๑๙๐. สิ่งที่สัตบุรุษสรรเสริญ

๑๙๐. สิ่งที่สัตบุรุษสรรเสริญ

โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ,

มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;

สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ,

เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโตฯ

"บุคคลฆ่าความโกรธได้แล้ว 

จึงจะไม่เศร้าโศกในกาลไหนๆ, 

ฤาษีทั้งหลายย่อมสรรเสริญการละความลบหลู่; 

บุคคลควรอดทนคำหยาบที่ชนทั้งปวงกล่าว, 

สัตบุรุษทั้งหลายกล่าวความอดทนนี้ว่าสูงสุด.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดคนดี ๑๙๐, โลกนีติ ๕๗, ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๕๘)

..

ศัพท์น่ารู้:

โกธํ: (ซึ่งความโกรธ) โกธ+อํ 

วธิตฺวา: (ฆ่าแล้ว, เพราะฆ่า, กำจัด) √หน-หึสาคตีสุ+อิ+ตฺวา > วธิตฺวา+สิ  แปลง หน เป็น วธ ในเพราะวิภัตติและปัจจัยทั้งปวง ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า วโธ วา สพฺพตฺถ. (รู ๕๐๓)

น: (ไม่, หามิได้) 

กทาจิ: (ในกาลไหนๆ, ในกาลทุกเมื่อ) กึ+ทา+จิ (กึ สัพพนาม+ทา ปัจจัย+ จิ ศัพท์) ใชัในอรรถทั้งปวง หรือ สกลัตถะ.

โสจติ: (ย่อมเศร้าโศก, เสียใจ) √สุจ-โสเก+อ+ติ ภูวาทิ.

มกฺขปฺปหานํ: (ซึ่งการละความแข่งดี, ประหาณความอวดดี) มกฺข (การแข่งดี) + ปหาน (การละ, หารประหาน) > มกฺขปฺปหาน+อํ

อิสโย: (ฤาษี ท.) อิสิ+โย 

วณฺณยนฺติ: (ย่อมยกย่อง, สรรเสริญ) วณฺณ+ณย+อนฺต จุราทิ.

สพฺเพสํ: (..ทังปวง) สพฺพ+นํ สัพพนาม

วุตฺตํ: (อันกล่าวแล้ว) วุตฺต+อํ 

ผรุสํ: (ซึ่งคำหยาบคาย, แข็งกระด้าง) ผรุส+อํ 

ขเมถ: (ควรอดทน) ขมุ-ขนฺติยํ+อ+เอถ ภูวาทิ.

เอตํ: (นั้น) เอต+อํ สัพพนาม

ขนฺตึ: (ซึ่งความอดทน, อดกลั้น) ขนฺติ+อํ  

อุตฺตมมาหุ: ตัดบทเป็น อุตฺตมํ+อาหุ (กล่าว..สูงสุด) อุตฺตมํ (ว่าสูงสุด, อุดม) อุตฺตม+อํ, อาหุ (กล่าว) √พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ+อ+อนฺติ วัตตมานา. หรือ √พฺรู+อุ ปโรกขา. ก็ได้ แปลง พฺรู เป็น อาห และ แปลง อนฺติ เป็น อุ ด้วยมหาสูตรว่า กฺวจิ ธาตุฯ. (รู ๔๘๘) ภูวาทิ. กัตตุ.

สนฺโต: (สัตบุรุษ, คนดี ท.) สนฺต+โย เอา นฺต เป็น นฺตุ ด้วยสูตรว่า เสเสสุ นฺตุว. (รู ๑๐๘), แปลง นฺตุ กับ โย เป็น นฺโต ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า นฺตุสฺส นฺโต. (รู ๙๙)

..