๓๑๘. ควรส่งเสริมคนดี

๓๑๘. ควรส่งเสริมคนดี

ทาเส กมฺมกเร โปเส, สีเลสุ สุสมาหิเต;

ทกฺเข อุฎฺฐานสมฺปนฺเน, อธิปจฺจมฺหิ ฐาปเย.

ราชเสวกควรตั้งคนที่เป็นทาส

หรือกรรมกรผู้ตั้งมั่นอยู่ในศีล 

เป็นคนขยัน ถึงพร้อมด้วยหมั่นเพียร 

ให้ดำรงอยู่ในตำแหน่งหัวหน้า.

(ธรรมนีติ ราชเสวกกถา ๓๑๘, ขุ. ชา ๒๘/๙๗๐ วิธุรชาดก)

--

ศัพท์น่ารู้ :

ทาเส (ทาส, คนใช้ ท.) ทาส+โย 

กมฺมกเร (ผู้กระทำการงาน, กรรมกร ท.) กมฺม+√กร+อ ปัจจัยในนามกิตก์ > กมฺมกร+โย 

โปเส  (คน, ลูกจ้าง ท.) โปส+โย (ฉัฏฐสังคายนา เป็น เปสฺเส), 

สีเลสุ (ในศีล ท.) สีล+สุ

สุสมาหิเต (ผู้ตั้งมั่นแล้ว,​ ผู้มั่นคง) สุ+สํ+อา > สุสมา+√ธา+ต > สุสมาหิต+โย

ทกฺเข (ผู้ขยัน) ทกฺข+โย

อุฎฺฐานสมฺปนฺเน (ผู้ถึงพร้อมด้วยความหมั่น) อุฏฺฐาน+สมฺปนฺน > อุฏฺฐานสมฺปนฺน+โย

อธิปจฺจมฺหิ (ในความเป็นใหญ่,​ อธิบดี) อธิปจฺจ+สฺมี มาจาก อธิปติ+ณฺย ปัจจัยในภาวตัทธิต, ลบ อิและณฺ แล้ว แปลง ตฺย เป็น จ ด้วยสูตรสูตรว่า ยวตํ ตลนทการานํ ฯ. (รู ๔๑), ซ้อน จฺ ด้วยสูตรว่า ปร เทฺวภาโว ฐาเน. (รู ๔๐) รวมเป็น อธปจฺจ+สฺมึ แปลง สฺมึ เป็น มฺหิ ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า สฺมาหิสฺมึนํมฺหาภิมฺหิ วา. (รู ๘๑) สำเร็จเป็น อธิปจฺจมฺหิ แปลว่า ในความเป็นใหญ่, ในความเป็นอธิบดี.

ฐาปเย (ให้ตั้งไว้) √ฐา+ณาปย+เอยฺย ภูวาทิ. เหตุกัตตุ.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

จะเป็นทาส หรือกรรมกร หรือคนอาศัยก็ตามที

หากภักดีมั่นคงในศีล ขยันหมั่นลุกขึ้นทำกิจ 

พึงประดิษฐานในตำแหน่งอธิบดีเถิด.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ทาสหรือกรรมกรที่ตั้งอยู่ในศีลในธรรมเป็นคนขยัน

ถึงพร้อมด้วยความเพียรความหมั่น

ควรยกย่องให้เป็นใหญ่ปกครองหมู่คณะได้.

--