปลฺลาสสนฺธิ

อถ วิปลฺลาสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

ปทกฺขรานํ ปุพฺพาปรวิปริยาโย วิปลฺลาโสฯ

๕๘. หสฺส วิปลฺลาโสฯ

ยมฺหิ ปเร หสฺส ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส โหติ วาฯ

ทยฺหติ, สงฺคยฺหติ, สนฺนยฺหติ, วุยฺหติ, ทุยฺหติ, มุยฺหติฯ

วาตฺเวว? สงฺคณฺหิยติ, เอวํ สงฺคยฺห สงฺคณฺหิตฺวา, อารุยฺห อารุหิตฺวา, โอคายฺห โอคาหิตฺวาฯ ปสยฺห ปสหิตฺวาฯ

๕๙. เว วา [รู. ๔๐ (ปิฏฺเฐ)]ฯ

วมฺหิ ปเร หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วาฯ

พวฺหาพาโธ พหฺวาพาโธ, พวฺเหตฺถ นฺหายตี ชโน [อุทา. ๙] =พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโนฯ

มหาวุตฺติวิธานํ วุจฺจเตฯ

ย, รานํ วิปลฺลาโส –

กุฏิ เม กยิรติ [ปารา. ๓๕๘], วจนํ ปยิรุทาหาสิ, ครุํ ปยิรูปาสติ, วนฺทามิ เต อยฺยิเร ปสนฺนจิตฺโต [ชา. ๒.๑๗.๕๔] -ยสฺส ทฺวิตฺตํฯ

นิคฺคหีตสฺส วิปลฺลาโส –

นิรยมฺหิ อปจฺจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๖๐], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓]ฯ อิมา คาถา อภาสิสุํฯ

สรานมฺปิ วิปลฺลาโส –

หญฺญยฺเยวาปิ โกจิ นํ [ชา. ๒.๒๒.๑๑๙๓] – หญฺเญยฺยาติ ฐิติ, อมูลมูลํ คนฺตฺวา-มูลมูลํ อคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ ปรตฺรฯ อโนกาสํ การาเปตฺวา [ปารา ๓๘๙], อนิมิตฺตํ กตฺวา, สทฺธํ น ภุญฺชตีติ อสทฺธโภชิ, ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ [ชา. ๑.๑.๒๐] – อุตฺติณฺณํ อทิสฺวาติ อตฺโถฯ

ปทานมฺปิ วิปลฺลาโส –

นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน, นาคกญฺญา จริตํ คเณน [ชา. ๑.๑๕.๒๖๘] -นาคกญฺญาคเณน จริตนฺติ ฐิติฯ

อิติ วิปลฺลาสราสิฯ

๖๐. พหุลํ [จํ. ๑.๑.๑๓๐; ปา. ๓.๓.๑๑๓]ฯ

สนฺธิวิธานํ นาม พหุลํ โหติ, เยภุยฺเยน โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตํฯ ยาวคนฺถปริโยสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ เอเตน สพฺพสทฺทสุตฺเตสุ อนิฏฺฐนิวตฺติ จ อิฏฺฐปริคฺคโห จ กโต โหติฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยํ

สนฺธิกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ