สทฺทนีติปฺปกรณํ (สุตฺตมาลา) ๗.กิตกปฺป

๗-กิตกปฺป

——————

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ กิพฺพิธานํ หิตกฺกรํ.

โกสลฺลตฺถาย วิญฺญูนํ ปาฬิธมฺเม สุภาสิเต.

๑๑๐๖. กมฺมาทิมฺหิ ธาตุโต โณ.¹

กมฺมาทิมฺหิ ธาตุโต ณปจฺจโย โหติ. 

กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร; เอวํ มาลกาโร; กุมฺภกาโร อิจฺจาทิ.

๑๑๐๗. สญฺญายมนฺวาคโม.²

สญฺญายมภิเธยฺยายํ กมฺมาทิมฺหิ ธาตุโต อปจฺจโย โหติ; นามมฺหิ จ นุการาคโม โหติ. อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม; เอวํ เวสฺสนฺตโร^๑ อิจฺจาทิ.

๑๑๐๘. ปุเร ททา จ อึ.³

ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ ททอิจฺเจตาย ธาตุยา อการปจฺจโย โหติ; ปุรสทฺทสฺส อการสฺส อึ จ โหติ. ปุเร ทานํ ททาตีติ ปุรินฺทโท.^๒

๑๑๐๙. ณฺวุตฺวาวี วา สพฺพาหิ.⁴

สพฺพาหิ ธาตูหิ กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการณฺวุตุอาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ตํ กโรตีติ ตกฺกโร; หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร; วิเนติ เตน, ตสฺมึ วาติ วินโย.^๓ นิสฺสาย นํ วสตีติ นิสฺสโย. 

ณฺวุมฺหิ– รถํ กโรตีติ รถการโก.^๔ อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก.* กโรตีติ การโก. ททาตีติ ทายโก; เนตีติ นายโก. ตุมฺหิ– ตสฺส กตฺตา ตกฺกตฺตา; โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตา; กโรตีติ กตฺตา; สรตีติ สริตา. 

อาวิมฺหิ– ภยํ ปสฺสตีติ ภยปสฺสาวี อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๑๐. วิสรุชปทาทีหิ โณ.¹

ปวิสตีติ ปเวโส. ชุรตีติ โรโค. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท; ผุสตีติ ผสฺโส.^๑ อุจฺจตีติ โอโก; ภวตีติ ภาโว; อยตีติ อาโย; สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ.

๑๑๑๑. ภาวตฺเถ จ.²

ภาเว อภิธาตพฺเพ ธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ. 

ปจนํ ปาโก; จชนํ จาโค; ภวนํ ภาโว อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๑๒. กฺวิ สพฺพโต.³

สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ. 

สมฺภวตีติ สมฺภู; เอวํ วิภู; อภิภู. ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโค.^๒ สุฏฺฐุ ขณตีติ สงฺโข.

๑๑๑๓. ธราทิโต รมฺโม.⁴

ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน สตฺเต ธาเรตีติ ธมฺโม.^๓ ธรติ เตนาติ วา ธมฺโม. กริยเต ตนฺติ กมฺมํ.

๑๑๑๔. ตสฺสีลตทฺธมฺมตสฺสาธุการีสุ ณีตฺวาวี.⁵

ตสฺสีโล ตทฺธมฺโม ตสฺสาธุการีติ เอเตสุ อตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สพฺพธาตุโต ณีตุอาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. 

ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺส รญฺโญ โส โหติ ราชา ปิยปฺปสํสี. ปิยํ ปสํสนสีโลติ วา ปิยปฺปสํสี; ปิยํ ปสํสนธมฺโมติ วา ปิยปฺปสํสี; ปิยปฺปสํสเน สาธุการีติ วา ปิยปฺปสํสี. พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส โส โหติ ปุคฺคโล พฺรหฺมจารี; พฺรหฺมํ จรณสีโลติ วา พฺรหฺมจารี; พฺรหฺมํ จรณธมฺโมติ วา พฺรหฺมจารี; พฺรหฺมํ จรเณ สาธุการีติ วา พฺรหฺมจารี. เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถารหํ. ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺส รญฺโญ โส โหติ ราชา ปสยฺหปฺปวตฺตา; อถวา ปสยฺห ปวตฺติตุํ กเถตุํ สีลมสฺสาติ ปสยฺหปฺปวตฺตา. ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺส สมณสฺส โส โหติ สมโณ ภยทสฺสาวี.^๑ มลฺลํ กรณสีโล มลฺลการี; เอวํ ปาปการี.^๒ สีฆยายี; ตตฺร อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ "ปิยปฺปสํสินี พฺรหฺมจารินี"ติอาทินา วตฺตพฺพํ. นปุํสเก วตฺตพฺเพ “ปิยปฺปสํสิ, พฺรหฺมจารี”ติอาทินา รสฺสวเสน วตฺตพฺพํ; กุลํ จิตฺตนฺติ วา สมฺพนฺโธ; เอส นโย อญฺญตฺราปิ.

๑๑๑๕. คมิโต โร โอทนฺโต.

คมุธาตุโต โอการนฺโต โรอิติ ปจฺจโย โหติ. คจฺฉตีติ โค.

๑๑๑๖. สุโต อา.

สุณาตีติ สา.

๑๑๑๗. สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทิโต ยุ.¹

สทฺทกุธจลมณฺฑตฺเถหิ จ รุจาทีหิ จ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ. โฆสนสีโล, โฆสนธมฺโม, โฆสเน สาธุการีติ โฆสโน; เอวํ ภาสโน; โกธโน; โรสโน; จลโน; กมฺปโน; ผนฺทโน; มณฺฑโน; วิภูสโน; โรจโน; เตชโน; วฑฺฒโน อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๑๘. ปาราทิคมิโต รู.²

ปาราทีหิ อุปปเทหิ ปรสฺมา คมิธาตุมฺหา ปโร รูปจฺจโย โหติ วา ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ. ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺส ปุริสสฺส โส โหติ ภวปารคู.^๓ อนฺตคู; เวทคู.^๔ 

ตสฺสีลาทีสูติ กึ ? ปารงฺคโต.^๕ 

ปาราทิคมิโตติ กึ ? อนุคามี.^๖

๑๑๑๙. ภิกฺขาทีหิ จ.³

ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ. 

ภิกฺขนสีโล ภิกฺขุ.^๗ วิชานนสีโล วิญฺญู.

๑๑๒๐. ณุโก หนตฺยาทีนํ.¹

หนตฺยาทีนํ ธาตูนมนฺเต ณุกปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ. 

อาหนนสีโล อาฆาตุโก; กรณสีโล การุโก.

๑๑๒๑. อญฺญตฺเถสุ จ ณี.

วุตฺตปฺปการตฺเถสุ ตโต อญฺเญสุ จ อตฺเถสุ ณีปจฺจโย โหติ. 

ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี.^๑ เอวํ พหุสฺสุตมานี. สตฺตโว ฆาเตตีติ สตฺตุฆาตี. ทีฆํ จิรกาลํ ชีวตีติ ทีฆชีวี. ธมฺมํ วทตีติ ธมฺมวาที. สีโห วิย นิพฺภยํ นทตีติ สีหนาที. ภูมิยํ สยตีติ ภูมิสายี อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๒๒. ปทนฺเต นฺวาคโม นิคฺคหีตํ.²

ปทนฺเต นุการาคโม นิคฺคหีตมาปชฺชติ. อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม. เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร;^๒ ราชา. ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโร;^๓ ภควา.

๑๑๒๓. สมาทิหนตฺวญฺญาย วา โร หนสฺส โฆ.³

สํอาทิปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา อญฺญาย วา ธาตุยา รปจฺจโย โหติ หนสฺส โฆ จ. สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉติ, สมฺมเทว กิเลสทรเถ หนฺตีติ วา สํโฆ. ปฏิหนตีติ ปฏิโฆ. วิวิเธ สตฺเต ภุโส หนตีติ พฺยคฺโฆ. สมนฺตโต นครสฺส พาหิเร ขญฺญตีติ ปริขา. อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก.^๔ สมาทีติ กึ ? อุปฆาโต.

๑๑๒๔. รมฺหิ รนฺโต ราทิ โลปํ.⁴

รมฺหิ ปจฺจเย ปเร สพฺโพ ธาตุอนฺโต รการาทิ โลปมาปชฺชติ. 

อนฺตโก; ปารคู; สตฺถา; ทิฏฺโฐ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๒๕. ภาเว กมฺเม จ ตพฺพานียา.⁵

ภาเว กมฺเม จ ตพฺพอนียอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สพฺพธาตูหิ. ภูยเต อภวิตฺถ ภวิสฺสเต ภวิตพฺพํ; ภวนียํ. อสิตพฺพํ; อสนียํ. ปชฺชิตพฺพํ; ปชฺชนียํ. กตฺตพฺพํ; กรณียํ. คนฺตพฺพํ; คมนียํ. รมิตพฺพํ; รมณียํ.

๑๑๒๖. โณฺย เตยฺโย จ.¹

ภาเว กมฺเม จ ณฺยเตยฺยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ยถารหํ ธาตูหิ. 

กตฺตพฺพํ การิยํ. เจตพฺพํ เจยฺยํ. เนตพฺพํ เนยฺยํ. 

ญาตพฺพํ ญาเตยฺยํ. ปสฺสิตพฺพํ ทิฏฺเฐยฺยํ.^๑

๑๑๒๗. กรโต ริจฺจ.²

กรธาตุโต ริจฺจปจฺจโย โหติ ภาเว กมฺเม จ. 

กตฺตพฺพํ กิจฺจํ.

๑๑๒๘. ภูโต ณฺยสฺสพฺพูกาเรน.³

ภูอิจฺเจตาย ธาตุยา ณฺยปจฺจยสฺส อูกาเรน สห อพฺพาเทโส โหติ. 

ภวิตพฺโพ ภพฺโพ; ภวิตพฺพํ ภพฺพํ.

๑๑๒๙. วทมทคมยุชครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยาคาโร วา.⁴

วทมทคมยุชครหอาการนฺตาทีหิ ธาตูหิ ณฺยปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ชฺชมฺมคฺคยฺห-เอยฺยาเทสา โหนฺติ ธาตฺวนฺเตน สห; ครหสฺส จ คาโร โหติ ภาเว กมฺเม จ. วตฺตพฺพํ วชฺชํ; มทนียํ มชฺชํ; คมนียํ คมฺมํ; โยชนียํ โยคฺคํ; ครหิตพฺพํ คารยฺหํ; ทาตพฺพํ เทยฺยํ; ปาตพฺพํ เปยฺยํ; หาตพฺพํ เหยฺยํ. มาตพฺพํ เมยฺยํ; ญาตพฺพํ เญยฺยํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๓๐. กตฺตริ จ ตโพฺย ยถาตนฺติ.

ภาวกมฺเมสุ เจว กตฺตริ จ ตพฺยปจฺจโย โหติ ตนฺติยา อนุรูเปน. 

กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชึสุ.^๒ เอตฺถ จ ปาตพฺยตนฺติ ปริภุญฺชิตพฺพตนฺติ วา ปริภุญฺชนํ กตนฺติ วา อตฺโถ. ปาสทฺโท ปน ปริโภคตฺโถ.

๑๑๓๑. เต กิจฺจา.¹

เต ปจฺจยา ตพฺพาทโย ริจฺจนฺตา กิจฺจสญฺญา เวทิตพฺพา. กิจฺจสญฺญาย กึ ปโยชนํ ? ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา.

๑๑๓๒. อญฺเญ กิตฺ.²

อญฺเญ ปจฺจยา กิตฺอิจฺเจวสญฺญา โหนฺติ. กิตฺสญฺญาย กึ ปโยชนํ ? กตฺตริ กิตฺ.

๑๑๓๓. นนฺทาทิโต ยุ.³

นนฺทาทิโต ธาตุโต ยุปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ. นนฺทเต นนฺทนํ. นนฺทิตพฺพํ วา นนฺทนํ. คหณียํ คหณํ; จริตพฺพํ จรณํ.

๑๑๓๔. กตฺตุกรณาธิกรเณสุ จ.⁴

กตฺตุกรณาธิกรเณสุ จ ยุปจฺจโย โหติ. กตฺตริ ตาว– รชํ หรตีติ รโชหรณํ.^๑ กรเณ– กโรติ เตนาติ กรณํ. อธิกรเณ– ติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ ฐานํ.

๑๑๓๕. รหาทิโต อนสฺส โณ.⁵

รการหการาทิอนฺเตหิ ธาตูหิ อนาเทสสฺส โณ โหติ. กโรติ เตนาติ กรณํ. ปูรติ เตนาติ ปูรณํ. คาโห คหณํ. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๑๓๖. น วนคหนาทีสุ.

วนคหนาทีสุ อนาเทสสฺส โณ น โหติ. วนคหนํ.^๒ อุทกคหนํ.^๓ กลลคหนํ^๓อิจฺจาทิ. วนคหนาทีสูติ กึ ? ปฏิสนฺธิคฺคหณํ.

๑๑๓๗. ณาทโย เตกาลิกา.⁶

ณาทโย ปจฺจยา ยุปจฺจยนฺตา เตกาลิกาติ เวทิตพฺพา. 

ยถา ? กุมฺภํ กโรตีติ อกาสิ กริสฺสตีติ กุมฺภกาโร. กโรติ อกาสิ กริสฺสติ เตนาติ กรณํ. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๑๓๘. สญฺญาย มิ ทาธาหิ.¹

สญฺญายมภิเธยฺยายํ ทาธาอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ อิปจฺจโย โหติ. 

อาทิยตีติ อาทิ; เอวํ อุปาทิ. อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ. มโหทกํ ทธาตีติ มโหทธิ. เอวํ ชลธิ. วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ. สนฺธิยติ, สนฺนิธาตีติ วา สนฺธิ. นิธียตีติ นิธิ. เอวํ วิธิยติ, วิทธาติ, วิธานํ วา วิธิ. สมฺมา, สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.

๑๑๓๙. ติ กิตฺ จาสิฏฺเฐ.²

สญฺญายมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ ติปจฺจโย โหติ กิตฺปจฺจโย จ อาสิฏฺเฐ. 

ชิโน ชนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ. ธนํ อสฺส ภวตูติ ธนภูติ. 

กิตฺปจฺจเย– ภวตูติ ภูโต. ธมฺโม เอนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน. วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน; 

อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๑๔๐. อิตฺถิยํ ยถาตนฺติ มติยโว.³

อิตฺถิยมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อการติยุอิจฺเจเต ปจฺจยา ตนฺติยา อนุรูเปน โหนฺติ. 

อปจฺจเย ตาว– ชีรติ ชีรณํ วา ชรา. ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา; เอวํ สมฺปทา; อาปทา. อุปาทิยตีติ อุปาทา. จินฺตนํ จินฺตา. ปติฏฺฐานํ ปติฏฺฐา. สิกฺขนํ สิกฺขิยตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. สมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา.^๑ วชฺชาวชฺชสฺส อุปนิชฺฌายนํ อุปชฺฌา.^๒ อุปชฺฌายสฺส ภาโว; ยํ สนฺธาย วุตฺตํ “อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ”ติ.^๓ อุปสมฺปทาเปกฺโขติ สมฺพนฺโธ. 

ติปจฺจเย- มนติ ชานาตีติ มติ, มนนํ วา มติ. สรณํ สติ. 

ยุปจฺจเย– เจตยตีติ เจตนา. เวทยตีติ เวทนา. 

อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๑๔๑. กรมฺหา ริริย.^๑,1

กรธาตุสฺมา อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปจฺจโย โหติ. 

กตฺตพฺพา กิริยา. กรณํ กิริยํ.

๑๑๔๒. ตตวนฺตุตาวีตีเต.²

พฺรหฺมจริยํ วุสิโต; วุสิตวา; วุสิตาวี. อคฺคึ หุโต; หุตวา; หุตาวี. โอทนํ ภุตฺโต; ภุตฺตวา; ภุตฺตาวี. ตตฺถ อวสีติ วุสิโต. อหวีติ หุโต. อภุญฺชีติ ภุตฺโต. เอส นโย เสเสสุปิ. ตตฺร วุสิตวาติ เอวํปการานิ คุณวนฺตสทิสานํ ปทมาลาวเสน. วุสิตาวีติ เอวํปการานิ ปน ทณฺฑีสทิสานิ. อินีปจฺจเย ตานิ “วุสิตาวินี”ติอาทีนิ ภวนฺติ. นปุํสเก รสฺสตฺตวเสน “วุสิตาวิ”อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ.

๑๑๔๓. ภาเว กมฺเม จ ต.³

ภาเว จ กมฺเม จ อตีเต กาเล ตปจฺจโย โหติ สพฺพธาตูหิ. 

ภาเว ตาว– คายนํ อคายิตฺถาติ วา คีตํ. นจฺจนํ อนจฺจิตฺถาติ วา นจฺจํ; เอวํ นฏฺฏํ; หสนํ หสิตํ. กมฺมนิ– อภาสิยิตฺถาติ วา ภาสิตํ ปุริเสน; เอวํ เทสิตํ; กตํ; สิตํ; สยิตํ. อรุชฺชิตฺถาติ โรทิตํ; รุณฺณํ วา อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๔๔. พุธคมาทีหิ สพฺพตฺถ กตฺตริ.⁴

พุธคมุอิจฺเจมาทีหิ กตฺตริ ตปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล. 

สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตสมฺมุติเภเท ธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ พุทฺโธ.^๒ เอวํ สรณงฺคโต; สมถงฺคโต อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๔๕. ชิสฺมา อิน.⁵

ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา อินปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริ. 

ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตีติ ชิโน.

๑๑๔๖. สุปสฺมา ภาเว จ.¹

สุปอิจฺเจตสฺมา ธาตุสฺมา อินปจฺจโย โหติ กตฺตริ ภาเว จ. 

สุปตีติ สุปิโน; สุปนํ วา สุปิโน.

๑๑๔๗. อีสทุสุโต โข ภาวกมฺเมสุ.²

อีสทุสุโต อุปปทโต ปเรหิ ธาตูหิ ขปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ. 

อีสํ สิยติ ภวตา อีสสฺสโย. ทุกฺเขน สิยติ ภวตา ทุสฺสโย. สุเขน สิยติ ภวตา สุสฺสโย. อีสกํ กริยตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ ภวตา; ทุกฺเขน กริยตีติ ทุกฺกรํ^๑ หิตํ ภวตา. สุเขน กริยตีติ สุกรํ^๑ ปาปํ พาเลน. ทุกฺเขน ภริยตีติ ทุพฺภโร; มหิจฺโฉ. สุเขน ภริยตีติ สุภโร;^๒ อปฺปิจฺโฉ. ทุกฺเขน รกฺขิตพฺพนฺติ ทุรกฺขํ;^๓ จิตฺตํ. ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพติ ทุทฺทโส;^๔ ธมฺโม. สุเขน ทสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ^๕ ปรวชฺชํ. ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ;^๔ ธมฺโม. สุเขน พุชฺฌิตพฺพนฺติ สุโพธํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๔๘. อิจฺฉตฺเถสุ ตเวตุํ วา สมานกตฺตุเกสุ.³

อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ธาตูสุ สนฺเตสุ สพฺพธาตูหิ ตเวตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา สพฺพกาเล กตฺตริ. 

ปุญฺญานิ กาตเว อิจฺฉติ; สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉติ.

๑๑๔๙. ตุมรหสกฺกาทีสุ.⁴

อรหสกฺกาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ. 

โก ตํ นินฺทิตุมรหติ.^๖ สกฺกา เชตุํ ธเนน วา.^๗ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ.^๘ อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ; อิทํ กาตุํ อนุรูปํ; ทาตุํ ยุตฺตํ. ทาตุํ วตฺตุํ จ ลภติ. เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ.^๙ พนฺธิตุํ น จ กปฺปติ; กาโล ภุญฺชิตุํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๕๐. ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา ปาเยน.¹

ปุพฺพกาเล สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ตุนตฺวานตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ เยภุยฺเยน. 

กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ. อกาตุน ปุญฺญํ กิลิสฺสนฺติ สตฺตา. สุตฺวา ธมฺมํ โมทติ; สุตฺวา ชานิสฺสาม^๑ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๕๑. กทาจิ สมาเน จ.¹

สมานกาเล จ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ตุนตฺวานตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. อนฺธการํ นิหนฺตฺวาน; อุทิโตยํ ทิวากโร.^๒ 

เอตฺถ จ ตฺวานปฺปโยคทสฺสเนเนว ตุนตฺวาปโยคาปิ ทสฺสิตาว โหนฺติ.

๑๑๕๒. อปเร จ.¹

อปรกาเล จ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ตุนตฺวานตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. ทฺวารมาวริตฺวา ปวิสติ.

๑๑๕๓. อสมานกตฺตริปิ.¹

อสมานกตฺตริ ธาตูหิ ตุนตฺวานตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ. ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา.^๓

๑๑๕๔. ปรปทโยเค จ.¹

ปรปทโยเคปิ ธาตูหิ ตฺวาทโย ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. 

อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต; อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที.

๑๑๕๕. ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยเค จ.¹

ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยเคปิ ธาตูหิ ตฺวาทโย ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ. ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ชายเต; “ธ”นฺติ กตฺวา ทณฺโฑ ปติโต.

๑๑๕๖. พฺยตฺตเย สทฺทสิทฺธปฺปโยเค จ.¹

พฺยตฺตเย สทฺทสิทฺธปฺปโยเคปิ ธาตูหิ ตฺวาทโย ปจฺจยา โหนฺติ กทาจิ. อุปาทายรูปํ.^๑ นฺหตฺวา คมนํ; ภุตฺวา สยนํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๕๗. วตฺตมาเน วิปฺปกตวจเน มานนฺตา.²

วตฺตมาเน กาเล วิปฺปกตวจเน วตฺตพฺเพ สพฺพธาตูหิ มานอนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. สรมาโน โรทติ. คจฺฉนฺโต คณฺหาติ. คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช; อทฺทส อจฺจุตํ อิสึ.^๒

๑๑๕๘. อวิปฺปกตวจเน อนิยามิตกาเล อนฺโต.

อวิปฺปกตวจเน วตฺตพฺเพ อนิยามิตกาเล ธาตุโต อนฺตปจฺจโย โหติ. โส มหนฺโต โหติ; มหนฺโต อโหสิ; มหนฺโต ภวิสฺสติ; มหา ภวติ; มหา อาสิ; มหา ภวิสฺสติ.

๑๑๕๙. สาสาทิโต รตฺถุ.³

สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา.^๓

๑๑๖๐. ปาทิโต ริตุ.⁴

ปาติ ปุตฺตนฺติ ปิตา. ปุตฺตํ ปิยายตีติ วา ปิตา. ปุตฺตํ ปีนยติ ตปฺเปตีติ วา ปิตา. มาตาปิตูหิ ธาริยเตติ ธีตา.

๑๑๖๑. มานาทีหิ ราตุ.⁵

ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา;  ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา. เยภุยฺเยน หิ เชฏฺฐกภาตา ภาสตีติ ภาตาติ วุตฺโต; ตสฺมา อิตโร ปจฺฉา ภาสตีติ ภาตาติ วตฺตพฺโพ.

๑๑๖๒. อาคมิโต ตุโก.⁶

อาปุพฺพสฺมา คมิธาตุโต ตุกปจฺจโย โหติ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโก.^๔

๑๑๖๓. อิโก ภพฺเพ.¹

คมุอิจฺเจตสฺมา อิกปจฺจโย โหติ ภพฺเพ. คมิสฺสติ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก; ภิกฺขุ.

๑๑๖๔. มตนฺตเร ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.²

ครูนํ มตนฺตเร สงฺขฺยานามสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตเกสุ สปฺปจฺจยา เย สทฺทา อนิฏฺฐงฺคตา; เตปิ นิปาตนาว สิชฺฌนฺตีติ วุตฺตํ. ยถา เย จ ปโยคา โวหารูปคา สาธุสทฺทา; เต วุตฺตปฺปกาเรหิ ปจฺจเยหิ อนิปฺผนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตีติ จ วุตฺตํ; อิทมฺปิ มนสิกาตพฺพํ.

๑๑๖๕. เค คี ตตีสุ.³

เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ ตปจฺจยติปจฺจเยสุ. 

คีตํ; คีติ; สงฺคีติ.

๑๑๖๖. นติมฺหา ตสฺส สจฺจฏฺฏนฺเตน.

นติธาตุมฺหา ปรสฺส ตปจฺจยสฺส ธาตุอนฺเตน สห จฺจฏฺฏาเทสา โหนฺติ. 

นจฺจํ; นฏฺฏํ.

๑๑๖๗. อิมสมานาปเรหิ ชฺชชฺชุ.

อิมสมานอปรอิจฺเจเตหิ  ชฺชชฺชุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. อิมสฺมึ กาเล อชฺช; วตฺตมานาทิวเสน สมานกาเล สชฺชุ; ตสฺมึ ขเณ. ตถา หิ “น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ; สชฺชุขีรํว มุจฺจตี”ติ^๑ เอตฺถ สชฺชุขีรนฺติ ตงฺขณํเยว เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ อพฺภุณฺหขีรนฺติ อตฺโถ.^๒ อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ; อนนฺตราติกฺกนฺตทิวเส; หิยฺโยติ อตฺโถ; สุเว วา. ตถา หิ “ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเต วิหารํ ปวิสิตฺวา สายํ วา นิกฺขมติ; อปรชฺชุ วา กาเลนา”ติ^๓ เอตฺถ ปุนทิวเส ปาโต วาติ อตฺถํ วทนฺติ.

๑๑๖๘. อิมสฺสตฺตํ ชฺชมฺหิ.

อิมสทฺทสฺส ชฺชมฺหิ ปเร อตฺตํ โหติ. อชฺช.

๑๑๖๙. สมานสฺส ชฺชมฺหิ โส.

สมานสทฺทสฺส ชฺชมฺหิ สการาเทโส โหติ. สชฺช.

๑๑๗๐. สาสทิเสหิ ริฏฺโฐ ตสฺส.¹

สาสทิสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ตการปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหติ. 

อนุสิฏฺโฐ โส มยา.^๑ ทิฏฺฐํ เม รูปํ.

๑๑๗๑. ทิสโต กิจฺจตสฺส รฏฺโฐ.

ทิสธาตุโต ปรสฺส กิจฺจตการสฺส รฏฺฐอิจฺจาเทโส โหติ. ทสฺสนียํ ทฏฺฐพฺพํ.

๑๑๗๒. ตุํตฺวานํ รฏฺฐุํ.

ทิสโต ปเรสํ ตุํตฺวาอิจฺเจเตสํ รฏฺฐุํอิจฺจาเทโส โหติ. ภิกฺขุสํฆํ ทฏฺฐุํ วิหารํ คจฺฉติ; เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต.^๒ เอตฺถ จ ทฏฺฐุนฺติ ทิสฺวา; ทสฺสนเหตูติ อตฺโถ.

๑๑๗๓. ตฺวาสฺส รฏฺฐา จ.

ทิสโต ปรสฺส ตฺวาปจฺจยสฺส รฏฺฐาอิจฺจาเทโส โหติ. อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺฐา; อามุกฺกมณิกุณฺฑลึ.^๓ ทิฏฺฐา อนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐปฺปตฺโต;^๔ ปญฺญาจกฺขุนา ทิสฺวา สํสารสฺส อนฺตํ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถ.

๑๑๗๔. ทิสสฺส วา สโลปาเทเสนิสฺสตฺตญฺจ.

ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สการโลโป โหติ; อาเทสาวยวภูเตน รกาเรน สทฺธึ อิการสฺส จ อตฺตํ โหติ. ทฏฺฐพฺพํ ทฏฺฐุํ. วาติ กึ ? อหํ ทิฏฺฐา; รูปํ ทิฏฺฐํ.

๑๑๗๕. ทิฏฺฐสฺสิตฺตํ ปตฺเต.

ปตฺเต สทฺทปเร ทิสฺวาติอตฺถวาจกสฺส ทิฏฺฐาอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส อาการสฺส อิการตฺตํ โหติ. ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. 

ทิฏฺฐสฺสาติ กึ ? ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. ทิฏฺฐิยา วา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต.

๑๑๗๖. สหาทินา สนฺตปุจฺฉภนฺชหนฺสาทีหิ ตสฺส ฏฺโฐ.¹

สการนฺตปุจฺฉภนฺชหนฺสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทโส โหติ ฐาเน. ตุฏฺโฐ; อหินา ทฏฺโฐ; มยา ปุฏฺโฐ; ภฏฺโฐ; หฏฺโฐ. ปหฏฺโฐ; ยิฏฺโฐ; ชุฏฺโฐ; สํสฏฺโฐ; ปวิฏฺโฐ; อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๑๗๗. อุตฺโถ วสา.²

วสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส สห อาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโส โหติ ฐาเน. วสฺสํวุตฺโถ.^๑

๑๑๗๘. วสสฺส วสฺส วา วุ.³

วสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา ตปจฺจเย ปเร. วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ.^๒ อุฏฺโฐ; วุฏฺโฐ วา.

๑๑๗๙. ธฒภเหหิ ธฒา จ.⁴

ธฒภหอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ธฒาเทสา โหนฺติ. พุทฺโธ ภควา.^๓ วุฑฺโฒ ภิกฺขุ.^๔ ลทฺธํ เม ปตฺตจีวรํ; อคฺคินา ทฑฺฒํ วนํ.

๑๑๘๐. ภนฺชสฺมา คฺโค จ.⁵

ภนฺชสฺมา ธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส คฺคาเทโส โหติ สห อาทิพฺยญฺชเนน. ภคฺโค.

๑๑๘๑. ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิตฺตญฺจ.⁶

ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต โน โหติ; ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิตฺตํ โหติ. ภุตฺโต; ภุตฺตวา; ภุตฺตาวี; จตฺโต; สตฺโต; รตฺโต; ยุตฺโต วิวิตฺโต.

๑๑๘๒. วจสฺส วสฺสุ.⁷

วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ; อนฺโต จ จกาโร โน โหติ; ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. วุตฺตญฺเหตํ ภควตา; วุตฺตมรหตา.^๕

๑๑๘๓. คุปาทีนญฺจ.¹

คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ; ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. สุคุตฺโต; จิตฺโต; ลิตฺโต; สนฺตตฺโต; อาทิตฺโต; วิวิตฺโต อิจฺเจวมาทิ.

๑๑๘๔. ตราทีหิณฺโณ.²

ตราทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ; อนฺโต จ โน โหติ. ติณฺโณหํ ตาเรยฺยํ.^๑ อุตฺติณฺโณ; สมฺปุณฺโณ; ปริปุณฺโณ; ตุณฺโณ; ปริชิณฺโณ; อากิณฺโณ.

๑๑๘๕. ภิทาทีหิ วา อินฺนนฺนีณา.³

ภิทาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อินฺนอนฺนอีณาเทสา โหนฺติ วา; อนฺโต จ โน โหติ. ภินฺโน; สมฺภินฺโน; ฉินฺโน; สญฺฉินฺโน; ทินฺโน; นิสินฺโน; ฉนฺโน; อจฺฉนฺโน; ขินฺโน; รุณฺโณ; ขีณา ชาติ.^๒ 

วาติ กิมตฺถํ ? ภิตฺติ.

๑๑๘๖. สุสปจสเกหิ กฺขกฺกา จ.⁴

สุปสปจสกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ; อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ. สุกฺขํ กฏฺฐํ.^๓ ปกฺกํ ผลํ; สกฺโกหํ.^๔

๑๑๘๗. กมาทีหิ นฺโต จ.⁵

กมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺโต อาเทโส โหติ; ธาตุอนฺโต จ โน โหติ. ปกฺกนฺโต; วิพฺภนฺโต; สงฺกนฺโต; สนฺโต; ขนฺโต; ทนฺโต; วนฺโต.

๑๑๘๘. ขมาทีหิ นฺติ จ.

ขมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺติอาเทโส โหติ; ธาตุอนฺโต จ โน โหติ. 

ขนฺติ; กนฺติ; สนฺติ.

๑๑๘๙. ชนาทีนมนฺตสฺสา ติมฺหิ จ.¹

ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ  ตปจฺจเย ติมฺหิ จ. อชายีติ ชาโต; ชนนํ ชาติ.

๑๑๙๐. คมขนหนรมาทีนมนฺโต โลปํ.²

คมขนหนรมอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน โลปมาปชฺชติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ. สุคโต; สุคติ; ขตํ; อุปหตํ.;^๑ สมคฺครโต.^๒ สมคฺครติ; อภิรโต; อภิรติ; มโต; มติ.

๑๑๙๑. ธาตฺวนฺตรกาโร จ.³

ธาตูนํ อนฺตภูโต รกาโร จ โลปมาปชฺชติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ. 

ปกโต;^๓ ปกติ; สโต; สติ.

๑๑๙๒. ฐาปานมนฺโต อิวณฺโณ จ.⁴

ฐาปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺโต อิวณฺโณ โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ. ฐิโต; ฐิติ; ยาคุํ ปีโต; ยาคุํ ปีตสฺส ภิกฺขุโน.^๔ ธมฺมปีติ สุขํ เสติ.^๕

๑๑๙๓. หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ.⁵

หการนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส หการาเทโส โหติ; ธาตุอนฺตสฺส จ โฬ วา โหติ อทหนหานํ. อารูฬฺโห; คาฬฺโห; อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว.^๖ พาฬฺโห; มูฬฺโห. 

อทหนหานมิติ กึ ? ทฑฺโฒ; สนฺนทฺโธ.

๑๑๙๔. รนฺชสฺส โช ภาวกตฺตุกรเณสุ ณมฺหิ วา.⁶

รนฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รญฺชติ, รญฺชนมตฺตเมว วาติ ราโค.^๗ 

วาติ กึ ? รญฺชตีติ รงฺโค.

๑๑๙๕. ฆาโต หนติสฺส.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร. อุปหนนํ อุปฆาโต โภคานํ.^๑ คาโว หนตีติ โคฆาตโก.^๒

๑๑๙๖. สพฺพตฺถ วา วโธ.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส วธาเทโส โหติ วา สพฺเพสุ ฐาเนสุ. หนตีติ วโธ; หนนํ วา วโธ; เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺส.^๓ วธตีติ วธโก; อวธิ; อหนิ วา.

๑๑๙๗. อาการนฺตานมาโย.

อาการนฺตานํ ธาตูนํ อายาเทโส โหติ ณปจฺจเย ปเร. ทานํ ททาตีติ ทานทายโก; ทานทายี; มชฺชทายี; นครยายี.

๑๑๙๘. ปุรสมุปปรีหิ กรสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ.

ปุรสํอุปปริอิจฺเจเตหิ กรธาตุสฺส ขขราเทสา โหนฺติ วา ตปจฺจเย ณมฺหิ จ. ปุรกฺขโต; สงฺขโต; อุปกฺขโต; ปริกฺขาโร; สงฺขาโร. 

วาติ กึ ? อุปกาโร.

๑๑๙๙. ตเวตุนาทีสุ กา.

ตเวตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ กรธาตุสฺส กาเทโส โหติ วา. 

กาตเว; กาตุํ; กตฺตุํ วา. กาตุน; กตฺตุน วา.

๑๒๐๐. คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น.

คมขนหนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส นกาโร โหติ วา ตุํตพฺพาทีสุ ปจฺจเยสุ. คนฺตุํ; คมิตุํ; คนฺตพฺพํ; คมิตพฺพํ. ขนฺตุํ; ขนิตุํ; ขนฺตพฺพํ; ขนิตพฺพํ. หนฺตุํ; หนิตุํ; หนฺตพฺพํ; หนิตพฺพํ. มนฺตุํ; มนิตุํ; มนฺตพฺพํ; มนิตพฺพํ. คนฺตุน; ขนฺตุน; หนฺตุน; มนฺตุน; คนฺตฺวาน; ขนฺตฺวาน กาสุํ; รนฺตฺวา; รมิตฺวา.

๑๒๐๑. สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย.¹

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยการาเทโส โหติ วา. 

อภิวนฺทิย; อภิวนฺทิตฺวา. โอหาย; โอหิตฺวา. อุปนีย; อุปเนตฺวา. ปสฺสิย; ปสฺสิตฺวา. อุทฺทิสฺส; อุทฺทิสิตฺวา. อาทาย; อาทิยิตฺวา.

๑๒๐๒. ยาโน จ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยานอิจฺจาเทโส โหติ วา. อนุภวิยาน.^๑ ขาทิยาน อิจฺเจวมาทิ. 

วาติ กึ ? อนุภวิตุน; อนุภวิตฺวา; อนุภวิตฺวาน; อนุภวิย; อนุภุยฺย.

๑๒๐๓. รจฺจํ จนรนฺตาทีหิ.²

จการนการรการนฺตาทีหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วา. 

วิวิจฺเจว กาเมหิ; วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ.^๒ อาหจฺจ.^๓ อุปหจฺจ; ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท.^๔ วาติ กึ ? อกาตุน ปุญฺญํ; หนฺตฺวา; กตฺวา; นิปติตฺวา.

๑๒๐๔. ทิสา สฺวานสฺวานฺตลุตฺติ จ.³

ทิสธาตุยา ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวานสฺวาเทสา โหนฺติ อนฺตลุตฺติ จ. ทิสฺวาน, ทิสฺวา. วาติ กึ ? อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺฐา.^๕ เอตฺถ จ ทิฏฺฐาติ ทิสฺวา

๑๒๐๕. มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ.⁴

มหทภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธาเทสา โหนฺติ วา อนฺตลุตฺติ จ. อาคมฺม; อาคนฺตฺวา. โอกฺกมฺม; โอกฺกมิตฺวา. นิกฺขมฺม; นิกฺขมิตฺวา. อภิรมฺม; อภิรมิตฺวา. ปคฺคยฺห; ปคฺคณฺหิตฺวา; ปคฺคเหตฺวา. สนฺนยฺห; สนฺนหิตฺวา; อารูยฺห; อารูหิตฺวา. โอคายฺห; โอคาเหตฺวา; อุปฺปชฺช; อุปฺปชฺชิตฺวา. อุปสมฺปชฺช; อุปสมฺปชฺชิตฺวา. อจฺฉิชฺช; อจฺฉินฺทิตฺวา. ฉิชฺช; ฉินฺทิย. อารพฺภ; อารทฺธ; อารภิตฺวา. อุปลทฺธา; อุปลภิตฺวา อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๐๖. ธนฺเตหิ ทฺธาทฺธานา ตฺวาตฺวานานญฺจ.

ธการนฺเตหิ ธาตูหิ ตฺวาตฺวานปจฺจยานํ ยถากฺกมํ ทฺธาทฺธานอิจฺจาเทสา โหนฺติ อนฺตลุตฺติ จ. โก มํ วิทฺธา นิลียสิ.^๑ วิทฺธาน. พุทฺธา; พุทฺธาน. 

เอตฺถ จ “วิทฺธาน”อิจฺจาทินา ภวิตพฺพํ, “ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสส”นฺติ^๒ จ, “โก มํ วิทฺธา นิลียสี”ติ จ ปโยคทสฺสนโต.

๑๒๐๗. ลภสฺมา ตฺวานสฺส ทฺธาน.

ลภสฺมา ธาตุโต ตฺวานปจฺจยสฺส ทฺธานอิจฺจาเทโส โหติ วา อนฺตลุตฺติ จ. 

ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ.^๓

๑๒๐๘. อกฺขรโต กาโร.¹

อกฺขรโต การปจฺจโย โหติ. อกาโร; อากาโร อิจฺเจวมาทิ, 

กกาโร, ขกาโร อิจฺจาทิ จ.

๑๒๐๙. น ภาวนฺตเรน.

วตฺตุโน อธิปฺปายนฺตเรน อกฺขรโต การปจฺจโย น โหติ กทาจิ. กรณํ กาโร; รอิติ กาโร รกาโร; รอิติ อุจฺจารณํ; รสทฺโทติ อตฺโถ; อกาโรติอาทีสุปิ เอเสว นโย.

๑๒๑๐. ยถาคมมิกาโร.²

ยถาคมํ สพฺพธาตูหิ สพฺพปจฺจเยสุ อิการาคโม โหติ. เตน กมฺมํ การิยํ; ภวิตพฺพํ; ชนิตพฺพํ; วิทิตํ; กริตฺวา; อิจฺฉิตํ; คมิตพฺพํ; เวทิตพฺพํ; หริตฺวา; ปจิตฺวา อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๑๑. ทธนฺตโต กฺวจิ โย.³

ทการธการนฺเตหิ ธาตูหิ ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจิ ตุนาทีสุ จ ปจฺจเยสุ. พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา. ธมฺมํ พุชฺฌิตฺวา. 

ทธนฺตโตติ กิมตฺถํ ? ลภิตฺวา. กฺวจีติ กิมตฺถํ ? อุปฺปาเทตฺวา.

๑๒๑๒. นิคฺคหีตํ โน สญฺโญคาทิ.¹

นกาโร สญฺโญคาทิภูโต นิคฺคหีตตฺตมาปชฺชติ. รงฺโค; ภงฺโค; สงฺโค.

๑๒๑๓. สทสฺส สีโท.²

สทธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ. นิสินฺโน; นิสีทติ.

๑๒๑๔. สนฺนิปุพฺพสฺส สิโว.

สนฺนิปุพฺพสฺส สทธาตุสฺส สิวาเทโส โหติ. 

อิทานิ ปกฺขี สนฺนิสิวา; สนฺนิสิเวสุ ปกฺขีสุ.^๑

๑๒๑๕. ยชสฺส สรสฺส ฏฺเฐ อิ.³

ยชอิจฺเจตาย ธาตุยา สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร. 

ยิฏฺโฐ; ตํ เม สุยิฏฺฐํ.^๒ ฏฺเฐติ กิมตฺถํ ยชนํ.

๑๒๑๖. หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ.⁴

หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ โทอาเทโส โหติ เธ ปเร. 

สนฺนทฺโธ.^๓ กุทฺโธ; ยุทฺโธ; สิทฺโธ; ลทฺโธ; อารทฺโธ.

๑๒๑๗. โฑ ฒกาเร.⁵

หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ โฑอาเทโส โหติ ฒกาเร ปเร. 

ทฑฺโฒ; วุฑฺโฒ. ฒกาเรติ กิมตฺถํ ? ทาโห.

๑๒๑๘. มตนฺตเร คหสฺส ฆร เณ วา.⁶

ครูนมตนฺตเร คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ วา ณปจฺจเย ปเรติ สวุตฺติกํ ลกฺขณมาภตํ; เตสํ อิมานิ อุทาหรณานิ. กิมุทาหรณานิ? ฆรํ; ฆราณิ. วาติ กิมตฺถํ ? คาโห. อิติ เอตฺถ จ “ฆร เสจเน”ติ ธาตุวเสน ฆรสทฺโท นิปฺผชฺชติ.

๑๒๑๙. ทหสฺส โท ฬตฺตํ.¹

ทหธาตุสฺส ทกาโร ฬตฺตมาปชฺชเต ณปจฺจเย ปเร วา. ปริฬาโห; ปริทาโห วา.

๑๒๒๐. ธาตฺวนฺตสฺส กฺวิสฺมึ โลโป.²  

ภุชโค; สงฺโข อิจฺจาทิ.

๑๒๒๑. ภุชสฺส กฺวจิ โลโป ตฺวาตฺวาเนสุ.

ภุตฺวา; ภุญฺชิตฺวา; ภุตฺวาน; ภุญฺชิตฺวาน.

๑๒๒๒. วิทนฺเต อู.³ 

 โลกวิทู.

๑๒๒๓. นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ.⁴ 

นการมการกการรการานํ ธาตฺวนฺตานํ น โลโป โหติ อิการยุตฺเต ตปจฺจเย ปเร. หนิตุํ; คมิตุํ; องฺกิโต; สงฺกิโต; รมิโต; สริโต; กริตฺวา. 

อิยุตฺตตมฺหีติ กึ ? กโต; สโต; หโต.

๑๒๒๔. จชา ณฺวุมฺหิ กคตฺตญฺจ.⁵

จการชการา กการคการตฺตํ นาปชฺชนฺติ ณฺวุปจฺจเย ปเร. ปาจโก. ยาชโก.

๑๒๒๕. ตตฺตํ กราทีนมนฺตสฺส ตุมฺหิ.⁶

กรธาตุอาทีนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส ตการตฺตํ โหติ ตุปจฺจเย ปเร. 

กตฺตา; วตฺตา อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๒๖. ตุํตุนตพฺเพสุ กรสฺส วา.⁷

กรธาตุยา อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ วา ตุํตุนตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ. กตฺตุํ; กาตุํ. กตฺตุน; กาตุน. กตฺตพฺพํ; กาตพฺพํ.

๑๒๒๗. ณานุพนฺโธ การิตํว.⁸

ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ วา. ทาโห; เทโห; ทายโก; นายโก; การี; ฆายี; ทายี อิจฺเจวมาทิ. วาติ กิมตฺถํ ? อุปกฺขโร.

๑๒๒๘. อนกา ยุณฺวูนํ.¹

ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อนอกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.

นนฺทนํ, ภวนํ, คหณํ, นฬการโก.

๑๒๒๙. กคตฺตํ จชานํ.²

จชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการคการาเทสา โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร. 

ปาโก. ยาโค.

๑๒๓๐. ยถาสมฺภวํ ธาตูนมนฺตกฺขรโลโป ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเย.

รโถ.

๑๒๓๑. กตฺตริ กิตฺ.³

กตฺตุการเก กิตฺปจฺจโย โหติ. 

กโรตีติ การุ. การุโก. การโก. ปาจโก. กตฺตา. ชนิตา. ปจิตา. เนตา.

๑๒๓๒. ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา.⁴

ภาวกมฺมอิจฺเจเตสุ อตฺเถสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถปจฺจยา โหนฺติ. 

อุปสมฺปาเทตพฺพํ. สยิตพฺพํ ภวตา. กตฺตพฺพํ กมฺมํ. โภตฺตพฺโพ โอทโน. อสิตพฺพํ โภชนํ ภวตา. อสิตํ สยิตํ ปจิตํ ภวตา; อสิตํ โภชนํ ภวตา. สยิตํ สยนํ ภวตา. ปจิตํ โอทนํ ภวตา. กิญฺจิสฺสโย; อีสสฺสโย; ทุสฺสโย; สุสฺสโย ภวตา. กิญฺจิสฺสโย มญฺโจ. อีสสฺสโย. ทุสฺสโย. สุสฺสโย.

๑๒๓๓. กมฺมนิ ทุติยาย กฺโต.⁵

กมฺมอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ทุติยานํ วิภตฺติยํ วิชฺชมานายํ กตฺตริ กฺตปจฺจโย โหติ. 

ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโต. สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต. ภตฺตํ ภุตฺโต เทวทตฺโต. ครุํ อุปาสิโต เทวทตฺโต.

๑๒๓๔. ขฺยาทิโต มนฺ อทโต จ มสฺส โต วา.¹

ขีภีสุรุหุวาธูหิลูปีอทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ มนฺปจฺจโย โหติ; อทธาตุโต จ มนฺปจฺจโย โหติ; มสฺส จ โต โหติ วา. 

ขียนฺติ เอตฺถ อุปทฺทวูปสคฺคาทโยติ เขโม. 

ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโม. สวติ อภิสวตีติ โสโม. 

รวติ คจฺฉตีติ โรโม. หุยตีติ โหโม. 

วาติ คจฺฉติ ปวายติ จาติ วาโม. ธุนาตีติ ธูโม. 

หินาตีติ เหโม. ลุนาตีติ โลโม. 

ปีนนํ เปโม. สุขทุกฺขํ อทตีติ อตฺตา.

๑๒๓๕. ทีโฆ อทสฺสาทิ มนฺ ปเร ทสฺส ตตฺตมุการาคโม มชฺเฌ จ.

อทธาตุสฺส อาทิภูโต สโร ทีโฆ โหติ มนฺปจฺจเย ปเร; ทสฺส ตการตฺตํ โหติ; มชฺเฌ ปน อุการาคโม โหติ วา; 

สุขทุกฺขํ อทตีติ อาตุมา.

๑๒๓๖. สมาทิโต โถ โม จ.²

สมทมทรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ถปจฺจโย โหติ มปจฺจโย จ. 

กิเลเส สเมตีติ สมโถ. ทมนํ ทมโถ. ทรณํ ทรโถ. รหิยติ อุปาทิยตีติ รโถ. สปนํ สปโถ. อาวสนฺติ ตสฺมินฺติ อาวสโถ. ยวติ มิสฺสีภวตีติ ยูโถ. 

ทวติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ ทุโม. หิโนตีติ หิโม. สิยติ พนฺธิยตีติ สีโม; สีมา. ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโม. ทาติ อวขณฺฑํ กโรตีติ ทาโม. ยาตีติ ยาโม. 

ติฏฺฐนฺติ เอเตนาติ ถาโม. อิโต จิโต จ ภสตีติ ภสฺมา. สกฺโกตีติ สาโม. เตหิ เตหิ คุเณหิ พฺรูหติ วฑฺฒตีติ พฺรหฺมา. อุสนํ ทหนํ อุสฺมา. 

อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๒๓๗. อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรมุปธา.

อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรํ อุปธาสญฺญํ ภวติ.

๑๒๓๘. คหสฺสุปธสฺเสตฺตํ อสมาเส นิจฺจํ.¹

คหอิจฺเจตาย ธาตุยา อุปธสฺส เอตฺตํ โหติ นิจฺจํ อสมาสวิสเย. 

ตํ ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ เคหํ; “เคโห”ติปิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ. 

อสมาเสติ กึ ? 

คหการํ คเวสนฺโต.^๑ คหการก ทิฏฺโฐสิ.^๑ คหฏฺโฐ; คหกูฏํ; ราชคหํ.

๑๒๓๙. มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา.²

มสุอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉราเทสา โหนฺติ. 

เอตฺถ จ มสูติ อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก; นิปฺผนฺนปาฏิปทิโก วา. ทุวิโธ หิ ปาฏิปทิโก นิปฺผนฺโน จ อนิปฺผนฺโน จ. ตตฺถ นิปฺผนฺโน “การโก ปาจโก”อิจฺจาทิ. อิตโร “ฆโฏ ปโฏ”อิจฺจาทิ. ตตฺถ มสุ มจฺฉเรติ ทสฺสนโต “มสฺสตีติ มจฺเฉโร”ติ จ อิจฺฉนฺติ.

๑๒๔๐. อาจรสฺส จฺฉริโย จ รสฺโส.³

อาปุพฺพสฺส จรธาตุสฺส จฺฉรจฺเฉราเทสา โหนฺติ จฺฉริยาเทโส จ; อากาโร ปน รสฺโส โหติ. อาภุโส จริตพฺพนฺติ อจฺฉรํ; เอวํ อจฺเฉรํ; อจฺฉริยํ. 

อถวา อจฺฉริยนฺติ อจฺฉราย โยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ.^๒ วิมฺหิตหทเยหิ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติปิ อจฺฉริยนฺติ ตทฺธิตนฺตปทํ ภวติ.

๑๒๔๑. อลกลสลโต โล โย จ.⁴

อล ปริยตฺติยํ; กลสงฺขฺยาเน; 

สล คติยํ. อลฺลํ; กลฺลํ; สลฺลํ; อลฺยํ; กลฺยํ; สลฺยํ.

๑๒๔๒. กลสลโต ยาโณ ลาโณ จ.⁵

กลฺยาณํ; ปฏิสลฺยาณํ; กลฺลาโณ; ปฏิสลฺลาโณ. ยทา ปน “ลี สิเลสเน”ติ ธาตุ; ตทา ปฏิสลฺลิยนํ ปฏิสลฺลานนฺติ ยุปจฺจเยน สิทฺธํ.

๑๒๔๓. มถิสฺส ถสฺส ลฺลลฺลกา.¹

มถอิจฺเจตาย ธาตุยา ถสฺส ลฺลาเทโส จ ลฺลกาเทโส จ โหติ. 

มถ วิโลถเน– มลฺโล; มลฺลโก; มลฺโล เอว มลฺลโกติ วา.

๑๒๔๔. เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา.²

เปสเน อติสคฺเค ปตฺตกาเล จ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจปจฺจยา โหนฺติ. 

เอตฺถ จ เปสนํ นาม “กตฺตพฺพมิทํ ภวตา”ติ อนุยุตฺตสฺส อชฺเฌสนํ. 

อติสคฺโค นาม “กิมิทํ มยา กตฺตพฺพ”นฺติ ปุฏฺฐสฺส วา “อุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา สญฺจิจฺจ ปาโณ ชีวิตา น โวโรเปตพฺโพ”ติ^๑อาทินา นเยน ปฏิปตฺตินิทสฺสนมุเขน วา อนุญฺญา. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย; ตสฺส อาโรจเน จ กิจฺจปจฺจยา โหนฺติ. กตฺตพฺพํ กมฺมํ ภวตา. กรณียํ กิจฺจํ ภวตา. โภตพฺพํ โภชนํ ภวตา. โภชนียํ โภชฺชํ ภวตา. อชฺฌยิตพฺพํ อชฺเฌยฺยํ ภวตา. อชฺฌยนียํ อชฺเฌยฺยํ ภวตา.

๑๒๔๕. อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จ.³

อวสฺสกอธิมิณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณีปจฺจโย โหติ กิจฺจา จ. 

การีสิ เม กมฺมํ อวสฺสํ. หารีสิ เม ภารํ อวสฺสํ. เอตฺถ จ “อวสฺส”นฺติ วจนํ น วตฺตพฺพํ; “การีสิ เม กมฺมํ; หารีสิ เม ภาร”นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ; เอวํ สนฺเตปิ อวสฺสกตฺถมาวิกาตุํ “อวสฺส”นฺติ วุตฺตํ. 

ตตฺถ การีสีติ อวสฺสํ กาตุํ ยุตฺโตสีติ อตฺโถ; 

หารีสีติ อวสฺสํ หริตุํ ยุตฺโตสีติ; 

อธมิเณ ทายีสิ เม สตํ อิณํ; ธารีสิ เม สหสฺสํ อิณํ. เอตฺถ จ ทายีสีติ ทาตุํ ยุตฺโตสิ. กตฺตพฺพํ เม ภวตา กมฺมํ อวสฺสํ. ทาตพฺพํ เม ภวตา สตํ อิณํ. ธาริตพฺพํ เม ภวตา สหสฺสํ อิณํ; กรณียํ ภวตา กิจฺจํ; อวสฺสํ การิยํ; กยฺยํ ภวตา วตฺตํ.

๑๒๔๖. อรหสกฺกาทีหิ ตุํ.

อรหสกฺกภพฺภอิจฺเจวมาทีหิ โยเค สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ. อรหา ภวํ วตฺตุํ. สกฺกา ภวํ เชตุํ. ภพฺโภ ภวํ อรหตฺตผลํ สจฺฉิกาตุํ. อนุจฺฉวิโก ภวํ ทูเตยฺยํ คนฺตุํ.

๑๒๔๗. วชอิชอญฺชสทฺทาทิโต โณฺย.

สรณาทิคหณโต ปฐมํเยว วชิตพฺพาติ ปพฺพชฺชา; อิชนํ เอชา. สมชฺชนํ สมชฺชา. นิสีทนํ นิสชฺชา. วิชานนํ, เวเทตีติ วา วิชฺชา; 

 วิสชฺชนํ วิสชฺชา; นิปชฺชนํ นิปชฺชา; หนนํ วชฺฌา; หนฺตพฺโพ วชฺโฌ; สยนฺติ เอตฺถาติ วา เสยฺยา; จรณํ จริยา; สทนํ สชฺชา.

๑๒๔๘. สนฺธาโต อ.

สํปุพฺพาย ธาธาตุยา อปจฺจโย โหติ. 

สมฺมา จิตฺตํ นิเธติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหตีติ สทฺธา.^๑

๑๒๔๙. ญาทิโต จ.

ญาธาตาทิโต จ อปจฺจโย ปโร โหติ. 

สญฺญา; ปญฺญา.^๒ ปภา; นิภา; ปุจฺฉา อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๕๐. รุชาทิโต โฉ.

รุชนํ รุจฺฉา. ริจนํ ริจฺฉา. ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา. สงฺโกจนํ สํกุจฺฉา. มทนํ อภิกฺขณํ มชฺชนนฺติ วา มจฺฉา. ลภนํ ลจฺฉา. รทียติ วิเลขียติ ปถิเกหีติ รจฺฉา; มคฺโค. รถสฺส หิตาติ วา รจฺฉา; มหามคฺโค. อโธคมนํ ติรจฺฉา. สหคมนํ สาคจฺฉา; สํปุพฺพสฺส คมุธาตุสฺส วเสเนว วุตฺตํ. ทุราสนํ ทุพฺภกฺขนํ โทภจฺฉา. ทุฏฺฐุ โรสนํ โทรุจฺฉา. มุหนํ มุจฺฉา. กจนํ ทิตฺติ กจฺฉา. สห กถนํ สากจฺฉา. ตุทนํ ตุจฺฉา. วิสนํ วิจฺฉา. ตถํ อวิตถนฺติ ตจฺฉํ. วิรูปํ คายิตพฺพนฺติ วิคจฺฉํ.

๑๒๕๑. ติรโต จฺฉจฺฉานา.

ติรธาตุโต จฺฉจฺฉานปจฺจยา โหนฺติ. ติรจฺโฉ; ติรจฺฉา; ติรจฺฉาโน; ติรจฺฉานา; ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ ติรจฺฉานคโต.^๑

๑๒๕๒. ปิสโต ฉิลฺโล.  

ปิสนํ ปิจฺฉิลฺลา.

๑๒๕๓. มุสโต ตฺยุฏฺฏุ.

มุสธาตุโต ตฺยุฏฺฏุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ปาณํ จชตีติ มจฺจุ; เอวํ มฏฺฏุ.

๑๒๕๔. อถวา มรโต รตฺย.

อปเรน อฏฺฐกถาจริยานํ นเยน มรธาตุโต รตฺยปจฺจโย โหติ. มริตพฺพสภาวตาย มจฺโจ; เอวํ ชาเตน มจฺเจน; กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ.^๒ อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺขิตพฺพํ. “มจฺจา”ติ วตฺตพฺพฏฺฐาเน “มาติยา”ติ ปทํ ทิสฺสติ “กมฺมพนฺธู หิ มาติยา”ติ.^๓

๑๒๕๕. อุธูโต โตฺย.

อุปุพฺพาย ธูธาตุยา ตฺยปจฺจโย โหติ. อุทฺธํ อุทฺธํ ธูนนํ อุทฺธจฺจํ.

๑๒๕๖. อถวา อุทฺธตโต ภาเว โณฺย.

อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ.^๔ ตทฺธิตนฺตเมตํ ปทํ.

๑๒๕๗. กุกรโต จ.

กุปุพฺพาย กรธาตุยา ตฺยปจฺจโย โหติ. กุจฺฉิตํ กตํ กรณํ กุกฺกุจฺจํ.^๕

๑๒๕๘. อถวา กุกตโต ภาเว โณฺย.

กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ; กุกตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ.

๑๒๕๙. อชสทโต โช.

อช คติกฺเขปเน– อชนํ อชฺชา. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ– สทนํ สชฺชา.

๑๒๖๐. สตนตนิติโต โตฺย.  

สจฺจํ; นจฺจํ; นิจฺจํ. 

๑๒๖๑. กุกตสฺส โก ทฺวิตฺตมสฺสุตฺตํ ณฺยมฺหิ.

กุกตสฺส สทฺทสฺส กกาโร ทฺวิตฺตมาปชฺชเต; อการสฺส จ อุตฺตํ ณฺยมฺหิ ปจฺจเย. 

กุกฺกุจฺจํ.

๑๒๖๒. ฉาทีสุ โจ ธาตฺวนฺโต.

ฉาทีสุ ปจฺจเยสุ ธาตฺวนฺโต พฺยญฺชโน จกาโร โหติ. 

มทนํ มจฺฉา; ลภนํ ลจฺฉา; รทนํ รจฺฉา อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๖๓. โทฺย ชฺชยุคํ.

ทการยการสญฺโญโค ชฺชการทฺวยมาปชฺชเต. 

สทนํ สชฺชา.

๑๒๖๔. มุสสฺสุกาโร อตฺตํ ตฺยุฏฺฏูสุ.

มุสธาตุสฺส อุกาโร ตฺยุฏฺฏุปจฺจเยสุ ปเรสุ อตฺตมาปชฺชเต. 

มจฺจุ; มฏฺฏุ.

๑๒๖๕. ธูสฺสู จ ตฺยมฺหิ.

ธูธาตุสฺส อูกาโร จ อตฺตมาปชฺชเต ตฺยมฺหิ ปจฺจเย ปเร. 

อุทฺธํ ธูนนํ อุทฺธจฺจํ.

๑๒๖๖. เยหิ กฺวิ เตหิ ภูธูภาทีหิสฺส โลโป.¹

กฺวิปจฺจโย เยหิ ธาตูหิ ปโร โหติ; เตหิ ภูธูภาทีหิ อสฺส กฺวิโน โลโป โหติ. วิภู; สยมฺภู; อภิภู; สนฺธุ; อุทฺธุ; วิภา; นิภา; สภา; ปภา; อาภา; ภุชโค; ตุรงฺโค. ยมุ อุปรเม– วิโย; มน ญาเณ– สุโม; ตนุ วิตฺถาเร– ปริโต อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๖๗. สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ ปเร.

สจชานํ ธาตูนํ สจชานมนฺตานํ กคาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร. อุจ วิยตฺติยํ วาจายํ– อุจนํ โอโก; ปาโก; เสโก; โสโก; วิเวโก; จาโค; โยโค; โภโค; โรโค; ราโค; ภาโค; ภงฺโค; สงฺโค.

๑๒๖๘. นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ.¹

นุทสูทชนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ผนฺทจิติอาณอิจฺเจวมาทีหิ สการิเตหิ จ ยุณฺวุปจฺจยานํ อนอานนอกอานนกาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ กตฺตริ ภาวกรเณสุ จ. 

ปนุทตีติ ปนูทโน; 

เอวํ สูทโน; ชนโน; สวโน; ลวโน; 

หวโน; ปวโน; ภวโน; ญาโณ; อสโน; สมโณ; เอวํ กตฺตริ. 

ภาเว ปน– 

ปนุชฺชเต ปนูทนํ; สุชฺชเต สูทนํ; ชายเต ชนนํ; สุยฺยเต สวนํ; ลุยเต ลวนํ; หุยเต หวนํ; ปุยเต ปวนํ; ภูยเต ภวนํ; ญายเต ญาณํ; อสเต อสนํ. สมเต สมณํ; สญฺชานิยเต สญชานนํ; กุยเต กายนํ. การิเต จ– ผนฺทาปยเต ผนฺทาปนํ; เจตาปยเต เจตาปนํ; อาณาปยเต อาณาปนํ; เอวํ ภาเว.

กรเณ– 

นุทนฺติ อเนนาติ นูทนํ; สูทนํ; ชนนํ; สวนํ; 

ลวนํ; หวนํ; ปวนํ; ภวนํ; ชานนํ; อสนํ; สมณํ. 

ปุน กตฺตริ– นุทตีติ นุทโก; สูทตีติ สูทโก; ชเนตีติ ชนโก; สุโณตีติ สาวโก; ลุนาตีติ ลาวโก; ชุโหตีติ หาวโก; ปุนาตีติ ปาวโก; ภวตีติ ภาวโก; ชานาตีติ ชานโก; อสตีติ อาสโก; อุปาสตีติ อุปาสโก; สมตีติ สมโณ. 

ปุน การิเต วา– อาณาปยตีติ อาณาปโก. เอวํ ผนฺทาปโก; เจตาปโก; สญฺชานนโก อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๖๙. อิยตมกึเอสานมนฺตสฺสโร ทีฆํ กฺวจิ ทุสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ.²

อิยตมกึเอสอิจฺจเตสํ สพฺพนามานมนฺโต สโร ทีฆมาปชฺชเต; กฺวจิ ทุส-อิจฺเจตสฺสธาตุสฺส อุกาโร คุณมาปชฺชเต; ทกาโร รการมาปชฺชเต; ธาตุอนฺตสฺส จ สกฺข อี จาเทสา โหนฺติ ยถาสมฺภวํ. เอตฺถ จ อาการาทีนํ วุทฺธีติ คหิตตฺตา คุณนฺติ อิการาทีนิ สงฺคณฺหาติ. 

ตตฺถ อิอิติอาทิอกฺขเรน อิมสทฺทํ สงฺคณฺหาติ; มอิติอาเทเสกเทเสน อมฺหสทฺทํ; เออิติ เอตสทฺทํ; สอิติ สมานสทฺทํ. 

อิมมิว นํ ปสฺสตีติ อีทิโส; ยมิว นํ ปสฺสตีติ ยาทิโส. 

เอวํ ตาทิโส; มาทิโส กีทิโส; เอทิโส; สาทิโส; อีริโส; ยาริโส; ตาริโส; มาริโส; กีริโส; เอริโส; สาริโส; อีทิกฺโข; ยาทิกฺโข; ตาทิกฺโข; มาทิกฺโข; กีทิกฺโข; เอทิกฺโข; สาทิกฺโข; อีที; ยาที; ตาที; มาที; กีที; เอที; สาที. 

จสทฺทคฺคหเณน เตสเมว สทฺทานํ อิยอิจฺเจวมาทีนํ อนฺโต จ สโร กฺวจิ ทีฆตฺตมาหุ. อีทิกฺโข; ยาทิกฺโข; ตาทิกฺโข; มาทิกฺโข; กีทิกฺโข; เอทิกฺโข; สาทิกฺโข; อิทิโส; สทิโส; สริโส; สริกฺโข.

๑๒๗๐. ภฺยาทิโต มติพุทฺธิปูชาทีหิ จ กฺโต.¹

ภีสุปมิทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, มตฺยาทิโต จ, พุทฺธาทิโต จ, ปูชาทิโต จ กฺตปจฺจโย โหติ. ภีโต; สุตฺโต; มิตฺโต; สมฺมโต; สงฺกปฺปิโต; สมฺปาทิโต; อวธาริโต; พุทฺโธ; อิโต; วิทิโต; ตกฺกิโต; ปูชิโต; อปจายิโต; มานิโต; อปจิโต; วนฺทิโต; สกฺกโต; ครุกโต.

๑๒๗๑. เวปุสิทววมุโต ถุ นิพฺพตฺตตฺเถ.²

เวปนํ เวโป; เตน นิพฺพตฺโต เวปถุ. 

สยนํ สโย; เตน นิพฺพตฺโต สยถุ. 

ทวนํ ทโว; เตน นิพฺพตฺโต ทวถุ. วมนํ วโม; 

เตน นิพฺพตฺโต วมถุ.

๑๒๗๒. ภูกุทาโต ตฺติโม.²

ภูติ ภวนํ; เตน นิพฺพตฺตํ โภตฺติมํ. 

กุตฺติ กรณํ; เตน นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ. ทาติ ทานํ; 

เตน นิพฺพตฺตํ ทตฺติมํ.

๑๒๗๓. หุโต ณิโม.²

อวหุติ อวหนํ; เตน นิพฺพตฺตํ โอหาวิมํ.

๑๒๗๔. อญฺญโตปิ เต.

เต ถุตฺติมณิมปจฺจยา อญฺญสฺมาปิ ธาตุโต โหนฺติ; เต มคฺคิตพฺพา. ตถา หิ กจฺจายนปฺปกรเณ อาทิคฺคหณํ กตํ “เวปุสิทววมุกุทาภูหฺวาทีหิ ถุตฺติมณิมา นิพฺพตฺเต”ติ.

๑๒๗๕. กุ กรสฺส ตฺติเม.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กุอาเทโส โหติ ตฺติมปจฺจเย ปเร. 

กรเณน นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ.

๑๒๗๖. กุตฺติโต วา อิโม.

อถวา กุตฺติสทฺทโต อิมปจฺจโย โหติ. 

กรณํ กุตฺติ; กุตฺติยา นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ. 

เอตฺถ จ “อากปฺปํ สรกุตฺตึ วา; น รญฺญา สทิสมาจเร”ติ^๑ ปาฬิ นิทสฺสนํ; 

อยํ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.

๑๒๗๗. ตพฺภาวกฺริยายมิโม.

ตพฺภาวกฺริยายํ คมฺยมานายํ นิปฺผนฺนปาฏิปทิเกหิ วา อนิปฺผนฺนปาฏิปทิเกหิ วา อิมปจฺจโย โหติ. อณิมา; มหิมา; ลหิมา.^๒ สกฺกฏภาสาวเสน ปน “ลฆิมา”ติ อุจฺจาริยติ. ตตฺถ ปรมาณุโน วิย อิทฺธิมนฺตานํ อตฺตโน สรีรสฺส อติสุขุมภาวกรณํ อณิมา; อณุสทิสภาวกฺริยา อณิมาติ นิพฺพจนียํ; มหนฺตภาวกฺริยา มหิมา; ลหุภาวกฺริยา ลหิมา; สา  เอว ลฆิมา; เอตานิ อิตฺถิลิงฺคานิ.

๑๒๗๘. อหํ ปุพฺพนฺติ กฺริยายํ อิโก.

“อหํ ปุพฺพํ คมิสฺสามิ; อหํ ปุพฺพํ คมิสฺสามี”ติ วา “อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ; อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี”ติ วา เอวํ ปวตฺตายํ กฺริยายํ คมฺยมานายํ อหํ อหนฺติ สทฺทโต อิกปจฺจโย โหติ. อหมหมิกา.^๓ อิตฺถิลิงฺคมิทํ ปทํ.

๑๒๗๙. อโหปุริสโต ทปฺปเน ณิโก.

อหงฺการทปฺปเน อโหสทฺทปุพฺพสฺมา ปุริสสทฺทโต ณิกปจฺจโย โหติ. 

อโหปุริสิกา; อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ.

๑๒๘๐. ตมิว ปริกปฺปิตกีฬาภณฺเฑ ปุตฺตาทิโต ลิโก.

ตํ วตฺถุํ อิว ปริกปฺปิเต กีฬาภณฺเฑ วตฺตพเพ ปุตฺตสทฺทาทิโต ลิกปจฺจโย โหติ. ปุตฺตลิกา; ธีตลิกา;^๑ อิตฺถิลิงฺคาเนตานิ.

๑๒๘๑. นมฺหิ อกฺโกเส อานิ.¹

อกฺโกเส คมฺยมาเน นมฺหิ นิปาเต อุปปเท สติ อานิปจฺจโย โหติ สพฺพธาตูหิ. 

อคมานิ เต ชมฺม เทโส; ลามก ปุริส เทโส ตยา น คนฺตพฺโพติ อตฺโถ. อกรานิ เต ชมฺม กมฺมํ; ลามก ปุริส อิทํ กมฺมํ ตยา น กตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ น คมานิ อคมานิ. น กรานิ อกรานีติ กมฺมธารยสมาโส. 

เอตฺถ จ อานิปจฺจยวนฺตานิ ปทานิ ตีสุปิ ลิงฺเคสุ กตรานิ ลิงฺคานิ; สตฺตสุ วิภตฺตีสุ กตราย วภตฺติยา ยุตฺตานิ; ทฺวีสุ วจเนสุ กตรวจนกานีติ เจ ? ตีสุ ตาว ลิงฺเคสุ อนิยตลิงฺคตฺตา สพฺพลิงฺคิกานิ. สตฺตสุ วิภตฺตีสุ ปฐมาย เอว วิภตฺติยา ยุตฺตานิ; ทฺวีสุ วจเนสุ เอกวจนนฺตานิ เจว ปุถุวจนนฺตานิ จ. กถํ ? อคมานิ เต ชมฺม เทโส. อคมานิ เต ชมฺม นานาเทสา. อคมานิ เต ชมฺม ราชธานี. อคมานิ เต ชมฺม ราชธานิโย. อคมานิ เต ชมฺม นครํ. อคมานิ เต ชมฺม นครานิ. อกรานิ เต ชมฺม กมฺมํ. อกรานิ เต ชมฺม กมฺมานิ. อกรานิ เต ชมฺม ฆโฏ. อกรานิ เต ชมฺม ฆฏา. อกรานิ เต ชมฺม กุมฺภี; อกรานิ เต ชมฺม กุมฺภิโยติ. 

อิทมฺปิ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ. อานิปจฺจยวนฺตานิ ปทานิ 

เสยฺโย อมิตฺโต.^๒ 

เอสาว ปูชนา เสยฺโย.^๓ 

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย.^๑ เอวํ ลิงฺคตฺตยานุกูโล เสยฺโยอิติ อยํ สทฺโท วิย ลิงฺคตฺตยา-นุกูลานิ อพฺยยสทิสานิ ปทานีติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ เอเตสํ วิภตฺติมาลาปิ นตฺถิ; วจเนสุ รูปเภโทปิ นตฺถิ. อยํ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา. 

นมฺหีติ กึ ? วิปตฺติ เต. 

อกฺโกเสติ กึ ? อคติ เต.

๑๒๘๒. เอกาทิโต วารตฺเถ กฺขตฺตุํ.¹

เอกทฺวิติจตุอิจฺเจวมาทิโต คณนโต กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ วารตฺเถ. 

เอโก วาโร เอกกฺขตฺตุํ. เทฺว วารา ทฺวิกฺขตฺตุํ. ตโย วารา ติกฺขตฺตุํ. จตฺตาโร วารา จตุกฺขตฺตุํ อิจฺเจวมาทิ. เอตฺถ จ “ติกฺขตฺตุํ ปุริเส เปเสสี”ติอาทีสุ ตโย วาเร เปเสสีติ อุปโยคพหุวจนวเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.

๑๒๘๓. ธาตฺเถ วา กฺวจิ กฺขตฺตุํ.¹

อถวา ธาสทฺทสฺส อตฺเถ เอกาทิโต กฺวจิ กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ. เอตฺถ จ ธาตฺโถ นาม วิภาคตฺโถ; วิภาคตฺเถ ธาปจฺจยสฺส ปวตฺตนโต. 

สหสฺสกฺขตฺตุํ อตฺตานํ; นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก.^๒ เอกกฺขตฺตุํ. ทฺวิกฺขตฺตุํ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ สหสฺสธา อตฺตานํ นิมฺมินิตฺวาติ สมฺพนฺโธ.^๓ ตถา หิ “เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี”ติ^๔ ธาสทฺทปฺปโยโค ทิฏฺโฐ. อตฺถโต ปน สหสฺสํ อตฺตานํ นิมฺมินิตฺวาติ อตฺโถ. ตถา หิ “เอกเมกา กุมาริวณฺณาทิวเสน สตํ สตํ อตฺตภาเว อภินิมฺมินี”ติ^๕ อุปโยควจนปฺปโยโค ทิสฺสติ. อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.

๑๒๘๔. มตนฺตเร เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ.¹

ครูนํ มตนฺตเร เอกทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวทสาทิโต คณนโต สกิสฺส กฺขตฺตุํอาเทโส โหติ. ยถา เอกกฺขตฺตุํ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติอาทิกํ วจนํ อาคตํ. เอกสฺส สกึ เอกกฺขตฺตุนฺติ ตปฺปุริสสมาโส วุตฺโต. อิมินา นเยน ทฺวินฺนํ สกึ ทฺวิกฺขตฺตุํ ฯเปฯ ทสนฺนํ สกึ ทสกฺขตฺตุนฺติ วิคฺคโห จ วุตฺโตเยว โหติ. เอตฺถ จ “สกึ เทว สุตโสม; สพฺภิ โหติ สมาคโม”ติ^๑ จ “สมฺปเวเธนฺติ วาเตน; สกึ ปีตาว มาณวา”ติ^๒ จ อาทีสุ สกึสทฺโท อีสกตฺถวาจโก; อปฺปมตฺตกตฺถวาจโก. เอกวารนฺติ หิ ตสฺสตฺโถ. 

ยสฺมา ปน เอกวารนฺติ อตฺโถ; ตสฺมา “เอกสฺส สกิ”นฺติ วุตฺเต “เอกสฺส เอกวาร”นฺติ อตฺโถ สิยา. “ทสสฺส สกินฺติ วุตฺเต ปน “ทสสฺส เอกวารนฺติ อตฺโถ สิยา. ตถา หิ สกินฺติ เอกวารํ; อสกินฺติ อเนกวารนฺติ อตฺโถ; สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพมิทํ ฐานํ.

๑๒๘๕. สุนสฺสุนสฺโสณวานุวานูณุนขุณานา.¹

สุนอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส อุนสฺส โอณวานอุวานอูณอุนขอุณอาอานาเทสา โหนฺติ. 

โสโณ. สฺวาโน. สุวาโน. 

สูโณ. สุนโข. สุโณ. สา. สาโน. 

เอตฺถ จ นิปฺผนฺนปาฏิปทิกวเสน สุณาติ คจฺฉตีติ โสโณ; เอวํ สฺวาโน อิจฺจาทิ.

๑๒๘๖. สุโณติสฺมา วา โอณาทโย.¹

อถวา สุ สวเนอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต โอณวานอุวานอิจฺจาทโย ปจฺจยา โหนฺติ. 

สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณ; เอวํ สฺวาโน; สุวาโน อิจฺจาทิ.

สุสฺวาเทโส ตรุณสฺส กโต เนห กเต สติ.

อิห ปณฺฑิตสทฺทาทิ ธีรโยคาทิกํ ลเภ.

นานาปกติภาเวน สุสุตรุณวาทโย.

ฐิตา อิจฺเจวมนฺตานํ น อิฏฺโฐ ตาทิโส วิธิ.

๑๒๘๗. อุวานอุนอูนา วา ยุวสฺสุวสฺส.¹

ยุวอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส อุวสฺส อุวานอุนอูนาเทสา โหนฺติ วา. 

ยุวาโน; ยุโน; ยูโน ติฏฺฐติ. 

วาติ กึ ? ทหโร ยุวา นาติพฺรหา.^๑

๑๒๘๘. วตฺตมานาตีเตสุ ณุยุตา.²

การุ; วายุ; ภูตํ.

๑๒๘๙. ภวิสฺสติกาเล ณีฆิณฺ คมาทิโต.³

คมิตุํ สีลํ ปกติ ยสฺส โส โหติ คามี; เอวํ ภาชี; ทสฺสาวี; ปฏฺฐายี.

๑๒๙๐. ณฺวุตุ กฺริยายํ กราทิโต.⁴

กฺริยายํ คมฺยมานายํ ธาตูหิ ณฺวุตุอิจฺเเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติกาเล. 

กริสฺสตีติ การโก วชติ; ภุญฺชิสฺสตีติ โภตฺตา วชติ.

๑๒๙๑. ภาววจเน จตุตฺถี.⁵

ภาวสงฺขาตาย กฺริยาย วจเน สติ ภาววาจกสทฺทโต จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ ภวิสฺสติกาเล. 

ปจนํ ปาโก; ปากาย วชติ. โภชนํ โภโค; โภคาย วชติ. 

นจฺจนํ นจฺจํ; นจฺจาย วชติ.

๑๒๙๒. กมฺมูปปเท โณ.⁶

กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโย โหติ ภวิสฺสติกาเล. 

นครํ กริสฺสตีติ นครกาโร วชติ. สาลึ ลาวิสฺสตีติ สาลิลาโว วชติ. 

ธญฺญํ วปิสฺสตีติ ธญฺญวาโป วชติ. โภคํ ทสฺสตีติ โภคทาโย วชติ. 

สินฺธุํ ปิวิสฺสตีติ สินฺธุปาโย วชติ.

๑๒๙๓. เสสตฺเถ สฺสํนฺตุมานานา.¹

เสสตฺเถ สฺสํนฺตุมานอานอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติกาเล กมฺมนิ อุปปเท.

กมฺมํ กริสฺสตีติ กมฺมํ กริสฺสํ; กมฺมํ กโรนฺโต; กมฺมํ กุรุมาโน; กมฺมํ กราโน วชติ. โภชนํ ภุญฺชิสฺสตีติ โภชนํ ภุญฺชิสฺสํ; โภชนํ ภุญฺชนฺโต; โภชนํ ภุญฺชมาโน. โภชนํ ภุญฺชาโน วชติ. ขาทนํ ขาทิสฺสตีติ ขาทนํ ขาทิสฺสํ; ขาทนํ ขาทนฺโต; ขาทนํ ขาทมาโน; ขาทนํ ขาทาโน วชติ. มคฺคํ จริสฺสตีติ มคฺคํ จริสฺสํ; มคฺคํ จรนฺโต; มคฺคํ จรมาโน; มคฺคํ จราโน วชติ. ภิกฺขํ ภิกฺขิสฺสตีติ ภิกฺขํ ภิกฺขสฺสํ; ภิกฺขํ ภิกฺขนฺโต; ภิกฺขํ ภิกฺขมาโน; ภิกฺขํ ภิกฺขาโน วชติ.

๑๒๙๔. อนิยตกาเล คมาทิโต ณี.

จตุมคฺคสงฺขาตํ สมฺโพธํ คจฺฉตีติ สมฺโพธคามี;^๑ ธมฺโม. 

กาเม ภุญฺชตีติ กามโภคี, ปุริโส.

๑๒๙๕. ฉทาทิโต โต.²

ฉทจินฺตสุนีวิทปทตนุยตยติอทยุชวตุมิทมาปุกลวรเวปุคุปทาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจโย โหติ. 

ฉตฺตํ; จิตฺตํ; สุตฺตํ; เนตฺตํ; ปวิตฺตํ; ปตฺตํ; ตนฺตํ; ยตฺตํ; ยนฺตํ; อตฺตํ; โยตฺตํ; วตฺตํ; มิตฺตํ; มตฺตา; ปุตฺโต; กลตฺตํ; วรตฺตํ; เวตฺตํ; โคตฺตํ. ทาตฺตํ. ปาวจนสฺมิญฺหิ น กทาจิปิ “ฉตฺรํ โคตฺรํ”อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติ; โคตฺรภูติ ปเท ปน สมาเส วตฺตมานตฺตา ตกาโร ตฺรการํ ปปฺโปติ วา “อตฺรโช”ติ^๒อาทีสุปิ.

๑๒๙๖. ตฺรณฺติ จ ครู.²

ครู ฉทจินฺตอิจฺเจวมาทิโต ตฺรณฺอิติ ปจฺจโย โหตีติ วทนฺติ; 

เตสํ มเต ฉตฺรํ จิตฺรํ; โสตฺรํ; เนตฺรํ; ปวิตฺรํ; ปตฺรํ; ตนฺตฺรํ; ยตฺรํ; ยนฺตฺรํ; อตฺรํ; โยตฺรํ; วตฺรํ; มิตฺรํ; มตฺรา; ปุโตฺร; ลกตฺรํ; วรตฺรํ; เวตฺรํ; โคตฺรํ; ทาตฺรํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๙๗. วทาทิโต คเณ ณิตฺโต.¹

วทิตานํ คโณ วาทิตฺตํ; เอวํ จาริตฺตํ; วาริตฺตํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๒๙๘. มิทาทิโต ตฺติติโย.²

เมตฺติ; ปตฺติ; รตฺติ; ตนฺติ; ธาติ.

๑๒๙๙. อุสุรนฺชโต ฑฺฒฏฺฐา.³

อุฑฺโฒ; รฏฺโฐ; “รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสตู”ติ^๑ อิมสฺมึ ฐาเน รฏฺฐสทฺโท นปุํสโก.

๑๓๐๐. มตนฺตเร ทํสสฺส ทฑฺโฒ.³

ครูนํ มตนฺตเร ทํสธาตุสฺส ทฑฺฒาเทโส โหตีติ วจนํ อาคตํ. ทฑฺโฒ; “ทห ภสฺมีกรเณ”ติ ธาตุวเสน ทฑฺฒสทฺทปฺปวตฺติเยว ปสิทฺธา, น ทํสธาตุวเสน.

๑๓๐๑. สูวุอสโต โถ อูอุอสานมโต.⁴

สูวุอสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ถปจฺจโย โหติ; เตสํ ธาตูนํ อูอุอสานํ อตาเทโส โหติ. 

สตฺถํ; วตฺถํ. อตฺโถ.

๑๓๐๒. รนฺชุทาทิโต ธทิทฺทกิรา กตฺถจิ ชทโลโป จ.⁵

รนฺช อุทิ อิทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ธทอิทฺทกอิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ; กตฺถจิ ชทโลโป จ. รนฺธํ; สมุทฺโท; อินฺโท; จนฺโท; มนฺโท; ขุทฺโท; ฉิทฺโท; รุทฺโท; ทลิทฺโท; สุกฺกํ; ปกฺกํ; วชิรํ อิจฺเจวมาทิ.

๑๓๐๓. ปฏิหรตฺวิยา หสฺสโร เอการีการาการตฺตํ.

ปฏิปุพฺพสฺมา หรธาตุโต อปจฺจโย จ อิยปจฺจโย จ โหติ; หการสฺส สโร เอการ อีการอาการตฺตมาปชฺชเต. 

ปฏิปกฺเข หรตีติ ปาฏิเหรํ.^๒ เอวํ ปาฏิหีรํ.^๒ ปาฏิหาริยํ.

๑๓๐๔. มตนฺตเร ปฏิโต หิสฺส เหรณฺ หีรณฺ.¹

ครูนํ มตนฺตเร ปฏิอิจฺเจตสฺมา หิสฺส ธาตุสฺส เหรณฺหีรณฺอาเทสา โหนฺติ. 

ปาฏิเหรํ; ปาฏิหีรํ.

๑๓๐๕. ก กฑาทิโต.²

กฑิฆฑิจฑิอิจฺจเวมาทิโต ธาตุโต กปจฺจโย โหติ. 

กณฺโฑ; ฆณฺโฑ; วณฺโฑ; กรณฺโฑ; มณฺโฑ; สณฺโฑ.^๑ กุฏฺโฐ; ภณฺฑํ; ปณฺฑโก; ทณฺโฑ; รณฺโฑ; วิตณฺโฑ; อิสิณฺโฑ; จณฺโฑ; คณฺโฑ; อณฺโฑ; ลณฺโฑ; เมณฺโฑ; เอรณฺโฑ; ขณฺโฑ อิจฺเจวมาทโย อญฺเญปิ สทฺทา ภวนฺติ.

๑๓๐๖. ขาทโต จสฺส ขนฺโธ.³

ขาทอิจฺเจวมาทิโต ธาตุโต กปจฺจโย โหติ; อสฺส จ ขาทธาตุสฺส ขนฺธาเทโส โหติ. ชาติชรามรณาทีหิ สํสารทุกฺเขหิ ขชฺชตีติ ขนฺโธ.

๑๓๐๗. มตนฺตเร ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา.³

ครูนํ มตนฺตเร ขาทอมคมอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ขนฺธอนฺธคนฺธาเทสา โหนฺติ กปจฺจโย จาติ สวุตฺติกํ ลกฺขณมาคตํ; 

อตฺริมานิ อุทาหรณานิ– 

ขนฺโธ; อนฺโธ; คนฺโธ; เอวํ ขนฺธโก; อนฺธโก; คนฺธโกติ. เอเตสุ อนฺธคนฺธสทฺทา “อนฺธ ทิฏฺฐูปสํหาเร; คนฺธ สูจเน”ติ ธาตุวเสนาปิ สิชฺฌนฺติ.

๑๓๐๘. ปฏาทิโต อลํ.⁴

ปฏ กล กุสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปาฏิปทิเกหิ จ อุตฺตรปเท อลปจฺจโย โหติ. 

ปเฏ อลมิติ ปฏลํ; เอวํ กลลํ; กุสลํ; กทลํ; ภคณฺฑลํ; เมขลํ; วกฺกลํ; ตกฺกลํ; ปลฺลลํ; สทฺทลํ; มูลาลํ; พิลาลํ; วิธาลํ; จณฺฑาโล; ปญฺจาโล; วาลํ; วสโล; ปจโล; มจโล; มุสโล; โคตฺถุโล; โปตฺถุโล; พหุโล; พหุลํ; มงฺคลํ; พหลํ; กมฺพลํ; สมฺพลํ; พิลาลํ; อคฺคลํ อิจฺเจวมาทโย อญฺเญปิ สทฺทา ภวนฺติ.

๑๓๐๙. ปุถสฺส ปุถุปฐา.¹

ปุถอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส ปุถุปฐอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. 

ปุถวี; ปฐโม; ปถวี วา.

๑๓๑๐. อุวสฺสุกาโร อตฺตํ.

อาเทสภูตสฺส อุวสฺส อุกาโร อตฺตมาปชฺชติ. ปุถวี.

๑๓๑๑. ปุถสฺสุกาโร จ ถสฺส ธตฺตํ.^๑

ปุถสทฺทสฺส อุกาโร จ อตฺตมาปชฺชติ; ถการสฺส ปน ธการตฺตํ^๒ โหติ. ปธวี.^๓

๑๓๑๒. ปฐโต อโม.

ปุถสทฺทสฺส อาเทสภูตสฺมา ปฐสทฺทโต อมปจฺจโย โหติ. 

ปฐโม โส ปราภโว.^๔

๑๓๑๓. สสาทิโต ตุทโว.²

สสทํสอทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุทุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. 

สตฺตุ; ททฺทุ; อทฺทุ; มทฺทุ.

๑๓๑๔. จิอาทิโต อีวโร.³

จีวรํ; ปีวโร; ปีวรํ; เอตฺถ จ “ปีวโร กจฺฉเป ถูเล”ติ อภิธานํ ญาตพฺพํ.

๑๓๑๕. อิ มุนาทิโต.⁴

มุนิ; ยติ; อคฺคิ; ปติ; กวิ; สุจิ; รุจิ; มหาลิ; ภทฺทาลิ; มณิ. 

เอตฺถ จ มณีติ วชิโร มหานีโล อินฺทนีโล ปรกโฏ^๕ เวฬุริโย ปทุมราโค ปุสฺสราโค กกฺเกตโน ปุโลโก วิมโล โลหิตงฺโก ผลิโก ปวาโฬ โชติรโส โคมุตฺตโก โคเมทโก โสคนฺธิโก มุตฺตา สงฺโข อญฺชนมูโล ราชวฏฺโฏ อมตํสุโก ปิยโก พฺราหฺมณี จาติ จตุวีสติ มณิ นาม.^๑

๑๓๑๖. อูโร วิทาทิโต.¹

เวทูโร; พลฺลูโร; มสูโร; สินฺทูโร; ทูโร; กูโร; กปฺปูโร; 

มยูโร; อุนฺทูโร; ขชฺชูโร; กุรูโร.

๑๓๑๗. ณุนุตุ หนาทิโต.²

หนุ; ชาณุ; ภาณุ; เรณุ; ขาณุ; อณุ; เวณุ; เธนุ; ธาตุ; เสตุ; เกตุ; เหตุ.

๑๓๑๘. กุฏาทิโต โฐ.³

กุฏฺโฐ; โกฏฺโฐ; กฏฺฐํ.

๑๓๑๙. มนุปูรสุนกุสุอิลาทิโต อุสฺส นุสิสา.⁴

มนุสฺโส; มานุโส; ปุริโส; สุณิสา; กรีสํ; สิรีโส; อิลิโส; อลิโส; มหิโส; สีสํ; กิสํ. 

๑๓๒๐. อรโต ตุ ตมฺหิ อรสฺสุ.

อรธาตุโต ตุปจฺจโย โหติ; ตสฺมึ ตุปจฺจเย ปเร อรธาตุสฺส อุการาเทโส โหติ. 

ตํ ตํ ปตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ.

๑๓๒๑. กรกิเรหิ รุโณ.

กโรตีติ กรุณา; กึ กโรติ ? สาธูนํ หทยกมฺปนํ; กิสฺมึ สติ ? ปรทุกฺเข สติ; อิติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา; กิรติ ปรทุกฺขํ วิกฺขิปตีติปิ กรุณา.^๒

๑๓๒๒. กรุธิโต โณ ธโลโป เณ.

กสทฺทูปปทสฺมา รุธธาตุโต ณปจฺจโย โหติ. ตสฺมึ ณปจฺจเย ปเร ธการสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ. เอตฺถ จ อนุพนฺเธน กิจฺจํ นตฺถิ; กํ รุนฺธตีติ กรุณา; เอตฺถ กสทฺโท สุขตฺถวาจโก.

๑๓๒๓. ธาตุสรสฺสตฺตํ.  

กิรตีติ กรุณา.

๑๓๒๔. จรสฺมา ณโก ภกฺขเน.

จรธาตุสฺมา ณกปจฺจโย โหติ ภกฺขนตฺเถ. อตฺตนิ ปเวสิเต สตฺเต จรติ ภกฺขตีติ จารโก; โจรพนฺธนจารโก จ สํสารจารโก จ; ณฺวุปจฺจเยน สิทฺเธปิ ปโยเค ณกปจฺจยกรณํ “เทสจารโก; จาริกญฺจรมาโน”ติ^๑ จ อาทีสุ จรธาตุ คติอตฺถวาจโก; โส น ทุลฺลโภ; อยเมว ทุลฺลภตโรติ ทสฺสนตฺถํ.

๑๓๒๕. เมธรุทฺทานโต อ.

“เมสทฺโท อาทาเน, ธร ธารเณ”ติ เอวํ มจฺฉุทฺทานํ วิย ยํ โหติ ธาตุทฺทานํ; ตโต อปจฺจโย โหติ. สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปํ เมติ คณฺหาติ ธาเรติ จาติ เมธา. เตนาห อฏฺฐสาลินิยํ “ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน เมธา”ติ.^๒

๑๓๒๖. มิธุโต ณ.

มิธุธาตุโต ณปจฺจโย โหติ. สมฺโมหํ เมธติ หึสติ วินาเสตีติ เมธา.

ขาทธาตุวสา วาปิ ขนุธาตุวเสน วา.

ขนิโต วาปิ ธาตุมฺหา ธาโต^๓ ขํปุพฺพโตปิ วา.

ขนฺธสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ สทฺทสตฺถวิทู วเท.

เอวมาทิปฺปกาเรหิ นานาพฺยุปฺปตฺติ เม รุตา.

เหฏฺฐา ตสฺสา อิมาเนสา ลกฺขณานิ ภวนฺติติ.

อิมสฺมึ ปน ฐาเน กรณวิเสสลกฺขณานิ วตฺวา อิทานิ สามญฺญลกฺขณานิ จ วิเสสลกฺขณานิ จ อีสกํ วทาม.

๑๓๒๗. ฐาเน วณฺณาคโม.

๑๓๒๘. ฐาเน วณฺณวิปริยโย.

๑๓๒๙. ฐาเน วณฺณวิกาโร.

๑๓๓๐. ฐาเน วณฺณวินาโส.

๑๓๓๑. ฐาเน ธาตูนมตฺถาติสยโยโค.

๑๓๓๒. ฐาเน รสฺสานํ ทีฆตฺตํ.

๑๓๓๓. ฐาเน ทีฆานํ รสฺสตฺตํ.

๑๓๓๔. ฐาเน สรานํ อญฺญสฺสรตฺตํ.

๑๓๓๕. ฐาเน พฺยญฺชนานํ อญฺญพฺยญฺชนตฺตํ.

"ปพฺพาชิโต^๑ ปพฺพชิโต” อิจฺจาทีสุ ยถากฺกมํ.

น ทีโฆ รสฺสตํ ยาติ น รสฺโส ยาติ ทีฆตํ.

“วโก พโก”ติอาทิมฺหิ น วพานํ พวตฺตนํ.

น ยาติ ยนฺติ เจ เตสํ อตฺโถ ทุฏฺโฐ ภเว หเว.

๑๓๓๖. ฐาเน สรานํ พฺยญฺชนตฺตํ.

๑๓๓๗. ฐาเน พฺยญฺชนานํ สรตฺตํ.

อิมานิ สามญฺญลกฺขณานิ; อิทานิ วิเสสลกฺขณานิ ภวนฺติ.

๑๓๓๘. ยถารหมิวณฺณาคโม ภูกเรสุ.

ภูธาตุกรธาตูสุ ปเรสุ นามิกปทโต ยถารหํ อิการอีการาคโม โหติ. 

สีติภูโต; พฺยนฺติภูโต.^๒ พฺยนฺติกโต; พฺยนฺตึ อกาสิ; ยานิกตา; พหุลิกตา.^๓ จิตฺติกตํ^๔ อิจฺจาทิ. เอวํ อิการาคโม. อาจริยา ปน “ยานิกตา”ติ เอตฺถ อีการสฺส รสฺสตฺต-กรณมิจฺฉนฺติ; เตสํ มเต เอโก อีการาคโมเยว; อิการาคมนกิจฺจํ นตฺถิ. อสฺมากํ ปน มเต ยถารหํ อิการ อีการาคมานํ วุตฺตตฺตา รสฺสตฺตกรเณน กิจฺจํ นตฺถิ. อีการาคโม ยถา “สมฺมุขีภูโต; กทฺทมีภูตํ; เอโกทกีภูตํ; สรณีภูตํ; ภสฺมีกตํ”อิจฺจาทิ; เอวํ อีการาคโม.

ยถารหนฺติ กึ ? มนุสฺสภูโต; กมฺมกาโร. 

อิทํ ปเนตฺถ สิกฺเขตพฺพํ:- 

วิคตนฺโต ภูโต พฺยนฺติภูโต; พฺยนฺโต กโต พฺยนฺติกโต ปาปธมฺโม; 

พฺยนฺตา กตา พฺยนฺติกตา กิเลสา; พฺยนฺตํ กตํ พฺยนฺติกตํ ตณฺหาวนํ; 

พฺยนฺตานิ กตานิ พฺยนฺติกตานิ อกุสลานิ; พฺยนฺตา กตา พฺยนฺติกตา ตณฺหา; 

กิเลสํ พฺยนฺตํ อกาสิ, พฺยนฺตึ อกาสิ, กิเลเส พฺยนฺเต อกาสิ พฺยนฺตีอกาสิ. 

ปาปํ พฺยนฺตํ อกาสิ พฺยนฺตึ อกาสิ. ปาปานิ พฺยนฺตานิ อกาสิ พฺยนฺตีอกาสิ. 

ตณฺหาโย พฺยนฺตา อกาสิ พฺยนฺตีอกาสิ. จิตฺเต กตํ จิตฺตีกตํ. 

ตถา หิ “จิตฺตีกตฏฺเฐน เจติย”นฺติ^๑ วุตฺตํ; ครุกตฏฺเฐน ปูชารหฏฺเฐนาติ จ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ; เจเต, เจตสิ จิตฺเต กตํ ฐปิตนฺติ เจติยํ; จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนนฺติ อิทํ ปน นิพฺพจนตฺถวเสน วุตฺตํ น โหติ. อถ กินฺติ เจ ? โลเก “รตน”นฺติ สมฺมตสฺส วตฺถุโน ครุกาตพฺพภาเวน วุตฺตํ. 

ตถา หิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ–

จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ.

อโนมสตฺตปริโภคํ รตนํ เตน วุจฺจตีติ.^๒

ตตฺร จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํ; มหคฺฆฏฺเฐนาปิ รตนํ; อตุลฏฺเฐนาปิ รตนํ; ทุลฺลภ-ทสฺสนฏฺเฐนาปิ รตนํ; อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ รตนนฺติ อธิปฺปาโย. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ– ยถา “คเตเนตา ปโลเภนฺตี”ติอาทีสุ คมนํ คตนฺติ วุจฺจติ; เอวเมว รมณํ รตนฺติ วุจฺจติ. โลกสฺส รตํ รมณํ อภิรตึ ชเนตีติ รตนํ ชการโลปวเสน. ตํ รตนํ สรูปโต โลกิยมหาชเนน สมฺมตํ หิรญฺญสุวณฺณาทิกญฺจ จกฺกวตฺติรญฺโญ อุปฺปนฺนํ จกฺก-รตนาทิกญฺจ สพฺพุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน พุทฺธาทิสรณตฺตยญฺจ กตญฺญูกตเวทิ-ปุคฺคลาทิกญฺจ ทฏฺฐพฺพํ.

เกจิ ปน จิตฺตีกตฏฺเฐนาติ เอตฺถ วิจิตฺรกตฏฺเฐนาติ อตฺถํ วทนฺติ; ตํ น คเหตพฺพํ, อิธ จิตฺตสทฺทสฺส หทยวาจกตฺตา “จิตฺตี กตฺวา สุณาถ เม”ติ^๑ อาหจฺจปาฬิยํ วิย; ตสฺมา เกหิจิ วุตฺตํ ตํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา “จิตฺเต กตํ จิตฺตีกต”นฺติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ; 

ตถาหิ พุทฺธาทิรตนตฺตเย อุปฺปนฺเน เทวมนุสฺสา อญฺญตฺถ รตนสญฺญมฺปิ อนุปฺ-ปาเทตฺวา ตเมว สาติสยํ จิตฺเต กโรนฺติ สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ นีติ อตีว สุขุมา; สาธุกํ มนสิกาตพฺพา. 

“ปสฺส จิตฺตีกตํ พิมฺพํ; มณินา กุณฺฑเลน จา”ติ^๒อาทีสุ ปุพฺเพ อวิจิตฺรํ อิทานิ วิจิตฺรํ กตนฺติ จิตฺตีกตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. 

อยํ นีติ ปุริมา วิย สุขุมา; วาจาปิ จิตฺตีกาตพฺพาว.

๑๓๓๙. สญฺญายมุทฺธมุขสฺส ธมโลโป อุโต อกํ ขโต อลํ.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ อุทฺธมุขสทฺทสฺส ธการมการโลโป โหติ; อุการสฺมา อกํอาคโม โหติ; ขการสฺมา ปน อลปจฺจโย โหติ. 

อุทฺธํ มุขมสฺสาติ อุทุกฺขลํ. 

สญฺญายนฺติ กึ ? อุทฺธมุโข หุตฺวา นิสีทิ.

๑๓๔๐. วาริสฺส โว วาหเก วาหกสฺส วสฺส โล.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ วาริสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว วการาเทโส โหติ วาหกสทฺเท ปเร; ตสฺส จ วาหกสทฺทสฺส วการสฺส ลการาเทโส โหติ. 

วารึ วหตีติ วาริวาหโก; โส เอว อเนน ลกฺขเณน วลาหโก. 

วาหเกติ กึ ? ยถา วาริวโห ปูโร.^๑

๑๓๔๑. สยเน ฉวสฺส สุ ยสฺส โลโป สสฺสโร ทีฆํ.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ สยนสทฺเท ปเร ฉวสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สุอาเทโส โหติ; สยนสทฺทสฺส ยการโลโป จ โหติ; สการสฺส สโร จ ทีฆํ ปปฺโปติ. 

ฉวานํ สยนํ ฉวสยนํ; 

ตเทว อเนน ลกฺขเณน สุสานํ.

๑๓๔๒. พฺรูโน ภิ สเท สทสฺส จ โส อีปจฺจเย.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ พฺรูธาตุสฺส สพฺพสฺเสว ภิอาเทโส โหติ สทธาตุมฺหิ ปเร; สทธาตุสฺส จ สการาเทโส โหติ อีปจฺจเย ปเร. 

พฺรูวนฺโต เอติสฺสํ สีทนฺตีติ ภิสี.

๑๓๔๓. พหฺวกฺขเรสุ สญฺญิจฺฉายมิฏฺฐคฺคาโห.

สญฺญายํ อิจฺฉายํ สติยา พหฺวกฺขเรสุ อิจฺฉิตพฺพานํ อกฺขรานํ คหณํ โหติ; อิตเร โลปมาปชฺชนฺติ. ตํ ยถา ? ภเวสุ วนฺตคมโนติ วา ภเวสุ คมนํ วนฺโตติ วา ภควา.^๒ เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลา.^๓ เกจิ ปนาจริยา “เมข กฏิวิจิตฺเต”ติ ธาตุํ วทนฺติ; เตสํ มเต อลปจฺจโย โหติ. ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต. สทฺทสตฺถวิทู ปน “ปิโสทราทีนิ ยโถปทิฏฺฐ”นฺติ^๔ ปริภาสาลกฺขณํ วตฺวา ปิโสทรวลาหก เมขล ชีมูต สุสาน อุทุกฺขล- ปิสาจภิสิมยูรสทฺเท อวิหิตลกฺขเณ สาเธตุํ “วณฺณาคโม”ติ^๕อาทินา ปญฺจวิธํ นิรุตฺตึ วทึสุ; มูลวิภุชาทโย สทฺเท จ สาเธตุํ “มูลวิภุชาทีหิ อุปสงฺขฺยาน”นฺติ ลกฺขณํ^๖ วทึสุ. สาสนิเกสุปิ นิรุตฺตญฺญุโน อาจริยา ปญฺจวิธํ นิรุตฺตึ อาหํสุ–

วณฺณาคโม วณฺณปริยโย จ

เทฺว จาปเร วณฺณวิการนาสา.

ธาตนมตฺถาติสเยน โยโค

ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺตินฺติ.^๑

๑๓๔๔. ทาโต กฺขิโณ.

ทาธาตุโต กฺขิณปจฺจโย โหติ. ทาตพฺพา ทกฺขิณา.

๑๓๔๕. ทกฺขโต อิโณ.

ทกฺขธาตุโต อิณปจฺจโย โหติ. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอตายาติ ทกฺขิณา; อิธ อนิทฺทิฏฺฐานิ อญฺญานิปิ อุทาหรณานิ ยถาวุตฺเตหิ ลกฺขเณติ สาเธตพฺพานิ.

๑๓๔๖. ภาววาจโก โณ ปุลฺลิงฺเค.

ปวิสนํ ปเวโส. ผุสนํ ผสฺโส อิจฺจาทิ.

๑๓๔๗. โต นปุํสเก.

ภาววาจโก ตปจฺจโย นปุํสกลิงฺเค โหติ. คมนํ คตํ.^๒ สุปนํ สุตฺตํ; อาสีสนํ อาสิฏฺฐํ. พุชฺฌนํ พุทฺธํ.^๓ นิสีทนํ นิสินฺนํ อิจฺจาทิ.

สทฺทตฺเถ สาสเน สตฺถุ สพฺพคุตฺตมกิตฺติโน.

อกิจฺฉตฺถาย โสตูนํ กิพฺพิธานํ ปกาสิตํ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย 

กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ กิพฺพิธานกปฺโป นาม ฉพฺพีสติโม ปริจฺเฉโท.

——————