สทฺทนีติปฺปกรณํ (สุตฺตมาลา) ๘.จตุปทวิภาค

๘-จตุปทวิภาค

——————

นามปท

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ จตุนฺนนฺตุ วิภาชนํ.

วาโจคธปทานนฺตํ สุณาถ สุสมาหิตา.

ตตฺถ นามิกปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตฺตาริ วาโจคธปทานิ นาม โหนฺติ. เอตสฺมิญฺหิ ปทจตุกฺเก ติปิฏเก วุตฺตานิ สพฺพานิ วิมุตฺติรสสาธกานิ^๑ วจนานิ โอภาสนฺติ. เอเตสุ จตูสุ นามิกปทนฺติ เอตฺถ–

เหฏฺฐา การกภาเวน ทสฺสิตานิ กฺริยํ ปติ.

ปทานิ สสมาสานิ ตทฺธิตานิ กิตานิ จ.

รูฬฺหีนามญฺจ ตํ สพฺพํ นามมิจฺเจว ภาสิตํ.

ตโต อาขฺยาติกํ วุตฺตํ ติกาลาทิสมายุตํ.

นามํ อาขฺยาติกญฺเจตํ ทุวิธํ สมุทีริตํ.

เอวํ สนฺเตปิ เอเตสุ นาเม กิญฺจิ วทามหํ.

ตตฺร นามนฺติ อตฺถาภิมุขํ นมตีติ นามํ; อตฺตนิ จ อตฺถํ นาเมตีติ นามํ; ฆฏปฏาทิโก โย โกจิ สทฺโท. โส หิ สยํ ฆฏปฏาทิอตฺถาภิมุขํ นมติ, อตฺเถ สติ ตทภิธานสฺส สมฺภวโต; ตํ ตํ อตฺถํ อตฺตนิ นาเมติ, อสติ อภิธาเน อตฺถาวโพธนสฺเสว อสมฺภวโต; ตญฺจ นามํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรูฬฺหีวเสน. ตตฺถ–

เอกนฺเตเนว อนฺวตฺถํ “โลโก พุทฺโธ”ติอาทิกํ.

“เยวาปโน เตลปายี” อิจฺจาเทกนฺตรูฬฺหิกํ.

“สิรีวฑฺฒโก”อิจฺจาทิ ทาสาทีสุ ปวตฺติโต.

รูฬฺหี สิยาถวานฺวตฺถํ อิสฺสเร จ ปวตฺติโต.

อนฺวตฺถนฺตุ สมานมฺปิ รูฬฺหี โคมหิสาทิกํ.

คติภูสยนาทีนํ^๑ อญฺเญสุปิ ปวตฺติโต.

ตถา นามํ ทุวิธํ เนรุตฺติกยาทิจฺฉกวเสน. ตตฺถ เนรุตฺติกํ นาม สญฺญาสุ ธาตุรูปานิ เจว ปจฺจยญฺจ กตฺวา ตโต ปรํ วณฺณาคมาทิกญฺจ กตฺวา สทฺทลกฺขเณน สาธิกํ นามํ วุจฺจติ. ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตมตฺตํ พฺยญฺชนตฺถวิคตํ นามํ วุจฺจติ.

ตถา ติวิธํ นามํ อนฺวตฺถการิโมปจารีวเสน. ตตฺถ อนฺวตฺถํ นาม นิพฺพจนตฺถ-สาเปกฺขนามํ วุจฺจติ. การิมํ นาม ยทิจฺฉากตสงฺเกตํ นามํ วุจฺจติ. โอปจาริมํ นาม อตพฺภูตสฺส ตพฺภาวโวหาโร วุจฺจติ.

ตถา จตุพฺพิธํ นามํ สมญฺญานามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปฐมกปฺปิเตสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา “มหาสมฺมโต”ติ รญฺโญ นามํ สมญฺญานามํ นาม. ตถา หิ ตํสมญฺญาย ชนสมฺมุติยา ปวตฺตนามนฺติ สมญฺญานามํ นาม. 

“ธมฺมกถิโก, ปํสุกูลิโก, วินยธโร, เตปิฏโก, สทฺธา, สทฺโธ”ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นาม. “ภควา, อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ”ติอาทีนิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามานิเยว. 

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา “อยํ อสุโก นามา”ติ นามํ กโรนฺติ; อิทํ กิตฺติมนามํ นาม. 

ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ปตติ; ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ; เสยฺยถิทํ ? ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม; เอตรหิปิ จนฺโทเยว; อตีเตปิ สูริโย, สมุทฺโท, ปถวี, ปพฺพโตเยว นาม; เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม; สยเมว อุปปาตนสีลํ นามนฺติ อตฺโถ.

ตถา ปญฺจวิธํ นามํ^๑ ยาทิจฺฉกํ, อาวตฺถิกํ, เนมิตฺติกํ, ลิงฺคิกํ, รูฬฺหิกนฺติ.^๒ ตตฺถ ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตสงฺเกตํ นามํ. อาวตฺถิกํ นาม “วจฺโฉ, ทมฺโม, พลิพทฺโท” อิจฺจาทิกํ. เนมิตฺติกํ “สีลวา, ปญฺญวา”อิจฺจาทิกํ. ลิงฺคิกํ “ทณฺฑี, ฉตฺตี”ติอาทิกํ. รูฬฺหิกํ ปน เลสมตฺเตน รูฬฺหี “โค, มหึโส”อิจฺจาทิกํ.

ปุน ฉพฺพิธํ นามํ นามนามํ กิตกนามํ สมาสนามํ ตทฺธิตนามํ สพฺพนามํ อนุกรณนามนฺติ. ตตฺถ นามนามํ จตุพฺพิธํ สามูหิกปจฺเจกวิกปฺปปาฏิปกฺขิกวเสน. ตตฺร “ฆโฏ ปโฏ”อิจฺจาทิ สามูหิกํ อเนกทพฺพสมุทาเย สมฺภูตนามตฺตา. “เวทนา สญฺญา”อิจฺจาทิ ปจฺเจกนามํ เอเกกเมว ธมฺมํ ปฏิจฺจ สมฺภูตนามตฺตา. “เทโส กาโล โอกาโส”อิจฺจาทิ วิกปฺปนามํ อสภาวธมฺเม วิกปฺปวเสน สมฺภูตนามตฺตา. “สีตํ อุณฺห”มิจฺจาทิ ปาฏิปกฺขิกํ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขานํ อตฺถานํ วเสน สมฺภูตนามตฺตา. กิตกนามาทีนิ จตฺตาริ นามานิ เหฏฺฐา ทสฺสิตานิ. อนุกรณนามํ นาม “เยวาปโน, เยวาปนโก, สุวตฺถิคาถา, นตุมฺหากวคฺโค”ติ^๓ เอวมาทีนิ ภวนฺติ.

อปโร นโย– ติวิธํ นามํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน; ยถา รุกฺโข มาลา ธนํ; จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายาทิจฺฉกวเสน; ยถา รุกฺโข นีโล ปาจโก สิรีวฑฺฒโนติอาทีนิ. อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติวเสน; สพฺพมฺเปตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํ.

อาขฺยาติกปทมฺปิ สพฺพถาว วิภตฺตํ.

อุปสารปท

อิทานิ อุปสคฺคปทํ กถยาม. อุปสคฺคา จ นาม สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรเณหิ ปสทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา.^๑ สาสเน ปน สาสนิเกสุ เอกจฺเจหิปิ ครูหิ ปสทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา; เนรุตฺติเกหิ ปน ครูหิ สรานํ นิสฺสยตฺตา นิสฺสยภูตํ สุทฺธสฺสรํ อาสทฺทเมว อาทึ กตฺวา อญฺเญน กเมน ฐปิตา. เสยฺยถิทํ ? อา อุ อติ ปติ ป ปริ อว ปรา อธิ อภิ อนุ อุป อป อปิ สํ วิ นิ นี สุ ทุ;^๒ เอเต วีสติ อุปสคฺคา. 

ตตฺถ–

อาสทฺโทภิมุขีภาเว อุทฺธกมฺเม ตเถว จ.

มริยาทาภิวิธีสุ ปริสฺสชนปตฺติสุ.

อิจฺฉายํ อาทิกมฺเม จ นิวาเส คหเณปิ จ.

อวฺหาเน จ สมีปาทิ- อตฺเถสุปิ ปวตฺตติ.

ตตฺถ อภิมุขีภาเว– อาคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเม– อาโรหติ. มริยาทายํ– อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ– อากุมารํ ยโส กจฺจานสฺส. ปริสฺสชเน– อาลิงฺคติ. ปตฺติยํ– อาปตฺตึ อาปนฺโน.^๓ อิจฺฉายํ– อากงฺขา. อาทิกมฺเม– อารมฺโภ. นิวาเส– อาวสโถ^๔ อาวาโส. คหเณ– อาทิยติ. อวฺหาเน– อามนฺเตสิ.^๕ สมีเป– อาสนฺนนฺติ.

อุคฺคเต อุทฺธกมฺเม จ ปธาเน สมฺภเวปิ จ.

สรูปกถเน เจว อตฺถลาเภ จ สตฺติยํ.

วิโยคาทีสุ อตฺเถสุ อุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ อุคฺคเต– อุคฺคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเม– อาสนา อุฏฺฐิโต; อุกฺเขโป. ปธาเน– อุตฺตโม; โลกุตฺตโร. สมฺภเว– อยํ อุพฺภโว; เอสา ยุตฺตีติ อตฺโถ. สรูปกถเน– อุทฺทิสติ สุตฺตํ.^๑ อตฺถลาเภ– อุปฺปนฺนํ ญาณํ. สตฺติยํ– อุสฺสหติ คนฺตุํ. วิโยเค– อุฏฺฐาปิโตติ.

อติสทฺโท อติกฺกนฺเต ตถาติกฺกมเนปิ จ.

อติสเย ภุสตฺถาทิ– อตฺเถสุ จ ปวตฺตติ.

ตตฺถ อติกฺกนฺเต– อจฺจนฺตํ.^๒ อติกฺกมเน– อติโรจติ อมฺเหหิ.^๓ อตีโต. อติสเย– อติกุสโล. ภุสตฺเถ– อติโกโธ; อติวุฏฺฐีติ.^๔

ปติสทฺโท ปฏิคเต ตถา ปฏินิธิมฺหิ จ.

ปฏิทาเน นิเสเธ จ สาทิเส จ นิวตฺตเน.

อาทาเน ปฏิกรเณ ปฏิจฺเจ ปฏิโพธเน.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– ภาเคสุ ปฏิโลมเก.

วิจฺฉาทีสุ จ สมฺโภติ วิญฺญู อิจฺจุปลกฺขเย.

ตตฺถ ปฏิคเต– ปจฺจกฺขํ. ปฏินิธิมฺหิ– อาจริยโต ปติ สิสฺโส. ปฏิทาเน– เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฏิททาติ. นิเสเธ– ปฏิเสเธติ. สาทิเส– ปติรูปกํ.^๕ นิวตฺตเน– ปฏิกฺกมติ. อาทาเน– ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิกรเณ– ปฏิกาโร. ปฏิจฺเจ– ปจฺจโย. 

ปฏิโพธเน– ปฏิเวโธ.^๖ ลกฺขเณ– รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเน–  สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ. ภาเค– ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา; ตํ ทียตุ. ปฏิโลเม– ปฏิโสตํ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

ปกาเร อภินิปฺผนฺเน อนฺโตภาเว จ ตปฺปเร.

ปธาเน อิสฺสเร เจว วิโยเค สนฺทเนปิ จ.

ภุสตฺเถ ติตฺติยญฺเจว ปตฺถนาย มนาวิเล.

เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ปสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ ปกาเร– ปญฺญา.^๑ อภินิปฺผนฺเน– ปกตํ.^๒ อนฺโตภาเว– ปกฺขิตฺตํ. ตปฺปเร– ปาจริโย. ปธาเน– ปณีตํ. อิสฺสเร– เทสสฺส ปภู. วิโยเค– ปวาสี. 

สนฺทเน– หิมวตา คงฺคา ปภวติ. ภุสตฺเถ– ปวทฺธกาโย.^๓ ติตฺติยํ– ปหูตวิตฺโต.^๔ ปตฺถนายํ– ปณิธานํ.^๕ อนาวิเล– ปสนฺนโมทกนฺติ.^๖

ปริ สมนฺตโตภาเว ปริจฺเฉเท จ วชฺชเน.

อาลิงฺคเน นิวสเน ปูชายํ โภชเนปิ จ.

ตถาวชานเน โทส– กฺขาเน จ ลกฺขณาทิสุ.

ตตฺถ สมนฺตโตภาเว– ปริวุโต.^๗ ปริจฺเฉเท– ปริญฺเญยฺยํ.^๘ วชฺชเน– ปริหรติ.^๙ อาลิงฺคเน– ปริสฺสชติ. นิวสเน– วตฺถํ ปริวสติ. ปูชายํ– ปาริจริยา.^๑๐ 

โภชเน– ภิกฺขุํ ปริวิสติ. อวชานเน– ปริภวติ. โทสกฺขาเน– ปริภาสติ. ลกฺขณาทีสุ– รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิ.

อโธภาเว วิโยเค จ เทเส นิจฺฉยสุทฺธิสุ.

ปริภเว ชานเน จ เถยฺยาทีสุ จ ทิสฺสติ.

อวอิจฺจูปสคฺโคติ วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินา.

ตตฺถ อโธภาเว– อวกุชฺโช;^๑๑ อวกฺขิตฺตจกฺขุ; โอกฺขิตฺตจกฺขุ.^๑๒ วิโยเค– โอมุกฺกอุปาหโน;^๑๓ อวโกกิลํ วนํ.^๑๔ เทเส– อวกาโส; โอกาโส. นิจฺฉเย– อวธารณํ. สุทฺธิยํ– โวทานํ.^๑ ปริภเว– อวชานนํ; อวมญฺญติ; ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ. ชานเน– อวคจฺฉติ. เถยฺเย– อวหาโรติ.^๒

กลิคฺคาเห จ คติยํ วิกฺกเม ปริหานิยํ.

อามสนาทิเก จตฺเถ ปราสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺถ กลิคฺคาเห– ปราชิโต. คติยํ– ปรายณํ. วิกฺกเม– ปรกฺกมติ. ปริหานิยํ– ปราภโว.^๓ อามสเน– องฺคสฺส ปรามสนนฺติ.^๔

อธิเก อิสฺสเร เจโว– ปริภาเว จ นิจฺฉเย.

อธิฏฺฐาเนธิภวเน ตถา อชฺฌยเนปิ จ.

ปาปุณนาทิเก จตฺเถ อธิสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺถ อธิเก– อธิสีลํ.^๕ อิสฺสเร– อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา. อุปริภาเว– อธิโรหติ; อธิสยติ; อธิวจนํ. นิจฺฉเย– อธิโมกฺโข.^๖ อธิฏฺฐาเน– ภูมิกมฺมาทึ อธิฏฺฐาติ. อธิภวเน– อธิภวติ. อชฺฌยเน– พฺยากรณมธีเต. ปาปุณเน– โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉตีติ.^๗

วิสิฏฺเฐภิมุขีภาเว อุทฺธกมฺเม ตเถว จ.

อธิกตฺเถ กุเล จาปิ สารุปฺเป วนฺทเนปิ จ.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– วิจฺฉาทีสุ จ ทิสฺสติ.

อภิอิจฺจุปสคฺโคติ เวทิตพฺพํ สุธีมตา.

ตตฺถ วิสิฏฺเฐ– อภิธมฺโม.^๘ อภิมุขีภาเว– อภิมุโข;^๙ อภิกฺกมติ.^๙ อุทฺธกมฺเม– อภิรูหติ. อธิกตฺเถ– อภิวสฺสติ. กุเล– อภิชาโต. สารุปฺเป– อภิรูโป. วนฺทเน– อภิวาเทติ. ลกฺขเณ– รุกฺขมภิวิชฺโชตเต วิชฺชุ; อิตฺถมฺภูตกฺขาเน– สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

อนุสทฺโท อนุคเต อนุปจฺฉินฺเน จ วตฺตติ.

ปจฺฉาภุสตฺถสาทิส– หีเนสุ ตติยตฺถเก.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– ภาเคสุปิ จ วตฺตติ.

วิจฺฉาทีสุ จ สมฺโภติ ธีโร อิจฺจุปลกฺขเย.

ตตฺถ อนุคเต– อเนฺวติ. อนุปจฺฉินฺเน– อนุสโย. ปจฺฉาตฺเถ– อนุรถํ. ภุสตฺเถ– อนุรตฺโต. สาทิเส– อนุรูปํ. หีเน– อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวา. 

ตติยตฺเถ– นทิมนฺวาวสิตา เสนา. ลกฺขเณ– รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเน– สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ. ภาเค– ยเทตฺถ มมนุ สิยา; ตํ ทียตุ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

อุปสทฺโท สมีปตฺเถ ตถา อุปคเมปิ จ.

สาทิเส อธิเก เจว ยุตฺติยํ อุปปตฺติยํ.

สญฺญายมุปริภาเว ตถา อนสเนปิ จ.

โทสกฺขาเน ปุพฺพกมฺเม คยฺหากาเร จ อจฺจเน.

ภุสตฺถาทีสุ จตฺเถสุ วตฺตตีติ วิภาวเย.

ตตฺถ สมีปตฺเถ– อุปนครํ. อุปคมเน– นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย.^๑ สาทิเส– อุปมานํ; อุปมา. อธิเก– อุปขาริยํ โทโณ. ยุตฺติยํ– อุปปตฺติโต อิกฺขติ.^๒ อุปปตฺติยํ– สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ.^๓ สญฺญายํ– อุปธา; อุปสคฺโค. อุปริภาเว– อุปสมฺปนฺโน.^๔ อนสเน– อุปวาโส. โทสกฺขาเน– ปรํ อุปวทติ. ปุพฺพกมฺเม– อุปกฺกโม; อุปกาโร. คยฺหากาเร– โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ.^๑ อจฺจเน– พุทฺธุปฏฺฐาโก; มาตุปฏฺฐานํ. ภุสตฺเถ– อุปาทานํ;^๒ อุปายาโส;^๓ อุปนิสฺสโยติ.^๔

อปสทฺโท อปคเต ครหาวชฺชเนสุ จ.

ปทุสฺสเน ปูชนาทิ– อตฺเถสุปิ จ ทิสฺสติ.

ตตฺถ อปคเต– อปคโต. ครหายํ– อปคพฺโภ สมโณ โคตโม.^๕ วชฺชเน– อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา. ปทุสฺสเน– อปรชฺฌติ.^๖ ปูชนายํ– วุทฺธาปจายีติ.^๗

อปิ สมฺภาวนาเปกฺขา– ปญฺหสมุจฺจเยสุ จ.

ครหาทีสุ จตฺเถสุ วตฺตตีติ ปกาสเย.

ตตฺถ สมฺภาวนายํ– อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ– รตึ โส นาธิคจฺฉติ. ตณฺหากฺขยรโต โหติ; สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.^๘ เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย. อเปกฺขายํ– อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต.^๙ ปญฺเห– อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.^๑๐ สมุจฺจเย– อิติปิ อรหํ.^๑๑ อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย.^๑๒ ครหายํ– อมฺหากมฺปิ ปณฺฑิตกาติ.^๑๓

สมฺมาสเมสุ สํสทฺโท สโมธาเน จ สงฺคเต.

สมนฺตภาเว สงฺเขเป ภุสตฺเถ อปฺปเกปิ จ.

สหตฺเถ ปภวตฺเถ จ สงฺคหาภิมุเขสุ จ.

สํสรเณ ปิธาเน จ สมิทฺธาทีสุ ทิสฺสติ.

ตตฺถ สมฺมาสเมสุ– สมาธิ.^๑๔ สโมธาเน– สนฺธิ.^๑๕ สงฺคเต– สงฺคโม.^๑๖ สมนฺตภาเว– สํกิณฺณา– สมุลฺลปนา.^๑ สงฺเขเป– สมาโส.^๒ ภุสตฺเถ– สารตฺโต.^๓ สารชฺชติ.^๔ อปฺปเก– สมคฺโฆ.^๕ สหตฺเถ– สํวาโส.^๖ ปภวตฺเถ– สมฺภโว.^๗ สงฺคเห– ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห;^๘ ปุตฺตทารํ สงฺคณฺหาติ; อภิมุเข– สมฺมุขํ. สํสรเณ– สนฺธาวติ.^๙ ปิธาเน– สํวุตํ.^๑๐ สมิทฺธิยํ– สมฺปนฺโนติ.^๑๑

วิเสเส วิวิเธ วีติ วิรุทฺเธ วิคเตปิ จ.

อาทิกมฺเม วิรูปตฺเถ วิโยคาทีสุ ทิสฺสติ.

ตตฺถ วิเสเส– วิมุตฺติ;^๑๒ วิสิฏฺโฐ.^๑๓ วิวิเธ– วิมติ;^๑๔ วิจิตฺรํ.^๑๕ วิรุทฺเธ– วิวาโท.^๑๖ วิคเต– วิมลํ.^๑๗ อาทิกมฺเม– วิปฺปกตํ.^๑๘ วิรูปตฺเถ– วิรูโป.^๑๙ วิโยเค– วิปฺปยุตฺโตติ.^๒๐

นิสฺเสเส นิคฺคเต เจว ตถา อนฺโตปเวสเน.

นีหรเณ อภาเว จ นิกฺขนฺเต จ นิเสธเน.

วิภชเน ปาตุกมฺเม อวสาเนวธารเณ.

อุปธารณเฉเกสุ อุปมาทีสุ ทิสฺสติ.

นิสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.

ตตฺถ นิสฺเสเส–  นิรวเสสํ เทติ. นิคฺคเต– นิกฺกิเลโส;^๒๑ นิยฺยาติ.^๒๒ 

   อนฺโตปเวสเน– นิขาโต.^๒๓ 

นีหรเณ– นิทฺธารณํ;^๑ นิรุตฺติ.^๒ อภาเว– นิมฺมกฺขิกํ.^๓ นิกฺขนฺเต– นิพฺพโน;^๔ นิพฺพานํ.^๕ นิเสธเน– นิวาเรติ.^๖ วิภชเน– นิทฺเทโส.^๗ 

ปาตุกมฺเม– นิมฺมิตํ.^๘ อวสาเน– นิฏฺฐิตํ.^๙ อวธารเณ– นิจฺฉโย.^๑๐ อุปธารเณ– นิสามนํ.^๑๑ เฉเก– นิปุโณ.^๑๒ อุปมายํ– นิทสฺสนนฺติ.^๑๓

นีหรเณ อาวรเณ นิคมาทีสุ ทิสฺสติ.

นีสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.

ตตฺถ นีหรเณ– นีหรติ.^๑๔ อาวรเณ– นีวรณํ.^๑๕ นิคฺคมเน– นิยฺยานิกํ มม สาสนนฺติ.^๑๖

โสภนตฺเถ สุขตฺเถ จ สุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุ จ.

สมิทฺธิยาทีสุ เจว สุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ โสภนตฺเถ– สุคนฺโธ.^๑๗ สุขตฺเถ– สุกโร.^๑๘ สุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุ– สุฏฺฐุ คโต สมฺมา คโตติปิ สุคโต.^๑๙ สมิทฺธิยํ– สุภิกฺขนฺติ.^๒๐

อโสภเน อภาเว จ กุจฺฉิเต อสมิทฺธิยํ.

กิจฺเฉ วิรูปตาทิมฺหิ ทุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ อโสภเน– ทุคฺคนฺโธ.^๒๑ อภาเว– ทุพฺภิกฺขํ.^๒๒ กุจฺฉิเต– ทุคฺคติ.^๒๓ อสมิทฺธิยํ– ทุสฺสสฺสํ. กิจฺเฉ– ทุกฺขํ.^๒๔ วิรูปตายํ– ทุพฺพณฺโณ.^๒๕ ทุมฺมุโขติ.

เอวํ วีสติ อุปสคฺคา อเนกตฺถา หุตฺวา นามาขฺยาตวิเสสการกา ภวนฺติ.

อุเปจฺจ นามญฺจ อาขฺยาตญฺจ สชนฺติ ลคฺคนฺติ เตสํ อตฺถํ วิเสเสนฺตีติ อุปสคฺคา. ยทิ เอวํ กตฺถจิ ฐาเน อุปสคฺคมตฺตนฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ ? สจฺจํ, วิเสสิตพฺพสฺส อภาเวน เตสํ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตานุวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ–

ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ โกจิ ตมนุวตฺตติ.

ตเมวญฺโญ วิเสเสติ อุปสคฺคคตี ติธา.

ปติปริมนฺวภีติ จตุโร โอปสคฺคิกา.

อาทิมฺหีปิ ปทานํ เว อนฺเตปิ จ ปวตฺตเร.

เสสา โสฬส สพฺเพปิ อาทิมฺหิเยว วตฺตเร.

เนว กทาจิ เต อนฺเต อิติ นีตึ มเน กเร.

อตฺร ปฏิเสวติ.^๑ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต.^๒ สูริยุคฺคมนํ ปติ.^๓ 

ปริภุญฺชติ; ปริภุตฺตํ; รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ; 

อนุภวติ; อนุภูตํ; อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวา; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ; 

อภิภวติ; อภิภูตํ; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ;  

อิมานิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ. อุปสคฺควิภาโคยํ.

นิปาตปท

อิทานิ นิปาตวิภาโค วุจฺจเต: สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ. เอตฺถ จ สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ; ตโต อญฺญํ อสตฺวํ; สมุจฺจยาทิเยว; อสตฺวํ วทตีติ อสตฺววาจกํ. อถ วา สตฺวํ น วทตีติ อสตฺววาจกํ; ยถา “อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานี”ติ. นนุ จ ลกฺขเณน นาม อสาธารเณน ภวิตพฺพํ; ยถา “กกฺขฬลกฺขณา ปถวีธาตู”ติ.^๑ อสตฺววาจกตฺตนฺตุ อาขฺยาโตปสคฺคิกานมฺปิ อตฺถีติ กถํ ลกฺขณํ ภวติ; นามเมว หิ สตฺวาภิธานมุปคตนฺติ ? นายํ นิยโม. ยํ สาธารณมฺปิ ยตฺถ วิเสสนมฺปิ ลภติ; ตํ ลกฺขณํ ภวติเยว; ยถา “รุปฺปนฏฺเฐน รูป”นฺติ^๒ รุปฺปนญฺจ นาม วิรุทฺธปจฺจยสนฺนิปาเตน วิสทิสุปฺปตฺติ; ตญฺจ อรูปานมฺปิ วิชฺชเตว; รูปธมฺมานํ ปน รุปฺปนํ สีตาทิสนฺนิธานุปฺปตฺติยา ปากฏนฺติ ตเทว รุปฺปนฏฺเฐน รูปนฺติ วุตฺตํ; เอวเมตฺถาปิ ยํ วิเสสโต สตฺวํ น วทติ; ตเทว อสตฺววาจกนฺติ นิปาตปทเมว วุจฺจติ. อาขฺยาติกปทญฺหิ สตฺวนิสฺสิตํ กฺริยํ วทติ; อุปสคฺโค จ ตํ วิเสเสตีติ เต อุโภปิ สตฺววาจิโน วิย โหนฺติ. นิปาตปทํ ปน ทพฺพโต ทูรภูตํ สมุจฺจยาทึ วทตีติ ตเทว อสตฺววาจกํ.

ตตฺร จอิติ สมุจฺจยตฺเถ– 

“อสโม จ สหลิ จ นิโก จ อาโกฏโก จ เวคพฺภริ จ มาณวคามิโย จา”ติ^๓ วา “มิตฺตามจฺจา จ ภตฺตา จ; ปุตฺตทารา จ พนฺธวา”ติ^๔ วา เอวํ สมุจฺจยตฺเถ จสทฺโท ปวตฺตติ. เอตฺถ สมุจฺจโย นาม ราสิกรณํ; สภาวภินฺนานํ อญฺญมญฺญํ สาเปกฺขกรณํ วุจฺจติ. ตถา หิ “อสโม”ติ วุตฺเต เอวํนามโก เทวปุตฺโตติ วิญฺญายติ; “อสโม จา”ติ วุตฺเต ปน อญฺโญปิ อตฺถีติ พุทฺธิ ชายติ.

ตถา จอิติ อนฺวาจเย อิตรีตรโยเค สมาหาเร พฺยติเรเก อวธารณาทีสุ จ ปวตฺตติ. ตตฺร อนฺวาจเย– “ภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจาเนหี”ติ วา “ทานญฺจ เทหิ; สีลญฺจ รกฺขาหี”ติ วา อิติ อนฺวาจโย ภินฺนกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.

อิตรีตรโยเค– สมโณ จ ติฏฺฐติ; พฺราหฺมโณ จ ติฏฺฐติ; สมณพฺราหฺมณา ติฏฺฐนฺติ; อิติ อิตรีตรโยโค สมานกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.

สมาหาเร– สีตญฺจ อุณฺหญฺจ สีตุณฺหํ; ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ อิติ สมาหาโร เอกตฺตูปคเม ทฏฺฐพฺโพ; อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ. อนฺวาจโย นาม เอกมตฺถํ ปธานวเสน คเหตฺวา “ยทิ นาม ภเวยฺยา”ติ อญฺญสฺสาปิ กถนํ, ยถา “ภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจ อาเนหี”ติ. อิตรีตรโยโค ทฺวนฺทสมาเส ลพฺภติ; ยตฺถ พหุวจนปฺปโยโค ยถา “สมณพฺราหฺมณา”ติ. สมาหาโรปิ ตตฺเถว; ยตฺถ เอกวจนปฺปโยโค ยถา “อเชฬก”นฺติ.

พฺยติเรเก– “โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจา”ติ^๑ คาถายํ “โย จา”ติ เอตฺถ จสทฺโท พฺยติเรกตฺถวาจโก; โส จ จสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโก. กถํ ?

พหุํ เว สรณํ ยนฺติ ปพฺพตานิ วนานิ จ.

อารามรุกฺขเจตฺยานิ มนุสฺสา ภยตชฺชิตา.

เนตํ โข สรณํ เขมํ เนตํ สรณมุตฺตมํ.

เนตํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ^๒

อยํ ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺโถ นาม. ตโต ปรํ–

โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สํฆญฺจ สรณํ คโต.

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ.

เอตํ โข สรณํ เขมํ เอตํ สรณมุตฺตมํ.

เอตํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ^๒

อยํ ปจฺฉิโม อตฺโถ. ตตฺร อตฺร จ อยมธิปฺปาโย พฺยติเรกตฺถทีปเน. กถํ ? ยทิ ปพฺพตาทิกํ เขมํ สรณํ น โหติ; อุตฺตมํ สรณํ น โหติ; เอตญฺจ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา น มุจฺจติ; กึ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ; อุตฺตมํ สรณํ โหติ; กึ นาม วตฺถุํ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ ? โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ ฯเปฯ เอตํ สรณมาคมฺม; สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ. เอตฺถ โย จาติ โย ปนาติอตฺโถ. เอตฺถ หิ พฺยติเรกตฺถวาจกสฺส จสทฺทสฺส อตฺโถ ปนสทฺทตฺโถ ภวตีติ ทฏฺฐพฺโพ. ตถา–

น เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺติ

พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ.

ธีโร จ ทานํ อนุโมทมาโน

เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถาติ^๑

อาทีสุปิ จสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตํ อตฺถํ อเปกฺขิตฺวา พฺยติเรกตฺถวาจโก โหติ. เอตฺถ หิ ธีโร จาติ ธีโร ปนาติ ปนสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวธารณาทีสุ จสทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.

วาอิติ วิกปฺปนตฺเถ. “ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา”^๒ อิจฺจาทิ. ตถา วาอิติ สมุจฺจยตฺเถ สทิสตฺเถ ววตฺถิตวิภาสายญฺจ. 

ตตฺถ สมุจฺจยตฺเถ– ปาฏลิปุตฺตสฺส โข อานนฺท ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา.^๓ เอตฺถ หิ อคฺคินา จ อุทเกน จ มิถุเภเทน จ นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. 

สทิสตฺเถ– มธุ วา มญฺญติ พาโล; ยาว ปาปํ น ปจฺจติ.^๔ 

ววตฺถิตวิภาสายํ วาสทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.

น โน มา อ อลํ หลํอิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถ. น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ;  น เหตํ มยฺห โภชนํ.^๕ สุภาสิตํว ภาเสยฺย; โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ; กามานํ วสนฺวคํ.^๑ 

อญฺญาตํ อสุตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อปสฺสิตํ ปญฺญาย.^๒ 

อลํ เม พุทฺเธนาติ วทติ วิญฺญาเปติ.^๓ 

หลํ ทานิ ปกาสิตุํ.^๔

เตสุ นอิติ อุปมาเนปิ วตฺตติ. ยํ น กญฺจนเทปิญฺฉ; อนฺเธน ตมสา กตํ.^๕ เอตฺถ นสทฺทํ คเหตฺวา กตํสทฺเทน โยเชตฺวา นกตนฺติ ปทสฺส “กตํ วิยา”ติ อตฺโถ^๖ ภวติ.

โนอิติ ปุจฺฉายมฺปิ. “อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา”ติ^๗ เอตฺถ อภิชานาสิ โนติ อภิชานาสิ นุ.^๘ โนอิติ อวธารเณปิ; น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน;^๙ สมํ รตนํ นตฺเถวาติ อตฺโถ. อตฺถุทฺธารวเสน ปน โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจเนสุปิ วตฺตติ. ตทา โส นิปาตปทํ น ภวติ; สพฺพนามิกปทเมว โหติ.

มาสทฺโท นามิกปทตฺตํ ปตฺวา จนฺทวาจโก สิรีวาจโก จ โหติ.

ออิติ วุทฺธิตพฺภาวาทีสุปิ ทิสฺสติ.^๑๐ 

วุตฺตญฺจ–

ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว อญฺญตฺเถ สทิเสปิ จ.

วิรุทฺเธ ครเห สุญฺเญ อกาโร วิรหปฺปเกติ.

ตตฺถ ปฏิเสโธ วุตฺโตว. “อเสกฺขา ธมฺมา”ติ^๑๑อาทีสุ วุทฺธิยํ. “อนวชฺชมริฏฺฐ”นฺติ^๑๒อาทีสุ ตพฺภาเว. “อพฺยากตา ธมฺมา”ติ^๑อาทีสุ อญฺญตฺเถ. “อมนุสฺโส”ติ^๒อาทีสุ สทิเส. “อกุสลา ธมฺมา”ติ^๑อาทีสุ วิรุทฺเธ. “อราชา”ติอาทีสุ ครเห. “อภาโว”ติ^๓อาทีสุ สุญฺเญ. “อปุตฺตกํ สาปเตยฺย”นฺติ^๔อาทีสุ วิรเห. “อนุทรา กญฺญา”ติ^๕อาทีสุ อปฺปเก. 

อปิจ ออิติ กตฺถจิ นิปาตมตฺตมฺปิ. ตถา หิ โคปาลวิมานวตฺถุมฺหิ “ขิปึ อนนฺตก”นฺติ^๖ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อกาโร นิปาตมตฺตํ. 

ตตฺถ ขิปินฺติ ปฏิคฺคหาปนวเสน สมณสฺส หตฺเถ ขิปึ อทาสึ. 

อนนฺตกนฺติ นนฺตกํ ปิโลติกํ.

อลํอิติ ปริยตฺติภูสเนสุ จ. อลเมตํ สพฺพํ.^๗ อลงฺกาโรติ.^๘

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณญฺจ ปทปูรณญฺจ. 

เตสุ อตฺถปูรณนฺติ ปทนฺตเรน ปกาสิตสฺเสวตฺถสฺส โชตนวเสน อธิกภาวกรณํ. ตถา หิ “ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส สุทฺโท"ติ^๙ วุตฺเตปิ “ขตฺติโย จ พฺราหฺมโณ จ เวสฺโส จ สุทฺโท จา”ติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ. เอส นโย ยถารหํ เนตพฺโพ. “ปทนฺตเรนา”ติ อิทํ ปน น สพฺพตฺถกํ, อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจวมาทีสุ อนุปตฺติโต. ปทปูรณนฺติ อสติปิ อตฺถวิเสสาภิธาเน วาจาสิลิฏฺฐตาย ปทสฺส ปูรณํ. 

นนุ จ ภควโต ปารมิตานุภาเวเนว นิรตฺถกเมกมกฺขรมฺปิ มุขํ นาโรหติ; สกลญฺจ สาสนํ ปเท ปเท จตุสจฺจปฺปกาสนนฺติ วุตฺตํ; กถํ ตสฺส ปทปูรณสฺส สมฺภโวติ ? สจฺจํ; ปทปูรณมฺปิ ปทนฺตราภิหิตสฺส อตฺถสฺส วิเสสนวเสน อนนฺตราตีตํ อตฺถํ วทติ เอว; โส ปน วินาปิ เตน ปทนฺตเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ปทปูรณมิจฺเจว วุตฺตนฺติ. 

อถวา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปวเสน ภควโต เทสนา ปวตฺตติ; เวเนยฺยา จ อนาทิมติ สํสาเร โลกิเยสุเยว สทฺเทสุ ปริภาวิตจิตฺตา โลเก จ อสติปิ อตฺถวิเสสาวโพเธ วาจาสิลิฏฺฐตาย สทฺทปฺปโยโค ทิสฺสติ “ลพฺภติ อุปลพฺภติ; ขญฺญติ นิขญฺญติ; อาคจฺฉติ ปจฺจาคจฺฉตี”ติ. ตถาปริจิตานํ ตถาวิเธเนว สทฺทปฺปโยเคน อตฺถาวคโม สุโข โหตีติ ปทปูรณปฺปโยโค โน น ยุชฺชติ.

ตตฺร ปทปูรณํ พหุวิธํ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ จ วา โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว กหํ เอนํ เสยฺยถิทํ อานํ ตํ อิจฺเจวมาทีนิ; 

เตสํ ปโยคานิ วกฺขาม–

อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย.^๑

สมโณ ขลุ โภ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต.^๒

อจฺฉริยํ วต โภ; อพฺภุตํ วต โภ.^๓

ตํ วถ ชยเสโน ราชกุมาโร.^๔

อโถ มํ อนุกมฺปสิ.^๕

นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ.^๖

ยคฺเฆ มหาราช ชาเนยฺยาสิ.^๗

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ.^๘

กถํ จรหิ มหาปญฺโญ.

น นํ สุชาโต สมโณ โคตโม.

กึ จ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ.

นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ.^๑ อยํ วา โส มหานาโค.^๒

เอเต โว สุขสมฺมตา.^๓

กึ ปน ภวํ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา; นโว จ ปพฺพชฺชาย.^๔

หเว เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา.^๕

ยาว กีวญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ.^๖

มา ห ปน เม ภนฺเต ภควา.

ตโต จ มฆวา สกฺโก; อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท.^๗

ยถา กถํ ปน ภนฺเต ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.

ตตฺร สุทํ ภควา นาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถ.^๘

ตตฺร สุ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ.^๙

ส เว เอเตน ยาเนน; นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.^๑๐

กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก.^๑๑

ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ  อสํวุตํ วิหรนฺตํ.^๑๒

เสยฺยถิทํ ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ.^๑๓

ยทานํ มญฺญติ พาโล; ภยามฺยายํ ติติกฺขติ.^๑๔

ตํ กิสฺส เหตุ.^๑๕

ตตฺถ ยทานํ มญฺญตีติ ยํ อา นํ มญฺญตีติ ปทจฺเฉโท.^๑๖ อาติ นิปาตมตฺตํ; ยสฺมา ตํ มญฺญตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยทิ อาสทฺโท อุปสคฺโค ภเวยฺย; ธาตุโต ปุพฺโพ สิยา.

ตตฺถ เย เต “อถ ขลุ วตา”ติอาทินา ปทปูรณา นิปาตา ทสฺสิตา; เตสุ อถอิติ กตฺถจิ ปญฺหานนฺตริยาวิจฺฉินฺนาธิการนฺตเรสุปิ. 

ตตฺถ ปญฺเห - อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน เกน วา ปน เหตุนา, เกน วา อตฺถชาเตน; อตฺตานํ ปริโมจยิ.^๑ 

อนนฺตริเย– อถ นํ อาห.^๒ 

อวิจฺฉินฺนตฺเถ– อถ โข ภควา รตฺติยา ปฐมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ  มนสากาสิ.^๓ 

อธิการนฺตเร– อถ ปุพฺพสฺสรโลโป; ตโต ปรนฺติ อตฺโถปิ. อถ ทกฺขสิ ภทฺทนฺเต; นิโคฺรธํ มธุรปฺผลํ.^๔

ขลุอิติ อนุสฺสวตฺเถปิ. ตถา หิ “สมโณ ขลุ โภ โคตโม”ติ^๕ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ “ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต”ติ^๖ วุตฺตํ. สมโณ กิร โภ โคตโมติ อตฺโถ. ตถา ขลุอิติ กตฺถจิ ปฏิเสธาวธารเณสุปิ. 

ตตฺถ ปฏิเสเธ– น ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก.^๗ 

อวธารเณ– สาธุ ขลุ ปยโสปานํ ยญฺญทตฺเตน. 

เอตฺถ หิ สาธุ ขลูติ สาธุ เอวาติ อตฺโถ.

วตอิติ เอกํสเขทานุกมฺปาสงฺกปฺเปสุปิ. ตตฺเถกํเส– อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ; อุปฺปชนฺติ วิจกฺขณา.^๘ เขเท– กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน.^๙  อนุกมฺปายํ– กปโณ วตายํ สมโณ; มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต. อมาตุโก อปิตุโก; รุกฺขมูลมฺหิ ฌายติ.^๑๐ สงฺกปฺเป– อโห วตายํ นสฺเสยฺยาติ.

อโถอิติ อนฺวาเทเสปิ. สฺวาคตนฺเต มหาราช; อโถ เต อทุราคตํ.^๑

หเว เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ. ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา.^๒ น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา.^๓ น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ.^๔ น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสิ.^๕ น วายํ ภทฺทิกา สุรา.^๖

โขอิติ อวธารณตฺเถปิ. ตถา หิ “อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ”ติ^๗ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ “โขอิติ ปทปูรณตฺเถ; อวธารณตฺเถ วา นิปาโต”ติ วุตฺตํ. อสฺโสสิ โขติ อสฺโสสิ เอวาติ^๘ อตฺโถ.

เสยฺยถิทํอิติ “โส กตโม”ติ วา, “เต กตเม”ติ วา, “สา กตมา”ติ วา, “ตา กตมา”ติ วา, “ตํ กตม”นฺติ วา, “ตานิ กตมานี”ติ วา เอวํ ลิงฺควจนวเสน อนิยมิเต อตฺเถปิ.

ตุอิติ เอกํเส วา, วจนาลงฺกาเร วา, วิเสสนิวตฺตเน วา. เวทนาทีสุเปกสฺมึ; ขนฺธสทฺโท ตุ รูฬฺหิยา.^๙

ปนอิติ วิเสเส, กตฺถจิ วจนาลงฺกาเรปิ. 

ตตฺถ วิเสเส– อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ “ขลูติ เอโก สกุโณ”ติ.^๑๐ 

วจนาลงฺกาเร– อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา; อยํ นิพฺพานสมฺปทา.^๑๑ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา; ตตฺรายํ อตฺถุทฺธาโร–

ขลุสทฺโท นิปาตตฺเถ ปกฺขิเภเท จ ทิสฺสติ.

นิปาตตฺถมฺหิ ตํสทฺโท อุปโยเค จ ทิสฺสติ.

อสฺสุสทฺโท นิปาตตฺเถ ทิฏฺโฐ อสฺสุชเลปิ จ.

อาขฺยาตตฺตญฺจ ปตฺวาน ปุถุวจนโก ภเว.

นิปาตตฺเถ จ ปจฺจตฺเต อุปโยเค ตเถว จ.

สมฺปทาเน จ สามิมฺหิ โวสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตญฺจ อวิภตฺติยุตฺตญฺจ. อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจเต ปฐมาย. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ.^๑ สกฺกา ภิกฺขเว อกุสลํ ปชหิตุํ กุสลํ ภาเวตุํ. ลพฺภา ภิกฺขเว ปถวี เกตุํ วิกฺเกตุํ ฐาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุํ.

ทิวา ภิยฺโย นโมอิจฺเจเต ปฐมาย จ ทุติยาย จ. รตฺตึเยว สมานํ ทิวาติ สญฺชานนฺติ.^๒ อุปฺปชฺชติ สุขํ; สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ.^๓ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ; วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ.^๔ เอวํ ปฐมาย. ทิวาเยว สมานํ รตฺตีติ สญฺชานนฺติ.^๒ ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทึ; อรญฺเญ วิหาราย.^๕ นโม กโรหิ นาคสฺสาติ^๖ เอวํ ทุติยาย จ.

สห วินา สทฺธึ สยํ สมํ สามํ สมฺมา มิจฺฉา สกฺขิ ปจฺจตฺตํ กินฺติ โต อิจฺเจเต ตติยาย. สํโฆ สห วา คคฺเคน, วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย^๗. มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ.^๘ สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํ.^๙ สหสฺเสน สมํ มิตา. สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา.^๑๐ เย เอวํ ชานนฺติ; เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อญฺญถา ชานนฺติ; มิจฺฉา เตสํ ญาณํ; สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ; มุนิโน เทสยโต ธมฺมํ สุคตสฺส.^๑๑ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ.^๑๒ กินฺติ เม สาวกา สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ. อนิจฺจโต; ทุกฺขโต; โรคโต; คณฺฑโต; สลฺลโต.^๑๓

โส ธาอิจฺเจเต จ สุตฺตโส.^๑ ปทโส.^๒ เอกธา; ทฺวิธา อิจฺจาทิ.

ตุํอิติ จตุตฺถิยา, ตเวอิติ จ. ทาตุํ; วูปกาสาเปตุํ; วิโนเทตุํ; วิโนทาเปตุํ; วิเวเจตุํ; วิเวจาเปตุํ; กาตเว; ทาตเว.

โตอิติ ปญฺจมิยา โสอิติ จ. มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก.^๓ นาสฺสุธ โกจิ โภคานํ อุปฆาโต อาคจฺฉติ ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา อปฺปิยทายาทโต วา.^๔ ทีฆโส.^๕ โอรโส.

โต สตฺตมิยตฺเถ ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จ. เอกโต; ปุรโต; ปจฺฉโต; ปสฺสโต; ปิฏฺฐิโต; ปาทโต; สีสโต; อคฺคโต; มูลโต. ยตฺร; ยตฺถ; ยหึ; ตตฺร; ตตฺถ; ตหึ; กฺว; กุหึ; กุหํ; กหํ; กุหิญฺจนํ.

โกอิติ สตฺตมิยตฺเถ. โก เต พลํ มหาราช; โก นุ เต รถมณฺฑลํ.^๖

กตฺถจิ กฺวจิ กฺวจนิจฺเจเต สตฺตมิยตฺเถ ปเทสวาจกา.

ยตฺถกตฺถจิอิติ สตฺตมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

ยโตกุโตจิอิติ ปญฺจมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตํ อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อปาจีนํ อิจฺเจเต สตฺตมิยา.

สมฺปติ อายตึ อชฺชุ อปรชฺชุ เสฺว สุเว อุตฺตรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺช สายํ ปาโต กาลํ ทิวา รตฺติ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา ตทานิ เอตรหิ อธุนา อิทานิ กทา กุทาจนํ สพฺพทา สทา อญฺญทา เอกทาอิจฺเจเต กาลสตฺตมิยา.

ยทา กทาจิอิติ กาลสตฺตมิยํ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ หเร อเร เหอิจฺเจเต เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อามนฺตเน.

ภเณอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน นีจปุริสานํ อามนฺตเน.

เชอิติ อิสฺสเรหิ เอกวจนปุถุวจนวเสน ทาสีนํ อามนฺตเน.

โภอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อิตฺถีนญฺจ อามนฺตเน.

โภ ปุริส; โภ ธุตฺตา; โภ ยกฺขา; อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล; ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล; คจฺฉถ โภ ฆรณิโยติ สพฺพาเนตานิ วิภตฺติยุตฺตาเนว.

เอตฺถ ปน อิทํ วทาม– 

เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ.^๑ มา สมฺมา เอวํ อวจุตฺถ.^๒ ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ; เอวํ ชานาหิ มาริส.^๓ สเจ มาริสา เทวานํ สงฺคามคตานํ อุปฺปชฺเชยฺย ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาติ^๔ จ. 

เอตฺถ สมฺม สมฺมา มาริส มาริสาติ ปฐมาวิภตฺติยุตฺตานํ เอกวจนปุถุวจนนฺตานํ อามนฺตนปทานํ ทิฏฺฐตฺตา, ทุติยาตติยาทิวิภตฺติยุตฺตภาเวน เตสํ ปทานํ อทิฏฺฐตฺตา จ ตานิ ปทานิ นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.

อวิภตฺติยุตฺตํ พหุวิธํ พหูสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. 

อปฺเปว อปฺเปวนาม นุโขอิจฺเจเต สํสยตฺเถ. อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิกํ โอวเทยฺย.^๑ 

อปฺเปวนาม อยมายสฺมา อนุโลมิกานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวมาโน อญฺญมาราเธยฺย. อหํ นุโขสฺมิ; โน นุโขสฺมิ; กึ นุโขสฺมิ; กถํ นุโขสฺมิ.^๒

อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ ชาตุจฺเฉอิจฺเจเต เอกํสตฺเถ. อทฺธา อาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ.^๓ อญฺญทตฺถุ มาณวกานญฺเญว สุตฺวา.^๔ ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคาติ.^๕ 

อิทญฺหิ ชาตุ เม ทิฏฺฐํ; นยิทํ อิติหีติหํ.^๖ กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ.^๗ เอวรูปนฺเต ราหุล กาเยน กมฺมํ สสกฺกํ น จ กรณิยํ.^๘ 

น มิคาชิน ชาตุจฺเฉ; อหํ กิญฺจิ กุทาจนํ. 

อธมฺเมน ชิเน ญาตึ; น จาปิ ญาตโย มมํ.^๙

เอวอิติ อวฏฺฐานตฺเถ. ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ.^๑๐

กจฺจิ นุ นนุอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ. กจฺจิ ภิกฺขเว ขมนียํ; กจฺจิ ยาปนียํ.^๑๑ โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย ภควโต สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ.^๑๒ นนุ ตฺวํ ผคฺคุน กุลปุตฺโต สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต.^๑๓

กถํอิติ อุปายปุจฺฉนตฺเถ. กถํ สุ ตรติ โอฆํ; กถํ สุ ตรติ อณฺณวํ.^๑

กึสุ กึอิจฺเจเต วตฺถุปจฺฉนตฺเถ. กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ.^๒ กึ เสวมาโน ลภตีธ ปญฺญํ.^๓

เอวํ อิตฺถํ อิติอิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถ. เอวมฺปิ เต มโน; อิตฺถมฺปิ เต มโน; อิติปิ เต จิตฺตํ.^๔

ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตาอิจฺเจเต ปริจฺเฉทตฺเถ. ยาวสฺส กาโย ฐสฺสติ; ตาว นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา.^๕ ยาวตา ภิกฺขเว กาสิโกสลา.^๖ ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโน.^๗ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต อุปาสโก โหตีติ.^๘ เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตีติ.^๙

เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม อาโมอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา.^๑๐ สาหูติ วา ลหูติ วา โอปายิกนฺติ วา ปติรูปนฺติ วา.^๑๑ อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสีติ. อามาวุโส ชานามิ. อาโมติ โส ปฏิสฺสุตฺวา; มาธโร สุวปณฺฑิโต.^๑๒

กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ. กิญฺจาปิ เม ภนฺเต ภควา สทฺธายิโก ปจฺจยิโก.^๑๓ กิญฺจาปิ ภิกฺขเว ราชา จกฺกวตฺตี; กิญฺจาปิ ภิกฺขเว อริยสาวโก. กิญฺจาปิ โส กมฺม กโรติ ปาปกํ.^๑๔

กิญฺจิอิติ อนุคฺคหตฺเถ ครหตฺเถ จ. 

อญฺเญปิ เทโว โปเสติ; กิญฺจิ เทโว สกํ ปชํ.^๑

ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริวอิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ. นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ; คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ.^๒ ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ.^๓ ยเถว ตฺยาหํ วจนํ; อกรํ ภทฺทมตฺถุ เต.^๔ ตเถว สทฺโธ สุตวา อภิสงฺขจฺจ โภชนํ.^๕ เอวํ วิชิตสงฺคามํ; สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ.^๖ เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ.^๗ เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.^๘ เอวมฺปิ โย เวทคู ภาวิตตฺโต.^๙ ยถาปิ เสลา วิปุลา; นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา.^๑๐ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหารุกฺโข.^๑๑ เสยฺยถาปินาม มหตี นงฺคลสีสา.^๑๒ หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.^๑๓ ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต.^๑๔ ยถริว โภตา โคตเมน.^๑๕ ตถริว ภควาติ.

อโห นามอิจฺเจเต ครหตฺเถ. อโห วต เร อสฺมากํ ปณฺฑิตกา; อโห วต เร อสฺมากํ พหุสฺสุตกา; อโห วต เร อสฺมากํ เตวิชฺชกา.^๑๖ อตฺถิ นาม ตุมฺเห อานนฺท เถเร ภิกฺขู วิเหฐิยมาเน อชฺชุเปกฺขิสฺสถ.^๑๗ อตฺถิ นาม ตาต รฏฺฐปาล อมฺหากํ.^๑๘

อโห นาม สาธุอิจฺเจเต ปสํสนตฺเถ. อโห พุทฺโธ; อโห ธมฺโม; อโห สํโฆ; อโห ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา; อโห สํฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตา; อโห วต โน สตฺถุสมฺปทา.^๑๙ อโห ทานํ ปรมทานํ; กสฺสเป สุปฺปติฏฺฐิตํ.^๒๐ ยตฺร หิ นาม สาวโกปิ เอวํมหิทฺธิโก ภวิสฺสติ เอวํมหานุภาโว. สาธุ สาธุ สาริปุตฺต อานนฺโทว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย.^๑

สาธุอิติ ยาจนสมฺปฏิจฺฉเนสุ. สาธุ เม ภนฺเต ภควา ธมฺมํ เทเสตุ; ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อาชาเนยฺยนฺติ.^๒ สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม; ปกฺกมิ ยกฺโข วิธูเรน สทฺธึ.^๓

อโหอิติ ปตฺถนตฺเถ. อโห วต มํ อรญฺเญ วสมานํ รชฺเช อภิสิญฺเจยฺยาติ.

อิงฺฆ หนฺทอิจฺเจเต โจทนตฺเถ. อิงฺฆ เม ตฺวํ อานนฺท ปานียํ อาหร; ปิปาสิโตสฺมิ อานนฺท ปิวิสฺสามีติ.^๔ หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามิ โว; วยธมฺมา สงฺขารา; อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ.^๕

เอวเมตํอิติ อนุโมทนตฺเถ. เอวเมตํ มหาราช; เอวเมตํ มหาราช; สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา มรณปริโยสานา.^๖

กิรอิติ  อนุสฺสวตฺเถ อรุจิสูจนตฺเถ จ. ตตฺถ อนุสฺสวตฺเถ– อสฺโสสิ โข จิตฺโต คหปติ “นิคณฺโฐ กิร นาฏปุตฺโต มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต”ติ.^๗

อรุจิสูจนตฺเถ–

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา อาปาตํ น วชนฺติ เย.

เต ธมฺมารมฺมณา นาม เยสํ รูปาทโย กิร.^๘

นูนอิติ อนุมานานุสฺสรณปริวิตกฺกนตฺเถ. 

นูน หิ น โส ธมฺมวินโย โอรโก; น สา โอรกา ปพฺพชฺชาติ^๙ เอวํ อนุมานตฺเถ. 

สา นูน’สา กปณิยา; อนฺธา อปริณายิกาติ^๑ เอวํ อนุสฺสรณตฺเถ. 

ยํนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺติ^๒ เอวํ ปริวิตกฺกนตฺเถ.

กสฺมาอิติ การณปุจฺฉนตฺเถ. กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต; ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยา.^๓

ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตนอิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ. 

ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว รูปํ อนตฺตา; ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ.^๔ ตถาหิ ปน เม อยฺยปุตฺตา ภควา นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน.^๕ สุญฺญํ เม อคารํ ปวิสิตพฺพํ อโหสิ; เตน ปาวิสินฺติ.^๖

ธีรตฺถุอิติ ครหตฺเถ. ธีรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ.* ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ.^๗ 

มตนฺตเร ธีอิติ ครหตฺเถ. ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ.^๘

หาอิติ วิสาเท ตทาการนิทสฺสเน จ. หา มฏฺฐกุณฺฑลี หา มฏฺฐกุณฺฑลี.^๙ เอวํ วิสาเท. หา จนฺท หา จนฺท.^๑๐ เอวํ วิสาทาการนิทสฺสเน.

ตุณฺหีอิติ อภาสเน. ตุณฺหีภูโต อุทิกฺเขยฺย.^๑๑

สจฺฉิอิติ ปจฺจกฺเข. อรหตฺตผลํ สจฺฉิ อกาสิ.^๑๒

ทุฏฺฐุ กุอิจฺเจเต กุจฺฉิตตฺเถ. ทุฏฺฐุลฺลํ.^๑๓ กุปุตฺโต.

ยถาอิติ อติวิยาติอตฺเถ โยคฺคตาวิจฺฉาปฏิปาฏิปทตฺถานติวตฺตินิทสฺสเนสุ จ. ยถา อยํ นิมิราชา; ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.^๑๔ เอวํ อติวิยาติอตฺเถ. ตถา หิ ยถา อยนฺติ อยํ นิมิราชา ยถา ปณฺฑิโต อติวิย ปณฺฑิโตติ อตฺโถ.^๑ ยถานุรูปํ อุปสํหรติ; เอวํ โยคฺคตายํ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ วิจฺฉายํ. วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ ปฏิปาฏิยํ. ยถากฺกมํ; เอวํ ปทตฺถานติวตฺติยํ. โก คสฺส; ยถา กุลูปโก.^๒ เอวํ นิทสฺสเน.

สาธุ สุฏฺฐุอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนานุโมทนตฺเถสุ. สาธุ สุฏฺฐุ ภนฺเต สํวริสฺสามิ. เอวํ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. สาธุ เต กตํ; สุฏฺฐุ ตยา กตํ; เอวํ อนุโมทนตฺเถ.

สห สทฺธึ อมาอิจฺเจเต สมกฺริยายํ. เวเทโห สห’มจฺเจหิ; อุมงฺเคน คมิสฺสติ.^๓ มยา สทฺธึ คมิสฺสติ; อมาวาสี ทิวโส. อมาวาสิกา รตฺติ. สพฺพกิจฺเจสุ อมา วตฺตตีติ อมจฺโจ.^๔

สหอิติ สมฺปนฺนตฺเถ จ. สห วตฺเถหิ โสภติ.^๕ อิทํ พิมฺพํ วตฺเถหิ สมฺปนฺนํ โสภติ; น นคฺคนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สหสทฺโท สมกฺริยายํ น วตฺตติ สมฺปนฺนตฺเถเยว วตฺตติ, “สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺต”นฺติ เอตฺถ วิย.

วินา ริเต รหิตาอิจฺเจเต วิปฺปโยเค. วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ โลเก นาโถ วิชฺชติ. ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ; รหิตา มาตุชา.

อญฺญตฺรอิติ  ปริวชฺชนตฺเถ. อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อภิสมโย นตฺถิ.

นานาปุถุอิจฺเจเต พหุปฺปกาเร. นานาผลธรา ทุมา.^๖ เยน อนฺเนน ยาเปนฺติ; ปุถุ สมณพฺราหฺมณา.

นานํอิติ อสทิสตฺเถ. พฺยญฺชนเมว นานํ.^๗

ปุถุ วิสุํอิจฺเจเต อสงฺฆาเต. อริเยหิ ปุถุ ภูโต ชโน; วิสุํ ภูโต ชโน.^๘

กเตอิติ ปฏิจฺจตฺเถ. 

น มโน วา สรีรํ วา; มํ กเต สกฺก กสฺสจิ; กทาจิ อุปหญฺเญถ; เอตํ สกฺกวรํ วเร.^๑ 

เอตฺถ หิ มํ กเตติ มํ ปฏิจฺจ; มม การณาติ อตฺโถ.^๒

มนํอิติ อีสกํ อปฺปตฺตภาเว. มนํ วุฬฺโห อโหสิ.^๓

นุอิติ เอวสทฺทตฺเถปิ. มารทิฏฺฐิคตํ นุ เต.^๔ นามสทฺทตฺเถปิ ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ; กุณปานิ อเวกฺขติ.^๕

ปุน ปุโน ปุนํอิจฺเจเต อปฐเม. ปุน วทามิ; ปุโนปิ ธมฺมํ เทเสสิ; ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ.^๖ น ปุโน อมตาการํ; ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว.^๗ นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ; น จาปิ อปุนปฺปุนํ. หตฺถิโพนฺธึ ปเวกฺขามิ.^๘ เอตฺถ จ อปุนปฺปุนนฺติ อกาโร นิปาตมตฺตํ.

ปุนปฺปุนํอิติ อภิณฺหตฺเถ. ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.^๙

จิรํ จิรสฺสํอิจฺเจเต ทีฆกาเล. จิรํ ตฺวํ อนุตปฺปิสฺสสิ.^๑๐ จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐนฺติ.^๑๑ จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ; พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ.^๑๒

เจ ยทิอิจฺเจเต สงฺกาวตฺถาเน. มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขณํ วเน.^๑๓ ยทิมสฺส โลกนาถสฺส; วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ.^๑๔

ธุวํอิติ ถิเรกํสตฺเถสุ. นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต.^๑๕ เอวํ ถิรตฺเถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.^๑๖ เอวํ เอกํสตฺเถ.

สุอิติ สีฆตฺเถ. ลหุํ ลหุํ ภุญฺชติ คจฺฉตีติ สุทฺโธ.

โสตฺถิ สุวตฺถิอิจฺเจเต อาสีสตฺเถ. โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํ.^๑๗ เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.^๑๘ เอตฺเถเก วเทยฺยุํ– 

“โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินํ.^๑ โสตฺถินา’มฺหิ สมุฏฺฐิโต”ติ^๒ เอวํ โสตฺถิสทฺโท อลุตฺตวิภตฺติโก หุตฺวา อุปโยคกรณวจนวเสน ทฺวิปฺปกาโร ทิฏฺโฐ; ตสฺส ทฺวิปฺปการตฺเต ทิฏฺเฐเยว สุวตฺถิสทฺทสฺสาปิ ทฺวิปฺปการตา ทิฏฺฐาเยว โหติ ตคฺคติกตฺตา ตสฺส. 

เอวญฺจ สติ–

สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ.

วจเนสุ จ สพฺเพสุ ยํ น เพฺยติ ตทพฺยนฺติ

วจเนน วิรุชฺฌนโต อิเมสุ นิปาตปเทสุ สงฺคโห น กาตพฺโพติ ? สจฺจํ; เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ เสสวิภตฺติโย ปฏิจฺจ วโย นตฺถีติ อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคโหเยว กาตพฺโพ; เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ.

ยทิอิติ กตฺถจิ วาสทฺทตฺเถ. ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ; ยทิ ขตฺติยปริสํ; ยทิ พฺราหฺมณปริสํ; ยทิ คหปติปริสํ^๓ อิจฺจาทิ. 

เอตฺถ หิ “ยทิ ขตฺติยปริส”นฺติอาทีนํ “ขตฺติยปริสํ วา”ติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ จ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตฺตา กถํ วิญฺญายตีติ เจ ? ยสฺมา กตฺถจิ ปาฬิปฺปเทเส ยทิสทฺเทน สทฺธึ วาสทฺโท สโมธานํ คจฺฉติ “ยถา อิมสฺส วจนํ; สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา”ติ^๔อาทีสุ; ตสฺมา วิญฺญายติ. สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สมานตฺถา สทฺทา เอกโต สโมธานํ คจฺฉนฺติ; ยถา “หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค”ติ^๕ จ “อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ;  อิทาเนตรหิ วิชฺชตี”ติ^๖ จ “เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา”ติ^๗ จ เอวํ เอตาย สาสนยุตฺติจินฺตาย ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติ. อถวา กึ ยุตฺติจินฺตาย; นนุ วตฺถสุตฺตสํวณฺณนายํ อฏฺฐกถาจริเยหิ “ยทิ นีลกาย ฯเปฯ ยทิ ปีตกายา”ติ^๘อาทีนํ “นีลกตฺถาย วา”ติ^๙อาทินา อตฺโถ สํวณฺณิโต; ตทนุสาเรน “ยทิ ขตฺติยปริส”นฺติอาทีนมฺปิ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติเยวาติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.

ยทีติ กตฺถจิ ยทาสทฺทสฺส อตฺเถปิ. ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน; ทารกา ผลิเน ทุเม.^๑

กิสฺมึ วิยอิติ สชฺชนาการนิทสฺสเน. กิสฺมึ วิย ริตฺตหตฺถํ คนฺตุํ.^๒ 

เอตฺถ จ กิสฺมึ วิยาติ ลชฺชนากาโร วิย; กิเลโส วิย โหตีติ อตฺโถ.^๓

ตุอิติ เอกํสตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต; น เตฺวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน.^๔

ยญฺเจอิติ ปฏิเสธตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี; ยญฺเจ พาลานุกมฺปโก.^๕ ยญฺเจ ปุตฺตา อนสฺสวา.^๖ ยญฺเจ ชีเว ตยา วินา.^๗

ธาอิติ วิภาคตฺเถ. เอกธา; ทฺวิธา; ติธา.

กฺขตฺตุํ วารตฺเถ. เอกกฺขตฺตุํ; ทฺวิกฺขตฺตุํ; ติกฺขตฺตุํ.

เว หนฺทอิจฺเจเต ววสฺสคฺคตฺเถ. ททนฺติ เว ยถาสทฺธํ; ยตฺถ ปสาทนํ ชโน.^๘ หนฺท ทานิ อปายามิ.^๙

กินฺตุอิติ อปฺปมตฺตวิเสสปุจฺฉายํ. กินฺตุ วิปากานีติ นานากรณํ. 

นนุจอิติ อจฺจนฺตวิโรเธ. นนุ จ โภ สทฺทกฺกมานุรูเปน อตฺเถน ภวิตพฺพํ.

ปนอิติ วิเสสโชตนตฺเถ วจนาลงฺกาเร จ. อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ. ฏีกายํ ปน วุตฺตํ; เอวํ วิเสสโชตนตฺเถ. กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ.^๑๐ เอวํ วจนาลงฺกาเร.

อิติหีติ “เอวเมวา”ติ นิจฺฉยกรณตฺเถ. “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ. อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ; โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ^๑ อิติ หิทํ วุตฺตนฺติ.^๒ หิ ตถาหิอิจฺเจเต ทฬฺหีกรณตฺเถ. วุตฺตญฺหิ.^๓ ตถา หิ วุตฺตํ.^๔

เอวอิติ สปฏิโยคิตาทิโชตนตฺเถ. ตถา หิ–

อโยคํ โยคมญฺเญน อจฺจนฺตโยคเมว จ.

พฺยวจฺฉินฺทติ วตฺถุสฺส เอวสทฺโท ส กีทิโส.

วิเสสเนน สหิโต วิเสสนิยเกน จ.

กฺริยาย จ กเมนสฺส ปโยคานิ ปวุจฺจเร.

อกฺโก ตโมนุโท เอว พุทฺโธ เอว ตโมนุโท.

นีลํ สโรชมตฺเถว เญยฺยเมตํ ปทตฺตยํ.

อิโต ปรํ สุวิทิตตฺตา ปโยคานิ น วกฺขาม.

กถญฺจิอิติ กิจฺฉตฺเถ.

อีสกมิติ อปฺปเก.

สณิกํอิติ มนฺทตฺเถ.

ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ ตุวฏํอิจฺเจเต สีฆตฺเถ.

มุสา มิจฺฉา อลิกํอิจฺเจเต อสจฺเจ.

อปิจโขติ จ อปิตุขลูติ จ ยถานามาติ จ ตถานามาติ จ ยถาหีติ จ ตถาหีติ จ นิปาตสมุทาโย.

ยถาจาติ ปฏิภาคตฺเถ สมุจฺจโย.

ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ.  อุสฺสุกฺกนตฺโถ นาม อุสฺสาโห อตฺโถ. โย หิ อตฺโถ เอเกเนว ปเทน อปริสมตฺโถ ปทนฺตรตฺถํ อเปกฺขติ; โส อุสฺสุกฺกนตฺโถ; ยถา “ทิสฺวา”ติ วุตฺเต “เอวมาหา”ติ วา “เอวมกาสี”ติ วา สมฺพนฺโธ โหติ. 

ปสฺสิตุน ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, สุณิตุน สุณิตฺวาน สุณิตฺวา, 

สมฺผุสฺส สมฺผุสิตฺวา, ลภิตฺวาน ลภิตฺวา ลทฺธา ลทฺธาน, 

วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวาน วิทฺธา วิทฺธาน, 

พุชฺฌิตฺวา พุชฺฌิตฺวาน พุทฺธา พุทฺธาน, 

ทิสฺวา ทิสฺวาน ทิฏฺฐา ทิฏฺฐาน ทสฺเสตฺวา, 

สาเวตฺวา ผุสาเปตฺวา ลภาเปตฺวา วิชฺฌาเปตฺวา 

โพเธตฺวา, ทตฺตุน ทตฺวา ทตฺวาน ทาเปตฺวา อุปาทาย, วิญฺญาย วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อาคจฺฉ อาปุจฺฉ กตฺวา กริตฺวา กจฺจ อธิกจฺจ ขาทิตุน ขาทิตฺวาน ขาทิตฺวา ขาทิย ขาทิยาน ปริวิสิย ปริวิสิยาน อนุภวิย อนุภวิยาน อภิวนฺทิตุน อภิวนฺทิตฺวาน อภิวนฺทิย อภิวนฺทิยาน. อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

ตตฺร สมุจฺจยวิกปฺปปฏิเสธนตฺเถสุ จ วา น โน อ มา อลํ หลํอิจฺเจเตสุ อฏฺฐสุ นิปาเตสุ อมาอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิเยว นิปตนฺติ น ปทมชฺเฌ, น ปทาวสาเน; “อทิฏฺฐํ, อสุตํ,^๑ มา อกตฺถา”ติ^๒อาทีสุ.

จ วาอิจฺเจเต ปทาวสาเน จ ทฺวินฺนํ สมานาธิกรณปทานํ มชฺเฌ จ นิปตนฺติ, น ปทาทิมฺหิ. ตํ ยถา ? สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ; สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา. เอโส จ สมโณ สาธุรูโป; เอโส จ พฺราหฺมโณ สาธุรูโป; เอโส วา สมโณ สงฺคเหตพฺโพ; เอโส วา พฺราหฺมโณ สงฺคเหตพฺโพติ.

น นุ จ โภ “วา ปโร อสรูปา, วา ณปฺปจฺเจ”ติอาทีสุ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิ ทิสฺสตีติ ? สจฺจํ, อีทิโส ปน สทฺทรจนาวิเสโส อกฺขรสมเย เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา ปฏฺฐปิโต; เอกนฺตโต มคธภาสาสุ เจว สกฺกฏภาสาสุ จ เอทิสี สทฺทคติ นตฺถิ; ตสฺมา อมฺหากํ มเต มคธภาสานุรูเปน “ปโร วา อสรูปา”ติ ลกฺขณํ ฐปิตนฺติ. ตถาปิ วเทยฺย “นนุ จ โภ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิปิ ทิสฺสติ; ‘วานโร‘ติ เอตฺถ หิ นเรน สทิโสติ วานโร”ติ ? ตนฺน, สทิสตฺถวาจโก หิ วาสทฺโท ปทนฺเตเยว ติฏฺฐติ “มธุํ วา มญฺญติ พาโล”ติ.^๑ “วานโร”ติ อิทํ ตุ “นิมฺมกฺขิก”นฺติ ปทํ วิย อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมํ อพฺยยีภาวสมาสปทมฺปิ น โหติ; อิติ ตสฺมา อุปฺปถมโนตริตฺวา วานํ วุจฺจติ คมนํ; ตํ เอตสฺส อตฺถีติ วานโร; ยถา “กุญฺชา หนุ อสฺสตฺถีติ กุญฺชโร”ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิติ ยถารหํ ปทานมาทิมฺหิ มชฺฌาวสาเนสุ จ นิปตนฺตีติ นิปาตา; จ วาทโย อถ ขลุ วตาทโย จ. กตฺวา วตฺวาทโย ปน อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คตตฺตา นิปาตา.

น โนอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว ปทาวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. ตํ ยถา ? น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา.^๒ โน เหตํ ภนฺเต.^๓ ปมตฺโต ปุริโส ปุญฺญกมฺมํ กโรติ น. เอวมฺปิ เม โน^๔อิจฺจาทิ.

อลํ หลํอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว อวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. อลํ ปุญฺญานิ กาตุํ; ปุญฺญานิ กาตุํ อลนฺติ วา. หลํ ทานิ ปกาสิตุํ;^๕ ปกาสิตุํ หลนฺติ วา; อิมสฺมึ ปกรเณ อฏฺฐกถานุรูเปน ปิสทฺโทปิ นิปาเตสุ อิจฺฉิตพฺโพ; อปิสทฺโทปิ จ นิปาตปกฺขิโต กาตพฺโพ; ยตฺถ กฺริยาวาจกปทโต ปุพฺโพ น โหติ. ตํ ยถา ? อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ; รตึ โส นาธิคจฺฉติ.^๖ ราชาปิ เทโวปิ อิติปิ โส ภควาติ. เตสุ ปิสทฺโท ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; อปิสทฺโท ปน ปทาทิมฺหิ ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; ติฏฺฐติปิ; นิสีทติปิ; จงฺกมติปิ; นิปชฺชติปิ; อนฺตราปิ ธายติ. ปทปูรเณสุปิ อถ ขลุ วต วถาทีนํ นิปาตาทีนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ.

อิทานิ ยถารหํ เตสํ นิปาตานํ อตฺถุทฺธารํ กถยาม. ตตฺถ เอวํสทฺโท^๑ อุปมูปเทส-สมฺปหํสนครหวจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. 

ตถา เหส “เอวํ ชาเตน มจฺเจน; กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ”นฺติ^๒เอวมาทีสุ อุปมายํ อาคโต. “เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ; เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ”นฺติ^๓อาทีสุ อุปเทเส. 

"เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติ^๔อาทีสุ สมฺปหํสเน. “เอวเมว ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสตี”ติ^๕อาทีสุ ครหเณ. 

“เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ”นฺติ^๖อาทีสุ วจนสมฺปฏิคฺคเห. “เอวํ พฺยาโข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี”ติ^๗อาทีสุ อากาเร. 

“เอหิ ตฺวํ มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ ‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’ติ; เอวญฺจ วเทหิ ‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ; เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติ”อาทีสุ^๘ นิทสฺสเน. 

“ตํ กึ มญฺญถ กาลามา อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ; สาวชฺชา ภนฺเต. วิญฺญูครหิตา วา วิญฺญูปสตฺถา วาติ; วิญฺญูครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา; กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ; เอวํ โน เอตฺถ โหตี”ติ^๑อาทีสุ อวธารเณ. อิจฺเจวํ–

อุปมายํ อุปเทเส อากาเร สมฺปหํสเน.

วจนสมฺปฏิคฺคเห ครหายํ นิทสฺสเน.

อตฺเถวธารณาทิมฺหิ เอวํสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺร อนฺตราสทฺโท^๒ การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติ. “ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย; อญฺญตฺร ตถาคตา”ติ^๓ จ “ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ; มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร”นฺติ^๔ จ อาทีสุ การเณ อนฺตราสทฺโท. “อทฺทส มํ ภนฺเต อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตีติ^๕ อาทีสุ ขเณ. "ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา"ติ^๖ อาทีสุ จิตฺเต. "อนฺตรา โวสานมาปาที"ติ^๗ อาทีสุ เวมชฺเฌ. "อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย คจฺฉตี”ติ^๘อาทีสุ วิวเร. อญฺญสฺมึ ปน ฐาเน เวมชฺเฌติ อตฺโถ อธิปฺเปโต. อิจฺเจวํ–

การเณ เจว จิตฺเต จ ขณสฺมึ วิวเรปิ จ.

เวมชฺฌาทีสุ อตฺเถสุ อนฺตราติ รโว คโต.

ตตฺร อชฺฌตฺตสทฺโท^๙ โคจรชฺฌตฺเต  นิยกชฺฌตฺเต  อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. “เตนานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ.^๑๐ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต”ติ^๑๑อาทีสุ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. “อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ.^๑๒ อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี”ติ^๑๓อาทีสุ นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี"ติ^๑๔ อาทีสุ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. “อยํ โข ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ; ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี”ติ^๑๕อาทีสุ วิสยชฺฌตฺเต; อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิจฺเจวํ นิปาตปทวิภตฺติ สมตฺตา.

อิจฺเฉ นโร สุปฏุตํ ปริยตฺติธมฺเม

วาโจคเธ จตุปเท วิปุลตฺถสาเร.

โยคํ กเรยฺย สตตํ พหุธา วิภตฺเต

โยคํ กรํ สุปฏุตํ ส นโรธิคจฺเฉ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ วาโจคธปทวิภตฺติ นาม สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

——————