๑๘๗. การนอนบอกฐานะ

๑๘๗. การนอนบอกฐานะ

เอกยาโม นราธิปฺโป, ทฺวิยาโม ปณฺฑิโต นโร;

ตโย ยาโม ฆราวาโส จ, จตุยาโม จ ทุคฺคโต.

พระราชาบรรทมยามเดียว, 

นักปราชญ์นอนเพียงสองยาม,

ชาวบ้านนอนเพียงสามยาม, 

แต่คนเข็ญใจนอนตลอดสี่ยาม.

(ธรรมนีติ ฆราวาสกถา ๑๘๗, โลกนีติ ๑๑๒, กวิทัปปณนีติ ๒๕๔)

--

ศัพท์น่ารู้ :

เอกยาโม (ยามหนึ่ง, ช่วงกาลหนึ่ง, สามชั่วโมง) เอก+ยาม > เอกยาม+โม ป.

นราธิปฺโป, นราธิโป (ผู้รักษานระ, ผู้เป็นใหญ่แห่งนรชน, พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน) นร+อธิป > นราธิป+สิ 

ทฺวิยาโม (สองยาม, ประมาณ ๖ ชั่วโมง) ทฺวิ+ยาม > ทฺวิยาม+สิ

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, นักปราชญ์, คนมีปัญญา) ปณฺฑิต+สิ 

นโร (คน,​ นรชน) นร+สิ

ตโย (สาม) ติ+โย = ตโย เป็นพหูพจน์ แต่ในที่วิเสสนะของ ยาโม ซึ่งเป็นเอกพจน์ ถือว่าผิดกติกา ขอยกให้เป็นวจนวิปปลาสก็แล้วกัน. ในโลกนีติ เป็น ติยามํ, ในกวิทัปปณนีติ เป็น ติยาโม ถือว่าถูกต้อง.

ยาโม (สามยาม, ราวเก้าชั่วโมง+นั่นเทียว) ยาโม+เอว

ฆราวาโส (ฆราวาส, คนครองเรือน, ชาวบ้าน) ฆร (เรือน, ​บ้าน)+อาวาส (อยู่ครอง) > ฆราวาส+สิ ป. 

จ (ด้วย, และ) นิบาต

จตุยาโม (สี่ยาม, สิบสองชั่วโมง) จตุ+ยาม > จตุยาม+สิ 

ทุคฺคโต (คนยากจน, คนขอทาน, ทุคตชน, คนขี้เกียจ) ทุ+คต > ทุคฺคต+สิ

--

ต่อไปนี้จะได้ยกคาถาเดียวกันนี้จากนีติอื่นมาเปรียบเทียบให้เห็นการใช้ศัพท์ เพื่อความเป็นฉลาดในอักษรต่อไป

โลกนีติ คาถา ๑๑๒ มีใจความเหมือนกัน เพียงแต่ท่านใช้ศัพท์ต่างกันบ้าง และประกอบต่างกันบ้าง พร้อมกันนี้ได้นำคำแปลจากโลกนีติไตรพากย์ (โลกนีติ) ราชกัณฑ์ มาประกอบไว้เพื่อด้วย ดังนี้ 

เอกยามํ สเย ราชา, ทฺวิยามญฺเญว ปณฺฑิโต;

ฆราวาโส ติยามํว, จตุยามํ ตุ ยาจโก.

ท้าวพญาพึงเข้าบรรทมชั่วยามหนึ่ง

บัณฑิตนอนสองยาม

ฆราวาสนอนสามยาม

ยาจกจึงนอนครบสี่ยาม.

กวิทัปปณนีติ คาถา ๒๕๔ มีข้อความว่าดังนี้

เอกยามํ สเย ราชา, ทฺวิยามญฺเญว ปณฺฑิโต;

ฆราวาโส ติยาโมว, จตุยาโม ตุ ยาจโก.

พระราชาบรรทมชั่วหนึ่งยาม, 

บัณฑิตนอนเพียงสองยามนั่นเทียว,

ชาวบ้านคนธรรมดา นอนเพียงสามยามเท่านั้น, 

ส่วนยาจกชน นอนตลอดทั้งสี่ยามเลยทีเดียว.

ยามในที่นี้หมายถึงการแบ่งภาคกลางคืนออกเป็น ๔ ส่วนโดยประมาณ ยามหนึ่งเท่ากับ ๓ ชั่วโมง อาจจะเป็นช่วงใดช่วงหนึ่งของกลางคืนก็ได้ คนธรรมดานอนประมาณ ๘ ชั่วโมง หรือมากกว่านั้น 

ยาม เป็นปุงลิงค์แจกเหมือนปุริสศัพท์ ศัพท์นี้ในปทรูปสิทธิ สูตรที่ ๖๕๒ (ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา. แปลว่า ให้ลง มนฺ ปัจจัย หลัง ขี ธาตุเป็นต้น และให้แปลง ม เป็น ต ได้บ้าง) แสดงไว้ว่า

ยาโม มาจาก ยา-ปาปเณ+มนฺ+สิ  แต่มิได้แสดงรูปวิเคราะห์ไว้

ส่วนในอภิธาน. ฏีกา คาถา ๗๒ แสดงไว้ว่า ยา ปาปุเณ โม. (ยา-ปาปุเณ ในการถึง + ม ปัจจัย) โดยให้รูปวิเคราะห์ว่า

อุปยเมติ อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณฯ ปหาโร เอว ยาโม อิติ สญฺญิโต ยามสญฺญิโตฯ

(ชื่อว่า ยาม เพราะเป็นเหตุให้กลางวันและกลางคืนล่วงไป, ลง ณ ปัจจัยหลัง ยม ศัพท์, กาลที่ถูกรู้ว่า ยาม คือการเคาะ ชือว่า ยามสญฺญิต).

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ผธมยามเดียวสำหรับท้าวพญา 

นอนสองยามสำหรับนักปราชญ์ 

สามยามสำหรับชาวบ้าน

แต่สี่ยามสำหรับคนเข็ญใจ.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ท้าวพระยาบรรทมยามเดียว

นักปราชญ์นอนสองยาม

ชาวบ้านนอนสามยาม

แต่คนเข็ญใจนอนสี่ยามเลย.

--