๒๔๖. เหตุให้มีเพื่อนมาก-เพื่อนน้อย

๒๔๖. เหตุให้มีเพื่อนมาก-เพื่อนน้อย

สีตวาโจ พหุมิตฺโต, ผรุโส อปฺปมิตฺตโก;

อุปมา เอตฺถ ญาตพฺพา, สูริยจนฺทราชูนํฯ

“คนพูดจาอ่อนหวาน มักจะเป็นคนมีเพื่อนมากมาย,

คนพูดจาแข็งกระด้าง มักจะเป็นคนมีเพื่อนน้อย,

ในข้อนี้พึงทราบอุปมาด้วยพระทิตย์และจันทร์เถิด”

(กวิทปฺปณนีติ ๒๔๖, โลกนีติ ๙๓, ธมฺมนีติ ๖๙)

ศัพท์น่ารู้ :

สีตวาโจ: (ผู้มีวาจเย็น, -อ่อนหวาน, สุภาพ) สีตวาจ+สิ วิ. สีตา วาจา ยสฺสาติ สีตวาโจ (ผู้มีวาจาอ่อนหวาน ชื่อว่า สีตวาจ) ฉัฏฐีพหุพพีหิสมาส

พหุมิตฺโต: (ผู้มีมิตรมาก, มีเพื่อนเยอะ) พหุมิตฺต+สิ 

ผรุโส: (คนหยาบคาย, แข็ง, กระด้าง) ผรุส+สิ 

อปฺปมิตฺตโก: (คนมีเพื่อนน้อย, มีมิตรไม่มาก) อปฺปมิตฺตก+สิ

อุปมา: (การเปรียบเทียบ, อุปมา) อุปมา+สิ อิต.

เอตฺถ: (ในข้อนี้, ในเรื่องนี้) เอต+ถ ลงปัจจัยในอรรถสัตตมีวิภัตติ ด้วยสูตรว่า ตฺร-ถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ. (รู ๒๖๖), แปลง เอต เป็น เอ ด้วยสูตรว่า เอ โตเถสุ จ. (รู ๒๖๔) เอ+ถ, ซ้อน ตฺ (อสทิสเทฺวภาวะ) ด้วยสูตรว่า วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา. (รู ๔๒) = เอตฺถ

ญาตพฺพา: (ควรทราบ, ควรรู้) ญาตพฺพา+สิ (ญา+ตพฺพ) ลง ตพฺพ กิจจปัจจัยในกิตก์ หรือ กิพพิธานกัณฑ์ ด้วยสูตรว่า ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา. (รู ๕๔๕) รวมเป็น ญาตพฺพ, ลง อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ ด้วยสูตรว่า อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย. (รู ๑๗๖) = ญาตพฺพ+อา รวมเป็น ญาตพฺพา, ตั้งเป็นนาม, ลง สิ, ลบ สิ, สำเร็จรูปเป็น ญาตพฺพา. เป็นกัมมวาจก, (บาทคาถานี้จึงแปลว่า อุปมา การเปรียบเทียบ เอตฺถ ในเรื่องนี ปุคฺคเลน อันบุคคล ญาตพฺพา พึงทราบ)

สูริยจนฺทราชูนํ: (แห่งราชาคือพระอาทิตย์และพระจันทน์ ท.) สูริยจนฺทราช+นํ, เพื่อรักษาฉันท์ควรรัสสะเป็น สูริยจนฺทนราชุนํ เหมือนในธัมมนีติ

ในโลกนีติ (โลกนีติ ๙๓) มีศัพท์ในบาทที่ ๓ และบาทที่ ๔ ต่างกันนิดหน่อยดังนี้

สีตวาโจ พหุมิตฺโต,

ผรุโส อปฺปมิตฺตโก;

อุปมํ เอตฺถ ญาตพฺพา,

จนฺทสูริยราชูนํฯ

ส่วนในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๖๙) มีศัพท์ต่างกันอีกนิดหน่อยเหมือนกัน ดังนี้

สีตวาโจ พหุมิตฺโต, 

ผรุโส ตุ อมิตฺตโก;

อุปมํ เอตฺถ ญาตพฺพา, 

จนฺทสูริยราชุนํฯ

คนพูดจาแข็งกระด้าง จะเป็นคนมีเพื่อนน้อย หรือไม่มีเพื่อน 

เปรียบเหมือนพระอาทิตย์ในตอนกลางวันมีรัสมีรัอนจ้า ไร้บริวารแวดล้อม.

ส่วนคนพูดจานุ่มนวลอ่อนหวานสุภาพ จะเป็นคนมีเพื่อนมาก

เปรียบเหมือนพระจันทร์ในยามราตรีมีรัสมีเย็นสบาย มีหมู่ดาวแวดล้อมนับไม่ถ้วน.

..