๑๓๖. หกสิ่งที่ควรเว้นเวลาเข้าเฝ้า

 

๑๓๖. หกสิ่งที่ควรเว้นเวลาเข้าเฝ้า

นาติทูเร ภเช รญฺโญ, นาจฺจาสนฺโนปวาตเก;

อุชุเก นาตินินฺเน จ, น ภเช อุจฺจมาสเนฯ

ฉโทเส วชฺเช เสวโก, ติฏฺเฐ อคฺคึว สํยโตฯ

“ข้าราชบริพารควรเข้าเฝ้าพระราชาในที่ไม่ไกลจนเกินไป ๑

ไม่ควรเฝ้าในที่ใกล้เกินไป ๑ ในที่เหนือลม ๑

ในที่ต่อหน้าพระพักตร์ ๑ ในที่ต่ำเกินไป ๑ 

และในที่สูงเกินไป ๑ พึงเว้นโทษ ๖ อย่างนี้, 

พึงยืนสำรวมระวังพระองค์เป็นเสมือนดังกองเพลิง ฉะนั้น.“

(โลกนีติ หมวดราชา คาถาที่ ๑๓๖,  กวิทปฺปณนีติ ๒๖๘, ธมฺมนีติ ๒๙๗, ขุ. ชา ๒๘/๙๖๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

นาติทูเร ตัดบทเป็น น+อติทูเร (ที่ไม่ไกลเกินไป), อติทูเร (ที่ไกลยิ่ง, ที่ห่างเกิน) อติทูร+สฺมึ 

ภเช (พึงคบ, รับใช้, เข้าเฝ้า, สนองราชการ) √ภช+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

รญฺโญ (พระราชา) ราช+ส แปลง ราช กับ ส เป็น รญฺโญ ด้วยสูตรว่า ราชสฺส รญฺโญ-ราชิโน เส. (รู ๑๑๘)

นจฺจาสนฺโนปวาตเก (ในที่ไม่ใกล้เกินไปและที่เหนือลม) น+อจฺจาสนฺโนปวาตเก.  อจฺจาสนฺน+อุปวาตก > อจฺจาสนฺโนปวาตก+สฺมึ,  ส่วนในกวิทัปปณีติ แยกกันเป็น นจฺจาสนฺเน ปวาตเก, นจฺจาสนฺเน: ตัดบทเป็น น+อจฺจาสนฺเน (ที่ไม่ใกล้เกินไป) อจฺจาสนฺเน (ที่ใกล้เกิด, ที่ชิดเกิน) อจฺจาสนฺน+สฺมึ 

ปวาตเก (ที่เหนือลม, ที่ลมพัดผ่าน) ปวาตก+สฺมึ

อุชุเก (ที่ตรงหน้า, ที่ซึ่งหน้า) อุชุก+สฺมึ 

นาตินินฺเน ตัดบทเป็น น+อตินินฺเน (ที่นั่งไม่ต่ำเกินไป, ที่ไม่ลุ่มเกินไป) อตินินฺน+สฺมึ 

จ: (ด้วย, และ) นิบาต-ปทสมุจจยัตุถะ รวมบท

น (ไม่, หามิได้) ทั้ง ๔ ศัพท์เป็นนิบาต-ปฏิเสธนัตถ บอกปฏิเสธ 

อุจฺจมาสเน (ที่นั่งสู่ง, อาสนะสูง, อุจจาสนะ) อุจฺจามสน+สฺมึ

ฉ (หก) ฉ+โย 

โทเส (ซึ่งโทษ ท.) โทส+โย ทุติยาวิภัตติ พหูพจน์

วชฺเช (พึงเว้น, หลีกเลี่ยง) √วชฺช+เณ+เอยฺย จุราทิคณะ กัตตุวาจก ตามนัยสัททนีติ ธาตุมาลา.

เสวโก (คนรับใช้, มหาดเล็ก, ราชเสวก) เสวก+สิ

อคฺคีว: (ดุจกองไฟ, เหมือนกองเพลิง) อคฺคี+อิว นิบาตบอกอุปมา, อคฺคี (ไฟ, เพลิง ท.) อคฺคิ+โย

สํยโต: (สำรวมแล้ว, ระมัดระวัง) สํยต+สิ 

ติฏฺเฐ: (ควรยืน, ต้องยืน) √ฐา+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

ส่วนในธัมมนีติ คาถา ๒๙๗ มีข้อความกึ่งคาถาต่างกันกับสองคัมภีร์ข้างต้น (แต่ตรงกันพระบาฬี) ดังนี้.

นาติทูเร ภเช รญฺโญ,  นจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;

สมุขา จสฺส ติฏฺเฐยฺย, สนฺตสนฺโต สภตฺตุโน ฯ

„ราชเสวกต้องเป็นคนมีปัญญาเห็นประจักษ์

ไม่ควรเข้าเฝ้าให้ไกลนัก หรือใกล้จนเกินไป

ควรยืนอยู่ในที่พอเหมาะต่อพระพักตร์ท่าน 

ควรเป็นผู้เสงี่ยมเจียมตนต่อเจ้านายของตน.“

..