๒๓๖. ตำราดูลักษณะคนใกล้ต้ว

๒๓๖. ตำราดูลักษณะคนใกล้ต้ว 

ชานิยา เปสเน ภจฺเจ, พนฺธเว พฺยสนาคเม;

มิตฺตญฺจ อาปทิกาเล, ภริยญฺจ วิภวกฺขเยฯ

“พึงรู้ลูกจ้าง ยามใช้สอยทำการงาน, 

พึงรู้ญาติวงศ์วาน ยามมีภัยประชิด,

พึงรู้สหายมิตร ยามยากจนอนาถา, 

พึงรู้ภริยา ยามสิ้นเนื่อประดาตัว.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๓๖)

ศัพท์น่ารู้ :

ชานิยา: (พึงรู้, ควรทราบ) ญา+นา+เอยฺย 

เปสเน: (การรับใช้, การส่งไป) เปสน+สฺมึ 

ภจฺเจ: (ลูกจ้าง, คนใช้ ท.) ภจฺจ+โย

พนฺธเว: (ญาติ, พวกพ้อง, เผ่าพันธุ์ ท.) พนฺธว+โย 

พฺยสนาคเม: (ในคราวถึงภัยพิบัติ) พฺยาสนาคม+สฺมึ, พฺยสน (ฉิบหาย, วอดวาย, โชคร้าย, เสื่อม) นป., อาคม (การถึง, มา, อาคม) ป. 

มิตฺตญฺจ: ตัดบทเป็น มิตฺตํ+จ มิตฺตํ (ซึ่งมิตร, เพื้อน, เกลอ) มิตฺต+อํ, จ (ด้วย, และ) เป็นนิบาต

อาปทิกาเล: (ในเวลาวิบัติ, -เคราะห์ร้าย, -อันตราย) อาปทิกาล+สฺมึ, อาปทา (วิบัติ, เคราะห์ร้าย, อันตราย) อิต., กาล (กาล, เวลา, คราว) ป. 

ภริยญฺจ:  ตัดบทเป็น ภริยํ+จ, ภริยํ (ซึ่งภริยา, ภรรยา, เมีย) ภริย+อํ, จ (ด้วย, และ) เป็นนิบาต

วิภวกฺขเย: (ในเวลาสิ้นทรัพย์, -หมดเนื้อประดาตัว) วิภวกฺขย+สฺมึ, วิภว (ทรัพย์, ข้าวของมีค่า, สมบัติ, ความเจริญ) ป., ขย (ความเสื่อม, สิ้นไป) ป.

ขอยกคาถาเดียวกันนี้จากคัมภีร์ต่าง ๆ มาเปรียบเทียบ เพื่อประโยชน์แก่การศึกษาให้กว้างขวางยิ่งขึ้นไป

ในโลกนีติ (โลกนีติ ๘๒) มีข้อความต่างกัน ดังที่ปรากฏ ดังต่อไปนี้

ชาเนยฺย เปเสน ภจฺจํ,

พนฺธุํ วาปิ ภยาคเต;

อปฺปกาสุ ตถา มิตฺตํ,

ทารญฺจ วิภวกฺขเยฯ

ในมหารหนีติ (มหารหนีติ ๑๘๓) มีข้อความต่างจากข้างบน ดังนี้

ชาเนยฺย เปสเน ภจฺจํ,

พนฺธวาปิ ภยาคเต;

อาปทาสุ ตถา มิตฺตํ,

ทารญฺจ วิภวกฺขเยฯ

ในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๒๕๕) มีข้อความข้อความ ตรงไปตรงมา ดังนี้

ชาเนยฺย เปสเน ภจฺจํ, 

พนฺธวํปิ ภยาคเม,

พฺยสเน จ ตถา มิตฺตํ, 

ทารญฺจ วิภวกฺขเยฯ

และในจาณักยนีติ (จาณกฺยนีติ ๒๑) มึศัพท์คล้ายกับกวิทัปปณนีติ ดังนี้

ชานิยา เปสเน ภจฺเจ,

พนฺธเว พฺยสนาคเม;

มิตฺตญฺจาปทิกาเล จ,

ภริยญฺจ วิภวกฺขเยฯ

..

ศัพท์ว่า ชานิยา = ชาเนยฺย คือมาจาก ญา+นา+เอยฺย กิยาทิคณะ กัตตุวาจก

ชาเนยฺย เห็นบ่อย ส่วน ชานิยา นาน ๆ จะปรากฏโฉมให้เห็นครั้งหนึ่ง

วิธีทำตัวสำเร็จรูปก็คล้ายกัน คือ

แปลง ญา เป็น ชา ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า ญาสฺส ชา-ชํ-นา. (รู ๕๑๔) = ชา+นา+เอยฺย

แปลง เอยฺย เป็น อิยา ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า เอยฺยสฺส ญาโต อิยา-ญา. (รู ๕๑๕) = ชา+นา+อิยา 

แยก ลบ รวม สำเร็จรูปเป็น ชานิยา 

..