๑๘๓ คำสัตบุรุษจะไม่ผันแปร

๑๘๓ คำสัตบุรุษจะไม่ผันแปร

อุเทยฺย ภาณุ ปจฺฉิเม, นเมยฺย เมรุอทฺทิปิ;

สีตลํ ยทิ นรคฺคิ, ปพฺพตคฺเค จ อุปฺปลํ;

วิกเส น วิปริตา, สาธุวาจา กุทาจนํฯ

“พระอาทิตย์ พึงขึ้นทางตะวันตก,

แม้เขาสุเมรุ พึงน้อมลงมา,

แม้ไฟในนรก พึงดับเย็น,

และดอกบัว พึงบานบนยอดเขา,

คำของสัตบุรุษ ย่อมไม่ผันแปร ในกาลไหน ๆ”

(กวิทัปปณนีติ หมวดคนดี ๑๘๓, โลกนีติ ๔๙)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อุเทยฺย: (พึงขึ้น, อุทัย) √อุท+อ+เอยฺย หรือ อุ+√อิ+อ+เอยฺย +ท อาคม ? 

ภาณุ: (พระอาทิตย์) ภาณุ+สิ 

ปจฺฉิเม: (ในทิศปัจฉิม, ตะวันตก) ปจฺฉิม+สฺมี

นเมยฺย: (พึงน้อม, เอนเอียง) นมุ+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ.

เมรุอทฺทิปิ: (แม้ภูเขาพระสุเมร, เมรุราชบรรพต) เมรุอทฺทิ+อปิ, อทฺทิ  แปลว่า ภูเขา เป็นปุงลิงค์

สีตลํ: (เย็น, ความเย็น) สีตล+สิ 

ยทิ: (ถ้าว่า, หากว่า) นิบาตบท 

นรคฺคิ: (ไฟในนรก) ศัพท์นี้อาจจะคลาดเคลื่อนมาจาก "นรกคฺคิ" เหมือนในโลกนีติ ที่ได้ยกมาเทียบเคียงไว้ด้านล่างนั้นแล้ว.

ปพฺพตคฺเค: (บนยอดแห่งภูเขา, บรรพต) ปพฺพต+อคฺค > ปพฺพคฺค+สฺมึ 

จ: (ด้วย, และ) นิบาตบท 

อุปฺปลํ: (ดอกบัว, อุบล) อุปฺปล+สิ

วิกเส: (พึงบาน, เบ่งบาน) วิ+กส+อ+เอยฺย ธาตฺวัตถสังคหะ ๕๑ กล่าวว่า "..กโส ตุ วิเลขสทฺทหึสน-; คตีสุ วิปุพฺโพ ผุลฺเล. แปลว่า "ส่วนว่า กส ธาตุเป็นไปในอรรถว่า ขีดเขียน ออกเสียง เบียดเบียน และไป. ที่มี วิ อุปสัคอยู่หน้า เป็นไปในอรรถว่า บาน.“

น: (ไม่, หามิได้) นิบาตบท 

วิปริตา: (ผันแปร, วิปริต, กลับกลอก) วิปริตา+สิ

สาธุวาจา: (วาจาของคนดี, คำพูดของคนดี) สาธุวาจา+สิ ในโลกนีติ เป็น สาธุวากฺยํ (อันที่จริงเดิมเป็น สาธุวายฺยํ ได้แก้เป็น สาธุวากฺยํ คิดว่าเป็นศัพท์ที่คลาดเคลื่อน)

กุทาจนํ: (ในกาลไหน ๆ) กึ+ทาจนํ 

ส่วนในโลกนีติ (โลกนีติ ๔๙) มีข้อความแปลกกันนิดหน่อยดังนี้

อุเทยฺย ภาณุ ปจฺฉิเม, เมรุราชา นเมยฺยปิ;

สีตลา นรกคฺคิปิ, ปพฺพตคฺเค จ อุปฺปลํฯ

วิกเส น วิปรีตํ, สาธุวากฺยํ กุทาจนํฯ

..