๑๘๐-๑๘๑. วัตรบทของสัตบุรุษ

๑๘๐-๑๘๑. วัตรบทของสัตบุรุษ

มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺฐาปจายินํ;

สณฺหํ สขิลสมฺภาสํ, เปสุเณยฺยปฺปหายินํฯ

มเจฺฉรวินเย ยุตฺตํ, สจฺจํ โกธาภิภุํ นรํ;

ตํ เว เทวา ตาวตึสา, อาหุ ‘‘สปฺปุริโส’’อิติฯ

„เทวดาชั้นดาวดึงส์ กล่าวถึงนรชน 

ผู้เป็นบุคคลเลี้ยงมารดาบิดา,

มีปรกติประพฤติอ่อนน้อมต่อผู้ใหญ่ในตระกูล, 

เจรจาอ่อนหวาน, กล่าวแต่คำสมานมิตรสหาย, 

ละคำส่อเสียด, ประกอบในอุบายเป็นเครื่องกำจัด-

ความตระหนี่, มีวาจาสัตย์, ครอบงำความโกรธได้ 

นั้นแลว่า เป็นสัปบุรุษ ดังนี้.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดคนดี ๑๘๐-๑  นรทักขทีปนี ๒๑๘-๙, สํ. ส. ๑๕/๙๐๗, ๙๑๑)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ก)

มาตาเปตฺติภรํ: (ผู้เลี้ยงมารดาและบิดา) มาตุ+ปิตุ+ภร > มาตาเปตฺติภร+อํ

ชนฺตุํ (สัวต์เกิด, คน) ชนฺตุ+อํ

กุเล: (ในตระกูล, สกุล) กุล+สฺมึ

เชฏฺฐาปจายินํ: (ผู้มีปกติอ่อนน้อมต่อผู้เจริญ) เชฏฺฐ+อปจายิน > เชฏฺฐาปจายิน+อํ

สณฺหํ: (ผู้สุภาพ, อ่อนโยน) สณฺห+อํ

สขิลสมฺภาสํ: (ผู้เจรจาอ่อนหวาน, นุ่มนวล) สขิล+สมฺภาส > สขิลสมฺภาส+อํ

เปสุเณยฺยปฺปหายินํ: (ผู้ละวาจาส่อเสียด, ทำให้เจ็บใจ) เปสุเณยฺย+ปหายิน > เปสุเณยฺยปฺปหายิน+อํ

ข)

มจฺเฉรวินเย: (ในการกำจัดความตระหนี่) มจฺเฉร+วินย > มจฺเฉรวินย+สฺมึ

ยุตฺตํ: (ผู้ประกอบแล้ว) ยุตฺต+อํ

สจฺจํ: (ผู้มีความสัจ, กล่าวคำสัจ) สจฺจ+อํ

โกธาภิภุํ: (ผู้ครอบงำความโกรธ) โกธ+อภิภู > โกธาภิภู+อํ 

นรํ: (นระ, นรชน, คน) นร+อํ

ตํ เว: (..นั้นแล) ต+อํ, ส่วน เว เป็นนิบาตบท

เทวา: (เทพ, เทวดา ท.) เทว+โย

ตาวตึสา: (ชั้นดาวดึงส์) ตาวตึส+โย 

อาหุ: (ย่อมกล่าว, กล่าวแล้ว)  พฺรู+อ+อนฺติ วัตตมานา. หรือ พฺรู+อุ ปโรกขา. ก็ได้ ภูวาทิ. กัตตุ.

สปฺปุริโส อิติ: (ว่า สัตบุรุษ ดังนี้) สปฺปุริส+สิ, ส่วน อิติ เป็นนิบาตบท

..

ข้อความบางตอนจากพระสูตร 

วัตรบทของสัตบุรุษ ถ้ากล่าวให้ชัดก็คือ วัตรบท ๗ ประการของท้าวสักกะหรือพระอินทร์

ที่ปรากฏในปฐมเทวสูตรที่ ๑ สังยุตตนิกาย สคาถวรรค เล่มที่ ๑๗ ข้อ ๙๐๗, ๙๑๑ ว่า

สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน

อารามของอนาถบิณฑิกเศรษฐี เขตพระนครสาวัตถี ในกาลครั้งนั้นแล ฯลฯ

พระผู้มีพระภาคได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้ว่า 

"ดูกรภิกษุทั้งหลายท้าวสักกะจอมเทพเมื่อยังเป็นมนุษย์อยู่ในกาลก่อน 

ได้สมาทานวัตรบท ๗ ประการบริบูรณ์ เพราะเป็นผู้สมาทานวัตรบท ๗ ประการ 

จึงได้ถึงความเป็นท้าวสักกะ,

 วัตรบท ๗ ประการเป็นไฉน? คือ เราพึงเลี้ยงมารดาบิดาจนตลอดชีวิต ๑ เราพึง

 ประพฤติอ่อนน้อมต่อผู้ใหญ่ในตระกูลจนตลอดชีวิต ๑ เราพึงพูดวาจาอ่อนหวาน

 ตลอดชีวิต ๑ เราไม่พึงพูดวาจาส่อเสียดตลอดชีวิต ๑ เราพึงมีใจปราศจากความ

 ตระหนี่อันเป็นมลทินอยู่ครองเรือน มีการบริจาคอันปล่อยแล้ว มีฝ่ามืออันชุ่ม

 ยินดีในการสละ ควรแก่การขอ ยินดีในการแจกจ่ายทานตลอดชีวิต ๑ เราพึง

 พูดคำสัตย์ตลอดชีวิต ๑ เราไม่พึงโกรธตลอดชีวิต ๑ ถ้าแม้ความโกรธพึงเกิดขึ้น

 แก่เรา เราพึงกำจัดมันเสียโดยฉับพลันทีเดียว ๑ 

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ท้าวสักกะจอมเทพ เมื่อยังเป็นมนุษย์อยู่ในกาลก่อน ได้สมาทานวัตรบท ๗ ประการนี้บริบูรณ์ เพราะเป็นผู้สมาทานวัตรบท ๗ ประการดังนี้ จึงได้ถึงความเป็นท้าวสักกะ".

 พระผู้มีพระภาคผู้สุคตศาสดา ครั้นตรัสไวยากรณ์ภาษิตนี้จบลงแล้ว จึงได้ตรัสคาถาประพันธ์ต่อไปอีกว่า

"เทวดาชั้นดาวดึงส์ กล่าวถึงนรชน ผู้เป็นบุคคลเลี้ยงมารดาบิดา

มีปรกติประพฤติอ่อนน้อมต่อผู้ใหญ่ในตระกูล เจรจาอ่อนหวาน 

กล่าวแต่คำสมานมิตรสหาย ละคำส่อเสียด 

ประกอบในอุบายเป็นเครื่องกำจัดความตระหนี่ 

มีวาจาสัตย์ ครอบงำความโกรธได้ นั้นแลว่า เป็นสัปบุรุษ ดังนี้"

..