๒๓๘. ข้อควรระวังในการคบมิตร

๒๓๘. ข้อควรระวังในการคบมิตร

น วิสฺสเส อมิตฺตสฺส, มิตฺตญฺจาปิ น วิสฺสเส;

กทาจิ กุปิเต มิตฺเต, สพฺพโทสํ ปกาสติฯ

"ไม่ควรสนิทสนมกับคนมิใช่มิตร,

ถึงแม้มิตรก็ไม่ควรสนิทจนเกินไป;

บางครั้งบางเวลาเกิดมิตรผิดใจขึ้นมา,

มิตรนั้นย่อมเปิดโปงความไม่ดีจนหมดสิ้น.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๓๘, โลกนีติ ๘๔, จาณกฺยนีติ ๒๐, ธมฺมนีติ ๒๓๒)

ศัพท์น่ารู้ :

น: (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ 

วิสฺสเส: (พึงวิสาสะ, ใกล้ชิด, สนิทสนม, คุ้นเคย) วิ+สส+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

อมิตฺตสฺส: (คนไม่ใช้มิตร, อมิตร) อมิตฺต+ส ลง ฉัฏฐีวิภัตติในอรรถทุติยาวิภัตติ ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า ทุติยาปญฺจมีนญฺจ. (รู ๓๑๘)

มิตฺตญฺจาปิ: ตัดบทเป็น มิตฺตํ+จ+อปิ (และแม้มิตร) มิตฺต+อํ = มิตฺตํ (มิตร, เพื่อน), จ และ อปิ เป็นนิบาต 

น: (ไม่, หามิได้) นิบาตบท 

วิสฺสเส: (พึงวิสาสะ, ใกล้ชิด, สนิทสนม, คุ้นเคย) วิ+สส+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

กทาจิ: (ในกาลบางคราว) กึ+ทา+จิ 

กุปิเต: (โกรธ, ขุ่นเคือง) กุปิต+สฺมึ 

มิตฺเต: (เมื่อมิตร, เพื่อน) มิตฺต+สฺมึ

 

สพฺพโทสํ: (ซึ่งโทษทั้งปวง, ความไม่ดีทั้งหมด) สพฺพโทส+อํ 

ปกาสติ: (ย่อมประกาศ, เปิดเผย, แฉ, เปิดโปง) ป+กาส+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

..

ขอยกคาถานี้ จากนีติอื่นอีก เพื่อจะได้เปรียบเทียบ เนื้อความให้ชัดเจนยิ่งขึ้น ดังต่อไปนี้

ก) ในโลกนีติ (โลกนีติ ๘๔) มีข้อความแตกต่างกัน ดังนี้

น วิสฺสเส อวิสฺสตฺตํ,

มิตฺตญฺจาปิ น วิสฺสเส;

กทาจิ กุปิโต มิโต,

สพฺพํ โทสํ ปกาสเยฯ

ข) ในจาณักยนีติ (จาณกฺยนีติ ๒๐) มีข้อความคล้ายกันอีก ดังนี้

น วิสฺสเส อวิสฺสตฺถํ,

มิตฺตญฺจาปิ น วิสฺสเส;

กทาจิ กุปิตํ มิตฺตํ,

สพฺพโทสํ ปกาสเยฯ

..

ในโลกนีติ ในบาทคาถาที่ ๓ คำว่า มิโต ควรเป็น มิตฺโต

ปกาสเย มาจาก ป+กาส+ณย+เอยฺย จุราทิคณะ กัตตวาจก หรือ อาจจะเป็น ป+กส+ณย+เอยฺย ก็ได้,

ส่วน ปกาสติ มาจาก ป+กาส+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตวาจก 

ในธาตฺวัตถสังคหะ ๕๑ กล่าวอรรถของ กส ธาตุไว้ว่า

….. กโส ตุ, วิเลขสทฺทหึสน-; คตีสุ วิปุพฺโพ ผุลฺเล,

(ส่วน กส ธาตุ เป็นไปในอรรถว่า วิเลข (ขีดเขียน), สทฺท (ออกเสียง), หึสน (เบียดเบียน), คติ (ไป, ถึง), หากมี วิ อุปสัคเป็นบทหน้า ย่อมเป็นไปในอรรถว่า บาน, ผิดอกออกผล.)

และในคาถาที่ ๕๓ กล่าวถึงอรรถของ กาส ธาตุไว้ว่า

กาโส กุสทฺทปกาส-, สชฺชเน ภู ชุเต ทิภู.

(กาส ธาตุที่เป็นภูวาทิคณะ ย่อมเป็นไปในอรรถว่า กุสทฺท (ออกเสียงไม่ชัด), ปกาส (ประกาศ), สชฺชน (จัดแจง). ที่เป็นทิวาทิคณะและภูวาทิคณะ ย่อมเป็นไปในอรรถว่า ชุต (รุ่งเรือง)

..