สทฺทนีติปฺปกรณํ (สุตฺตมาลา) ๖.อาขฺยาตกปฺป

๖-อาขฺยาตกปฺป

——————

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ สทฺธมฺเม พุทฺธภาสิเต.

โกสลฺลตฺถาย โสตูนํ กปฺปมาขฺยาตสวฺหยํ.

ตตฺถ กฺริยํ อกฺขายตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํ.

๘๖๕. ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.¹

วตฺตมานาทีนํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ; ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นาม. ติ อนฺติ; สิ ถ; มิ ม.

๘๖๖. ปรานิ อตฺตโนปทานิ.²  

เต อนฺเต; เส เวฺห; เอ เมฺห.

๘๖๗. เทฺว เทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา.³

ติ อนฺติอิติ ปฐมปุริสา. สิ ถอิติ มชฺฌิมปุริสา. มิ มอิติ อุตฺตมปุริสา. ตถา เต อนฺเตอิติ ปฐมปุริสา. เส เวฺหอิติ มชฺฌิมปุริสา. เอ เมฺหอิติ อุตฺตมปุริสา. วตฺตมานวเสเนตํ วุตฺตํ. เสสาสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ.

๘๖๘. เอกาภิธาเน ปโร ปุริโส.⁴

โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถ. อถวา ตฺวญฺจ ปจสิ, โส จ ปจติ, ตุมฺเห ปจถ. โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม. อถวา อหญฺจ ปจามิ, ตฺวญฺจ ปจสิ, โส จ ปจติ, มยํ ปจาม. เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. เอกาภิธาเนติ กิมตฺถํ ? “โส ปจติ, ตฺวํ ปจิสฺสสิ, อหํ ปจิ”นฺติ เอตฺถ ภินฺนกาลตฺตา “มยํ ปจิมฺหา”ติ น ภวตีติ ทสฺสนตฺถํ.

๘๖๙. นาเม ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม.¹

โส คจฺฉติ; ปิสทฺเทน อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภาสติ วา กโรติ วา.^๑ 

ตุลฺยาธิกรเณติ กึ ? 

เตน หญฺญเส ตฺวํ เทวทตฺเตน.

๘๗๐. ตุมฺเห มชฺฌิโม.²

ตุมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ มชฺฌิมปุริโส โหติ. 

ตฺวํ ยาสิ; ตุมฺเห ยาถ; ยาสิ; ยาถ. 

ตุลฺยาธิกรเณติ กึ ? 

ตยา ปจิยเต ภตฺตํ.

๘๗๑. อมฺเห อุตฺตโม.³

อมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตมปุริโส โหติ. 

อหํ ยชามิ; มยํ ยชาม; ยชามิ; ยชาม. 

ตุลฺยาธิกรเณติ กึ ? มยา อิชฺชเต พุทฺโธ.

๘๗๒. ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานา.⁴

กาเลติ เจตฺถ กฺริยา อธิปฺเปตา. 

ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน.^๒

๘๗๓. ตํสมีเป’ตีเต.

ตสฺส ปจฺจุปนฺนสฺส กาลสฺส สมีเป ตพฺโพหารูปจารโต อตีเต กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. กุโต นุ ตฺวํ ภิกฺขุ อาคจฺฉสิ.^๓ 

เอตฺถ จ อาคนฺตฺวา นิสินฺโน โส ภิกฺขูติ^๓ ทฏฺฐพฺพํ.

๘๗๔. ยาวปุเรปุราโยเค’นาคเต.

ยาวปุเรปุราอิจฺเจเตสํ นิปาตานํ โยเค อนาคเต กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. 

ยาวเทว อนตฺถาย; ญตฺตํ พาลสฺส ชายติ.^๑ 

ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ.^๒ 

ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ.^๓ 

ปุรา วสฺสติ เทโว.

๘๗๕. เอกํสาวสฺสมฺภาวิยานิยมตฺเถสุ.

เอกํสตฺเถ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนิยมตฺเถ จ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ อนาคเต กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. 

เอกํสตฺเถ ตาว– นิรยํ นูน คจฺฉามิ; นตฺถิ เม เอตฺถ สํสโย.^๔ 

อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ– ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.^๕ 

อนิยมตฺเถ– มนสา เจ ปทุฏฺเฐน; ภาสติ วา กโรติ วา.^๖ เอตฺถ หิ กาลนิยโม น กโต กาลสามญฺเญ วตฺตพฺเพ วตฺตมานวจนสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา; เตน “อภาสิ วา อกาสิ วา ภาสิสฺสติ วา กริสฺสติ วา”ติ อตฺโถปิ วุตฺโต โหติ.

๘๗๖. มตนฺตเร กทากรหีนํ โยเค วา.

ครูนํ มตนฺตเร กทากรหิอิจฺเจเตสํ โยเค อนาคเต กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ วา. กทา คจฺฉติ; กรหิ คจฺฉติ. 

วาติ กึ ? 

กทา ภนฺเต คมิสฺสติ; กรหิ คมิสฺสติ.

๘๗๗. นนุมฺหิ ปุฏฺฐปฏิวจเนตีเต จ.

ครูนํ มตนฺตเร นนุสทฺทูปปเท ปญฺหปุพฺพเก ปุฏฺฐปฏิวจเน อตีเต จ วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. อกาสิ กฏํ เทวทตฺต; นนุ กโรมิ โภ. 

ปุฏฺฐปฏิวจเนติ กึ ? อกาสิ กฏํ เทวทตฺโต.

๘๗๘. นนูสุ จ วา.

ครูนํ มตนฺตเร นสทฺเทน นุสทฺเทน โจปปเท ปุฏฺฐปฏิวจเน อตีเต วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ วา. อกาสิ กฏํ เทวทตฺต; น กโรมิ โภ; นากาสึ วา; อหํ นุ กโรมิ; อหํ นฺวกาสึ.

๘๗๙. อตฺถปฺปกาสนสมตฺเถ จ.

อตฺถปฺปกาสนสมตฺเถ อตีเต กาเล จ วตฺตมาวิภตฺติ โหติ. 

ภยํ ตทา น ภวติ;^๑ ภยํ ตทา นาโหสีติ อตฺโถ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ปญฺจมีวิสเย อาสีสายํ “ชยนฺตุ สนฺโต”ติ วตฺตพฺพฏฺฐาเน “ชยนฺติ สนฺโต”ติ วตฺตมานาวจนมิจฺฉนฺติ; ตํ น คเหตพฺพํ สาสนสฺส อนนุรูปตฺตา. น หิ สาสเน “ชยตู”ติ วตฺตพฺพฏฺฐาเน “ชยตี”ติ ปทํ ทิสฺสติ. “ชยตุ ภวํ เวสฺสนฺตรมหาราชา”ติ^๒ ปน ทิสฺสติ; ยถา จ มาโยเค มชฺฌิมปุริสฏฺฐาเน ปฐมปุริโส โหติ “มา ตฺวํ ภายิ มหาราชา”ติ.^๓ น ตถา อาสีสายํ ปญฺจมีวิสเย วตฺตมานาวจนํ ทิสฺสติ; ตสฺมา ตํ วจนํ น คเหตพฺพํ.

๘๘๐. อาณตฺยาสิฏฺฐกฺโกสสปถยาจนวิธินิมนฺตนามนฺตนาชฺฌิฏฺฐสมฺปุจฺฉนปตฺถนาสุ ปญฺจมี.¹

อาณตฺติยํ อาสิฏฺเฐ อกฺโกเส สปเถ ยาจเน วิธิมฺหิ นิมนฺตเน อามนฺตเน อชฺฌิฏฺเฐ สมฺปุจฺฉเน ปตฺถนายํ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ. 

ตตฺร อาณตฺตีติ อาณาปนํ อาณตฺติ; สา เอว สทฺทสตฺเถ “นิโยโค”ติ^๔ นามํ วุตฺตํ; นิโยโค จ นาม อนาทรปุพฺพโก สทฺทสตฺเถ อธิปฺเปโต; อิธ ปน อนาทรปุพฺพโก วา โหตุ อาทรปุพฺพโก วา; อุภยถาปิ อาณตฺติลกฺขโณ นิโยโค อธิปฺเปโต; 

ติสฺสํ อาณตฺติยํ– 

คามํ คจฺฉตุ; ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา.^๑  วงฺเก วสตุ ปพฺพเต.^๒ ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ^๓ อิจฺจาทิ. 

อาสีสนํ อาสิฏฺฐํ; อิจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถชาตสฺส ปตฺถนา; ตสฺมึ อาสิฏฺเฐ– 

สุขํ เต โหตุ; อโรคา สุขิตา โหถ.^๔ ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร^๕ อิจฺจาทิ. อกฺโกสนํ อกฺโกโส; ตสฺมึ อกฺโกเส– จณฺฑา มหึสี ตํ อนุพนฺธตุ; โจรา ตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนฺตุ^๖ อิจฺจาทิ.

สปเถ– เอกิกา สยเน เสตุ; ยา เต อมฺเพ อวาหริ.^๗ อกฺขยํ โหตุ เต ภยํ^๘ อิจฺจาทิ. ยาจเน– ททาหิ ปวรํ นาคํ^๙ อิจฺจาทิ. 

วิธีติ กาตพฺโพปเทโส; ตสฺมึ วิธิมฺหิ– ปุญฺญํ กโรตุ; เขตฺตํ กสตุ; ภตฺตํ ปจตุ อิจฺจาทิ. นิมนฺตนํ อาทรปุพฺพโก นิโยโค;  ตสฺมึ นิมนฺตเน– อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา ภตฺตํ.^๑๐ อิธ นิสีทตุ ภวํ^๑๑ อิจฺจาทิ. อามนฺตนํ กามจารกรณํ; ตสฺมึ อามนฺตเน– อาคจฺฉตุ ภวํ.^๑๒ สิวิรฏฺเฐ ปสาสตุ^๑๓อิจฺจาทิ. 

อชฺเฌสนํ อชฺฌิฏฺฐํ. นมกฺการปุพฺพโก นิโยโค. ตสฺมึ อชฺฌิฏฺเฐ– เทเสตุ ภควา ธมฺมํ.^๑๔ รชฺชํ กาเรถ โน อุโภ^๑๕ อิจฺจาทิ. สมฺปุจฺฉนํ สมฺปธารณํ; ตสฺมึ สมฺปุจฺฉเน– กึ นุ ขลุ โภ อภิธมฺมํ สุโณมิ อุทาหุ วินยนฺติ อิจฺจาทิ. 

ปตฺถนา นาม สุนฺทรสฺส วา อสุนฺทรสฺส วา อายตึ อุปลภิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ปิหนา; ติสฺสํ ปตฺถนายํ– “ภควา ภวาภินิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ; อยํ สุมนมาลา วิย นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปิยาว โหมี”ติ^๑ วา “อิมํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สมตฺโถ โหมี”ติ^๒ วา อิจฺจาทิ.

๘๘๑. อนุมติปริกปฺปวิธินิมนฺตนาทีสุ สตฺตมี.¹

อนุมติยํ ปริกปฺเป วิธิมฺหิ นิมนฺตเน อามนฺตเน อชฺฌิฏฺเฐ สมฺปุจฺฉเน ปตฺถนายํ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. 

ตตฺถานุมติยํ ตาว– ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย.^๓ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ อิจฺจาทิ. 

ปริกปฺปตฺเถ– กิมหํ กเรยฺยามิ; สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย^๔ อิจฺจาทิ. 

วิธิมฺหิ– คามํ คจฺเฉยฺย; ภตฺตํ ปเจยฺย อิจฺจาทิ. 

นิมนฺตเน– อิธ ภวํ ภุญฺเชยฺย อิจฺจาทิ. 

อามนฺตเน– อิธ ภวํ นิสีเทยฺย อิจฺจาทิ. 

อชฺฌิฏฺเฐ– อชฺฌาเปยฺย มาณวกํ อิจฺจาทิ. 

สมฺปุจฺฉเน– กึ นุ ขลุ โภ ธมฺมมชฺเฌยฺยํ อุทาหุ วินยนฺติ อิจฺจาทิ. 

ปตฺถนายํ– ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ.^๕ ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ; สทารปสุโต สิยํ; ถีนํ วสํ น คจฺเฉยฺยํ.^๖ อนิวตฺติ ตโต อสฺสํ อิจฺจาทิ.

๘๘๒. เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ เทฺว.

เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ ปญฺจมีสตฺตมีอิจฺเจตา เทฺว วิภตฺติโย โหนฺติ. 

เปสนํ เปโส. ตสฺมึ เปเส– ภวํ ขลุ กฏํ กโรตุ. ภวํ ขลุ กฏํ กเรยฺย. 

กามจารมพฺภนุชานนํ อติสคฺโค; ตสฺมึ อติสคฺเค– ภวํ ขลุ ปุญฺญํ กโรตุ; ปุญฺญานิ กยิราถ สุขาวหานิ^๗ อิจฺจาทิ. 

ปตฺตกาเล– อยํ เต สจฺจกาโล;^๘ สจฺจํ วเทยฺยาสิ.

๘๘๓. กาลสมยเวลาสุ ยมฺหิ สตฺตมี.²

ยํสทฺทูปปทวิสเย กาลสมยเวลาสุ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. 

กาโล– ยํ ภุญฺเชยฺย ภวํ. สมโย– ยํ ภุญฺเชยฺย ภวํ. เวลา– ยํ ภุญฺเชยฺย ภวํ. เอตฺถ ยํสทฺโท นิปาโต.

๘๘๔. อรหสตฺตีสุ จ.¹

อรเห สตฺติยญฺจ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. 

เตสฺวรเห– ภวํ ขลุ กญฺญํ คเหยฺย; ภวํ เอตมรหติ. 

สตฺติยํ– ภวํ ขลุ ภารํ วเหยฺย; อิห ภวํ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺย; โก อิมํ วิชฏเย ชฏํ.^๑ เอตฺถ จ โก วิชฏเยติ โก วิชเฏตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ.^๒ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๘๘๕. อปฺปจฺจกฺเขตีเต ปโรกฺขา.²

สุปิเน กิลมาห;^๓ เอวํ โปราณา อาหุ.

๘๘๖. ปจฺจกฺเข วา หิยฺโยปภุติ หิยฺยตฺตนี.³

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข อปฺปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหติ. 

โส อคมา มคฺคํ; เต อคมู มคฺคํ.

๘๘๗. อชฺชตนี สมีปมฺหิ.⁴

อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข อปฺปจฺจกฺเข วา สมีเป อชฺชตนีวิภตฺติ โหติ. 

โส มคฺคํ อคมี; เต มคฺคํ อคมุํ.

๘๘๘. มาโยคฏฺฐาเน ตา ปาเยน.⁵

ตา หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย เยภุยฺเยน มาสทฺทโยคฏฺฐาเน โหนฺติ. 

ตตฺถ หิยฺยตฺตนี ตาว– มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ;^๔ ภควาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ขโณ เว มา อุปจฺจคา.^๕ อตฺโถ เต มา อุปจฺจคา.^๖ พหุวจนิจฺฉายํ “อตฺถา มา อุปจฺจคู”ติ วตฺตพฺพํ, “สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคู”ติ^๗ เอตฺถ วิย. อิมานิ หิยฺยตฺตนชฺชตนิโย– มา ธมฺมํ ราช ปามโท.^๘ ตฺวนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ.^๙ ตุมฺเหติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ; กามานํ วสมนฺวคํ.^๑ อิธ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนนฺตํ วา อชฺชตนิยา อตฺตโนปทุตฺตมปุริเสกวจนนฺตํ วา ภวติ. 

อยํ ปนชฺชตนี– มา โว รุจฺจิตฺถ คมนํ.^๒ ชรา ธมฺมํ มา ชีริติ อลพฺภนียํ ฐานํ. มา พฺยาธยิ, มา มียิ, มา ขียิ, มา นสฺสิ, มา ชีรึสุ, มา นสฺสึสุ.^๓ อหํ อคมึ; มยํ อคมิมฺห. กามํ ชนปโท มาสิ.^๔ อญฺญานิปิ อุปปริกฺขิตพฺพานิ. ปาฬิยญฺหิ เอตา หิยฺยตฺตนชฺชตนิโย อเนกสหสฺสธา มาโยคฏฺฐาเน สญฺจรนฺติ.

๘๘๙. อปฺปิกา ปาฬิยํ ปญฺจมี.

ปญฺจมีวิภตฺติ ปาฬิยํ มาโยคฏฺฐาเน อปฺปิกา, น พหุตรา; อฏฺฐกถาทีสุ ปน พหุตรา. กสฺมา สา ปาฬิยํ อปฺปิกาติ เจ ? กตฺถจิ ปเทเส ปญฺจมิยา วตฺตพฺพฏฺฐาเน “มา มชฺเฌ ภงฺโค อโหสี”ติ^๕ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ วุตฺตตฺตา. กสฺมา ปน สา อฏฺฐกถาทีสุ พหุตราติ เจ ? “มา วท; มา คจฺฉ;^๖ มา วทาหิ; มา คจฺฉาหิ; มา ภุญฺชสฺสุ; มา โหตู”ติอาทินา อาคตตฺตา เจว “มา ชีรี”ติ^๗อาทีนํ “มา ชีรตู”ติ^๘อาทินา อตฺถ-สํวณฺณนาวเสน อาคตตฺตา จ. ตตฺริเม ปาฬิโต ปญฺจมีปโยคา. มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา.^๙ ทาฐินี มาติมญฺญโวฺห^๑๐ อิจฺจาทโย อปฺปกตรา.

๘๙๐. ปโรกฺขาวตฺตมานา อปฺปกตรา.

ปโรกฺขาวตฺตมานาวิภตฺติโย มาโยคฏฺฐาเน อปฺปกตรา โหนฺติ. 

มา กิสิตฺโถ มยา วินา.^๑๑ ตฺวนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อยํ ปโรกฺขาปโยโค. มา เทว ปริเทเวสิ;^๑๒ ตฺวนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อยํ วตฺตมานาปโยโค. 

อญฺญานิปิ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. 

๘๙๑. มตนฺตเร มาโยเค หิยฺยตฺตนชฺชตนีปญฺจมิโย สพฺพกาเล.

ครูนํ มตนฺตเร ยทา มาโยโค; ตทา หิยฺยตฺตนชฺชตนีปญฺจมีวิภตฺติโย สพฺพกาเล โหนฺตีติ อาคตา. 

เตสํ อุทาหรณานิ– 

มา คมา; มา วจา; มา คมี; มา วจี; มา คจฺฉาหิ; โส มา ภวา; มา ภวิ; มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายาติ. 

เตสํ มเต “มา คมา”ติ ปทสฺส “มา คจฺฉตี”ติปิ วตฺตมานตฺโถ โหติ; “มา คจฺฉา”ติปิ อตีตตฺโถ โหติ; “มา คจฺฉิสฺสตี”ติปิ อนาคตตฺโถ โหติ; “มา คจฺฉิสฺสา”ติปิ กาลาติปตฺติอตฺโถ โหติ. “มา คจฺฉาหี”ติ ปทสฺส “มา คจฺฉติ, มา คจฺฉิ, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ติ วตฺตมานาตีตานาคตกาลาติปตฺติอตฺโถ โหติ. 

ตถา “มา ภวตู”ติ ปทสฺส “มา ภวติ, มา ภวา, มา ภวิสฺสติ, มา ภวิสฺสา”ติ วตฺตมานาตีตานาคตกาลาติปตฺติอตฺโถ โหติ. สพฺพเมตํ อตฺถกถนํ อฏฺฐกถาทีสุ น ทิสฺสติ; ตถาปิ สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตญฺเจ, คเหตพฺพํ.

เกจิ ปน สทฺทสตฺถวิทู ปญฺจมีวิภตฺติ อาณตฺตีติ วทนฺติ; สตฺตมีวิภตฺติ ปน ปริกปฺปนาวิภตฺตีติ วทนฺติ; เอวํ วตฺวา อนิทฺทิฏฺฐกาลิกา ปจฺจยา ตีสุปิ กาเลสุ ภวนฺตีติ อาณตฺติปริกปฺปนา กาลตฺตเย ภวนฺตีติ วทนฺติ; 

ตํ น คเหตพฺพํ “กโรตู”ติ อาณตฺติวิภตฺติยนฺตสฺส ปทสฺส “กโรตี”ติ วา “อกาสี”ติ วา “กริสฺสตี”ติ วา อตฺถสฺส อโชตกตฺตา; “กเรยฺยา”ติ ปริกปฺปนาวิภตฺติยนฺตสฺส ปทสฺสปิ “กโรตี”ติ วา “อกาสี”ติ วา “กริสฺสตี”ติ วา อตฺถสฺส อโชตกตฺตา; 

ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํ; 

“อนิทฺทิฏฺฐกาลิกา ปจฺจยา ตีสุปิ กาเลสุ ภวนฺตี”ติ วจนํ ปน กิตนฺตปเทสุ ยุชฺชติ, น อีทิเส ฐาเนติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.

๘๙๒. อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.²

โส คจฺฉิสฺสติ. 

๘๙๓. กถญฺหินามโยเคนาตีเต’นาคตสฺเสว ปโยโค.

กถญฺหินามสทฺทสฺส โยเคน อตีเต อนาคตสฺส อิว ปโยโค โหติ. เอตฺถ จ กถญฺหินามาติ นินฺทาวจเน อปทิสฺสนตฺเถ นิปาตสมุทาโย; 

กถญฺหินาม ตฺวํ โมฆปุริส เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย อุทรสฺส การณา ปพฺพชิสฺสสิ;^๑ วินเย มหาวคฺเค ปาฬิ เอสา. 

กถญฺหินามโยเคนาติ กิมตฺถํ ? “กถํ นุ ตฺวํ มาริส โอฆมตรี”ติ^๒อาทีสุ กถญฺหิ-นามสฺส อภาวโต อตีเต อนาคตสฺส วิย ปโยโค น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. 

ตสฺส ปน ปาฬิยา อฏฺฐกถายํ กถญฺหิสทฺทํ อคฺคเหตฺวา นามสทฺทเมว คเหตฺวา “นามโยเคน อตีเตนาคตสฺส วิย ปโยโค”ติ วุตฺตํ; อมฺเหหิ ปน ทฬฺหีกรณตฺถํ “กถญฺหินามโยเคนา”ติ วุตฺตํ; ตถา หิ นามสทฺทโยเค นิยโม นตฺถิ; กถํ นิยโม นตฺถีติ เจ ? “ตฺวมฺปิ นาม มํ เอวํ วตฺตพฺพํ มญฺญสี”ติ^๓ เอตฺถานาคตสฺส วิย ปโยโค น โหติ. “ฉพฺพสฺสานิ นาม มุคฺคยูสกุลตฺถยูสหเรณุยูสาทีนํ ปสฏปสฏมตฺเตน ยาเปสฺสตี”ติ^๔ อิมิสฺสํ ปน จูฬสีหนาทสุตฺตฏฺฐกถายํ อนาคตสฺส วิย ปโยโค โหติ. 

เตนาห ตฏฺฏีกายํ “ยาเปสฺสติ นามาติ นามสทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ; นามสทฺทโยเคน หิ อนาคตสฺส วิย ปโยโค; ยาเปสิอิจฺเจวตฺโถ”ติ.^๕ 

เอตฺถ จ ยทิ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ สิยา; อนาคตสฺส วิย ปโยโคติ ฏีกากาโร น วเทยฺย; น หิ อสฺโส “อสฺโส วิยา”ติ วตฺตพฺโพ; อสฺสสทิสํเยว ปน อนสฺสํ “อสฺโส วิยา”ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๘๙๔. มตนฺตเร ตํกาลวจนิจฺฉายมตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี.¹

ครูนํ มตนฺตเร ภวิสฺสนฺตีกาลวจนิจฺฉายํ สติ อตีเตปิ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติ. 

อเนกชาติสํสารํ; สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ.^๑ 

เอตฺถ ปน ยทิ ภวิสฺสนฺตีกาลวจนิจฺฉายํ สติ อตีตตฺเถ ภวิสฺสนฺตี โหติ; อนาคตตฺเถเยว ตาย ภวิตพฺพนฺติ อนุปปนฺนมิทํ วจนํ โหติ. เกจิ ปเนตฺถ เอวํ ปริหเรยฺยุํ; น อนุปปนฺนํ, อุปปนฺนเมเวทํ. นนุ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถายํ อาจริเยหิ–

จตุทฺทสึ ปญฺจทสึ ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี

ปาฏิหาริกปกฺขญฺจ อฏฺฐงฺคํ สุสมาหิตํ

อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ สทา สีเลสุ สํวุตาติ^๒

อิมิสฺสา อุตฺตราวิมานวตฺถุปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺณนฺเตหิ “อุปวสิสฺสนฺติ อุปวสึ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ อนาคตวจน”นฺติ^๓ วุตฺตนฺติ ? สจฺจํ วุตฺตํ; ตถาปิ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ วิยาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อนาคตวจนสทิสตฺตา หิ “อนาคตวจน”นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ยถา “สมิทฺธํ เทวนคร”นฺติ^๔ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ– อิทํ อมรวตีนครํ วตฺถาลงฺการาทีหิ สมิทฺธํ เทวนครสทิสตฺตา เทวนครนฺติ.

อถวา อนาคตวจนนฺติ อนาคตํ วจนํ วิยาติ วิยสทฺทโลโป ทฏฺฐพฺโพ “สมิทฺธํ เทวนคร”นฺติ* เอตฺถ วิย. เอตฺถ หิ เทวนครํ วิย สมิทฺธนฺติ วิยสทฺทโลปวเสนาปิ อตฺโถ สมฺภวติ; ตสฺมา “สนฺธาวิสฺสํ, อุปวสิสฺส”นฺติอาทีสุ สนฺเทหมกตฺวา อตีตตฺเถเยว อิทํ อตีตวจนํ, น อตีตตฺเถ อนาคตวจนนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ โลกโวหาเรสุ สาติสยํ กุสโล สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสี ภควา อตีตตฺเถ วตฺตพฺเพ ตทฺทีปกํ อนาคตวจนํ วเทยฺย. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.

กถํ ? อาจริยา หิ อตีตตฺเถ อนาคตวจนนฺติ วทมานา “สนฺธาวิสฺสํ, อุปวสิสฺส”นฺติ อีทิเสสุ สฺสํสทฺทวิสเยสุเยว วทนฺติ. “สนฺธาวิสฺสติ, สนฺธาวิสฺสนฺติ; อุปวสิสฺสติ, อุปวสิสฺสนฺติ; สนฺธาวิสฺสํ, สนฺธาวิสฺสํสู”ติอาทีสุ ปน น วทนฺติ. 

นนุ อีทิเสสุปิ ฐาเนสุ วตฺตพฺพํ. ยสฺมา อีทิเสสุ สฺสํสทฺทวชฺชิเตสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อตีตตฺเถ อนาคตวจนนฺติ น วุตฺตํ; เตน ญายติ “อเนกชาติสํสารํ; สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิส”นฺติ-อาทีสุ สนฺธาวิสฺสมิจฺจาทีนิ อตีตตฺเถ อตีตวจนานิ, น อตีตตฺเถ อนาคตวจนานีติ. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.

กถํ ? “สนฺธาวิสฺสํ, อุปวสิสฺสํ, อปจฺจิสฺส”นฺติ เอวํ สุติวนฺตานิ ปทานิ กตฺถจิ ปโยคานุรูเปน อตีตตฺเถ อตีตวจนานิ ภวนฺติ; กตฺถจิ อนาคตตฺเถ อนาคตวจนานิ ภวนฺติ; น ปน อตีตตฺเถ อนาคตวจนานิ ภวนฺติ. 

อยญฺจตฺโถ สุติสามญฺญวเสน เวทิตพฺโพ. กถํ ? “คจฺฉํ”อิติ หิ สทฺโท กตฺถจิ กิตนฺโต โหติ, กตฺถจิ อาขฺยาตํ. อภิสทฺโท กตฺถจิ อุปสคฺโค โหติ, กตฺถจิ อาขฺยาตํ. ปติสทฺโท กตฺถจิ อุปสคฺโค โหติ, กตฺถจิ นามิกํ, กตฺถจิ อาขฺยาตํ. เตสํ ปโยคา เหฏฺฐา ปกาสิตา. เอวเมว “สนฺธาวิสฺสํ, อุปวสิสฺสํ, อปจฺจิสฺสํ อิจฺจาทีนิ กตฺถจิ ปโยคานุรูเปน อตีตตฺเถ อนาคตวจนานิ ภวนฺติ;  กตฺถจิ อนาคตตฺเถ อนาคตวจนานิ ภวนฺติ. เอวํ วิภาควนฺเตสุ สมานสุติกสทฺเทสุ “อเนกชาติสํสารํ; สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิส”นฺติ เอตฺถ “สนฺธาวิสฺส”นฺติ ปทํ อตีตตฺเถเยว อตีตวจนํ, น อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ. 

เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ.

อปิจ ยทิ “สนฺธาวิสฺสํ, อุปวสิสฺสํ”อิจฺจาทีนิ อตีตตฺเถเยว อนาคตวจนานิ สิยุํ; “อหํ ปุเร สญฺญมิสฺส”นฺติ^๑ เอตฺถ ปุพฺพกาลวาจกสฺส ปุเรสทฺทสฺส อตฺเถน สทฺธึ “สญฺญมิสฺส”นฺติ อนาคตตฺถวาจกสฺส ปทสฺส อตฺโถ อสมฺพนฺธนีโย ภเวยฺย. ตถา หิ “อหํ ปุพฺพกาเล ทานโต สญฺญมิสฺสามิ; สงฺโกจมาปชฺชิสฺสามิ; น ทานํ ทสฺสามี”ติ อตฺโถ อยุตฺโต โหติ; ตสฺมา เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา “อหํ ปุพฺพกาเล ทานโต สญฺญมึ; สงฺโกจมาปชฺชึ; ทานํ นาทาสิ”นฺติ^๑ อตีตตฺเถ อตีตวจนํ คเหตพฺพํ. 

ยถา จ “อหํ ปุเร สญฺญมิสฺส”นฺติ อตีตตฺเถ อตีตวจนํ ภวติ; เอวเมว “อเนก-ชาติสํสารํ; สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิส”นฺติอาทีสุปิ “สนฺธาวิสฺสํ”อิจฺจาทิ อตีตตฺเถเยว อตีตวจนํ ภวติ, น อตีตตฺเถ อนาคตวจนนฺติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ อึวจนสฺส อิสฺสํอาเทโส ทฏฺฐพฺโพ.

อตีเต’ตีตวจนํ กตกิจฺจสฺส ชนฺตุโน.

อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสนฺติอาทิสุ.

อาจริยา ปน สาสเน รูปนิปฺผาทนลกฺขณานํ นตฺถิตาย “อุโปสถํ อุปวสิสฺส”นฺติอาทีสุ “อุปวสิสฺส”นฺติอาทีนิ อนาคตวจนสทิสตฺตา อตีตตฺเถ อนาคตวจนานีติ วทึสุ. มยนฺตุ สาสนานุรูเปน อึวจนสฺส อิสฺสมาเทสวิธายกํ ลกฺขณํ วทาม.

๘๙๕. กฺริยาติปนฺเนตีเตนาคเต จ กาลาติปตฺติ.

เอตฺถ จ กฺริยาอติปตนํ กฺริยาติปนฺนํ; ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กฺริยาย อจฺจนฺตา-นุปฺปตฺตีติ. กิญฺจาเปตฺถ กฺริยา อตีตสทฺเทน จ อนาคตสทฺเทน จ น โวหริตพฺพา; ตถาปิ ตกฺริยุปฺปตฺติปฏิพทฺธกตฺตุกฺริยากาลเภเทน อตีตโวหาโร อนาคตโวหาโร จ ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํ. 

โส จ ยานํ อลภิสฺส; อคจฺฉิสฺส. เอวํ อตีเต. 

จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺส; สเจ น วิวเทมเส.^๒ สจาหํ น คมิสฺสํ; มหาชานิโก อภวิสฺสํ.^๑ เอวํ อนาคเต กาลาติปตฺติ ภวติ.

๘๙๖. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม; เต อนฺเต, เส เวฺห, เอ เมฺห.¹

วตฺตมานาอิจฺเจสา สญฺญา โหติ ติอนฺตฺยาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

๘๙๗. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม; ตํ อนฺตํ, สุ โวฺห, เอ อามเส.²

๘๙๘. สตฺตมี  เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม; เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาโวฺห, เอยฺยํ เอยฺยาเมฺห.³

๘๙๙. ปโรกฺขา  อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห; ตฺถ เร, โถ โวฺห, อึ เมฺห.⁴

๙๐๐. หิยฺยตฺตนี  อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา; ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส.⁵

๙๐๑. อชฺชตนี  อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา; อา อู, เส วฺหํ, อํ เมฺห.⁶

๙๐๒. ภวิสฺสนฺตี  สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม; สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสํ สฺสาเมฺห.⁷

๙๐๓. กาลาติปตฺติ  สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา; สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสเวฺห, สฺสึ สฺสามฺหเส.⁸

๙๐๔. หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.⁹

ตา หิยฺยตฺตนีอาทิกา จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺติ. 

เยภุยฺเยน สพฺพธาตูสุ วตฺตตีติ สพฺพธาตุกํ.

กึ ตํ ? จตูหิ นาเมหิ สงฺคหิตํ อาอูอิจฺจาทิกํ อฏฺฐจตฺตาลีสวิธํ ปทํ; 

ตญฺจ โข อตฺถโต จตสฺโส วิภตฺติโยเยวาติ หิยฺยตฺตนีอาทิกา จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตีติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

๙๐๕. ธาตุลิงฺคานุกรเณหิ ปจฺจยา.¹

กโรติ; คจฺฉติ; กาเรติ; ปพฺพตายติ; วาเสฏฺโฐ; ททฺทฬฺหยติ;^๑ จิจฺจิฏายติ.^๒ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๙๐๖. ติชา ขนฺติยํ โข.²

ติติกฺขติ.^๓ ขนฺติยนฺติ กึ ? เตชติ.

๙๐๗. คุปา โฉ นินฺทายํ.²

ชิคุจฺฉติ.^๔ นินฺทายนฺติ กึ ? โคปติ.

๙๐๘. กิตา ฉ โรคาปนยเน.²

โรคาปนยนตฺเถ กิตธาตุโต จ ฉปจฺจโย โหติ; 

ติกิจฺฉติ.^๕ โรคาปนยเนติ กึ ? เกตติ.

๙๐๙. มานโต โส วีมํสายํ.²

วีมํสติ.^๖ วีมํสายนฺติ กึ ? มาเนติ.

๙๑๐. ตุมิจฺฉตฺเถสุ ภุชฆสหรสุปาทิโต วา.³

ภุชฆสหรสุปาอิจฺเจวมาทิโต ธาตุโต ตุมิจฺฉตฺเถสุ ขฉสอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา. โภตฺตุมิจฺฉติ พุภุกฺขติ; ฆสิตุมิจฺฉติ ชิฆจฺฉติ.^๗ หริตุมิจฺฉติ ชิคีสติ.^๘ โสตุมิจฺฉติ สุสฺสูสติ.^๙ ปาตุมิจฺฉติ ปิวาสติ. วิเชตุมิจฺฉติ วิชิคีสติ. 

วาติ กึ ? โภตฺตุมิจฺฉติ. ตุมิจฺฉตฺเถสูติ กึ ? ภุญฺชติ.

๙๑๑. อาย นามโต กตฺตูปมานา อาจารตฺเถ.⁴

กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. 

สํโฆ ปพฺพโต อิว อตฺตานมาจรติ ปพฺพตายติ; เอวํ สมุทฺทายติ; สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ. ตณฺหายติ.^๑ วตฺถํ ธูโม วิย อตฺตานมาจรติ ธูมายติ.^๒

๙๑๒. อีโย จุปมานา.¹

นามโต อุปมานา อาจารตฺเถ อียปจฺจโย โหติ. 

อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ ฉตฺตียติ; อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, สิสฺสมาจริโย. 

อุปมานาติ กึ ? ธมฺมมาจรติ. 

อาจารตฺเถติ กึ ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติ.

๙๑๓. อตฺติจฺฉตฺเถ นามโต.²

นามโต อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปจฺจโย โหติ. 

อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ; เอวํ วตฺถียติ; ปริกฺขารียติ; จีวรียติ; ปฏียติ. 

อตฺติจฺฉตฺเถติ กึ ? อญฺญสฺส ปตฺตมิจฺฉติ.

๙๑๔. เณณนณาเปณาปยา เหตฺวตฺเถ ธาตุโต; การิตา จ เต.³

สุทฺธกตฺตุโน ปโยชเก เหตุสงฺขาเต อตฺเถ อภิธาตพฺเพ เณณยณาเปณาปยอิจฺจเต ปจฺจยา ธาตุโต ปรา โหนฺติ; เต การิตสญฺญา จ. เอตฺถ การิตาติ กาเรตีติ กาเรตา. โก โส ?  เหตุภูโต กตฺตา; กาเรตา เอว การิตา; ตทฺทีปกตฺตา ณาทโย ปจฺจยา การิตา; ยถา ขุทฺทสิกฺขาปกรณํ, ยถา จ วิสุทฺธิมคฺโค อฏฺฐกถา.

๙๑๕. เณณยา อุวณฺณนฺเตหิ.

อุวณฺณนฺเตหิ ธาตูหิ เณณยปจฺจยา  โหนฺติ. โย โกจิ สุณาติ; ตมญฺโญ "สุณาหิ  สุณาหิ" อิจฺเจวํ พฺรวีติ. อถวา สุณนฺตํ ปโยชยติ; สาเวติ สาวยติ. โย โกจิ ภวติ, ตมญฺโญ ภวาหิ ภวาหิ อิจฺเจวํ พฺรวีติ. ภวนฺตํ วา ปโยชยติ, ภาเวติ; ภาวยติ.

๙๑๖. ณาเปณาปยา ทาทนฺเตหิ.  

ทาเปติ; ทาปยติ.

๙๑๗. อเนกสฺสรโต จตุโร เทฺว วา.

กาเรติ; การยติ. การาเปติ; การาปยติ. โอภาเสติ; โอภาสยติ.

๙๑๘. จุราทีหิ ณาเปณาปยา.

จุราทีหิ ธาตูหิ เหตฺวตฺเถ ณาเปณาปยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ; 

เต การิตสญฺญา จ. 

โจราเปติ; โจราปยติ. จินฺตาเปติ; จินฺตาปยติ. 

เหตฺวตฺเถติ กึ ? โจเรติ; โจรยติ. จินฺเตติ; จินฺตยติ.

๙๑๙. ธาตุรูเป นามโต ณโย จ.¹

ธาตุยา รูเป นิปฺผาเทตพฺเพ กโรติอติกฺกมยติอิจฺจาทิเก ปยุชฺชิตพฺเพ วา สติ นามโต ณยปจฺจโย โหติ การิตสญฺโญ จ. 

หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ; 

วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ; ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ ทฬฺหยติ; เอวํ สมานยติ; อมิสฺสยติ; วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ. กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ.

๙๒๐. กมฺเม โย ภาเว จ.²  

กรียเต; ภุยฺยเต.

๙๒๑. ยสฺส จวคฺคยวตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส.³

ยปจฺจยสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ โหติ ธาตูนํ อนฺเตน สห. วุจฺจเต; 

มชฺชเต; พุชฺฌเต; หญฺญเต; กยฺยเต; ทิพฺพเต.

๙๒๒. อิวณฺณาคโม ตมฺหิ วา.⁴

ตสฺมึ ยปจฺจเย ปเร สพฺเพหิ ธาตูหิ อิวณฺณาคโม โหติ วา. 

กริยฺยเต; กรียเต. คจฺฉิยฺยเต; คจฺฉียเต. 

วาติ กึ ? กยฺยเต.

๙๒๓. ปุพฺพรูปํ โย.¹

สพฺเพหิ ธาตูหิ ยปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วา. 

วุฑฺฒเต; ผลฺลเต; ทมฺมเต; ลพฺภเต;  ทิสฺสเต. วาติ กึ ? ทมฺยเต.

๙๒๔. ตถา กตฺตริปิ.²

ยถา ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจยาเทโส โหติ; ตถา กตฺตริปิ ยปจฺจยสฺสาเทโส กาตพฺโพ. 

พุชฺฌติ; วิชฺฌติ.

๙๒๕. ภูวาทิโต อ.³

ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ. ภวติ; ปจติ อิจฺจาทิ.

๙๒๖. รุธาทิโต จ มชฺเฌ นิคฺคหีตํ.⁴

รุธิอิจฺเจวมาทิโต จ ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ; 

ธาตูนํ มชฺเฌ นิคฺคหีตาคโม โหติ. 

รุนฺธติ; ฉินฺทติ; สุมฺภติ.

๙๒๗. ยถารหํ อิวณฺเณกาโรการา จ.

รุธิอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ยถารหํ อิวณฺณเอการโอการปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ; ธาตูนํ มชฺเฌ นิคฺคหีตาคโม โหติ. รุนฺธิติ; รุนฺธีติ; รุนฺเธติ; สุมฺโภติ อิจฺจาทิ.

๙๒๘. ทิวาทิโต โย.⁵ 

ทิพฺพติ; สิพฺพติ; ตายติ อิจฺจาทิ.

๙๒๙. สฺวาทีหิ ณุณาอุณา.⁶

สุโณติ; สุณาติ. สํวุโณติ; สํวุณาติ. อาวุโณติ; อาวุณาติ. สกฺกุโณติ; สกฺกุณาติ. ปาปุณาติ; จิโนติ; จินาติ อิจฺจาทิ.

๙๓๐. กียาทิโต นา.⁷

กิณาติ; ชินาติ; มุนาติ; ลุนาติ; ปุนาติ. วิจินาติ อิจฺจาทิ.

๙๓๑. คหาทิโต ยถารหํ อาขฺยาตตฺเต นามตฺเต จ ปฺปณฺหา.¹

อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต จ วตฺตพฺเพ คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ยถารหํ ปฺปณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ. 

เฆปฺปติ; คณฺหาติ. โย ยํ สิกฺขติ; ตสฺส ตํ อตฺถาย หิตาย สุขาย สิโนติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สิปฺปํ. วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปติ, อุสติ ทหตีติ อุณฺหํ. ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. โชเตติ โลกสฺส ปีตึ โสมนสฺสญฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโห; สุตฺตปกฺโข. โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารปฺปภาวเสน ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหา; รตฺติ. สิยติ สยํ สุขุมภาเวน สุขุมมฺปิ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตีติ สณฺหํ; สุขุมญาณํ. อญฺญานิปิ อุปปริกฺขิตพฺพานิ.

๙๓๒. ตนาทิโต โอยิรา.²

ตโนติ; กโรติ; กยิรติ; กุพฺพติ; ชาคโรติ; สกฺโกติ อิจฺเจวมาทิ.

๙๓๓. จุราทิโต เณณยา.³  

โจเรติ; โจรยติ; จินฺเตติ; จินฺตยติ อิจฺจาทิ.

๙๓๔. ภาวกมฺเมสฺวตฺตโนปทํ.⁴  

วุจฺจเต; ลพฺภเต อิจฺจาทิ.

๙๓๕. กตฺตริ จ.⁵

กตฺตริ จ อตฺตโนปทํ โหติ. มญฺญเต; โรจเต อิจฺจาทิ.

๙๓๖. ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย.⁶

ธาตุนิทฺทิฏฺเฐหิ ปจฺจเยหิ ขาทิการิตนฺเตหิ วิภตฺติโย โหนฺติ. 

ติติกฺขติ; ชิคุจฺฉติ; วีมํสติ. ตฬากํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ สมุทฺทายติ; ปตฺตียติ; ปาจยติ อิจฺจาทิ.

๙๓๗. กตฺตริ ปรสฺสปทํ.⁷

กตฺตริอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ปรสฺสปทํ โหติ. ปจติ; ปฐติ อิจฺจาทิ.

๙๓๘. ภูวาทโย ธาตโว.¹

ภูอิจฺเจวมาทโย เย สทฺทคณา; เต ธาตุสญฺญา โหนฺติ. 

ภวติ; โภติ; อชฺฌยติ; รุนฺธียติ; ทิพฺพติ อิจฺจาทิ.

๙๓๙. กฺวจาทิวณฺณสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิตฺตํ.²

อาทิภูตสฺส วณฺณสฺส เอกสรสฺส กฺวจิ ทฺวิตฺตํ โหติ. 

ติติกฺขติ; ชิคุจฺฉติ; ติกิจฺฉติ; วีมํสติ; พุภุกฺขติ; ปิวาสติ; ททฺทฬฺหติ;^๑ ททาติ; ชหาติ; จงฺกมติ; จญฺจลติ. กฺวจีติ กึ ? กมฺปติ; จลติ.^๒

๙๔๐. ปุพฺโพพฺภาโส.³

เทฺวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ; โส อพฺภาสสญฺโญ โหติ. ทธาติ; ททาติ; พภุว.

๙๔๑. รสฺโส.⁴ 

อพฺภาเส วตฺตมาโน สโร รสฺโส โหติ. ททาติ; ทธาติ; ชหาติ.

๙๔๒. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา.⁵

อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา โหนฺติ. 

จิจฺเฉท; พุภุกฺขติ; พภุว; ทธาติ.

๙๔๓. กวคฺโค จวคฺคตฺตํ.⁶

อพฺภาเส วตฺตมาโน กวคฺโค จวคฺคตฺตมาปชฺชเต. 

จิกิจฺฉติ; ชิคุจฺฉติ; ชิฆจฺฉติ; จงฺกมติ; ชงฺคมติ; จญฺจลติ; ชคม กิร; ภุชงฺโค.

๙๔๔. มานกิตานํ วตตฺตํ วา.⁷

มานกิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อพฺภาสคตานํ วการตการตฺตํ โหติ วา ยถากฺกมํ. วีมํสติ; ติกิจฺฉติ. วาติ กึ ? จิกิจฺฉติ.

๙๔๕. หสฺส โช.⁸

หการสฺส อพฺภาเส วตฺตมานสฺส โช โหติ. ชหาติ; ชุโหติ; ชหาร.

๙๔๖. อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา.¹

อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ วา อกาโร จ. ชิคุจฺฉติ; 

ปิวาสติ; วีมํสติ; ชิฆจฺฉติ; พภุว; ทธาติ. วาติ กึ ? พุภุกฺขติ.

๙๔๗. นิคฺคหีตาคโม จ.²

อพฺภาสสฺส อนฺเต นิคฺคหีตาคโม โหติ วา. 

จงฺกมติ; จญฺจลติ; ชงฺคมติ. วาติ กึ ? ปิวาสติ; ททฺทฬฺหติ.

๙๔๘. ตโต ปามานานํ วามํ เสสุ.³

ตโต อพฺภาสโต ปามานานํ ธาตูนํ วา มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ เส ปจฺจเย. ปิวาสติ; วีมํสติ.

๙๔๙. ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา.⁴

ฐาปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ติฏฺฐปิวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. 

ติฏฺฐติ; ปิวติ. วาติ กึ ? ฐาติ; ปาติ.

๙๕๐. ญาสฺส ชาชํนา.⁵

ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชาชํนาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา. 

ชานาติ; ชาเนยฺย; ชานิยา; ชญฺญา; นายติ; อนิมิตฺตา น นายเรติ.^๑ 

วาติ กึ ? วิญฺญายติ.

๙๕๑. เปกฺขเน ทิสสฺส ปสฺสทกฺขา.⁶

เปกฺขนตฺเถ ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปสฺสทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา. 

รูปํ ปสฺสติ; ทกฺขติ. อเปกฺขเนติ กึ ? ธมฺมเทสฺสี ปราภโว.^๒ วาติ กึ ? อทฺทส. อาจริยา ปเนตฺถ ทิสสฺส ทิสฺสาเทสมฺปิ อิจฺฉนฺติ “ทิสฺสตี”ติ; มยนฺตุ เอตํ รูปํ ทิวาทิคเณ อโวจุมฺห; ตถา หิ เกจิ สกมฺมิกา ธาตโว ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมิกา โหนฺติ, ยถา “สุตฺตํ ฉิชฺชติ; ตฬากํ ภิชฺชตี”ติ. อยํ สกมฺมิกา หิ ทิสธาตุ ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมิกา โหติ, ยถา “เต กุมารา น ทิสฺสเร”ติ.^๑ เอตฺถ หิ น ทิสฺสเรติ น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถ.

๙๕๒. พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ เฉ.¹

พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส โจ โหติ ฉปจฺจเย ปเร. ชิคุจฺฉติ; ติกิจฺฉติ; ชิฆจฺฉติ.

๙๕๓. เข โก.²

พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส โก โหติ ขปจฺจเย ปเร. ติติกฺขติ; พุภุกฺขติ.

๙๕๔. คี เส หรสฺส.³ 

ชิคีสติ.

๙๕๕. ชิสฺส จ.

ชิธาตุสฺส ชิคีอาเทโส โหติ เส ปจฺจเย ปเร. วิชิคีสติ.

๙๕๖. พฺรูภูนํ ปโรกฺขายมาหภุวา.⁴

อาห; อาหุ; พภุว; พภุวุ. ปโรกฺขายมิติ กึ ? อพฺรวุํ.

๙๕๗. คมิสฺสนฺโต สพฺเพสุ จฺโฉ วา.⁵

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺโต มกาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺเพสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ. 

คจฺฉติ; คเมติ. คจฺฉตุ; คเมตุ. คจฺเฉยฺย; คเมยฺย. อคจฺฉา; อคมา. อคจฺฉิ; อคมิ. คจฺฉิสฺสติ; คมิสฺสติ; อคจฺฉิสฺสา; อคมิสฺสา. คจฺฉิสฺสติ; คมิสฺสติ. คจฺฉมาโน; คจฺฉนฺโต. 

คมิสฺสาติ กึ ? อิจฺฉติ.

๙๕๘. วจสฺสากาโร อชฺชตนิยโม.

อโวจ; อโวจุํ. อชฺชตนิยนฺติ กึ ? อวจา; อวจู.

๙๕๙. ทีฆมกาโร หิมิมเมฺหสุ.⁶ 

คจฺฉาหิ; คจฺฉามิ; คจฺฉาม; คจฺฉาเมฺห.

๙๖๐. หิ จ วา โลปํ.⁷ 

คจฺฉ; คจฺฉาหิ.

๙๖๑. โหติสฺสโร ภวิสฺสนฺติยเมโหเห สฺสสฺส จ.¹

หูธาตุสฺส สโร เอหโอหเอตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติยํ วิภตฺติยํ; สฺสสฺส จ โลโป โหติ วา. เหหิติ;^๑ เหหินฺติ. โหหิติ;^๒ โหหินฺติ. เหติ; เหนฺติ. เหหิสฺสติ; เหหิสฺสนฺติ. โหหิสฺสติ; โหหิสฺสนฺติ. เหสฺสติ;^๓ 

เหสฺสนฺติ. หูติ กึ ? ภวิสฺสติ. ภวิสฺสนฺติยนฺติ กึ ? โหนฺติ.

๙๖๒. กรสฺส กาโห.²

กรธาตุสฺส กาหาเทโส โหติ วา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติยํ; สฺสสฺส จ โลโป โหติ วา. กาหติ; กาหิติ. กาหสิ; กาหิสิ. กาหามิ; กาหาม. วาติ กึ ? กริสฺสติ.

๙๖๓. วจหนโต สฺสามิสฺสามานํ ขามิขามา.

วกฺขามิ; วกฺขาม. ปฏิหงฺขามิ;^๔ ปฏิหงฺขาม.

๙๖๔. วสลเภหิ ฉามิฉาม.

วสลภอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ สฺสามิสฺสามานํ ฉามิฉามาเทสา โหนฺติ วา. 

วจฺฉามิ;^๕ วจฺฉาม. ลจฺฉามิ;^๖ ลจฺฉาม. 

วาติ กึ ? วสิสฺสามิ; ลภิสฺสามิ.

๙๖๕. วจนฺโต โก ขามิขาเมสุ.  

วกฺขามิ; วกฺขาม.

๙๖๖. วสลภนฺโต โจ ฉามิฉาเมสุ วา.

วจฺฉามิ; ลจฺฉามิ; วจฺฉาม; ลจฺฉาม. 

วาติ กึ ? วสิสฺสามิ; ลภิสฺสามิ.

๙๖๗. หนนฺโต นิคฺคหีตํ ขามิขาเมสุ.

ปฏิหงฺขามิ; ปฏิหงฺขาม. วาธิการตฺตา วาติ กึ ? ปฏิหนิสฺสามิ.

๙๖๘. วสลภโต ภวิสฺสนฺตีสฺสสฺส โฉ จตฺตมนฺโต เฉ.

วจฺฉติ; วจฺฉนฺติ; วจฺฉสิ; วจฺฉถ; วจฺฉเต; 

ลจฺฉติ; ลจฺฉนฺติ; ลจฺฉสิ; ลจฺฉถ; ลจฺฉเต. 

วาธิการตฺตา วาติ กึ ? วสิสฺสติ; ลภิสฺสติ.

๙๖๙. หนโต โข โน นิคฺคหีตํ เข.

หนธาตุโต ภวิสฺสนฺตีสฺสสฺส ขาเทโส โหติ วา; 

ตสฺมึ เข ปเร นกาโร นิคฺคหีตํ โหติ. 

หงฺขติ; หงฺขนฺติ; ปฏิหงฺขติ; ปฏิหงฺขนฺติ; ปฏิหงฺขสิ; ปฏิหงฺขถ อิจฺจาทิ. 

วาติ กึ ? หนิสฺสติ; ปฏิหนิสฺสติ. เอตฺถ หิ “ปฏิหงฺขามี”ติ ปาฬิทสฺสเนเนว “หงฺขติ ปฏิหงฺขตี”ติอาทีนิปิ ปาฬิยํ อนาคตานิ คเหตพฺพานิ, ทิฏฺเฐน นเยน อทิฏฺฐสฺสปิ ตาทิสสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา. เอตานิ หิ “วกฺขติ วกฺขนฺตี”ติอาทีหิ สทิสานิ.

๙๗๐. วจสฺมา ขนฺโต กตฺตํ นิจฺจํ.

วจสฺมา ธาตุโต ภวิสฺสนฺตีสฺสสฺส ขาเทโส โหติ นิจฺจํ; ตสฺมึ เข ปเร ธาตุสฺสนฺโต พฺยญฺชโน กการตฺตมาปชฺชเต. 

วกฺขติ; วกฺขนฺติ; วกฺขสิ; วกฺขเต; วกฺขนฺเต.

๙๗๑. อถ วา วจสฺส วกฺโข วา ภวิสฺสนฺติยํ วิภตฺติยํ.

อถวา ปาฬินเยน วจธาตุสฺส วกฺขอิจฺจาเทโส โหติ วา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติยํ. 

วกฺขิสฺสติ อิจฺจาทิ. 

อตฺรายํ อาหจฺจปาโฐ “ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม”ติ.^๑ อยํ ปน อฏฺฐกถาปาโฐ “ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘อาสนํ ญตฺวา นิสีทถา’ติ วกฺขิสฺสตี”ติ.^๒ อิมสฺมึ ฐาเน วิญฺญาตสุคตาธิปฺปาเยหิ อฏฺฐกถาจริยาสเภหิ ปาวจนานุรูเปเนว อฏฺฐกถาสุ สทฺทรจนา อภิสงฺขตา. ตถา หิ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อธิปฺปายโต จ–

พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต

โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต

โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา

ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสุ.^๑

๙๗๒. ทาทนฺตสฺส อํ มิเมสุ.¹ 

ทมฺมิ; ทมฺม.

๙๗๓. ธาตุสฺส อสญฺโญคนฺตสฺส การิเต วุทฺธิ.²

กาเรติ; การยติ. อสญฺโญคนฺตสฺสาติ กึ ? จินฺตยติ.

๙๗๔. วิกปฺเปน ฆฏาทีนํ.³

ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสญฺโญคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วิกปฺเปน การิเต. 

ฆาเฏติ; ฆเฏติ; ฆาฏยติ; ฆฏยติ; ฆาฏาเปติ; ฆฏาเปติ; ฆาฏาปยติ; ฆฏาปยติ. คาเมติ; คเมติ; คามยติ; คมยติ. ฆฏาทีนมิติ กึ ? กาเรติ.

๙๗๕. อญฺเญสุปิ.⁴

การิตปจฺจยโต อญฺเญสุปิ ปจฺจเยสุ สพฺเพสํ ธาตูนํ อสญฺโญคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ. 

ชยติ; โหติ; ภวติ; โภติ.

๙๗๖. วิกรณสฺส จ ณุโน.

วิกรณภูตสฺส จ ณุโน วุทฺธิ โหติ. อภิสุโณติ; สํวุโณติ.

๙๗๗. คุหทุสสฺสโร ทีฆํ.⁵

คุหทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร กฺวจิ ทีฆตฺตมาปชฺชเต การิเต. คูหยติ; ทูสยติ.

๙๗๘. วจวสวหาทิวสฺสุตฺตํ เย จ.⁶

วจวสวหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุตฺตํ โหติ ยปจฺจเย ปเร. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ.^๒ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา.^๓ ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ.^๔ วุสฺสติ; วุยฺหติ.

๙๗๙. อุมฺหิ วราคโม นิจฺจํ ปาวจเน.

ปาวจเน อาเทสภูเต อุกาเร ปเร นิจฺจํ วการรการาคโม โหติ; น เกวโล อุกาโร ติฏฺฐติ. วุจฺจติ; วุจฺจเต; นิรุตฺติ; นิรุตฺตํ.^๑ วุตฺตญฺเหตํ.^๒ 

ปาวจเนติ กึ ? กิมตฺถมิทมุจฺจเต; อุตฺตเส; อุตฺตเต.

๙๘๐. หวิปริยาโย ยสฺส โล วา.¹

วุฬฺหติ; วุยฺหติ.

๙๘๑. คหสฺส เฆ ปฺเป.²  

เฆปฺปติ.

๙๘๒. หโลโป ณฺหามฺหิ.³

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการโลโป โหติ ณฺหามฺหิ ปจฺจเย ปเร. คณฺหาติ.

๙๘๓. กรสฺส กาสชฺชตนิยํ.⁴

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กาสาเทโส โหติ วา อชฺชตนิยํ วิภตฺติยํ. 

อกาสิ; อกาสุํ อกรี; อกรุํ.

๙๘๔. หูทาพฺรูโต สาคโม ยถารหํ.

หูทาพฺรูอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ สการาคโม โหติ ยถารหํ อชฺชตนิยํ วิภตฺติยํ. 

โส ภิกฺขุ อรหา อโหสิ. อหํ ราชา อโหสึ.^๓ โส ทานํ อทาสิ. ภิกฺขูนํ ปยิรุทาหาสิ.^๔ อหํ ปยิรุทาหาสึ. ชาโต กณฺโห ปพฺยาหาสิ.^๕ อหํ ปพฺยาหาสึ.

๙๘๕. ปวิปริอุทโต พฺรูโน อาหา เส.

ปวิอิจฺเจเตหิ ปริอุทอิจฺเจเตหิ จ อุปสคฺคนิปาตสมุทาเยหิ ปรสฺส พฺรูธาตุสฺส อาหาอิจฺจาเทโส โหติ สการาคเม ปเร ยถารหํ อชฺชตนิยํ วิภตฺติยํ. 

ปพฺยาหาสิ; ปยิรุทาหาสิ.

๙๘๖. อุมํสุ. 

อาหาอิจฺจาเทสโต ปราย อุํวิภตฺติยา อํสุอิจฺจาเทโส โหติ. 

 เต ปพฺยาหํสุ; เต ปยิรุทาหํสุ.

๙๘๗. อสโต มิมานํ มฺหิมฺหนฺตลุตฺติ จ.¹

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา มิมอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิมฺหาเทสา โหนฺติ วา ธาตุอนฺตสฺส โลโป จ. อมฺหิ; อมฺห. อสฺมิ; อสฺม.^๑

๙๘๘. ถสฺส ตฺถตฺตํ.²

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ ธาตุอนฺตสฺส โลโป จ. 

ตุมฺเห อตฺถ.

๙๘๙. ติสฺส ตฺถิตฺตํ.³

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ ธาตุอนฺตสฺส โลโป จ. 

อตฺถิ; “ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี”ติ^๒ เอตฺถ ปน อตฺถิสทฺโท นิปาโต. เตเนส เอกวจนพหุวจนโก โหติ. “อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี”ติ เอตฺถาปิ นิปาโตเยว. เตเนว หิ เตน อุตฺตรปทสฺส สมาโส โหติ.

๙๙๐. สญฺญิจฺฉายมาขฺยาตํ ภวติ นามิกํ.

สญฺญิจฺฉายํ สติ อาขฺยาตปทํ นามิกปทํ ภวติ. “อาขฺยาต”นฺติ นามํ ปนสฺส อนฺตรธายติ; ลทฺธูปสมฺปทสฺส ภิกฺขุโน สามเณรภาโว วิยาติ นามพฺยปเทโส. เสยฺยถิทํ ? “อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ; อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ”ติ^๓ สตฺถุ อุทานํ ปฏิจฺจุปฺปนฺนํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส “อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ”ติ นามํ. เอตฺถ หิ อาขฺยาตภาโว อนฺตรธายติ; ตถา “มา ขลิ, มา ขลี”ติ^๔ วจนํ ปฏิจฺจุปฺปนฺนํ โคสาลสฺส ติตฺถิยสฺส นามํ. เอตฺถาปิ อาขฺยาตภาโว อนฺตรธายติ. เตน “มกฺขลึ โคสาลํ, มกฺขลินา โคสาเลนา”ติ^๑อาทินา โวหาโร ปวตฺตติ. ตถา “อิติห อาส, อิติห อาสา”ติ^๒ เอวํ ปวตฺตํ วจนมุปาทาย ปุราณกถา “อิติหาส”นฺติ วุจฺจติ. เอตฺถาปิ อาขฺยาตตฺตํ วิคจฺฉติ. เตเนว นามิกา วิภตฺติ ลพฺภติ “ลกฺขเณ อิติหาเส จา”ติ^๓อาทีสุ.

๙๙๑. ตุสฺส ตฺถุตฺตํ.¹

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ ธาตุอนฺตสฺส โลโป จ. 

นมตฺถุ พุทฺธานํ.^๔

๙๙๒. สิหีสุ จ.²

อสสฺเสว ธาตุสฺส สิหิวิภตฺตีสุ อนฺตโลโป จ โหติ. 

ตฺวํ อสิ. ตฺวํ อหิ.^๕

๙๙๓. ตโต เอยฺยุํเมยฺยานํ อิยุมิยา.

ตโต อสธาตุโต เอยฺยุํเอยฺยอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ อิยุํอิยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. เต สิยุํ; โส สิยา. “สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา”ติ^๖อาทีสุ ปน สิยาสทฺโท อพฺยยปทนฺติ ทฏฺฐพฺโพ.

๙๙๔. เอยฺยุมิยํสุ เอยฺยมิยํ.

ตโต อสธาตุโต เอยฺยุํอิจฺเจตาย วิภตฺติยา อิยํสุอิจฺจาเทโส โหติ; เอยฺยํอิจฺเจตาย จ วิภตฺติยา อิยํอิจฺจาเทโส โหติ. 

เทฺว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา สิยํสุ.^๗ 

อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน; กาสิราชา ตโต สิยํ.^๘

๙๙๕. ตสฺส เสยฺยาย อสฺสตฺตํ.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยวิภตฺติยา สห อสฺสตฺตํ โหติ. 

โส เอวมสฺส วจนีโย.^๙

๙๙๖. เสยฺยุสฺส อสฺสุตฺตํ.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยุํวิภตฺติยา สห อสฺสุตฺตํ โหติ. 

เต เอวมสฺสุ วจนียา.^๑

๙๙๗. เสยฺยาสิสฺส อสฺสตฺตํ.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยาสิวิภตฺติยา สห อสฺสตฺตํ โหติ. ตฺวํ อสฺส.^๒

๙๙๘. เสยฺยาถสฺส อสฺสถตฺตํ.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยาถวิภตฺติยา สห อสฺสถตฺตํ โหติ. ตุมฺเห อสฺสถ.^๓

๙๙๙. เสยฺยามิสฺส’สฺสํ.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยามิวิภตฺติยา สห อสฺสํอิจฺจาเทโส โหติ. 

ตตฺถ อสฺสํ มเหสิยา.^๔

๑๐๐๐. เสยฺยามสฺส’สฺสาม.

ตสฺส อสธาตุสฺส เอยฺยามวิภตฺติยา สห อสฺสามอิจฺจาเทโส โหติ. มยํ อสฺสาม.^๕

๑๐๐๑. อการาคมสฺส ทีฆตฺตมชฺชตนิยํ.

โส อาสิ; เต อาสึสุ. ตุมฺเห อาสิตฺถ; อหํ อาสึ.^๖ มยํ อาสิมฺห.

๑๐๐๒. โอสฺสิ จ.

อชฺชตนิยํ อการาคมสฺส ทีฆตฺตํ โหติ; โอวิภตฺติยา อิการาเทโส โหติ. ตฺวํ อาสิ.

๑๐๐๓. ลภโต อีอึนํ ตฺถตฺถํ ตทนฺตโลโป จ.¹

ลภธาตุโต อีอึอิจฺเจเตสํ วิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตฺถตฺถํอาเทโส โหติ; ตสฺส ธาตุสฺสนฺตสฺส โลโป จ โหติ. โส อลตฺถ ปพฺพชฺชํ.^๗ อหํ อลตฺถํ.^๘

๑๐๐๔. กุปา จฺฉิ.¹

กุปธาตุโต อีวิภตฺติยา จฺฉิอาเทโส โหติ ตสฺสนฺตสฺส โลโป จ. อกฺโกจฺฉิ.^๑

๑๐๐๕. ทาสฺส วา ทชฺโช.²

ทชฺชติ; ทชฺชนฺติ อิจฺจาทิ. วาติ กึ ? เทติ; ททาติ.

๑๐๐๖. วชฺโช วทสฺส.³

วชฺชามิ; วชฺเชยฺย. วาธิการตฺตา วาติ กึ ? วทามิ; วเทยฺย.

๑๐๐๗. ทชฺชมฺหา เอยฺยสฺเสอา.

อาเทสภูตมฺหา ทชฺชสทฺทมฺหา เอยฺยวิภตฺติยา เอการอาการาเทสา โหนฺติ วา. ทชฺเช; ทชฺชา.^๒ ทชฺเชยฺย.^๓

๑๐๐๘. เอยฺยุมุํ.

อาเทสภูตมฺหา ทชฺชสทฺทมฺหา เอยฺยุํวิภตฺติยา อุํอาเทโส โหติ. 

เตปิ อตฺตมนา ทชฺชุํ.^๔

๑๐๐๙. เอยฺยามิสฺสํ.

อาเทสภูตมฺหา ทชฺชสทฺทมฺหา เอยฺยามิสฺส อํอาเทโส โหติ. ทชฺชํ.^๕

๑๐๑๐. วชฺชเมฺหยฺยาสิสฺสาสิ.

อาเทสภูตมฺหา วชฺชสทฺทมฺหา เอยฺยาสิสฺส อาสิอาเทโส โหติ. วชฺชาสิ; วเทยฺยาสิ.

๑๐๑๑. เอมฺหา อนฺติสฺสาการโลโป.

อาเทสภูตา เอการมฺหา อนฺติวิภตฺติยา อการสฺส โลโป โหติ. วชฺเชนฺติ; วเทนฺติ.

๑๐๑๒. ธาเตการสฺสาโย ตฺยาทีสุ.

ธาตูนํ เอการสฺส อายาเทโส โหติ ตฺยาทีสุ. 

มิลายติ; ขายติ; ฌายติ; ฌายนฺติ; ฌายสิ.

๑๐๑๓. คมิสฺส ฆมฺมคคฺฆ.¹

ฆมฺมติ; ฆมฺมตุ; คคฺฆติ; ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ เยน เยน คคฺฆสิ; ผาสุํเยว คคฺฆสิ.^๑ วาธิการตฺตา วาติ กึ ? คจฺฉติ.

๑๐๑๔. ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนํ ยมฺหิ อี.²

ยมฺหิ ปจฺจเย ทาธามาฐาหาปามหมถอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต สโร อีการตฺตมาปชฺชติ. ทียติ; ธียติ; มียติ; ฐียติ; หียติ; ปียติ; มหียติ; มถียติ.

๑๐๑๕. ยชสฺสาทิสฺสิ.³

ยชธาตุสฺส อาทิสฺส อิการาเทโส โหติ ยปจฺจเย ปเร. อิชฺชเต มยา พุทฺโธ.

๑๐๑๖. อุมึสุ สพฺเพหิ.⁴

สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติยา อึสฺวาเทโส โหติ. อุปสงฺกมึสุ.^๒ นิสีทึสุ.^๒ “เต ตํ อสฺเส อยาจิสุ”นฺติ^๓ เอตฺถ ปน นิคฺคหีตสฺส ฐานนฺตรคมนํ ทฏฺฐพฺพํ; ลกฺขณํ เหฏฺฐา วิภาวิตํ.

๑๐๑๗. ทิสตาสุํ.

ทิสโต อุํวิภตฺติยา อาสุํอาเทโส โหติ. อทฺทสาสุํ.^๔

๑๐๑๘. ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา.⁵

ชีรติ. ชิยฺยติ. มิยฺยติ. มรติ.

๑๐๑๙. อสสฺสาทิโลโป สพฺพตฺถ.⁶

สพฺเพสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ อสธาตุสฺส อาทิสฺส โลโป โหติ. สนฺติ; สนฺตุ; อหิ; สิยา; สิยุํ; สนฺโต; สมาโน.^๕ วาธิการตฺตา วาติ กึ ? อสิ.

๑๐๒๐. อสพฺพธาตุเก ภู.⁷

อสสฺเสว ธาตุสฺส ภูอาเทโส โหติ วา อสพฺพธาตุเก. ภวิสฺสติ; ภวิสฺสนฺติ; อภวิสฺส; อภวิสฺสา; อภวิสฺสํสุ. วาติ กิมตฺถํ ? อาสุํ.

๑๐๒๑. ญาโต เอยฺยสฺสิยาญา วา.¹

ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปราย เอยฺยวิภตฺติยา อิยาญาอาเทสา โหนฺติ วา. 

ชานิยา.^๑ วิชานิยา; ชญฺญา. 

วาติ กึ ? ชาเนยฺย.

๑๐๒๒. นาสฺส โลโป ยการตฺตํ.²

ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ วา ยการตฺตญฺจ. 

ชญฺญา; นายติ. วาติ กึ ? ชานาติ.

๑๐๒๓. เอตฺตมกาโร โลปญฺจ.³

อการปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต วา โลปญฺจ. วชฺเชติ; วเทติ; วชฺเชมิ; วทามิ.

๑๐๒๔. อุตฺตโมกาโร.⁴

โอการปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วา. 

กุรุเต; กโรติ; ตนุเต; ตโนติ. โอกาโรติ กึ ? โหติ.

๑๐๒๕. กรสฺสากาโร จ.⁵

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร จ อุตฺตมาปชฺชเต วา. กุรุเต; กโรติ; กุพฺพติ; กรียติ. กรสฺสาติ กึ ? สรติ; มรติ.

๑๐๒๖. กุ กฺรุ โจสฺส วตฺตํ สพฺพตฺถ.

ปาวจนนเยน กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กุอาเทโส กฺรุอาเทโส จ โหติ โอการปจฺจยสฺส จ วการตฺตํ สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ. สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ; พาโล สีลานิ กุพฺพติ.^๒ ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปฺปตฺติยา.^๓ ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน.^๔

๑๐๒๗. โอ อว สเร.¹

โอการสฺส ธาตุอนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ. 

จวติ; ภวติ. สเรติ กิมตฺถํ ? โหติ. โอติ กึ ? ชยติ.

๑๐๒๘. เอ อย.²

เอการสฺส ธาตุอนฺตสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหติ. นยติ; ชยติ. 

สเรติ กึ ? เนติ.

๑๐๒๙. การิเต เต อาวายา.³

เต โอเออิจฺเจเต อาวอายอาเทสา ปาปุณนฺติ การิเต. ลาเวติ; นาเยติ.

๑๐๓๐. อสพฺพธาตุเก อิการาคโม.⁴  

คมิสฺสติ; กริสฺสติ.  อสพฺพธาตุเกติ กึ ? อคมา; คจฺเฉยฺย; คจฺฉตุ; คจฺฉติ.

๑๐๓๑. อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตํ.⁵

อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺติ. 

กรียติ; ลพฺภติ; กรียเต; ลพฺภเต.

๑๐๓๒. อการาคโม หิยฺยตฺตนชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ.⁶

กฺวจิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. 

อคมา; อคมี; อคมิสฺสา. กฺวจีติ กึ ? คมา; คมี; คมิสฺสา.

๑๐๓๓. พฺรูโต อี ติมฺหิ.⁷

พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา อีการาคโม โหติ กฺวจิ ติมฺหิ วิภตฺติยํ. พฺรวีติ; พฺรูติ.

๑๐๓๔. ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺส.⁸

อเนกสฺสรสฺส ธาตุยา อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติ.  คจฺฉติ; คจฺฉนฺติ 

อเนกสฺสรสฺสาติ กึ ? ปาติ; ยาติ. กฺวจีติ กึ ? มหียติ; มถียติ.

๑๐๓๕. อิสุยมาทีนมนฺโต จฺโฉ วา.¹

อิสุยมุอิจฺเจวมารทีนํ ธาตูนมนฺโต จฺโฉ โหติ วา. 

อิจฺฉติ; นิยจฺฉติ; วจฺฉติ. วาติ กิมตฺถํ ? เอสติ; นิยมติ; อุปาสติ.

๑๐๓๖. ตรกราทิโต อุมํสุ.

ตรกรอิจฺเจวมาทิโต อุํวจนสฺส อํสุอาเทโส โหติ วา. เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ.^๑ อกํสุ สตฺถุ วจนํ. วิหํสุ วิหรนฺติ จ.^๒ วาติ กึ ? อตรึสุ; อกรึสุ; วิหรึสุ.

๑๐๓๗. ก กรสฺส สฺสํมฺหิ.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กอิจฺจาเทโส โหติ วา สฺสํมฺหิ วจเน. 

อหมปิ ปูชํ กสฺสํ.^๓ วาติ กึ ? กริสฺสํ.

๑๐๓๘. วิหรสฺส ห.

วิปุพฺพสฺส หรธาตุสฺส หอิจฺจาเทโส โหติ  วา สฺสติมฺหิ วิภตฺติยํ. 

อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ.^๔ วาติ กึ ? วิหริสฺสติ.

๑๐๓๙. สฺสโลโป สฺสตฺยาทีนํ.

สฺสการโลโป โหติ วา สฺสติอาทีนํ วิภตฺตีนํ. 

ทกฺขติ; ทกฺขนฺติ. ยทา ทกฺขสิ มาตงฺคํ.^๕ ทกฺขิสฺสติ; 

วิภชึ; วิภชิสฺสึ; วิกาสติ; วิกาสิสฺสติ.

๑๐๔๐. สีทสฺสีกาโร เณ อาตฺตํ.

อาเทสภูตสฺส สีทสทฺทสฺส อีกาโร เณ ปจฺจเย อาตฺตมาปชฺชติ วา. 

นิสาเทติ; นิสีทาเปติ วา. อตฺรายํ ปาฬิ “อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา; ปิตา อตฺถานุสาสตี”ติ.^๖ ตตฺร นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวา; “นิสีเทตฺวา”ติปิ กตฺถจิ; โสเยวตฺโถ. ภูวาทิคณิกสฺส ธาตุสฺส นิสีเทตฺวาติ เอการสหิตํ เหตุกตฺตุปทํ ภวติ ตพฺพาจกตฺตา; นิสีทิตฺวาติ ปน อิการาคมสหิตํ รูปํ สุทฺธกตฺตุปทํ ภวติ ตพฺพาจกตฺตา.

๑๐๔๑. วิภตฺติสฺสโร รสฺโส.

วิภตฺติภาเว ฐิโต สโร รสฺโส โหติ วา. 

อโวจ; อคจฺฉิ อิจฺจาทิ. วาติ กึ ? อคมา ราชคหํ พุทฺโธ.^๑

๑๐๔๒. ธาตุสฺสโร สญฺโญเค.

ธาตุสฺสโร รสฺโส โหติ สญฺโญคกฺขเร ปเร. 

อจฺฉติ. สญฺโญเคติ กึ ? อุปาสติ.

๑๐๔๓. วจสฺส วสฺสากาโร โอ หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ.

เอตทโวจ สตฺถา.^๒ โส อวจา; อวจิ; เต อโวจุํ. อหํ อโวจํ; อวจํ.

๑๐๔๔. วจโต อุ ตฺถเมฺหสุ.

วจอิจฺเจตาย ธาตุยา อุการาคโม โหติ ตฺถเมฺหสุ วิภตฺตีสุ. 

ตุมฺเห อโวจุตฺถ; มยํ อโวจุมฺห.

๑๐๔๕. รุทสฺส ทสฺส โจ ภวิสฺสนฺติยํ สสฺส จ โฉ.

จิรรตฺตาย รุจฺฉติ.^๓ รุจฺฉนฺติ; รุจฺฉสิ; โรทิสฺสติ วา.

๑๐๔๖. อานีโต กุสาทีนํ ทฺวิตฺตํ รสฺสา จ เต.

อานีอิจฺจุปสคฺเคหิ ปเรสํ กุสาทีนํ ธาตูนํ ทฺวิตฺตํ โหติ; เต จูปสคฺคา รสฺสา โหนฺติ. อกฺโกสติ; อกฺโกสสิ; นิยฺยาติ; นิยฺยาสิ.

๑๐๔๗. ปวิสสฺส ปาเวกฺขชฺชตนิยํ.

ปาเวกฺขิ อนฺเตปุรํ สุรมฺมํ.^๔ ปาวิสิ วา.

๑๐๔๘. หวิปริยโย เย.

ยปจฺจเย หการสฺส วิปริยโย โหติ. วุยฺหติ.

๑๐๔๙. โล วา ยสฺส.

หการสฺส ปุพฺพภาเค ฐิตสฺส ยปจฺจยสฺส โฬ โหติ วา. 

วุฬฺหติ. วาติ กึ ? วุยฺหติ.

๑๐๕๐. วหสฺส วสฺสากาโร อุตฺตํ ลเยสุ.

อาเทสภูเต ลกาเร จ หการสฺส ปุพฺพภาเค ฐิเต ยปจฺจเย จ ปเร วหธาตุยา วการสฺส อกาโร อุตฺตมาปชฺชติ. 

วุฬฺหติ; วุยฺหติ.

๑๐๕๑. หูสฺสูกาโร หิยฺยตฺตนิยมุโว.

หูธาตุสฺส อูกาโร อุวาเทโส โหติ หิยฺยตฺตนิยํ วิภตฺติยํ. อหุวา.

๑๐๕๒. อชฺชตนิยา อีสฺส โลโป.

หูธาตุโต ปราย อชฺชตนิยา อีวิภตฺติยา โลโป โหติ. อหุ ราชา.^๑

๑๐๕๓. โอสฺสิ.

หูธาตุโต ปราย อชฺชตนิยา โอวิภตฺติยา อิกาโร โหติ. ตฺวํ อโหสิ.^๒

๑๐๕๔.  อึ อุํ กฺวจิ.

หูธาตุโต ปราย อชฺชตนิยา อึวิภตฺติยา อุํอาเทโส โหติ กฺวจิ. 

อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ; อหุํ เกวฏฺฏทารโก.^๓ 

กฺวจีติ กึ ? อโหสึ นุ โข อหํ.^๔

๑๐๕๕. สณฺฐาโต หาคโม ตมฺหิ รสฺโส.

สํปุพฺพสฺมา ฐาธาตุโต หการาคโม โหติ. ตสฺมึ หการาคเม ธาตุสฺสนฺโต รสฺโส โหติ กฺวจิ. สณฺฐหติ;^๕ สณฺฐาติ วา.

๑๐๕๖. ปติฏฺฐาโต โห จ.

ปติปุพฺพสฺมา ฐาธาตุโต จ หการาคโม โหติ; 

ตสฺมึ หการาคเม ธาตุสฺสนฺโต รสฺโส โหติ กฺวจิ. 

ปติฏฺฐหติ; ปติฏฺฐาติ วา.

๑๐๕๗. ปิปสฺส ปสฺส โว วา.

ปิวติ; ปิปติ วา.

๑๐๕๘. หนสฺส วโธ สพฺพตฺถ.¹

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ กฺวจิ สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ. 

วธติ; วธนฺติ. วธสิ อิจฺจาทิ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. 

อตฺรายํ ปาฬิ “อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี”ติ^๑ จ “วธติ น โรทตี”ติ^๒ จ “อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม”นฺติ^๓ จ “อหํ ตํ อวธึ สาม”นฺติ^๔ จ พหุธา ทิสฺสติ.

๑๐๕๙. ธาโต ปุพฺพสฺสาปิโน นิจฺจมการโลโป ธสฺส จ โห อพฺภาสวิสเย.

ทฺวารํ ปิทหติ. อพฺภาสวิสเยติ กิมตฺถํ ? อปิธานํ; อปิเธติ. “อปิเธตุํ มหาสินฺธุ”นฺติ^๕ อนพฺภาสวิสยตฺตา วุตฺตวิธานํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. 

“ทฺวารํ อปิทหิตฺวา”ติ^๖ เอตฺถ กถนฺติ เจ ? เอตฺถ ปน อกาโร ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโต, น อุปสคฺคาวยโว. ตสฺมา เอตฺถ เอโก อกาโร ปุพฺเพเยว ลุตฺโต อทสฺสนํ คโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.

๑๐๖๐. ภุชโต สฺสสฺส โข ตมฺหิ ชสฺส โก วา.

ภุชธาตุโต ปรสฺส สฺสสฺส วิภตฺติยา ขาเทโส โหติ; ตสฺมึ เข ชสฺส โก โหติ วา. 

โภกฺขติ; โภกฺขนฺติ. 

วาติ กึ ? ภุกฺขิสฺสติ. โภกฺขิสฺสนฺติ.

๑๐๖๑. สสญฺโญคนฺตตฺเตเก ปกติยา วุทฺธี.

เอกจฺเจ ธาตโว ปกติยา สสญฺโญคนฺตตฺตา วุทฺธึ ปาปุณนฺติ. โภกฺขติ.

๑๐๖๒. น นิคฺคหีตาคโม.

ปกติยา อสญฺโญคนฺตตฺเตปิ สติ สนิคฺคหีตาคมา ธาตโว วุทฺธึ น ปาปุณนฺติ. 

มุญฺจติ; ปริสงฺกติ.

๑๐๖๓. ยมฺหิ อาทาสฺสนฺโต อิตฺตํ.

ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร อาปุพฺพสฺส ทาธาตุสฺส อนฺโต อิการตฺตมาปชฺชเต. 

ธนํ อาทิยติ. สีลํ สมาทิยติ.^๑

๑๐๖๔. ชนสฺสนฺโต.

ชนธาตุสฺส อนฺโต พฺยญฺชโน อาตฺตมาปชฺชติ ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร. ชายติ.

๑๐๖๕. สกนฺตสฺส โข กการาคเมนชฺชตนาทีสุ.

สกอิจฺเจตาย ธาตุยา อนฺตพฺยญฺชนสฺส โข โหติ กการาคเมน สห อชฺชตนาทีสุ. 

อสกฺขิ.^๒ สกฺขิ; อสกฺขึสุ. สกฺขิสฺสติ; สกฺขิสฺสนฺติ. อสกฺขิสฺสา; อสกฺขิสฺสํสุ.

๑๐๖๖. นามฺหิ กีสฺส รสฺสตฺตํ โน จ โณ.

กิณาติ. วิกฺกิณาติ.

๑๐๖๗. ยถารหํ ธาตุโต สาคโม วา.

อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺฐํ.^๓

๑๐๖๘. กรสฺส รสฺส โย ยมฺหิ กมฺเม.

กมฺมนิ ยปจฺจเย ปเร กรอิจฺเจตาย ธาตุยา รการสฺส ยการาเทโส โหติ วา. 

กยฺยเต; กริยฺยติ.

๑๐๖๙. ญาสฺสนฺโต เอตฺตญฺจ.

กมฺมนิ ยปจฺจเย ปเร ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา อนฺโต เอตฺตมาปชฺชเต วา. 

ธมฺโม ปุริเสน เญยฺยติ; ธมฺมา เญยฺยนฺติ. วาติ กึ ? ญายติ; วิญฺญายติ. ลกฺขเณ จานุกฑฺฒิตวิธานมุตฺตรตฺร นานุวตฺตติ. จานุกฑฺฒเน อสติ มณฺฑูกคติยาปิ วตฺตติ.

๑๐๗๐. กฺวจิ เอยฺยามสฺเสมุ.

เอยฺยามวิภตฺติยา เอมุอาเทโส โหติ กฺวจิ. ตยชฺช คุตฺตา วิหเรมุ ทิวสํ.^๑ กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.^๒ น โน ทกฺเขมุ สมฺพุทฺธํ อิจฺจาทิ.

๑๐๗๑. ตนาทิโต โอมุ. 

ปปฺโปมุ.^๓

๑๐๗๒. ญาธาตุยํ ยปุพฺพโต สฺสสฺส หิ.

ญาธาตุวิสเย ยปจฺจยปุพฺพกสฺมา อิการาคมโต สฺสสฺส วิภตฺติยา หิอาเทโส โหติ กฺวจิ. ปญฺญายิหิติ; ปญฺญายิหินฺติ. กฺวจีติ กึ ? ปญฺญายิสฺสติ.

๑๐๗๓. มานนฺโต อิ นามฺหิ นิจฺจํ.

มินาติ; มินนฺติ. นามฺหีติ กึ ? มาเนติ. มา นํ รูเปน ปาเมสิ.^๔ ฉายา เมตพฺพา.^๕

๑๐๗๔. ธาตุสฺสนฺโต รสฺโส.

ทีฆสฺสรวตํ ธาตูนมนฺโต รสฺโส โหติ นามฺหิ ปจฺจเย ปเร นิจฺจํ. 

ลุนาติ; มุนาติ; ปุนาติ; ธุนาติ.

๑๐๗๕. สาคโม ยถารหํ ธาตุโต.

อกาสิ; ยถารหนฺติ กึ ? อกา.

๑๐๗๖. อิสฺเสตฺตํ.

ธาตุโต ปรสฺส อิการาคมสฺส เอตฺตํ โหติ ยถารหํ. 

อคฺคเหสิ; อคฺคเหสุํ. ยถารหนฺติ กึ ? กริสฺสติ.

๑๐๗๗. กโรติสฺส กสฺสนฺโต อุตฺตํ.

กรธาตุสฺส กการสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ยถารหํ. 

กุรุเต. ยถารหนฺติ กึ ? กโรติ.

๑๐๗๘. กรสฺส รสฺส โลโป อุกาเร อุโต จุสฺส พตฺตํ.

กรธาตุสฺส รการโลโป โหติ อุกาเร ปเร; อุการโต จ ปรสฺส อุการสฺส พการตฺตํ โหติ. กุพฺพติ; กุพฺพนฺติ. กุพฺพสิ อิจฺจาทิ.

๑๐๗๙. ยิเร จ.

กรธาตุสฺส รการสฺส โลโป โหติ ยิรปจฺจเย ปเร. กยิรติ; กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.

๑๐๘๐. มตนฺตเร กมฺเม ยรานํ วิปริยโย.

ครูนํ มตนฺตเร กมฺมนิ ยรานํ วิปริยโย โหติ. 

กยิรติ. กยิรเต; เตน กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.

๑๐๘๑. ยิรโต เอยฺยสฺส อาตฺตํ.  

กยิรา.

๑๐๘๒. เอถสฺสาถ.

ยิรโต เอถวิภตฺติยา อาถอิจฺจาเทโส โหติ. 

กยิราถ ธีโร ปุญฺญานิ.^๑ ยิรโตติ กึ ? สพฺภิเรว สมาเสถ.^๒

๑๐๘๓. เอยฺยุมุํ.

ยิรโต เอยฺยุํวิภตฺติยา อุํอิจฺจาเทโส โหติ. เต ปุญฺญํ กยิรุํ.

๑๐๘๔. เอยฺยาสิสฺสาสิ.

ยิรโต เอยฺยาสิสฺส อาสิอิจฺจาเทโส โหติ. ตฺวํ กยิราสิ.

๑๐๘๕. เอยฺยาถสฺสาถ.

ยิรโต เอยฺยาถสฺส อาถอิจฺจาเทโส โหติ. ตุมฺเห กยิราถ.

๑๐๘๖. เอยฺยามิสฺสามิ.

ยิรโต เอยฺยามิวิภตฺติยา อามิอิจฺจาเทโส โหติ. อหํ กยิรามิ.

๑๐๘๗. เอยฺยามสฺสาม.

ยิรโต เอยฺยามวิภตฺติยา อามอิจฺจาเทโส โหติ. มยํ กยิราม.

๑๐๘๘. สพฺพาเหยฺยาเสยฺยาเมยฺยานเม.

สพฺพาหิ ธาตูหิ เอยฺยาสิเอยฺยามิเอยฺยอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ เอตฺตํ โหติ. ตฺวํ ปุญฺญํ กเร; อหํ กเร; โส ปุริโส กเร; เอวํ ภุญฺเช; คจฺเฉ; จเร อิจฺจาทโย เวทิตพฺพา.

๑๐๘๙. หิยฺยตฺตนิยํ กรสฺสตฺตํ วา.

อกา โลเก สุทุกฺกรํ.^๑ สพฺพาริวิชยํ อกา.^๒ วาติ กึ ? อกรา.

๑๐๙๐. อภิสงฺกรสฺส ขโร ตฺยาทีสุ.

อภิสํปุพฺพสฺส กรธาตุสฺส ขราเทโส โหติ ตฺยาทีสุ วิภตฺตีสุ. 

อภิสงฺขโรติ; อภิสงฺขโรนฺติ อิจฺจาทิ.

๑๐๙๑. คมิสฺสนฺโต กฺวจิ อญฺโฉ อชฺชตนิยํ.

โส อคญฺฉิ; คญฺฉิ. เต อคญฺฉึสุ. กฺวจีติ กึ ? อคจฺฉี.

๑๐๙๒. คมิมฺหา สาคโม จ.  

อคมาสิ.

๑๐๙๓. อุมํสุ.

คมิมฺหา อุํวิภตฺติยา กฺวจิ อํสุอิจฺจาเทโส โหติ. อคมํสุ.

๑๐๙๔. อุอาคโม ตฺถเมฺหสุ.  

ตุมฺเห คมุตฺถ; มยํ คมุมฺห.

๑๐๙๕. คมิสฺส คตฺตํ ยถาตนฺติ.

ตนฺติยา อนุรูปโต คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คการตฺตํ โหติ. โส ธนํ อชฺฌคา; เต อชฺฌคุ; โสปาคา สมิตึ วนํ.^๓ กมฺปลสฺสตรา อาคุํ.

๑๐๙๖. ภวิสฺสนฺติยํ ฉิทสฺส วา เฉจฺโฉ สฺเสน.

ภวิสฺสนฺติยํ วิภตฺติยํ ฉิทธาตุสฺส เฉจฺฉาเทโส โหติ วา วิภตฺติยา อวยวภูเตน สฺสกาเรน สทฺธึ. เฉจฺฉติ; เฉจฺฉนฺติ; เฉจฺฉสิ. วาติ กึ ? ฉินฺทิสฺสนฺติ.

๑๐๙๗. ภิทสฺส เภจฺโฉ.

ภิทธาตุสฺส จ ภวิสฺสนฺติยํ เภจฺฉาเทโส โหติ วา วิภตฺติยา อวยวภูเตน สฺสกาเรน 

สทฺธึ. เภจฺฉติ; เภจฺฉนฺติ; อวิชฺชํ เภจฺฉติ.^๑

๑๐๙๘. ฉิทภิทานมชฺชตนิยญฺจ.

ปุนปิ ฉิทภิทคฺคหณํ วิภตฺติยา สห โหตีติ อตฺถสฺส นิวตฺตนตฺถํ; อชฺชตนิยญฺจ วิภตฺติยํ ฉิทภิทธาตูนํ ยถากฺกมํ เฉจฺฉเภจฺฉอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา. 

อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ.^๒ อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ.^๓ “อเภจฺฉี; อเภจฺฉุํ. อเภจฺโฉ; อเภจฺฉิตฺถ”-อิจฺจาทินา จ “อจฺเฉจฺโฉ อจฺเฉจฺฉิตฺถ”อิจฺจาทินา จ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. 

วาติ กึ ? อจฺฉินฺทิ; อภินฺทิ.

๑๐๙๙. กฺวจิ ปุริสวิปลฺลาโส.

กตฺถจิ ปาฬิปฺปเทเส วิภตฺติวิปลฺลาสาทโย วิย ปุริสวิปลฺลาโส ภวติ. 

ปุตฺตํ ลเภถ วรทํ.^๔

๑๑๐๐. ลูนีโต การิเตสุ เณว.

ลูธาตุโต จ นีธาตุโต จ การิตปจฺจเยสุ เณปจฺจโยเยว ภวติ. 

ลาเวติ; นาเยติ. 

เอตฺถ จ ลูนีโตติ สีสมตฺตกถนํ; อญฺเญปิ ตาทิสา ธาตโว มคฺคิตพฺพา.

๑๑๐๑. ปริอวโสโต เณ จ ณาเป จ.

ปริอวปุพฺพสฺมา “โส อนฺตกมฺมนี”ติ ธาตุมฺหา เณ จ ปจฺจโย ณาเปปจฺจโย จ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. ตตฺรายํ ปาฬิ– “อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ; อาปตฺติ สํฆาทิเสสสฺส. อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ; อาปตฺติ สํฆาทิเสสสฺสา”ติ.^๕ อิมสฺมึ ฐาเน นีติ เหฏฺฐา อมฺเหหิ ฐปิตา; ตมายสฺมนฺโต อุปปริกฺขนฺตุ.

๑๑๐๒. เสการาคโม อาขฺยาตนาเมหิ.

อาขฺยาตโต จ นามปทโต จ วจนสฺส สิลิฏฺฐตฺถํ เสการาคโม โหติ.

น โน วิวาโห นาเคหิ กตปุพฺโพ กุทาจนํ.

ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ กถํ อมฺเห กโรมเส.^๑

เอวํ อาขฺยาตโต เสการาคโม. เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส.^๒ เอวํ นามโต. “อกรมฺหส เต กิจฺจ”นฺติ^๓ เอตฺถ ปน วุตฺติรกฺขณตฺถํ เสการคตสฺส เอการสฺส อกาโร กโต. “อุกฺกนฺตามสิภูตานิ; ปพฺพตานิ วนานิ จา”ติ^๔ เอตฺถาปิ ปน วุตฺติรกฺขณตฺถํ เอการสฺส อิกาโร กโตติ ทฏฺฐพฺพํ; ลกฺขณํ เหฏฺฐา วิภาวิตํ.

๑๑๐๓. คาถายมตีตตฺเถ อิมิสฺสํ.

อติกฺกนฺเต อตฺเถ วตฺตพฺเพ อึวิภตฺติยา อิสฺสํอาเทโส โหติ วา. โส จ โข คาถาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ. อหํ ปุเร สญฺญมิสฺสํ.^๕ สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ.^๖ อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ.^๗ “นิรยมฺหิ อปจฺจิส”นฺติ^๘ เอตฺถ ปน วุตฺติรกฺขณตฺถํ เอกสฺส สการสฺส โลโป กโต.

คาถายนฺติ กึ ? อมุตฺร อุทปาทึ.^๙ ตตฺราปาสึ เอวํนาโม.^๑๐ 

อตีตตฺเถติ กึ ? ตํ วชิสฺสํ อสงฺขตํ.^๑๑ 

วาติ กึ ? นากาสึ สตฺถุ วจนํ.^๑๒

ตตฺถ เกจิ คาถาปาเทสุ อธิกกฺขรภาวํ อนิจฺฉมานา “อุโปสถํ อุปวสิ”นฺติ ปฐนฺติ; ตํ น ยุตฺตํ ปาวจเน คาถาปาเทสุ อธิกกฺขรานํ อูนกฺขรานญฺจ อตฺถิภาวโต. ตถา หิ “ส กตฺตา ตรมาโนว; สิวิราเชน เปสิโต”ติ^๑ จ, “อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ; เยเม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา; ขรา กฏุกา เวทนา เวทยนฺตี”ติ^๒ จ, “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย”นฺติ^๓ จ อูนาธิกกฺขรปาทา คาถาโย ทิสฺสนฺติ; ตถาปิ น โกจิ ปรมาณุมตฺโตปิ โทโส อตฺถิ นิยฺยานิกสาสนตฺตา, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โพธเนยฺยานญฺจ อชฺฌาสยานุโลเมน ปวตฺติตธมฺมเทสนตฺตา.

วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺมฏีกายํ “ภควา ปน วจนานํ ลหุครุภาวํ น คเณติ; โพธเนยฺยานํ ปน อชฺฌาสยานุโลมโต ธมฺมสภาวํ อวิโลเมนฺโต ตถา ตถา เทสนํ นิยาเมตีติ น กิญฺจิ อกฺขรานํ พหุตา วา อปฺปตา วา โจเทตพฺพา”ติ.^๔ 

ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺพาจริเยหิ “คาถาสุ ฉนฺทมเภทตฺถมกฺขรโลป”นฺติ จ “วุตฺติอนุรกฺขณตฺถาย วิปรีตตาปี”ติ จ “ฉนฺทานุรกฺขณตฺถาย สุขุจฺจารณตฺถาย จา”ติ จ วุตฺตนฺติ ? สจฺจํ; ยตฺถ ฉนฺโท จ วุตฺติ จ รกฺขิตพฺพา โหติ; กึ ตตฺถ ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ. ยตฺถ ปน ตทุภยํ รกฺขิตพฺพํ น โหติ; น ตตฺถ ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ “ภควา ปน วจนานํ ลหุครุภาวํ น คเณตี”ติ^๕อาทิ. 

ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขนฺโตปิ หิ ภควา น กพฺพการณาทโย วิย สพฺยาปารตาวเสน รกฺขติ; อถ โข อปริมิตกาเล อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ โพธิสตฺตกาเล อกฺขรสมเยสุ กตปริจยวเสน ปทานิ นิปฺผนฺนาเนว หุตฺวา สสฺสิริกมุขปทุมโต นิคฺคจฺฉนฺติ; 

เตสุ กานิจิ ฉนฺโทวุตฺตีนํ รกฺขณสทิเสนากาเรน ปวตฺตนฺติ, กานิจิ ตถา น ปวตฺตนฺติ. ยานิ รกฺขณสทิเสนากาเรน ปวตฺตนฺติ; ตานิ สนฺธาย ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขตีติ วตฺตพฺโพ. ยานิ ตถา น ปวตฺตนฺติ; ตานิ สนฺธาย ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ น รกฺขตีติปิ วตฺตพฺโพ. น หิ ภควา ปเรสํ โจทนาเหตุ สาสงฺโก สปฺปฏิภโย. สาสงฺโกเยว หิ สปฺปฏิภโย ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

๑๑๐๔. อชฺชตนิยมาตฺตมึ วา อํ วา.

อชฺชตนิยํ วิภตฺติยํ อึวจนํ วา อํวจนํ วา อาตฺตมาปชฺชติ. 

ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา;^๑ อหนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ หิ อชฺฌคาติ อธิคจฺฉินฺติ อุตฺตมปุริสปฺปโยควเสน อตฺโถ “อุปาคมึ รุกฺขมูล”นฺติ^๒ เอตฺถ “อุปาคมิ”นฺติ ปทสฺส วิย. อถวา อชฺฌคาติ อชฺฌคนฺติ อุตฺตมปุริสปฺปโยควเสเนว อตฺโถ “กามานํ วสมนฺวค”นฺติ^๓ เอตฺถ “อนฺวค”นฺติ ปทสฺส วิย จ. สพฺพเมตํ อตีตตฺถวเสน วุตฺตํ; อหํ ตณฺหากฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตผลํ อธิคโตสฺมีติ^๔ หิ อตฺโถ.

๑๑๐๕. มตนฺตเร กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ.¹

ครูนํ มตนฺตเร อนิปฺผนฺนานํ อญฺเญสํ ปทานํ สาธนตฺถํ กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมอิจฺเจตานิ การิยานิ ชินวจนานุรูปานิ กาตพฺพานีติ วุตฺตํ; ตสฺมา เอตํ ลกฺขณํ อนิปฺผนฺนานํ สาธนตฺถํ มนสิ กาตพฺพํ.

อิจฺเจวมจฺจนฺตสุเสวนีเย

ธมฺเม มุนินฺเทน สุเทสิเต จ

วิญฺญูนมิจฺฉํ ปรมํ ปฏุตฺตํ

อาขฺยาตเมตํ วิปุลํ อภาสึ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย 

กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ อาขฺยาตกปฺโป นาม ปญฺจวีสติโม ปริจฺเฉโท.

——————