อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา (๒) ภูกณฺฑ

อภิธานปฺปทีปกาฏีกา

  ๒. ภูกณฺฑ🔺

๑. ภูมิวคฺควณฺณนา

๑๘๐. อิธ ภูกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ ภูมฺยาทีหิ ทสหิ, ปาตาเลน จาติ เอกาทสหิ โกฎฺฐาเสหิ กมโต วคฺคา ภูมิวคฺคาทินามกา วคฺคา วุจฺจนฺเตฯ สปฺปธาโนปการกานิ องฺคานิ ขาราทีนิ, องฺคานํ อุปการกานิ จ อุปงฺคานิ อทฺธาทีนิฯ

๑๘๑. สาทฺธปชฺเชน ภูมิยา นามานิฯ วสูนิ รตนานิ ธารยตีติ วสุนฺธราฯ ขมุ สหเน, ขสฺส โฉ, ฉมา, อถ วา ฉิ เฉทเน, สตฺตานมโธปตนํ ฉินฺทตีติ ฉมา, โม, อิตฺถิยมา จฯ ภวนฺตฺยสฺสํ ภูตานีติ ภูมิฯ ภู สตฺตายํ, มิฯ ปุถอิติ ปาฎิปทิเก ฐิเต นทาทิ, อี, ปุถสฺส ปุถุอาเทเส, วุทฺธิมฺหิ จ กเต ปุถวีฯ อุสฺสุวาเทเส ปุถุวีฯ ปถาเทเส ตุ ปถวี, อิมสฺมึ ปกฺเข อวาคโม, อถ วา ถว คติยํ, ปถวติ เอตฺถาติ ปถวี, นทาทิ, สพฺพตฺถ ปตฺถรตีติ วา ปถวี, ถร สนฺถรเณ ปปุพฺโพ, รสฺส โว, นทาทิ, ปุถวี, อสฺสุฯ

‘‘มธุโน เกฎภสฺสาปิ, เมทมํสปริปฺลุตา;

เตนายํ เมทินี เทวี, วุจฺจเต พฺรหฺมวาทิภี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๑.๓]ฯ –

วจนโต เมทโยคา เมทินี, อี, อินี จฯ มิท สฺเนหเน วา, ยุ, นทาทิ, อิสฺเสตฺตญฺจฯ มห ปูชายํ, นทาทิฯ วิตฺถิณฺณตฺตา อุพฺพี, นทาทิ, อวติ ภูตานีติ วา อุพฺพี, อสฺสุฯ วสูนิ สนฺตฺยสฺสํ วสุมตีฯ คจฺฉนฺติ ยสฺสํ โลกา, สา โค, ปุมิตฺถิยํฯ กา สทฺเท, กายติ เอตฺถ, กายติ มารวิชยกาเลติ วา กุ, อุฯ วสูนิ ธารยตีติ วสุธาฯ สพฺพํ โลกํ ธรยตีติ ธรณี, ยุ, นทาทิฯ ธรตีติ ธรา, อิตฺถิยํ อาฯ คมุ คมเน, คจฺฉนฺตฺยสฺสํ ชคตี, อนฺตปจฺจโย, คสฺส ทฺวิตฺตํ, ชตฺตญฺจ, นโลโป, นทาทิฯ ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, กฺวิมฺหิ ภูฯ ภูเต สตฺเต ธรตีติ ภูตโรฯ อว รกฺขเณ, ยุ, นทาทิ, อวนีฯ

๑๘๒. ขารา ลวณรสา มตฺติกา อูโสตฺยุจฺจเตฯ ขาทตีติ ขารา, ทสฺส โรฯ ปเทสกตฺตา มตฺเตน ปมาเณน ยุตฺตา มตฺติกาฯ อูส รุชายํ, อูโสฯ อูสโยคา อูสวา, วนฺตุฯ รปจฺจเย อูสโรฯ ทฺเวปิ ตีสุ วตฺตนฺเตฯ

ถล ฐาเน, อธิกรเณ อฯ กิตฺติมํ ถลํ, อกิตฺติมา ถลี, นทาทิฯ ถทฺธลูขมฺหิ ภูภาเค ภูมิปฺปเทเส ชงฺคลสทฺโท วตฺตติฯ ตตฺถ นิชฺชลตฺตา กกฺขฬตฺตา ถทฺโธฯ ติกฺขสกฺขราทิวิทารควาทิขุรคณฺฑุปฺปาทวจฺจาทิสหิตตฺตา ลูโข เวทิตพฺโพฯ คล จวนาโธปตนาทเนสุฯ ชลํ คลติ เอตฺถ, ชเลน วา คลนฺติ เอตฺถาติ ชงฺคโล, นิชฺชโล เทโส, ‘‘ชงฺคโล นิชฺชเล เทเส, ติลิงฺโค ปิสิเต ถิย’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๓๙๓] หิ ติกณฺฑเสโส, ลสฺส โลโป, นิคฺคหีตาคโม จฯ

๑๘๓. เวเทน ปญฺญาย อีหนฺติ เอตฺถาติ เวเทโหฯ โส เอว วิเทโห, อิมํ ทีปมุปาทาย สิเนรุโน ปุพฺพทิสาภาคตฺตา ปุพฺโพ จ โส วิเทโห เจติ ปุพฺพวิเทโหฯ เอวมปรุตฺตเรสุฯ คเวน ยนฺเตฺยตฺถาติ โคยาโนฯ อปโร จ โส โคยาโน เจติ อปรโคยาโนฯ ชมฺพุยา ลกฺขิโต, กปฺปฎฺฐายิตาทิปฺปภาเวน วา ตปฺปธาโนทีโปติ ชมฺพุทีโปฯ ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปญฺจสีลสฺส อานุภาเวน กํ สุขํ อุรุ มหนฺตเมตฺถาติ กุรุ, กุํ ปาปํ รุนฺธนฺติ เอตฺถาติ วา กุรุ, กฺวิฯ ทีป ทิตฺติปฺปกาสเนสุ, ชลมชฺเฌ ทิปฺปนฺตีติ ทีปา, ทิปฺปนฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมาติ วา ทีปา, ปมาณโต มหนฺตา ทีปา มหาทีปาฯ

๑๘๔. กุรุอาทโย เอกวีสติ ชนปทนฺตรา ชนปทวิเสสา, อาทินา สุรมหปจฺจุคฺคตา ตลกุฎา อสฺมากาทโย จ ปุมฺพหุตฺเต ปุลฺลิงฺเค พหุตฺเต จ สิยุํฯ กุรุ นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน ‘‘กุรู’’ติ พหุวจเนน วุจฺจติ, เอวํ สพฺพตฺรฯ กุํ ปาปํ รุนฺธตีติ กุรุ, ขตฺติยกุมารา, เตสํ นิวาโส กุรู, ปจฺจยโลปโต น วุทฺธิ, สพฺพตฺเรวํ [ปาณินิ ๑.๒.๕๒ ๔.๒.๘๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ อริวิชยโลกมริยาทาติกฺกมาทีสุ สกฺโกนฺตีติ สกฺกาฯ โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ ปุจฺฉนฺตีติ วา โกสลาฯ มเคน สทฺธึ ธาวนฺตีติ มคธา, กฺวิ, มํเสสุ คิชฺฌนฺตีติ วา มคธาฯ คิธ อภิกงฺขายํฯ เสวนฺติ เยนาติ สิวิ, สิ เสวายํ, วิฯ สิวํ กโรนฺตีติ วา สิวี, อญฺญตฺเถ อิฯ กล สทฺเท, อิงฺคปจฺจโย, กลิงฺคา , เตสํ นิวาโส กลิงฺคา, อุตฺตราปโถ [‘‘ชคนฺนาถา ปุพฺพภาเค กณฺหาตีรนฺตรํ สิเว กลิงฺคเทโส สํวุตฺโต’’ อิตฺยุตฺตเทเส (โถมนิธิ)], กลึ คณฺหนฺตีติ วา กลิงฺคา, กฺวิ, กลํ มธุรสทฺทํ คายนฺตีติวา กลิงฺคา, อสฺสิตฺตํ, เกน สุเขน ลิงฺคนฺตีติ วา กลิงฺคา, ลิงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ อตฺตนา ขาทิตํ ลญฺชํ ปราชิเตหิ ยาจิเตปิ ปุน น วมนฺตีติ อวนฺตีฯ ปญฺจาลสฺส ปุตฺตา ปญฺจาลาฯ วชฺเชตพฺพาติ วชฺชี, ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ตฺยาทินา ปวตฺตวจนมุปาทาย วชฺชีติ ลทฺธนามา ราชาโนฯ วชฺชีรฎฺฐสฺส วา ราชาโน วชฺชีฯ รฎฺฐสฺส วา ปน ตํสมญฺญา ตํนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพาฯ คํ ปถวึ ธาเรนฺตีติ คนฺธารา, กิตฺติคนฺเธน อรนฺตีติ วา คนฺธาราฯ จิต อุสฺสาหเน, เจตนฺติ อุสฺสหนฺติ ยุทฺธกมฺมาทีสูติ เจตโยฯ

๑๘๕. วงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ วิสิฎฺฐานิ เทหานิ เยสํ วิเทหา, ปุพฺพวิเทหทีปโต อาคตตฺตา วา วิเทหาฯ โอช ทิตฺติยํ, กมฺพุนา สมฺพุเกน โอชนฺติ ตสฺสํ โวหารกรณโตติ กมฺโพชา, กมฺพุกโช โอโช พลเมเตสนฺติ วา กมฺโพชาฯ มท มทฺทเน, มทฺทนฺตีติ วา มทฺทา, มํ สิวํ ททนฺตีติ วา มทฺทา, ปญฺจกามคุณาทีหิ โมทนฺตีติ วา มทฺทา, มท หาเสฯ ภญฺช อวมทฺทเน, ภคฺคาฯ องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ สีหํ ลนฺตีติ สีหฬาฯ กาส ทิตฺติยํ, สมฺปตฺติยา กาสนฺตีติ กสฺมีรา, มีโรฯ กาส ทิตฺติยํ, อิ, กาสีฯ ปฑิ คติยํ, ปณฺฑุ, อุฯ อถ วา กุํ ปาปํ รุนฺธติ เอตฺถาติ กุรุ, อิติ เอโกปิ ชนปโท นิสฺสิตานํ พหุตฺตา พหุวจเนน วุจฺจติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

๑๘๖. ทฺวยํ ภุวเนฯ ลุช อทสฺสเน, ลุชฺชตีติ โลโก, คสฺส โก, ชสฺส โวฯ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภุวนํ, ยุฯ ชคติ, วิฎฺฐปาทีนิปิ ภุวนปริยายานิฯ ทฺวยํ เทสสามญฺเญฯ ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ปโพธนํ, ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ ทิสติ อปทิสตีติ เทโสฯ สิ เสวายํ, สญฺญายํ อ, วิสโยฯ

สิฎฺฐาจารรหิโต มิลกฺขเทโส กามรูปาทิ ปจฺจนฺโต นามฯ มิลกฺข อพฺยตฺติยํ วาจายํ, มิลกฺขนฺติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสนฺตีติ มิลกฺขาฯ สิฎฺฐาจารมคฺคทสฺสนตฺถาย ปญฺญาจกฺขุโน อภาวา ราคาทิมลํ อกฺขิมฺหิ เยสนฺติ วา มิลกฺขา, อสฺสิตฺตํ, เตสํ นิวาสฎฺฐานํ มิลกฺขเทโสฯ ปจฺจนฺเต มชฺฌิมเทสสฺส พหิทฺธาภาเค ชาโต ปจฺจนฺโตฯ

พฺยวตฺถา จตุวณฺณานํ, ยสฺมึ เทเส น วิชฺชเต;

มิลกฺขเทโส โส วุตฺโต, มชฺฌภูมิ ตโต ปรํ [จินฺตามณิฎีกา ๑๑.๗]ฯ

อริยาจารภูมิตฺตา มชฺโฌ จ โส เทโส เจติ มชฺฌเทโส, นวโยชนสตปริกฺเขโป มชฺฌิมเทโสฯ

๑๘๗. สลิลปฺปาโย พหูทโก เทโส อนูโป นาม, อนุคตา อาปา อตฺราติ อนูโป, อาปสฺส อาทิโน อุตฺตํ, ปรโลโป วาฯ กจ พนฺธเน, โฉ, กจฺฉํฯ อนูปเทโส จฯ อภินโวคฺคมเนน ติเณน ลกฺขิเต หริเต เทเส สทฺทโล, ทล ทิตฺติยํ, ภาเว อฯ วิชฺชติ ทโล ยตฺถ สทฺทโลฯ

๑๘๘. นทิยา อาภเตน อมฺพุนา อุทเกน ชีวนฺติ เอตฺถาติ นทฺยมฺพุชีวโน เทโส นที มาตา อสฺสาติ นทีมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิ โกฯ วุฎฺฐิยา วสฺเสน นิปฺผชฺชติ สสฺสเมตฺถาติ วุฎฺฐินิปฺผชฺชสสฺสโก เทโส เทโว มาตา อสฺสาติ เทวมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิเยว โก, เทวสทฺโท เจตฺถ วุฎฺฐิมาหฯ

๑๘๙. อนูปาทโย เทวมาติกานฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ จนฺทสูราโท จนฺทสูริยสิเนรุปพฺพตาทิมฺหิ สสฺสติสทฺโท อีริโต กถิโตฯ สพฺพทา สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สสฺสติโย, สร คติยํ, สรสทฺทสฺส โส,ติฯ

รฐ คติยํ, รฐนฺติ เอตฺถ นคราทโยติ รฎฺฐํ, โตฯ นาคเรหิ วิชินิตพฺพนฺติ วิชิตํฯ อาฬิยํ ปวตฺตมาโน โย เสตุ, โส ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ สิ พนฺธเน, ตุฯ อล ภูสเน, อิ, อาฬิ, ตสฺสํ อาฬิยํฯ

นครปพฺพตาทิโน อุปานฺตภู สมีปภูมิ ปริสโร ปริโต สรนฺตฺยตฺราติ, โณฯ

ติกํ วเชฯ คาโว ติฎฺฐนฺตฺยตฺราติ โคฎฺฐํฯ กุล สงฺขฺยาเน, คาโว กุลนฺเตฺยตฺถาติ โคกุลํ, คุนฺนํ กุลํ ฆรนฺติ วา โคกุลํฯ วช คติยํ, วชนฺติ ยํ คาโว นิวาสนตฺถายาติ วโชฯ โคฎฺฐานกํ, โคฎฺฐานนฺติปิ วชสฺส นามานิฯ

๑๙๐. สิโลเกน มคฺคสฺส นามานิฯ ปถิเกหิ มชฺชเต นิตฺติณํ กรียเตติ มคฺโค, มชฺช สุทฺธิยํ, โณ, ชสฺส คตฺตํ, ปถิเกหิ มคฺคียเตติ วา มคฺโค, มคฺค อนฺเวสเน, มํ สิวํ คจฺฉติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มคฺโค, ‘‘โม สิเว ปริสายญฺเจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห, สิวํ คมนํ กโรตีตฺยตฺโถ, กฺริยาวิเสสนเมตํฯ ปถิ คติยํ, จุราทิ, นาคโมฯ ปนฺถยนฺติ ยนฺตฺยเนนาติ ปนฺโถ, อ, การิตโลโปฯ ปถติ ยาตฺยเนนาติ ปโถฯ อท คมเน, อทติ ยตฺถ สา อทฺธา, โธ, อทฺธา มคฺโค, อทฺธาสทฺโทยํ กาเลปิ, สมภาคตฺถวจเน ตุ อทฺธํ, ตสฺมา อทฺธสทฺโท ปุมนปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ราชาทิตฺเต อทฺธา, อราชาทิตฺเต อทฺธํฯ อญฺช คติยํ, อโสฯ วช คติยํ, อุโม, ชสฺส โฎฯ ปท คติยํ, อ, ทสฺส โช, ทฺวิตฺตํ, ปชฺโชฯ อย คติยํ, ยุ, ปท คติยํ, อโว, นทาทิฯ วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํ คมนาทิ, อนิ, นทาทิ, วตฺตนีฯ กนฺตนทณฺเฑ ปุนฺนปุํสกํฯ ปถิเกหิ ปาเทหิ หญฺญเตติ ปทฺธติฯ ปาทสทฺทสมานตฺเถน ปทสทฺเทน นิยตปฺปโยคโต วุตฺตินา สิทฺโธ, ปทสทฺทูปปโท หนธาตุ,ติ, หนสฺส โธ, อโลโปฯ ปทฺธติสหจรณโต วตฺตนี, ตํสหจรณโต ปทวี จ อิตฺถิยํฯ

๑๙๑-๑๙๒. ตพฺเภทา ตสฺส มคฺคสฺส วิเสสา ชงฺฆมคฺคาทโย อปถนฺตาฯ ชงฺฆาหิ คโต มคฺโค ชงฺฆมคฺโคฯ สกเฎหิ คโต มคฺโค สกฎมคฺโคฯ เต ชงฺฆมคฺคสกฎมคฺคา มหามคฺเค วตฺตนฺติฯ

เอตฺถ จ ‘‘เตถา’’ติ อถสทฺโท น วตฺตพฺโพ, ‘‘เต จา’’ติ ปน วตฺตพฺโพฯ ‘‘มตาทฺธนี’’ติ ปาเฐ ปน สติ ‘‘เตถา’’ติ วตฺตพฺโพเยว, ตทา เอกปทิเก อทฺธนิ มคฺเค เอกปที มตาติ โยชนา กาตพฺพาฯ คจฺฉตํ เอโก อสหาโย ปาโท ยสฺสํ, น นิสินฺนสฺเสว ยมโกติ เอกปที, สมาสนฺเต นิจฺจมีปจฺจโย, กปจฺจเย เอกปทิโก, อีสฺส รสฺสตฺตํฯ

โจรกณฺฎกาทิโทเส ทุคฺคเม ปเถ กนฺตาโร, ปุนฺนปุํสเก, เกน ปานีเยน ตรนฺติ อติกฺกมนฺติ ยนฺติ กนฺตาโร, ตร ตรเณ, โจรกนฺตาราทีสุ ปนายํ รูฬฺหิวเสน วุตฺโต, อถ วา กติ เฉทเน, สปฺปฎิภยตฺตา กนฺตติ นิจฺจคมนาคมนเมตฺถาติ กนฺตาโร, อาโร, นาคโม จฯ ทุกฺเขน คจฺฉนฺเตฺยตฺถาติ ทุคฺคโมฯ

๑๙๓. ทฺวยํ ปฎิมคฺเคฯ ปฎิ อภิมุเขน คนฺตพฺโพ มคฺโค, ปโถ จ ปฎิมคฺโค, ปฎิปโถ จฯ ทีฆมญฺชสํ อติทูโร มคฺโค อทฺธานนฺติ วุจฺจเตฯ อทฺธานํ อยนํ อทฺธานํ, อจฺจายโต มคฺโค, ยถา ‘‘ปทฎฺฐาน’’นฺติ, ยโลโปฯ

ทฺวยํ ปสตฺเถทฺธนิฯ โสภโน ปโถ, ปนฺโถ จาติ วิคฺคโหฯ คนฺตพฺพปถภาวโต อเปตํ อุปฺปถํ, อปถญฺจ, อพฺยยีภาวสมาโส, อสทฺโท อตฺร นิปาโตฯ

๑๙๔-๑๙๖. ปรมาณูนํ ฉตฺติํส เอโก อณุ นาม, อณุโตปิ อณุตรตฺตา ปรโม อณุ, อณุโต วา ปรโมติ ปรมาณุ, อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุฯ เต อณโว ฉตฺติํส ตชฺชารี นาม, ตํ ตํ อตฺตโน นิสฺสยํ มลีนกรณวเสน ชราเปตีติ ตชฺชารี, ชร ชีรเณ, ชร วโยหานิมฺหิ วา, อ, นทาทิฯ ตาปิ ตชฺชาริโย ฉตฺติํส รถเรณุ นาม, รถานํ สญฺจรณวเสน ปวตฺโต เรณุ รถเรณุฯ เต รถเรณโว ฉตฺติํส ลิกฺขา นามฯ ลกฺข ทสฺสเน, ปกติจกฺขุนาปิ ลกฺขฺยเตติ ลิกฺขา, อสฺสิตฺตํฯ

ตา ลิกฺขา สตฺต อูกา นาม, อูกาติ วุจฺจติ สิโรวตฺตกิมิ, ตปฺปมาณตฺตา อูกาฯ ตา สตฺต อูกา ธญฺญมาโส นาม, ธญฺโญ วีหิเยว ปริมาณิตพฺพตฺตา มาโส จาติ ธญฺญมาโส, มสิ ปริมาเณฯ เต สตฺต ธญฺญมาสา องฺคุลํ นาม, องฺค คมนตฺโถ, อุโล, องฺคุลํ, ปมาณํ, อุลิปจฺจเย องฺคุลิ, กรสาขาฯ อมุทฺวิจฺเฉติ อทุํ ทฺวาทสงฺคุลํ วิทตฺถิ นาม, กณิฎฺฐสหิเตนงฺคุฏฺเฐน วิตฺถารียเต, วิธียเตติ วา วิทตฺถิ, วิปุพฺโพ ตนุ วิตฺถาเรฯ ธา ธารเณ, อุภยตฺราปิติ, ปุพฺพปกฺเข ตสฺส โถ, นสฺส โต, ตสฺส โทฯ ปจฺฉิเม ธสฺส โท, ตสฺส โถ, อสรูปทฺวิภาโว จฯ ตา ทุเว วิทตฺถี รตนํ สิยุํ, รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโปฯ ตานิ สตฺเตว รตนานิ ยฎฺฐิ นาม, ยต ปยตเน,ติ, ตสฺส โฐ, ตสฺส โฎฯ ตา วีสติ ยฎฺฐิโย อุสภํ นาม, อุส ทาเห, อโภฯ เอตฺถ ปน อุสภนทนฺตรํ อุสภํฯ อุสภานํ อสีติปฺปมาณํ คาวุตํ นาม, ควํ, คเวหิ วา ยุตํ คาวุตํฯ ยุช สมาธิมฺหิ, โคนทนฺตเรหิ คหิตปฺปมาณสมาธานนฺตฺยตฺโถ, ตํ จตุคาวุตํ โยชนํ นาม, ยุช สมาธิมฺหิ, ยุ, ‘‘เอตฺตกํ โยชนํ นาม โหตู’’ติ จตุคาวุเตหิ สมาธานนฺตฺยตฺโถฯ

๑๙๗. อาโรปิตานํ อาจริยธนูนํ ปญฺจสตํ โกโส นาม, อนาโรปิตานนฺตฺยปเรฯ กุส อวฺหาเน, โณ, กุสนํ อวฺหานํ โกโส, อิธ ปน โกสปฺปมาณตฺตา โกโส, ทฺวิสหสฺสกรปฺปมาโณฯ อญฺญตฺถ ปน –

‘‘จตุกฺกาธิวีสติยา , องฺคุเลหิ กโร ภเว;

ขฺยาตมฎฺฐสหสฺเสหิ, โกสมานํ วิภาวินา’’ตฺยุตฺตํฯ

จตุรมฺพณนฺติ จตุรมฺพณวีหิพีชชาตโรปนโยคฺโย ภูมิปฺปเทโส กรีสํ นาม, กโรนฺติ เอตฺถ กสนโรปนาทิกนฺติ กรีสํ, อีโสฯ จตุรมฺพณพีชชาตานิ โรเปนฺเตฺยตฺถาติ จตุรมฺพณํ, อมฺพณํ เอกาทสโทณมตฺตํ, อญฺเญ ปน ‘‘จตุรมฺพณํ จตุยฎฺฐิกํ ฐานํ กรีสํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ กรีสพฺภนฺตรานํ ปริยายภาวปฺปสงฺคา น คเหตพฺพํฯ

ปมาณโต หตฺถานมฎฺฐวีสปฺปมาณํ ฐานํ อพฺภนฺตรํ นาม, อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฎฺฐาเส ชาตํ, น พหิโกฎฺฐาเสติ อพฺภนฺตรํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ โย โย ฐิโต, นิสินฺโน วา, ตตฺถ ตตฺถ สมนฺตา อฎฺฐวีสติหตฺถปฺปมาณํ ฐานํ ตสฺส ตสฺส อพฺภนฺตรํ ฐานํ นามฯ ภูมฺยาทิตฺตา ภูมิวคฺโค, อถ วา องฺคาเปกฺขาย ภูมิเยว ปธานํ, ปธาเนน จ พฺยปฺปเทโส ภวตีติ ภูมิวคฺคพฺยปฺปเทโสฯ

ภูมิวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๒. ปุรวคฺควณฺณนา

๑๙๘. ฉกฺกํ นคเรฯ

‘‘ปฎฺฎนญฺจ อธิฎฺฐานํ, นครํ ปุฎเภทนํ;

ถิโย ปู นครี ปูริโย, ฐานียํ กพฺพฎํ ปุฎ’’นฺติฯ

หิ สิโลกปริยาเยสุ โวปาลิโตฯ

‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ , ปาสาทาปณมนฺทิรํ;

นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโคปโสภิต’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑.๒.๑]ฯ –

นครลกฺขณํฯ ปุ ปาลเน, ปุร ปาลเนติ จ, ปุนาติ ปุเรติ จ รกฺขติ ปรจกฺกา ทุคฺคตายาติ ปุรํ, โร, อ จ, ปุร อคฺคคมเนติปิ ธาตฺวตฺโถฯ นคา ปาสาทาทโย อสฺส สนฺติ นครํ, โรฯ วากาเรน นครสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ [นคริโย วา ปตฺตนํ (อมร ๑.๒.๑) ปกฺเข ปตฺตนสาหจริยา นปุํสกตฺตํฯ (จินฺตามณิฎีกา ๑.๒.๑)], ปุรสทฺทสฺสาปีตฺยาจริยาฯ อกุโตภยตฺตา ฐานาย หิตํ ฐานียํ, อีโยฯ ปณิกานํ ปุฎา ภิชฺชนฺเต อตฺราติ ปุฎเภทนํฯ

นิจฺจนิวาสนฎฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถิย’’มิจฺจาทิฯ ราชา ติฎฺฐติ เอตฺถาติ ราชฐานี, ยุ, นทาทิ, นิจฺจนิวาสนฎฺฐาเนปิ ‘‘จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสวตีราชฐานีปมุขานี’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๒.๒๖๓]ฯ ทารุกฺขนฺธาทีหิ อา สมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปียนฺติ เอตฺถาติ ขนฺธาวาโร, ปตฺถนตฺโถ วรธาตุ อาปุพฺพตฺตา ปริกฺขิปนตฺโถ โหติฯ ปญฺจกํ นคเร, ‘‘ขนฺธาวาโร’’ติ ปน เอกเมว อจิรนิวาสนฎฺฐานสฺส นามํฯ

๑๙๙. มูลปุรา อญฺญตฺร มูลปุรํ วชฺเชตฺวา ยํ ปุรมตฺถิ โยชนวิตฺถิณฺณปาการาทิปริกฺขิตฺตํ, ตํ มูลปุรสฺส ตรุฎฺฐานิยสฺส สาขาสทิสตฺตา สาขานครํ นามฯ

๒๐๐-๒๐๑. สาทฺธปชฺชทฺวเยน มูลปุรสฺส นามานิฯ วานรสีสํ, ตํสณฺฐาโน วา ปาสาโณ เอตฺถ อตฺถีติ ‘‘วานรสีส’’นฺติ วตฺตพฺเพ วสฺส พตฺตํ, วณฺณวิปริยยํ, ทีฆํ, ณตฺตํ, สสฺส โลปญฺจ กตฺวา ‘‘พาราณสี’’ติ วุตฺตํฯ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฎฺฐานตฺตา สาวตฺถิ, สพฺพํ ธนเมตฺถ อตฺถีติ วา สาวตฺถิ [ม. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑๔], สพฺพสฺส สาโว, ธนวาจโก อตฺถสทฺโท, อิฯ ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา เวสาลี, อสฺสตฺถุตฺเถ อีฯ มถิ หึสายํ, อิโล, อสฺสิตฺตํ, มิถิลาฯ อลํ ภูสนเมตฺถาติ อาฬวี, วี, ฬตฺตญฺจฯ กุส อวฺหาเน, ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ตฺยาทีหิ ทสหิ สทฺเทหิ โกสนฺติ เอตฺถาติ โกสมฺพี, โพ, นทาทิ, กุสมฺพรุกฺขวนฺตตาย วา โกสมฺพี, กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก [อุทา. อฎฺฐ. ๓๕; ม. นิ. ฎี. ๑.๑๔; ๒.๒๘๔]ฯ อุคฺคํ ริปุํ ชยติ ยตฺถ, สา อุชฺเชนี, ยุ, นทาทิฯ ตกฺก อูเห, อูโห อูนปูรณํ, ตกฺกนํ ตกฺโก, โส สีลํ สภาโว ยตฺถ สา ตกฺกสีลา, โย หิ ปุริสกาเรน อูโน, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตมูนํ ปูเรตีติฯ จม อทเน, โป, จมฺปาฯ สานํ ธนานํ อากรํ อุปฺปตฺติฎฺฐานํ สากโร, โส เอว สาคลํฯ สํสุมารสณฺฐาโน คิริ เอตฺถาติ สํสุมารคิรํ, สํสุมาโร คายติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ วา สํสุมารคิรํ, เค สทฺเท, อิโรฯ ราชูนเมว อาธิปจฺจวเสน ปริคฺคหิตพฺพตฺตา ราชคหํฯ อาทิกาเล กปิลนามสฺส อิสิโน นิวาสนฎฺฐานตฺตา กปิลวตฺถุ, ปุมนปุํสเกฯ

สาโก ราชูนํ ยุทฺธาทีสุ สตฺติ สญฺชาตา เอตฺถาติ สาเกตํ, ‘‘สาโก สตฺติมฺหิ ภูปาเล, ทุมทีปนฺตเรสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สญฺชาตตฺเถ อิโต, สาโก นาม ราชา, ทุโม วา เอตฺถ อาทิกาเล สญฺชาโตติ วา สาเกตํฯ อินฺทํ ปรมิสฺสริยภาวํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ, อินฺโท วา สกฺโก เทวราชา, โส ปตฺโต เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํฯ อุกฺกํ ธารยติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฎฺฐา, วณฺณวิกาโรฯ ยสฺส มาปิตฎฺฐาเน ปาฎลีนามโก เอโก ตรุณรุกฺโข อตฺถีติ ตํ ปาฎลิปุตฺตกํ, อถ วา ปฎลิ นาม เอโก คามณี, ตสฺส ปุตฺโต เอตฺถ วสติอาทิกาเลติ ปาฎลิปุตฺตกํฯ เจติยรฏฺเฐ อุตฺตมตฺตา เจตุตฺตรํ, ‘‘เชตุตฺตร’’นฺติ ปาเฐ ปน วณฺณวิกาโร, เวริชยฎฺฐานตฺตา เชตญฺจ ตํ อุตฺตมตฺตา อุตฺตรญฺเจติ วา เชตุตฺตรํฯ ยสฺส มาปิตกาเล ทีโป ทิปฺปติ, ตํ สงฺกสฺสํ, กาส ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺตํ, สมฺมา กสนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺกสฺสํ, กส วิเลขเน, ยสฺส มาปิตกาเล นิมิตฺตโมโลเกนฺตา พฺราหฺมณา กุสหตฺถํ นรํ ปสฺสิตฺวา มาเปนฺติ, ตํ กุสินารํฯ อาทินา มถุร [มธุร, มาธุร (ก.)] ปาสาณปุรโสณิกาทโยปฺยเนกปุรวิเสสา สงฺคหิตาฯ

๒๐๒. จตุกฺกํ อพฺภนฺตรคามมคฺเคฯ รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปพฺพชฺชาทิฯ วิสยนฺเต ปกาสยนฺเต วิกฺกเยน ทพฺพานิ ยสฺสํ, สา วิสิขา, วิปุพฺโพ สิ เสวายํ, โข, วิสนฺติ เอตฺถาติ วา วิสิขา, วิส ปเวสเน, โขฯ รถสฺส หิตา รถิกา, อิโกฯ วี คมเน, ถิ, วีถิฯ

อนิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน มชฺเฌ อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นามฯ พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อญฺญตฺร คนฺตุมปฺปทานวเสนาติ พฺยูโห, อูห สมฺปิณฺฑเน วิปุพฺพตฺตาฯ น นิพฺพิชฺฌเต รจฺฉนฺตเรนาติ อนิพฺพิทฺโธ, วิธ สมฺปหาเร, อฯ นิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน รจฺฉา ปโถ, อทฺธีติ จ วุจฺจติฯ ปถ คมเน, ปโถฯ อท คมเน,ติ, อทฺธิฯ

๒๐๓. จตุกฺกํ จจฺจเรฯ จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโร จตุกฺกํ, จร คติภกฺขเนสุ, จโร, รสฺส โจ, จจฺจรํ, องฺคณวาจโก จายํฯ ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ วา มคฺคานํ สนฺธิ มคฺคสนฺธิฯ สิงฺฆ ฆายเน, อาฎโกฯ

ทฺวยํ วปฺปสฺโสปริ อิฎฺฐกาทิรจิเต เวฐเนฯ วปฺปํ นาม ทุคฺคนคเร ปริขามตฺติกํ กูฎํ [กุฎิํ (ก.)] กตฺวา โคหิ, หตฺถีหิ จ วิมทฺทาเปตฺวา ติํสหตฺถปฺปมาณํ ปาการสฺส เหฎฺฐิมตลํ, ตถา หตฺถสตํ ตโต อุทฺธริตฺวา ปํสุนา วปฺปํ การเย, ตสฺโสปริ ปาการนฺติ, ปกุพฺพนฺติ ตนฺติ ปากาโร, สมนฺตโต กรียเตติ วา ปากาโร, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ วุ สํวรเณ, วุโณตีติ วรโณ, ยุ, ราคโม จฯ ‘‘สาโล’’ติปิ ปาการสฺส นามํฯ

ทฺวยํ ราชภวนสามญฺเญฯ สพฺพเคหานํ วิเสเสน ปกาสนโต อุทฺทาโป, ทีป ปกาสเน, อีสฺสากาโรฯ สงฺคมฺม กโรนฺติ ตนฺติ อุปการิกา, ณฺวุฯ เก ปจฺจเย ถีกตาการปเร ปุพฺโพ อกาโร ทีฆํ [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], อกาเทโสปิ หิ ‘‘โก’’ติ วุจฺจติ, ยถา เทวทตฺโต ‘‘ทตฺโต’’ติฯ กปจฺจโย วาฯ

๒๐๔. ทฺวยํ เคหาทิโน มตฺติเกฎฺฐกาทิมยภิตฺติยํฯ กุฎ เฉทเน, กุฎติ ฉินฺทติ มคฺคนฺติ กุฎฺฎํฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ,ติ, ภิตฺติฯ คุนฺนํ วาจานํ ปุรํ โคปุรํฯ ทฺวารสมีเป กโต โกฎฺฐโก ทฺวารโกฎฺฐโก, กุส อกฺโกเส, ฐโก, โกฎฺฐโกติ เคหวิเสโสฯ

ทฺวยํ อินฺทขีเลฯ อิส อิจฺฉายํ, เอส คเวสเน วา, อิโกฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส ขีโล กณฺฎโก อินฺทขีโลฯ ทฺวยํ ทฺวารปสฺโสปสาลายํ’หมฺยาทิปิฏฺเฐ จ วาตกุฎิกายํฯ อฑฺฑ อติกฺกมหึสาสุ, อฯ อาลกปจฺจเย อฎฺฎาลโกฯ

๒๐๕. อุปริ มาลาทิยุตฺตํ โสภนถมฺภทฺวยมุภยโต นิขนิตฺวา ยํ พหิทฺวารํ กปฺปียเต, ตํ โตรณํฯ ตุร วารเณ, ยุ, ถวนฺตา วา รณนฺตฺยตฺราติ โตรณํ, ตุ อภิตฺถเวฯ รณ สทฺทตฺโถ, วณฺณวิกาโรฯ ทฺวารสฺส พหิ พหิทฺวารํฯ ปริ สมนฺตโต ขญฺญเตติ ปริขาฯ ทีฆภาเวน ยุตฺตา ทีฆิกาฯ

๒๐๖-๒๐๗. สทุมนฺตํ เคเหฯ มนฺท โมทนถุติชฬตฺเตสุ, มนฺทนฺเต ยตฺถาติ มนฺทิรํ, อิโรฯ สีทนฺติ ตตฺถาติ สทนํ, ยุฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ น คจฺฉนฺตีติ อคา, ถมฺภาทโย, เต ราติ คณฺหาตีติ อคารํฯ รสฺสสฺส ทีฆตฺเต อาคารํฯ จิ จเย, นิจียเต ฉาทียเตติ นิกาโย, ยมฺหิ จิสฺส กาเทโส นิปาตนาฯ ลี สิเลสเน, โณ, นิลโย, อาลโย จฯ วส นิวาเส, อาวสนฺตฺยตฺราติ อาวาโส, โณฯ ภู สตฺตายํ, ภวนฺตฺยตฺราติ ภวนํฯ วิสนฺติ ตนฺติ เวสฺมํ, โมฯ กิต นิวาเส, อธิกรเณ ยุ, นิเกตนํฯ นิวิสนฺติ, นิวสนฺติ วา ยตฺร, ตํ นิเวสนํฯ ฆร เสจเน, ฆรติ กิเลสเมตฺถาติ ฆรํ, คยฺหตีติ วา ฆรํ, โณฯ คหสฺส ฆราเทโสฯ คณฺหาติ ปุริเสน อานีตํ ธนนฺติ คหํฯ อธิกรเณ โถ, อาวสโถฯ สร คติจินฺตาหึสาสุ, สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สุภาสุภกมฺมานิ, สรติ วา สูริยสนฺตาปาทิกนฺติ สรณํฯ สิ เสวายํ, โณ, ปติสฺสโยฯ อุจ สมวาเย, โอกํฯ สล คมเน, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, สาลา, สรธาตุมฺหิ สติ ลตฺตเมว วิเสโสฯ จิ จเย, กมฺมนิ โณ, จโยฯ กุฎ เฉทเน, อิฯ วส นิวาเส,ติฯ อุปธสฺส เอตฺเต เคหํฯ สทธาตุมฺหา อุโม, สทุมํฯ

ทฺวยํ มุขรหิตเทวกุลสทิเส ยญฺญายตเนฯ จิต ปูชายํ, กมฺมนิ อิโยฯ ยต ยตเน, อายตนฺติ วายมนฺติ เอตฺถ ผลกามาติ อายตนํ, อถ วา อายนฺตีติ อายานิ, ตานิ ตโนตีติ อายตนํ, ผลการกนฺตฺยตฺโถฯ เอตฺถ ตุสทฺโท สมาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพาปรคมนตฺโถฯ ‘‘เจติยายตนานิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ

๒๐๘. ทฺวยํ เทวานํ, นรปตีนญฺจ อิฎฺฐกาทิมเย ภวเนฯ อญฺญสฺสาปิ สาทิสฺยาฯ ปสีทนฺติ นยนมนานฺยตฺราติ ปาสาโทฯ ยุ มิสฺสเน, โป, ทีโฆ จ, ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโวฯ

ทฺวยํ ราชโต อญฺเญสํ ธนีนํ พฺยวหารกาทีนํ ภวเนฯ มุณฺโฑ ฉทนเมตสฺส, น ปาสาทสฺส วิยาติ มุณฺฑจฺฉโท, ทฺวิตฺตํฯ หร หรเณ, โย, ยมฺหิ มิอาคโม จฯ

ทุคฺคปุรทฺวาเร วา, ยตฺถ กตฺถจิ วา มตฺติกาทิมเย คชกุมฺภมฺหิ โย ยูโป ปาสาโท ปติฎฺฐิโต, โส หตฺถินโข นาม, หตฺถิสฺเสว นโข ยสฺสาติ หตฺถินโข, นขสทฺเทน วา นขสหิโต ปาสาโท คยฺหเตฯ

๒๐๙. สุปณฺณสฺส ครุฬสฺส วงฺเกน ปกฺเขน สทิสฉทนํ เคหํ สุวณฺณวงฺกจฺฉทนํฯ วงฺก คมเนฯ เอกปสฺเสเยว ฉทนโต อฑฺฒโยโคฯ

เอเกเนว กูเฎน ยุตฺโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส มาโฬ นาม, วฎฺฎากาเรน กตเสนาสนนฺติ เกจิฯ มา มาเน, โฬ, มาโฬฯ

จตุรสฺโส ปติสฺสยวิเสโส ปาสาโท นาม, อายตจตุรสฺสปาสาโทติ เกจิฯ

๒๑๐. สนฺเตหิ ภาติ ทิพฺพตีติ สภายํ, สภา จ, ปุริเม ยปจฺจโย, สนฺตสฺส สาเทโส ตูภยตฺรฯ มณฺฑา รวิรํสโย, เต ปิวติ นาสยตีติ มณฺฑโป, วาสทฺเทน มณฺฑปปทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ, ชนานํ อาลโย สนฺนิปาตฎฺฐานํ ชนาลโยฯ อาสนตฺถาย กตา สาลา อาสนสาลาฯ ปฎิกฺกมนฺติ เอตฺถาติ ปฎิกฺกมนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป, อธิกรเณ ยุฯ

๒๑๑. ชินสฺส วาสภูตํ ภวนํ คนฺธกุฎิ นาม, ทิพฺพคนฺเธหิ ปริภาวิตา กุฎิ คนฺธกุฎิฯ

ติกํ ปากฎฺฐาเนฯ รสานิ สนฺตฺยสฺสํ รสวตี, ปจนํ ปาโก, ตสฺส ฐานํ ปากฎฺฐานํฯ มหนฺตานิ พหูนิ อสิตพฺพานิ สนฺเตตฺถ มหานสํ, อส ภกฺขเน, ยุ, วณฺณวิปริยโยฯ

๒๑๒. สุวณฺณการาทิสิปฺปีนํ กมฺมสาลา อาเวสนํฯ อาวิสนฺตฺยสฺมึ อาเวสนํ, ยุฯ ปานมนฺทิรํ สุราปานตฺถํ กตมนฺทิรํ โสณฺฑา นาม, กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ วิจาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตวตฺถุการณา สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ สโนนฺตีติ โสณฺฑา, สน ทาเน, ตนาทิฯ โฑ, อสฺโสตฺตํ, วณฺณวิกาโร จ, เตสํ เอสา วสติ โสณฺฑาฯ ปานสทฺทสนฺนิธานา สุราโสณฺฑาเยวิธ คหิตาฯ วจฺจสฺส คูถสฺส วิสชฺชนฎฺฐานํ วจฺจฎฺฐานํฯ วจฺจสฺส วิสชฺชนฎฺฐานา กุฎิ วจฺจกุฎิฯ มุนีนํ อิสีนํ วสนฎฺฐานํ อสฺสโม นาม, อา โกธํ สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม, อา ภุโส สเมนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ วา อสฺสโมฯ

๒๑๓. ติกํ ปณฺยวิกฺกยสาลายํฯ ปณ พฺยวหาเร, ปณิตพฺพาติ ปณฺยา, วตฺถาทโย, เต เอตฺถ วิกฺกิณนฺตีติ ปณฺยวิกฺกโย, กี ทพฺพวินิมเย, โส เอว สาลา เคหนฺติ ปณฺยวิกฺกยสาลาฯ อาปณยนฺเต พฺยวหรนฺเต อสฺมินฺติ อาปโณ, โณฯ ปณฺยานํ วิกฺกยาย นียมานานํ วีถิ ปนฺโถ ปณฺยวีถิกาฯ วส อจฺฉาทเน, โต, อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ กตมเนนาติ อุโทสิโต, วสฺโสตฺตํ, ภณฺฑฎฺฐปนสฺส สาลา ภณฺฑสาลาฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, จงฺกมตฺยตฺราติ จงฺกมนํ, จงฺกโม จ, ทฺวิตฺตาทิฯ

๒๑๔. ชลนฺติ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชล ทิตฺติยํ, อนฺโต, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา, ลโลโป, ชเนตฺยตฺร อคฺคินฺติ วา ชนฺตา, ชน ชนเน, อนฺโต, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรํฯ อคฺคิโน สาลา อคฺคิสาลาฯ ปา ปิวเน, ปปิวนฺตฺยสฺสนฺติ ปปา, อฯ ปานียฎฺฐา สาลา ปานียสาลา, สา เอว ปานียสาลิกาฯ

คส คมเน, โภ, สสฺส โพฯ อวติ รกฺขตีติ โอวรโก, อโร, สกตฺเถ โก, อสฺโสตฺตญฺจฯ วสนํ วาโส, ตทตฺถํ อคารํ วาสาคารํฯ สยติ เอตฺถาติ สยนี, ยุ, นทาทิ, สา เอว คหํ สยนิคฺคหํฯ

๒๑๕. จตุกฺกํ ราชิตฺถาคาเร, ตทตฺถิยโต [ตทฎฺฐิยโต (ก.)] อุปจาเรน ราชิตฺถีสุปิฯ ราชิตฺถีนมคารํ อิตฺถาคารํฯ อวรุนฺธียนฺเต ราชิตฺถิโย อเนนาติ โอโรโธ, รุธ อาวรเณฯ สุทฺธา กามาปคมตฺตา ปริสุทฺธา รกฺขกา อนฺเต สมีเป ยสฺสาติ สุทฺธนฺโตฯ อนฺเต อพฺภนฺตเร ปุรํ เคหํ อนฺเตปุรํ, ปุรสฺส อนฺเตติ วา อนฺเตปุรํฯ ‘‘อนฺโตปุร’’นฺติปิ ปาโฐฯ

รญฺญํ ราชูนํ อสพฺพวิสยฎฺฐานํ สพฺเพหฺยสาธารณฎฺฐานํ ‘‘กจฺฉนฺตร’’นฺติ มตํ กถิตํ, ยํ ‘‘ปมทวน’’นฺติ วุจฺจติ, ปมทวนํ นาม อุปการิกาสนฺนิหิตํ วา ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุโรจิตํ, ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาญฺญชนปฺปเวโส [อมร ๑๔.๓]ฯ ปมทานํ วนํ ปมทวนํฯ นิปาตนา ยาการานํ [อีการ อาการานนฺติ อตฺโถ] อิตฺถิคตานํ รสฺโส กฺวจีติรสฺโสฯ กจฺฉสฺส ปโกฎฺฐสฺส อนฺตรํ อพฺภนฺตรํ กจฺฉนฺตรํฯ ปโกฎฺฐํ นาม อพฺภนฺตรทฺวารํฯ

๒๑๖. ทฺวยํ อิฎฺฐกาทิรจิเต อาโรหเนฯ อุปาเนน สห วตฺตเตติ โสปาโน, โสปานํ วา นปุํสเกปิฯ อารูยฺหเต เยน ตํ อาโรหนํ, ยุ, รุห ชนเนฯ

ทฺวยํ กฎฺฐาทิรจิตายํฯ นิจฺฉเยน สยนฺติ ปาการาทิกเมตายาติ นิสฺเสณี, สิ เสวายํ, ณี, นทาทิฯ อุทฺธมาโรหเต เอตายาติ อธิโรหิณี, สาสทฺโท ทฺวินฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺตํ โชเตติฯ

๒๑๗. ปญฺจกํ ชาลเกฯ วาตํ ปิวตีติ วาตปานํฯ ควํ อกฺขิ ควกฺโข, สมาสนฺตตฺตา อ, สญฺญาสทฺทโต ปุลฺลิงฺคตฺตํ, อกฺขิ สทฺเท วา, ควํ อกฺขิ ควกฺขีติ วิคฺคโหฯ ชล ทิตฺติยํ, ชาลํฯ สีหรูปยุตฺตํ ปญฺชรํ สีหปญฺชรํฯ อาโลกานํ อาตปานํ ปวิสนฎฺฐานํ สนฺธิ ฉิทฺทนฺติ อาโลกสนฺธิ, อาโลกียนฺติ เอเตนาติ อาโลโก, โส เอว สนฺธีติ วา อาโลกสนฺธิฯ

ทฺวยํ ลงฺคิยํฯ ลคิ คตฺยตฺโถ, อ, นทาทิฯ ปริ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน หนฺตีติ ปลิโฆ, โณฯ กปิรูปมตฺถกตฺตา กปิสีโสฯ อคฺคฬํ นาม กวาฎโก [กวาฎผลวิธารโณ (ก.)], ตสฺส ถมฺโภ อคฺคฬตฺถมฺโภ, ‘‘อคฺคฬํ ตีสุ กลฺโลเล, ทณฺเฑ จานฺตกวาเฎสู’’ติ รภโส, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, อคฺคฬาฯ นิสฺเสสโต อพฺพติ วสฺโสทกมเนนาติ นิพฺพํ, อพฺพ คติหึสาสุฯ ฉทฺทสฺส ฉทนสฺส โกฎิ เหฎฺฐิมาวสานํ ฉทฺทโกฎิ, ตสฺสํฯ

๒๑๘. ติกํ เคหจฺฉทเนฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทนํ, ฉท สํวรเณ, จุราทิฯ ปฎคมเน, ‘‘ปฎฺยาทีหฺยล’’นฺติ อโลฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทฺทํ, ทฺวิตฺตาทิฯ

ติกํ เคหงฺคเณฯ อช คติมฺหิ, อิโร, อชิรํฯ จร คติภกฺขเนสุ, จโรฯ องฺค คมเน, กรณาธิกรเณสุ ยุ, วณฺณวิกาโร, ณตฺตํฯ

ปญฺจกํ เคหทฺวารโต พหิปโกฎฺฐเก, วีถิยํ ทฺวารปิณฺฑเก จฯ อลินฺโท ตฺวญฺญปิณฺฑเกปิจฺฉเตฯ ปฐมํ หนนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ปฆาโณ, ปฆโณ จ, หนสฺส ฆณาเทโสฯ อลิ สขา อินฺโท เอตฺถาติ อลินฺโท, ‘‘เคเหกเทเส อลินฺโท, ปฆาโณ ปฆโณภเว’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๑๒] อมรมาลายํฯ อาลินฺโท, ทีฆาทิฯ ปธานํ มุขํ ปมุขํ, เคหสฺส หิ จตูสุ มุเขสุ ตเทว ปธานํ, ยตฺถ สาธุชนาปิ อาคนฺตุกาปิ นิสีทนฺติฯ ทฺวารํ พนฺธติ ปิทหติ เอตฺถาติ ทฺวารพนฺธนํฯ

๒๑๙. ทฺวยํ ทฺวารพาหายํฯ ปีฐานิ โลหวิกติอาทีหิ สงฺฆฎียนฺติ เอตฺถาติ ปีฐสงฺฆาฎกํ, ปีเฐหิ สงฺฆฎียตีติ วา ปีฐสงฺฆาฎกํ, ฆฎ ฆฎเนฯ ทฺวิภาเคน พาหาสทิสตฺตา พาหา, ทฺวารสฺส พาหา ทฺวารพาหาฯ ‘‘กปาฎํ, กวาฎ’’นฺติปิ ทฺวารพาหาย นามานิ, กํ วาตํ ปาฎยติ, วาฎยติ เจติ กมฺมนิ โณ, อิตฺถิยํ กปาฎีฯ

ทฺวยํ เคหาทีนํ กูเฎฯ กุฎ เฉทเน, กมฺมนิ โณฯ นย คมนตฺโถ, เก สีเส นยตีติ กณฺณีกา, ณฺวุ, อิตฺตํ, ณตฺตญฺจฯ

๒๒๐. ทฺวยํ ทฺวาเรฯ ทฺเว อรนฺตฺยตฺราติ ทฺวารํ, ทุชฺชเน วารยนฺตฺยสฺมา รกฺขกาติ วา ทฺวารํ, อุโลโปฯ ปฎิหรนฺติ อปเนนฺติ เอตสฺมา รกฺขกา อญฺญาตนฺติ ปฎิหโร, ปฎิปกฺเข หรติ เอตสฺมาติ วา ปฎิหโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต ปฎิหาโรฯ

จตุกฺกํ อุมฺมาเร, ยํ ‘‘ทฺวารปิณฺฑิกา’’ติ วุจฺจติฯ อุร คติมฺหิ, มาโร กรเณฯ เทหํ เนติ ปเวเสนาติ เทหนี, ‘‘เทหลี’’ติปิ ปาโฐ, เทหํ ลาติ ปเวเสนาติ เทหลีฯ อิล คติมฺหิ, ณฺวุฯ อินฺโท เอว ปาทํ ขิปติ เอตฺถาติ อินฺทขีโล, ขิป เปรเณฯ ปสฺส โลโป, อถ วา อึ คมนํ ททาตีติ อินฺโท, ทฺวารํ, ตตฺถ ฐปิโต ขีโล กณฺฎโกติ อินฺทขีโล, เวคคภิฆาตนโต หิ โส ขีโล วิย โหติฯ

ถมฺภ ปฎิพนฺธเน, ถมฺโภ, ธาเรตีติ วา ถมฺโภ, ธร ธรเณ, รมฺภปจฺจโย, วณฺณวิกาโร จฯ ถุ อภิตฺถเว, อุโณ, ยุ วา, ธาเรตีติ วา ถูโณ, ยุ, รโลโป, อสฺสูฯ

อเฑฺฒนฺทุปาสาเณ อทฺธจนฺทากาเร ปาสาเณ ปฎิกาสทฺโท วตฺตติฯ ปฎ คติยํ, ณฺวุฯ อิตฺถิกตาการปเร เก อสฺสิตฺตํฯ คชิ สทฺเท, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ อิส อิจฺฉายํ, ฐโกฯ

๒๒๑. วลภีติ จูฬา, ‘‘สิขายํ วลภี จูเฬ’’ติ รุทฺโท [รสฺสนฺตา จ, สิขายํ วฬภิยํ จูเฬติ รุทฺโท (จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๑๕)]ฯ ตจฺฉาทเน ทารุมฺหิ กฏฺเฐ โคปานสี มตาฯ วงฺเกติ ทารุวิเสสนํฯ คํ วสฺโสทกํ, สูริยาทิกิรณญฺจ ปิวนฺติ วินาสยนฺติ อพฺภนฺตรมปฺปเวสนวเสนาติ โคปานา, อิฎฺฐกาทโย, ตานิ สิโนนฺติ พนฺธนฺติ เอตฺถาติ โคปานสีฯ

โสธาทิเคเหสุ เฉกปกฺขาวาสตฺถํ โย พหิ กริย กฏฺเฐกเทโส ฐปียเต, โส วิฎงฺโกฯ กโปเต ปาลยตีติ กโปตปาลิกา, กมฺมนิ ณฺวุฯ ฎกิ นิวาสคตีสุฯ วิโน ปกฺขิโน ฎงฺกนฺติ เอตฺถาติ วิฎงฺโกฯ โณฯ

๒๒๒. ทฺวยํ กุญฺจิกาฉิทฺเทฯ กุญฺจิกาย วิวรํ ฉิทฺทํ กุญฺจิกาวิวรํฯ ตาฬสฺส ปเวสนฎฺฐานภูโต ฉิคฺคโฬ ฉิทฺทํ ตาฬจฺฉิคฺคโฬฯ

ติกํ กุญฺจิกายํฯ กุญฺจ โกฎิเลฺย, ณฺวุฯ ตายติ รกฺขตีติ ตาโลฯ อโล, ตลติ ติฎฺฐติ เอเตนาติ วา ตาโล, ตล ปติฎฺฐายํฯ อวาปุรติ วิวรติ เยนาติ อวาปุรณํ, วร สํวรเณ, ยุ, วสฺส โป, อุตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา’’ติ [ที. นิ. ๒.๗๑; ม. นิ. ๑.๒๘๓] วจนโต ปุร, ปาร สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺถํ ปฐนฺติฯ อวปุพฺโพ วุ สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺเถ ปน สติ วสฺส รตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา, สงฺฆาฎิํ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ ปน ปการวณฺณาคเมน สิทฺโธฯ วิท ลาเภ, อิมฺหิ เวทิกา, สกตฺเถ โกฯ อิตรตฺถ อิเยวฯ

๒๒๓. สงฺฆาฎาทโย มนฺทิรงฺคา เคหงฺควิเสสาฯ สมฺมา ฆเฎนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ สงฺฆาโฎ, ปุพฺพปจฺฉิมทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ถมฺภานมุปริ ฐิโต กฎฺฐวิเสโส, เต ปน ปุพฺพปจฺฉิมยามา ตโย กฎฺฐา, ทกฺขิณุตฺตรยามา ปน เหฎฺฐิมปริจฺเฉทโต ตโย กฎฺฐา, อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทน ปน ปญฺจสตฺตนวาทโยปิฯ ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ อปตนตฺถํ พนฺธนโต ปาโส วิยาติ ปกฺขปาโสฯ ตุลติ สงฺฆาเฎสุ ปติฎฺฐตีติ ตุลา, ตล ปติฎฺฐายํ, อสฺสุตฺตํ, ปกฺขานํ วา สมวาหิตภาวกรณโต ตุลยติ มินาติ เอตายาติ ตุลา, ตุล อุมฺมาเนฯ

ติกํ สมฺมชฺชนิยํฯ มุชิ โสธเน, ยุฯ มชฺช สํสุทฺธิยํ, ยุฯ สุธ สุทฺธิยํ, สพฺพตฺร กรเณ ยุฯ

๒๒๔. ติกํ สงฺการฉฑฺฑนปฺปเทเสฯ กฎ ฉฑฺฑนมทฺทเนสุ, สงฺกฎนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฎีรํ, อีโร, ‘‘สงฺกโฎ’’ติ วา สงฺกาโร วุจฺจติ, ตํ อีรยนฺติ ขิปนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฎีรํ, อีร เขเปฯ สงฺการสฺส ฐานํ สงฺการฎฺฐานํฯ สงฺการํ กฎติ ฉเฑฺฑติ เอตฺถาติ สงฺการกูฎํ, อสฺสู, สกตฺเถ โกฯ

จตุกฺกํ สมฺมชฺชนิยา นิรากเต [นิรสฺสเต (ก.)] ถุสาทิมฺหิฯ นานาวิเธ สงฺกาเร ราสีกรณวเสน กจติ พนฺธติ เอเตนาติ กโจ, โส เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร, วร อิจฺฉายํฯ อุจฺฉิฏฺโฐ กลาโป สมูโห อุกฺลาโป, กสฺสาการโลโปฯ นานาวิเธหิ ติณาทีหิ สงฺกรียเต มิสฺสีกรียเตติ สงฺกาโร, โณฯ อวกโรติปฺยตฺรฯ อวกรียเต นิรสฺสเตติ, อฯ ‘‘สมฺมชฺโช มชฺชนี เจว, สงฺกาโร’วกโร มโต’’ติ หลายุโธฯ กส วิเลขเน, อมฺพุฯ

๒๒๕. ฆราทิภูมิ ฆรเขตฺตวิหาราทีนํ โย ภูมิปฺปเทโส วตฺถุ นาม, ตํ นปุํสเก, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, รตฺถุฯ คส มทเน, คสนฺติ เอตฺถาติ คาโม, โมฯ สํวสนฺตฺยตฺราติ สํวสโถ, อโถฯ

ปากโฎ ขฺยาโต คาโม, โส นิคโม นาม, อติเรโก คาโม นิคโม, ภุสตฺโถ นิ, สญฺญาสทฺทตฺตา รสฺโสฯ

อุปภุญฺชิตพฺพโภคมนุสฺสาทีหิ ( ) [(อิโภฺย) (?)] วฑฺฒิโต อธิโก คาโม นิคมโตปิ อธิกตรตฺตา ‘‘อธิภู’’ติ อีริโต กถิโต, อธิโก ภวตีติ อธิภูฯ

๒๒๖. ทฺวยํ คามาทิปริยนฺตภาเคฯ สิ พนฺธเน, โมฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โมฯ

ทฺวยํ อาภีรกุฎิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร ๑๒.๒๐)]ฯ ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโสฯ โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โกฯ

ปุรวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๓. นรวคฺควณฺณนา

๒๒๗-๒๒๘. โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิฯ มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฎฺฐคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ, สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]ฯ ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกมหาสาวกจกฺกวตฺติโน จ อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปญฺญายิํสูติ เอเก, อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย มนุสฺสา, เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสทา, เต โลภาทีหิ อุสฺสทตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทีหิ อุสฺสทตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสาติ วทนฺติ, มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฎฺฐานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรตาย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติ, ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, อุสฺสปจฺจโยฯ มนุโน อปจฺจํ มานุโส, อุโสฯ มร ปาณจาเค, โจ, มจฺโจ, ปพฺพชฺชาทินา วา ตฺยปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จฯ ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา โจ, ทฺวิตฺตํฯ มนุโน อปจฺจํ มานโวฯ มาณโวปฺยตฺร, ณโวฯ มนุมฺหา ชาโต มนุโชฯ นี นเย, เนตีติ นโร, อโรฯ ปุส โปสเน, โณ, ปุเรตีติ วา โปโสฯ ปุร ปูรเณ, โส, อุสฺโสตฺตํ, รโลโปฯ ปุนาตีติ ปุมา, ปุ ปวเน, โม, สิสฺสาฯ ปุเรตีติ ปุริโส, โปริโส จ, อิโส, รสฺสสฺส ทีฆตาย ปูริโส จฯ เอตฺถ จ มนุสฺสาทิปญฺจกํ อิตฺถิยมฺปิ วตฺตเต, นราทโย ตุ ปุเมเยว วิสิฎฺฐลิงฺคตฺตาฯ ตตฺร มนุสฺส มานุส มนุช มาณเวหิ นทาทิตฺตา อีปจฺจโย, เอกสการโลโป, มนุสี, มานุสี, มนุชี, มาณวีฯ มจฺจา, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโยฯ

วิทฺทสุปริยนฺตํ ปณฺฑิเตฯ ปณฺฑา พุทฺธิ สญฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ตรตฺยาทิฯ ปฑิ คติยํ วา, โตฯ พุชฺฌตีติ พุโธฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา, วิท ญาเณ, โว, สิสฺสาฯ ภู สตฺตายํ, อตฺเถ วิภาเวติ ปกาเสติ สีเลนาติ วิภาวี, ณีฯ ราคาทโย สเมตีติ สนฺโต, โต, สุนฺทโร อนฺโต อวสานเมตสฺสาติ วา สนฺโตฯ สุนฺทรา ปญฺญา ยสฺส สปฺปญฺโญฯ กินฺนาม น วินฺทตีติ โกวิโท, เนรุตฺโต, กุํ ปาปํ วินฺทตีติ วา โกวิโทฯ ธี ปญฺญา ยสฺสตฺถีติ โส ธีมา, โสภนํ ฌายตีติ สุธี, เฌ จินฺตายํฯ ฌสฺส โธ, อี, สุนฺทรา ธี ยสฺสาติ วา สุธีฯ กวิ วณฺเณ, อิ, อิตฺถิยํ กวี จ, กุ สทฺเท วา, อิ, กวิฯ พฺยญฺชยตีติ พฺยตฺโต, อญฺช คติยํ, โตฯ ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จฯ วิสิฏฺโฐ อตฺตา ยสฺสาติ วา พฺยตฺโตฯ จกฺข ทสฺสเน, ยุ, วิจกฺขโณ, วิจาเรตีติ วา วิจกฺขโณ, เนรุตฺโตฯ วิคโต สารโท เอตสฺมาติ วิสารโทฯ

๒๒๙. เมธา ธารณา มติ ปญฺญา ยสฺสาติ เมธาวี, วีฯ อติสยมติยุตฺตตาย มติมาฯ ปญฺญาย โยคโต ปญฺโญฯ วิเสสํ ชานาติ สีเลนาติ วิญฺญู, รูฯ วิท ญาเณ, อุโร, วิทุโร [วิทูโอ (ก.)]ฯ รูปจฺจเย วิทูฯ ธีโยคา ธีโร, โรฯ วิสิฎฺฐทสฺสนสีลตาย วิปสฺสี, ณีฯ โทสํ ชานาตีติ โทสญฺญู, รูฯ พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, โตฯ ทุ คติยํ, อ, อุสฺสาโว [ทุ คติยํ อพฺโพ (สูจิ)], ทพฺโพฯ วิท ญาเณ, ทสุฯ

๒๓๐-๒๓๑. มหิลานฺตํ อิตฺถิสามญฺเญฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, นทาทิฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, เกสเวโส, ตํโยคา สีมนฺตินี, อินีฯ นรสฺสายํ นารี, อิทมตฺเถ โณฯ ติฎฺฐติ คพฺโภ ยสฺสํ, สา ถีฯ ธา ธารเณ วา, วณฺณวิกาโร, อีฯ พนฺธ พนฺธเน, อู, พนฺธสฺส วธาเทโส จ [ณฺวาทิ ๓], วธูสทฺโท สุณิสาภริยานมฺปิ วาจโกฯ วน สมฺภตฺติยํ, โต, อิการาคโม จฯ องฺค คมนตฺโถ, ยุ, องฺคนา, วิสิฎฺฐนาริยมฺปิ องฺคนา, ตทา กลฺยาณงฺคนารีลกฺขโณเปตํ ปสตฺถํ หตฺถปาทาทิกมงฺคมสฺสตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ องฺคา กลฺยาเณ นปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๙๒]ฯ วิรูเปสุปิ มโท ราคมโท ยสฺสา สา ปมทา, วิสิฎฺฐนาริยํปฺยตฺร ปมทา, ตทา ปกฏฺโฐ มโท รูปโสภคฺคชนิโต เจโตวิกาโร ยสฺสา สา ปมทาฯ รูปลาวณฺยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรี, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ กมนียวุตฺติตาย กนฺตา, กมุ กนฺติยํ, โตฯ กนฺติโยคา วา กนฺตา, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ รมยติ วิโนทยติ นายกํ, สา รมณี, นนฺทาทีหิ ยุ, นทาทิ, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ ทย รกฺขเณ, กมฺมนิ โตฯ อปฺปํ พลํ ยสฺสา สา อพลา, อปฺปตฺโถยํ อกาโรฯ มาตุยา คาโม วิย คาโม ยสฺสา สา มาตุคาโม, มาตา วิย คจฺฉตีติ วา มาตุคาโม, คมุ คมเน, โณ, มาตา วิย คสตีติ วา มาตุคาโม, คส อทเน, โม, มาตา วิย คายตีติ วา มาตุคาโม, คา สทฺเท, โมฯ มหี วิย สุจิํ อสุจิมฺปิ ลาตีติ มหิลา, มหนฺเตสุ พหูสุปิ รตฺตจิตฺเตสุ อิลติ คจฺฉตีติ วา มหิลา, อิล คมเน, มห ปูชายํ วา, อิโร, ลตฺตํ, อา, มหิลาฯ มเหลาปฺยตฺรฯ

ติกํ วิสิฎฺฐนาริยเมวฯ ลล วิลาเส, นนฺทาทีหิ ยุฯ ลล อิจฺฉายนฺติ จุราทิคณโต วา ยุฯ ภยปกติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ, ‘‘ภีรุ อตฺเต ชเน’ตฺถิย’’นฺติ รภโสฯ อติสยิตกามา กามินี, กาโม สิงฺคารรูโป มโท ยสฺสาตฺถีติ อินี, สพฺพตฺเรวํฯ วามโลจนา, ภาวินี, นิตมฺพินี, รามาอิจฺจาทีนิปิ วิสิฎฺฐนารีนามานิฯ

ทฺวยํ ปฐมวยสิ วตฺตมานายํฯ

อฎฺฐวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กญฺญกา;

สมฺปตฺเต ทฺวาทเส วสฺเส, กุมารีตฺย’ภิธียเต [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๘]ฯ

อิห ตฺวเภโทปจาเรเนกตฺตํฯ อญฺเญ ปนาหุ ‘‘กญฺญาสทฺโทยํ ปุมุนาภิสมฺพนฺธปุพฺพเก สมฺปโยเค นิวตฺเตตี’’ติฯ กุมาร กีฬายํ, จุราทิ, กุมารยตีติ กุมารี, อ, นทาทิ, สกตฺเถ โก, ณฺวุนา วา สิทฺโธฯ กมนียเตติ กญฺญา, กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, โย, นฺยสฺส ญตฺตํ, อ, อาฯ

ยุวสทฺทโต ปาฎิปทิกโตติ, ยุวติฯ วริตฺถิปริยายสามญฺเญปิ ยุวติสทฺโท ปกตฺยนฺตรมตฺถีติฯ ตร ตรเณ, ยุ, อุตฺตํ, อี จฯ

๒๓๒. สาภิเสกา ลทฺธาภิเสกา ราชิตฺถี มเหสี นาม, มห ปูชายํ, กมฺมนิ อิโส, อิสฺเส, ตโต อี, มหติโย ราชิตฺถิโย อีสติ อภิภวตีติ วา มเหสี, อีส อิสฺสริเย, อีฯ มเหสิโต อญฺญา ราชนาริโย โภคินิโย โภคโยคา, อี, อินี จฯ ยานารี ปุริสสฺส สงฺเกตํ ยาติ, สา ‘‘ธวตฺถินี, อภิสาริกา’’ติ โจจฺจเตฯ ธวํ ปติํ อตฺถยติ อิจฺฉตีติ ธวตฺถินี, อตฺถ ยาจนิจฺฉาสุ, อินี, อสตีวิเสโสฯ สร คติยํ, อภิสรติ สงฺเกตนฺติ, ณฺวุฯ

๒๓๓. ฉกฺกํ เวสิยํฯ จตุสฎฺฐิกลากุสลตาย, สีลรูปาทิมตฺตาย จ คณฺยเต อาทียเต คณิกา, คณ สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ เวโส อากปฺโป, เตนาติโสภเต, กมฺมเวเสหิ วา อิจฺฉียเตติฯ อติโสภเน, อิจฺฉตฺเถ วา ยปจฺจโยฯ วณฺณสมฺปนฺนา ทาสี วณฺณทาสี, ทาสิมฺปิ หิ วณฺณสมฺปนฺนํ เกจิ สามิกา ธนโลเภน คณิกํ กโรนฺติฯ นครํ โสเภตีติ นครโสภินีฯ รูเปน อุปชีวตีติ รูปูปชีวินีฯ อติสยเวสยุตฺตตาย เวสีฯ

ทฺวยํ อสตีสามญฺเญฯ กุลานิ อฎติ นาสยตีติ กุลฎาฯ พนฺธมนุพนฺธํ กายตีติ พนฺธกี, นทาทิฯ

๒๓๔. จตุกฺกํ อุตฺตมนาริยํฯ วโร อาโรโห โสณิ ยสฺสา สา วราโรหาฯ อุตฺตมคุณโยคา อุตฺตมาฯ โสณิคารเวน มตฺตคโช วิย พนฺธนคามินี มตฺตกาสินี, กส คติยํฯ วรวณฺณโยคา วรวณฺณินี, อินีฯ

‘‘สีเต สุโขณฺหสพฺพงฺคี, คิมฺเห ยา สุขสีตลา;

ภตฺตุ ภตฺตา จ ยา นารี, สา ภเว วรวณฺณินี’’ติฯ รุทฺโท;

ทฺวยํ อขณฺฑิตจริตฺรายํฯ ปติ สามิโกว กมนีโย ยสฺสา ปติพฺพตา, ปติมฺหิ วตมสฺสาติ วา ปติพฺพตาฯ อส ภุวิ, อนฺโต, อี, อาทิโลโปฯ สเมตีติ วา สตี, สมุ อุปสเม, อนฺโต, อีฯ

ทฺวยํ กามรตฺตราชปุตฺตาทิโน กุลสฺส นิยตปติยํฯ กุลานุรูปา อิตฺถี กุลิตฺถี, กุลํ ปาเลติ รกฺขตีติ กุลปาลิกา, ณฺวุฯ

๒๓๕. ทฺวยํ มตภตฺติกายํฯ วิคโต ธโว ภตฺตา ยสฺสา วิธวาฯ ปติ สุญฺโญ นฏฺโฐ ยสฺสาติ ปติสุญฺญาฯ

ทฺวยํ อตฺติจฺฉาย ปตฺยนฺเวสินิยํ กญฺญายํฯ ปติํ วรติ คเวสตีติ ปติมฺพรา, ทุติยายาโลโปฯ สยเมว ปติํ วรตีติ สยมฺพรา, ปฐมายาโลโป, วร ปตฺถนายํฯ

จตุกฺกํ วิชาตายํฯ วิชนี คพฺภวิโมกฺขเน, โต, วิชายิตฺถาติ วิชาตาฯ สู อภิสเว, โตฯ ชาตํ อปจฺจํ ปุตฺโต เอติสฺสาติ ชาตาปจฺจาฯ ปสูตาว ปสูติกา, กปจฺจโย, อิตฺตญฺจฯ

๒๓๖. ทฺวยํ ทูติยํฯ ยา เปสียเต, สา ทูตี, ทุ คมเน,ติ, อีมฺหิ ทูตีฯ สญฺจารยติ ยถาภิมตนฺติ, ณฺวุฯ

ติกํ ทาสิยํฯ ทุ กุจฺฉิตํ อสติ ภกฺขตีติ ทาสี, อี, ทียนฺเต ตายาติ วา ทาสี, ทา ทาเน, โส, อี จฯ จิฎ เปสเน, กมฺมนิ โณ, อีฯ กุฎํ อุทกกุมฺภํ ธาเรตีติ กุฎธาริกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ สุภาสุภนิรูปินิยํ สํวริกาทิมฺหิฯ วร คติยํ, กตฺตริ อินีฯ สุภาสุภสฺส อิกฺขณํ นิรูปนํ ยสฺสาตฺถีติ, อิ, สกตฺเถ โกฯ อิเม ทฺเว สทฺทา ตุลฺยตฺถาฯ

ยา สยํ ขตฺติยชาติ ยสฺส กสฺสจิ ภริยา, สา ขตฺติยานี, ขตฺติยา จฯ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ขตฺติยานี, อาโน, อีฯ ณมฺหิ ขตฺติยาฯ

๒๓๗. ปชฺชํ อคฺคิสกฺขิปุพฺพกตปาณิคหิตายํ ภริยายํ, อญฺญตฺร ตูปจาราฯ ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณฯ ชายติ ปุตฺโต ยายาติ ชายา, ชน ชนเน, โย, ชนิสฺส ชา จ, อา, ชยตีติ วา ชายา, ชิ ชเย, โย, ชิสฺส ชา, อา, ชายาฯ กล สงฺขฺยาเน, อตฺโตฯ ฆรํ เนตีติ ฆรณี, ณตฺตํฯ ภริตพฺพโต ภริยา, ภร ภรเณ, โยฯ ปิยายิตพฺพโต ปิยา,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ ปชํ ปุตฺตํ ปาเลตีติ ปชาปติ, ปา ปาลเน,ติ, อาตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ ฯ ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาฯ ปฐโม ภตฺตา, ภริยา ทุติยาฯ สามิกสฺส ปาเท ปริจรตีติ ปาทปริจาริกา, ณฺวุฯ ปตินี, ปาณิคหิตา, สหธมฺมินีติปิ ตสฺสาเยว นามานิฯ

๒๓๘. ติกํ สขิยํฯ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ สห ขายติ ปกาสตีติ สขี, สหปุพฺโพ ขา ปกาสนกถเนสุ, อีฯ อล ภูสเน อาปุพฺโพ, อิฯ วยสา ตุลฺยา วยสา, ตุเลฺย สญฺญายํ โส [ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺเต ยปจฺจโย ทิสฺสติ]ฯ

ชโรวุจฺจติ โจรสฺสามิโก, ตสฺสายํ ชารี, โณ, อีฯ สามิกํ อติกฺกมฺม อญฺญตฺร จรตีติ, อินีฯ

๒๓๙. ปุเม ตูติ ลิงฺคนฺโต ตุสทฺโท น ปุพฺพํ ภชเตฯ อร คมเน, ตุ, อรสฺสุตฺตํฯ รติยา ชายตีติ รโช, ติโลโปฯ ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผํฯ

ติกํ รชสฺสลายํฯ อุตุโยคาอุตุนี, อินีฯ รชโยคา รชสฺสลา, สโลฯ ปุปฺผวนฺตตาย ปุปฺผวตีฯ ถีธมฺมินี, อวี, อตฺเตยี, มลินี, อุตุมตี, อุทกีอิจฺจาทีนิปิ ตสฺสา นามานิฯ

ติกํ คพฺภินิยํฯ ครุ อลหุโก คพฺโภ กุจฺฉิ เอติสฺสาติ ครุคพฺภาฯ อาปนฺโน ปตฺโต คพฺภฏฺโฐ สตฺโต เอตายาติ อาปนฺนสตฺตาฯ คพฺภโยคา คพฺภินีฯ

ติกํ เยน เวฐิโต คพฺโภ กุจฺฉิยํ ติฎฺฐติ, ตตฺราสเยติ ขฺยาเตฯ คพฺโภ อาสยเต ติฎฺฐตฺยตฺราติ, โณฯ ชรํ เอตีติ ชลาพุฯ อุ, รสฺส โล, ยสฺส โพ, ชราปุพฺโพ อิ คติยํฯ กลํ ชรตํ ลาตีติ กลโล, กล สงฺขฺยาเน วา, อโลฯ

๒๔๐-๒๔๑. สตฺตกํ ภตฺตริฯ ธู กมฺปเน, สนฺตาสํ ธุโนตีติ ธโว, อฯ สํ เอตสฺสตฺถีติ สามิโก, อามิปจฺจโย, สกตฺเถ โก, อิปจฺจโย วา, นิคฺคหีตสฺส โม, อสฺส จ ทีโฆ, สามิโกฯ ภร ภรเณ, ภรตีติ ภตฺตา, ริตุฯ กมุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต จา’’ติ นฺตตฺตํฯ ปา รกฺขเณ, อติ, ปติฯ วร อิจฺฉายํ, อ, วโรฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ

รติการณตฺตา ปติโน อุป อุปปติ, สมาเส กเต อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานภูโต วา ปติ อุปปติฯ ชร วโยหานิมฺหิ, ชียนฺเต อเนนาติ ชาโร, ทาโร จฯ

สตฺตกํ ปุตฺเตฯ นรเก น ปตนฺตฺยเนน ชาเตนาติ อปจฺจํ, ปต คติยํ, โย, ตฺยสฺส โจ, น ปตติ น วิจฺฉินฺทติ วํโส เอเตนาติ วา อปจฺจํ, ปุตฺเต, ธีตริ จ นิจฺจนปุํสโกยํฯ ปู ปวเนฯ ปุนาติ ปิตโร เตนาติ ปุตฺโตฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ โตฯ ปูเรตีติ วา ปุตฺโตฯ อตฺตโต ชาโต อตฺรโช, ‘‘อตฺตโช’’ติปิ ปาโฐฯ สุยเตติ สุโตฯ สุ อภิสเว, สุณาตีติ วา สุโต, โต, สุ สวเนฯ ตนุมฺหา ชาโต ตนุโช, ตนโย จ, โย, ตโนติ มุทนฺติ วา ตนโย, อโยฯ สูยเตติ สูนุ, กมฺมนิ นุ, สู ปสเวฯ

ปุตฺตาทโย สูนุปริยนฺตา ธีตริ วตฺตมานา อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ ทุหิตา, ธีตา จ สทา นาริยเมวฯ ทุห ปปูรเณ, ราตุ, โอตฺตาภาโว, อิการาคโม จฯ ธา ธารเณ, ราตุ, อาสฺสีฯ ปุตฺตาทโย จ เต สามญฺเญเนว กุณฺฑโคลกาทีนํ วาจกาฯ สวณฺณายํ ตุ อูฒายํ สชาโต สยํ ชนิโต สุโต โอรโส นามฯ สชาตสทฺเทน กุณฺฑกโคลกขตฺตาทิพฺยวจฺเฉโทฯ ชีวติ ภตฺตริ ชารโช สุโต กุณฺฑาโขฺยฯ มเต ภตฺตริ ชารโช โคลกาโขฺยฯ อริยาสุทฺทโช สุโต ขตฺตา นาม [ขตฺตา อริยาสุทฺทานํ (อมร ๒๐.๓)]ฯ อาทินา มาคธาทีนํ คหณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อมเต ชารโช กุณฺโฑ,

มเต ภตฺตริ โคลโก’’ติ [อมร ๑๖.๓๖]ฯ

‘‘มาคโธ สุทฺทขตฺตาโช’’ติ [อภิธานุ ๕๐๓ คาถา] จฯ

อุรสา มนสา นิมฺมิโต, อุรสทฺทา ตติยนฺตา นิมฺมิตตฺเถ โณ, นิวิฎฺฐตฺตา เตน นิมฺมิโตติ วุจฺจติฯ อุรสิ ภโวติ วา โอรโสฯ

๒๔๒. จตุกฺกํปติปตินีนํ ยุเค, ‘‘ทารา ปุเม พหุตฺเต จ, ทํ กลตฺเร นปุํสเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๓๘] อมรมาลา, ชํสทฺโท ตฺวพฺยโย ทารวจโนฯ ตสฺมา ‘‘ชมฺปติ, ทมฺปตี’’ติปิ ภวิตพฺพํ, อิธ ปน กจฺจายนมเตโนทาหฎาฯ ชายา จ ปติ จ ชายาปติฯ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ ชายา จ ปติ จ ชานิปติ, ตถา ชายมฺปติอาทโย, ชายาสทฺทสฺส ปติมฺหิ ปเร ชานิ, ตุทญฺจ, ชายญฺจ ยทาทินาฯ

ติกํ นปุํสเกฯ วิคโต ราคสฺสโว ยสฺมา วสฺสวโรฯ สุ สวเน, อโรฯ ปณ พฺยวหาเร, โฑ, ปฑิ ลิงฺคเวกเลฺย วา, ภูวาทิฯ น อิตฺถี น ปุมา นปุํสกํ, นิรุตฺตินเยน อิตฺถิปุมานํ ปุํสกภาโว, นสฺส จ ปกติฯ ตติยาปกติ, สณฺโฑ, กลีพนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ ตติยา ปกติ ตติยปฺปกาโร, สมชาติเก อิตฺถิปุริเส อเปกฺขิตฺวา ตติยตฺตํ ปการสฺสฯ ปฐมา หิ ปกติ อิตฺถี, ทุติยา ปกติ ปุริโส, อิตรปกติ ตติยา ปกติฯ

๒๔๓. ฉกฺกํ ญาติมตฺเต, พนฺธุเยว พนฺธโว, อ, อุสฺสาโวฯ พนฺธตีติ พนฺธุ, อุฯ สสฺส อตฺตโน ชโน สชโนฯ สมานํ โคตฺตํ กุลํ อสฺสาติ สโคตฺโต, สมานสฺส สภาโวฯ ญา อวโพธเน, กมฺเมติ, ญาติเยว ญาตโก, อตฺตํ, สกตฺเถ โก จฯ สุสทฺโทปฺยตฺร [สฺว (อมร ๑๖.๓๖)]ฯ

ทฺวยํ สตฺตปุริสาวธิเกสุ นิกฎญาตีสุฯ โลหิเตน สมฺพนฺโธ สาโลหิโต, สมฺพนฺธสฺส สาเทโส, ปุพฺพนิปาโต จ, สมานํ ปิณฺฑทานํ ยสฺส สปิณฺโฑ, สนาภโยปฺยตฺร [นาภิ สตฺตปุริสาวธิกกุเล (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๓๓)]ฯ ติกํ ปิตริฯ ตา ปาลเน, โต กตฺตริฯ ชนยตีติ ชนโก, ณฺวุฯ ปา รกฺขเณ, ริตุ, อสฺสิตฺตํฯ

๒๔๔. ฉกฺกํ มาตริฯ อม ปูชายํ, กมฺมนิ โม, โพ จ, อมฺมา, อมฺพาฯ ชนยตีติ ชนนี, ยุ, นทาทิฯ มาน ปูชายํ, ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ราตุ, ปาตีติ วา มาตา, ปาติสฺส โมฯ ชเนตีติ ชเนตฺติ,ติฯ ชเนตีติ ชนิกา, ณฺวุ, อิตฺตํฯ

อปฺปธานภูตา มาตา อุปมาตา, กุมาเร ธาเรตีติ ธาติฯ ธา ธารเณ,ติฯ ชายาย ภริยาย ภาติโก กนิฏฺโฐ จ เชฏฺโฐ จ สาโล นาม, สสฺส อตฺตโน เอสา สา, ภริยา, ตสฺสา ภาตา สาโล, ชายาย ภาตริ อโลฯ สร คติจินฺตาหึสาสุ วา, โณ, ลตฺตํ, สาล วิตกฺเก วา, จุราทิฯ

๒๔๕. สามิโน ภตฺตุ ภคินี นนนฺทา นาม, น นนฺทตีติ นนนฺทา, อตฺตาภาโว นสฺส วิภาสาธิการาฯ นนฺท สมิทฺธิยํ, ภูวาทิฯ

ทฺวยํ อยฺยิกายํฯ มาตุยา มาตา มาตามหีฯ ปิตูนํ ปิตริ จ มาตริ จ อามหํ ยทาทินา, นทาทิฯ อรห ปูชายํ, ณฺวุ, รหสฺส โย, อย คติมฺหิ วา, ณฺวุ, อยฺยิกาฯ

มาตุยา ภาตา มาตุโล นาม, มาตุยา ภาตา มาตุโล, มาตุ ภาตริ อุลปจฺจโยฯ อสฺส มาตุลสฺส ปชาปติ ชายา มาตุลานี นาม, มาตุลสฺส ภริยา มาตุลานี, มาตุลภริยายํ อาโน, นทาทิ, อถ วา มาตุลสฺส เอสา มาตุลานี, อี, อสฺส อาโนฯ

๒๔๖. ชายาปตีนํ ทฺวินฺนํ ชนนี มาตา สสฺสุ วุตฺตา, สส คติหึสาปาเนสุฯ ตปฺปิตา เตสํ ชายาปตีนํ ปิตา ปน สสุโร นาม, สสธาตุมฺหา อุโรฯ ภคินิยา ปุตฺโต ปน ภาคิเนยฺโย นาม, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, เณยฺโยฯ

๒๔๗. ทฺวยํ สุตสฺส, สุตาย จ ปุตฺเตสุฯ นห พนฺธเน, ริตุ, นี นเย วาฯ ปุตฺตสฺส ปุตฺโต ปปุตฺโต, ตฺตโลโป, อุสฺสตฺตญฺจฯ สามิภาตา เทวโร นาม, อถ วา สามิภาตา กนิฏฺโฐ สามิโน ภาตา เทวโร นามฯ เชฏฺโฐ ตุ สสุโร เอโวจฺจเตฯ ทิวุ กีฬายํ, อโรฯ

ทฺวยํ ธีตุปติมฺหิฯ ชน ชนเน, ริตุ, อสฺสาตฺตํ, นสฺส มาเทโส จฯ ทฺวยํ ปิตุปิตริฯ ปิตุโน ปิตา ปิตามโหฯ

๒๔๘. หุสานฺตานิ ปเทน ปเทน นามานิฯ มาตุยา ภคินี มาตุจฺฉา, จฺโฉฯ ปิตุโน ภคินี ปิตุจฺฉา, ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา ภเวตฺยตฺโถฯ

ปิตามหสทฺโท น เกวลํ ชนกปิตรเมว วทติ, อถ โข ชนกปิตุปิตาทโยปีติ เอตฺถาปิ ‘‘ปปิตามโห’’ อิจฺจุทาหโฎฯ ปิตุโน อยฺยโก ปยฺยโก, ตุโลโปฯ สุ สวเน, ณฺหาฯ ณิสมฺหิ สุณิสาฯ สมฺหิ หุสา, หตฺตํฯ สพฺพตฺร ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาฯ

๒๔๙. จตุกฺกํ เอโกทเร ภาตริฯ สมาโนทเร ฐิโต โสทริโย, สมานสฺส โสฯ สมาโน คพฺโภ สคพฺโภ, ตตฺร ภโว สคพฺโภ, โณฯ สมาโนทเร ชาโต โสทโรฯ สมาโนทเร ชาโต สหโชฯ สหสทฺโท ตุลฺยวจโนฯ

มาตาปิตู เต ทฺเว ชนา ปิตโร วุจฺจนฺเตฯ อุภินฺนมฺปิ ชนกพฺยปฺปเทสนิยตตฺตา อเภทวจนิจฺฉายํ ปิตุตฺตมตฺเถวฯ นนฺวเภทา ชาติ, ตสฺสา โจภยตฺร สตฺตาเทกตฺตํ, น จ ชาติยา ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ, อทพฺพตฺตา พหุวจนํ น สิยาติ? เนส โทโส, น หิ ชาติปทตฺถิกสฺส น ทพฺพํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส วา น ชาตีติฯ กินฺตุภเยสํปฺยุภยปทตฺโถ อิหาตฺถวิเสโสฯ ชาติปทตฺถิกสฺส ชาติ ปธานภูตา ทพฺพํ คุณภูตํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส ตุ วิปริยโย, ตตฺร ชาติวจนิจฺฉายํ ทพฺเพ วิย ลิงฺคสงฺขฺยา วตฺตพฺพา, ตสฺส จ พหุตฺตา พหุวจนํฯ ปุพฺเพ วิยาเภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา วุจฺจนฺเต, ชญฺญตฺตญฺหิ ปุตฺตพฺยปเทสนิยตํ ธีตริปฺยตฺถิ, วิปริยเย ตุ น ภวตฺยนภิธานโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺตธีตโรติ ภวติฯ

๒๕๐. สสฺสุ จ สสุโร จ สสุราติ วุจฺจนฺเตฯ ตทปจฺโจหนสมฺพนฺธินิพนฺธนา หิ พฺยปฺปเทโส สสฺสุยมฺปิ ฐิโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ตุ ปุพฺเพ วิย ปจฺจตฺถํ สทฺทนิเวโสฯ ภาตา จ ภคินี จ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอกคพฺโภสิตตฺตํ ภาตุพฺยปฺปเทสนิยตํ ภคินิยํปฺยตฺถิฯ ตโต เอกคพฺโภสิตตฺตสฺสาเภทวจนิจฺฉายํ อุโภ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอตฺถ จ สพฺพตฺราปิ วิรูเปกเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ทุวิโธ หิ เอกเสโส สรูปาสรูปวเสนฯ ตตฺร สรูเปกเสเส พหุวจนเมว, อิตรตฺร ปน ทฺวิวจนํ, ยถา ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปํ, มาตา จ ปิตา จ ปิตโรติฯ

พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ตีณิ วยานิฯ ตตฺร ติกํ พาเลฺยฯ ทฺวยํ โยพฺพเนฯ พาลสฺส ภาโว พาลตฺตํ, ตฺตํฯ ตาปจฺจเย พาลตาฯ ณฺยมฺหิ พาลฺยํ, อถ วา พล ปาณเน, พลนฺติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ปณนฺตีติ พาลา, พลฺยนฺเต สํวรียนฺเตติ วา พาลา, พล สํวรเณฯ เตสํ ภาโว พาลตฺตาทิฯ ยุวสฺส ภาโว โยพฺพญฺญํ, โยพฺพนญฺจ, ภาเว ณฺโย, โณ จ, อถ วา ยุ มิสฺสเน, ยุ, อุสฺส อุวาเทโส, วุทฺธิฯ เตสํ ภาโว โยพฺพญฺญาทิฯ

๒๕๑. เย ชรากตา สุกฺกา เกสาทโย, เต ปลิตํ นาม สิยุํ, เตสํ วา ยํ สุกฺกตฺตํ, ตํ ปลิตํ นามฯ ปจ ปาเก, อิโต, จสฺส ลตฺตญฺจฯ

ทฺวยํ วลิปลิตาทิมติ กายปริปาเกฯ ชียนฺติ วุฑฺฒา ภวนฺติ อสฺสํ ชรา, ชร วโยหานิมฺหิ, ชรา เอว ชรตา, สกตฺเถ ตาปจฺจโยฯ วิสฺสสาติปิ ชราย นามํฯ วิเสเสน สํสเต อโธ ปาตยตีติ วิสฺสสาฯ สํสติ’รยํ ปมาทตฺโถ, อวสํสนตฺโถ จ, อิห อวสํสนตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ

พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิฯ อิทานิ ตพฺพตินามานฺยาหฯ ตตฺร อทฺธํ ฉาปสามญฺเญฯ ปุถ, ปถ วิตฺถาเร, อุโก, ปุถุโก, ปล คมเน, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, ปิลฺลโกฯ ฉุป สมฺผสฺเส, อุสฺสาตฺตํ, ฉาโปฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาโรฯ พล ปาณเน, โณ, พาโล, ปู ปวเน, โต, สกตฺเถ โก, โปตโก, อิตฺถิยํ โปตกีฯ โปโต, สาโว, สาวโก, อพฺภโก, ฑิมฺโภ, สุสุโก, สุสุอิจฺจาทีนิปิ ฉาปสามญฺญตฺถานิฯ

๒๕๒. พาลสามญฺญวาจกานิ ทสฺเสตฺวา วิเสสพาลนามานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถุ’’จฺจาทิฯ อุตฺตาโน, อุตฺตานํ วา สยตีติ อุตฺตานสโยฯ กปจฺจเย อุตฺตานเสยฺยโกฯ ถนํ ปิวตีติ ถนโป, ฑิมฺภสทฺโทปฺยตฺรฯ

๒๕๓. สตฺตกํ ตรุเณฯ

อาโสฬสา ภเว พาโล, ตรุโณ ตุ ตโต ภเว;

วุทฺโธ ตุ สตฺตตฺยายุมฺหา, ตีณิ วยานิ ลกฺขเยฯ

ตร ตรเณ, อุโณฯ วยสิ โยพฺพเน ติฎฺฐตีติ วยฏฺโฐ, โต, ‘‘วโย พาลฺยาทิ ปกฺขี จ, โยพฺพนญฺจ วโย กฺวจี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๔๒] รุทฺโท, ทห ภสฺมีกรเณ, อโร, ยุ มิสฺสเน, อ, อุวาเทโส, สิสฺสากาโรฯ สส ปฺลุตคติมฺหิ, อุ, อสฺสุตฺตํ, สุสุ, ตรุณสฺส วา ปาฎิปทิกสฺส สุสฺวาเทโสฯ มนุโน อปจฺจํ มานโว, วณฺณวิกาโร, นสฺส ณตฺตํ, มาณโวฯ กุจฺฉายํ กปจฺจโย, มาณวโกติ สิทฺธํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อปจฺเจ กุจฺฉิเต มูเฬฺห, มนุโตสฺสคฺคิโก มโต’’ติ [มหาภาสฺส ๔.๑.๑๖๑] ทร วิทารเณ, ณฺวุฯ

ทฺวยํ สุขวฑฺฒิเต กุมาเร, สุโข กุมาโร สุกุมาโร, ขโลโป, สุเขน เอธติ วทฺธตีติ สุเขธิโตฯ ‘‘สุโขจิโต’’ติปิ ปาโฐ, สุขํ อุจิตํ สมฺปิณฺฑิตํ เอตฺถาติ สุโขจิโต, อุจ สมวาเยฯ

๒๕๔-๒๕๕. ทฺวิปาเทน วุฑฺฒสฺส นามานิฯ อายุมหตฺตํ ลาตีติ มหลฺลโก, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํฯ วฑฺฒ วฑฺฒเน, กตฺตริ โต, ตสฺส โฒ, ฑฺฒสฺส โฑ, อสฺสุตฺตํ, ธา คตินิวตฺติยํ, อิโร, ธสฺส ถตฺตํ, อิสฺส เอตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, กตฺตริ โต, ตสฺส อินฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, ณตฺตญฺจ, ชิณฺโณ, สกตฺเถ กมฺหิ ชิณฺณโกฯ ปกตํ วโย โยพฺพนมสฺสาติ ปวโยติปิ วุฑฺฒสฺส นามํฯ

วลินนฺตานิ ปาเทน นามานิฯ ตตฺร ติกํ เชฎฺฐภาตริฯ อคฺเค ปุเร กาเล, ปุพฺเพ จ กาเล ชายตีติ อคฺคโช, ปุพฺพโช จฯ อยญฺจ วุโฑฺฒ อยญฺจ วุโฑฺฒ, อยมิเมสํ วิเสเสน วุโฑฺฒติ เชฏฺโฐ, วุฑฺฒสทฺทา อิฎฺฐปจฺจโย, ‘‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’’ติ วุฑฺฒสฺส โชฯ อโลเป ปรสฺสาสวณฺณตฺตํฯ

ติกํ ปจฺฉาชาเต ภาตริฯ อยญฺจ ยุวา อยญฺจ ยุวา, อยมิเมสํ วิเสเสน ยุวาติ กนิฏฺโฐ, กนิโย [กณิฏฺโฐ กณิโย (ก.)] จฯ อิยิฏฺเฐสุ ยุวสทฺทสฺส กนาเทโส [กณาเทโส (ก.)]ฯ อนุ ปจฺฉากาเล ชาโต อนุโชฯ ชฆญฺเญ ปจฺฉากาเล ชาโต ชฆญฺญโชฯ อปรสฺมึ ปจฺฉากาเล ชาโต อปรโชติ ทฺเวปฺยตฺรฯ

วลิ สิถิลํ ตโจ จมฺมํ ยสฺส วลิตฺตโจ, ทฺวิตฺตํฯ วลิ จมฺมเมตสฺสตฺถีติ วลิโน, อิโนฯ อุตฺตานสยาทโย วลินนฺตา วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ, ยถา – อุตฺตานสโย พาโล, อุตฺตานสยา กุมารี, อุตฺตานสยํ นปุํสกํฯ

๒๕๖. ปญฺจกํ มตฺถเกฯ สิ สเย, โส, ทีโฆ จ, องฺเคสุ อุตฺตมงฺคตฺตา อุตฺตมงฺคํ, อุตฺตโม จ ตํ องฺคญฺจาติปิ อุตฺตมงฺคํฯ สีสญฺจ อุตฺตมงฺคญฺจ สีโสตฺตมงฺคานิฯ สิ เสวายํ, โร, เสวนฺติ เอเตนาติ สิโรฯ มุท โตเส, โธฯ สิสฺสากาโรฯ มส อามสเน, ตฺโถ, สกตฺเถ โก จ, มสิ ปริมาเณ วาฯ

ปชฺชทฺธํ เกเสฯ เก มตฺถเก เสติ ติฎฺฐตีติ เกโสฯ สตฺตมิยาโลโป, กติ เฉทเน, อโล, อสฺสุตฺตํฯ วล สํวรเณ, กมฺมนิ ณปจฺจโย, วาโลฯ อุตฺตมงฺเค สีเส รุหตีติ อุตฺตมงฺครุโหฯ มุทฺธนิ ชายตีติ มุทฺธโชฯ วาโล จ อุตฺตมงฺครุโห จ มุทฺธโช เจติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ จิกุโร, กโจติปฺยตฺรฯ จิ จยเน, กุร สทฺเท, อเนกตฺถตฺตา เฉทเนฯ วฑฺฒมาโน จิกรียเตติ จิกุโร, กจ พนฺธเน, อฯ

๒๕๗. กุสุมคพฺภา เกสา เกสจูฬา มุตฺติกาทินา พหิ สํยตา สนฺถตา ธมฺมิโล นามฯ เอกโต กตฺวา ธรียติ พนฺธียตีติ ธมฺมิโล, กมฺมนิ อิโลฯ ธมฺเมน นานาเทสิยมนุสฺสานํ สมาจาเรน อิลตีติ วา ธมฺมิโล, อิล คมเนฯ

ทฺวยํ กุมารานํ สิขาปญฺจเก, จูฬตฺตเยติ เกจิฯ กากานํ ปกฺขสณฺฐานตฺตา กากปกฺโขฯ สิขา เอว สิขณฺฑโก, สกตฺเถ โกฯ สิขาสิขณฺฑสทฺทานมเภทตฺตาเยว หิ ‘‘สิขณฺฑี, สิขี จา’’ติ โมโร วุตฺโตฯ

ปาโส, หตฺโถ จ อิเม ทฺเว เกสจเย เกสปริยายโต ปเร หุตฺวา เกสานํ กลาเป วตฺตนฺติ, น เกวลา, ยถา – เกสปาโส เกสหตฺโถ อิจฺจาทิฯ ปา รกฺขเณ, ปาติ รกฺขติ อวยเวติ ปาโส, โส, ปส พนฺธเนติ เกจิ, โณฯ หน คติยํ, อวยวา นิหนนฺติ เอตฺถาติ หตฺโถ, โถ, ปกฺโขปฺยตฺรฯ

ตาปสานํ วตีนํ ตหึ เกสจเย ชฎาสทฺโท วุจฺจติ, ชฎ ชฎเน, ชฎ สงฺฆาเต วา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ

๒๕๘. โปสิตภตฺตาทีหิ ยา พนฺฌเต, ตตฺร เวณี, ปเวณี จฯ วี ปชเน, ปชนํ คพฺภวิโมกฺโข, วี ตนฺตสนฺตาเน วา, ณีฯ ปกฺเข ปเวณีฯ

ทฺวยํ สีสมชฺฌฎฺฐจูฬายํฯ จูฬ สญฺโจทเน, จูฬ หาวกรเณ วา, อฯ สิขา วุตฺตาฯ เกสปาสีปฺยตฺร, นทาทิฯ

นารีนํ เกสมชฺฌมฺหิ ปทฺธติ อุชุคตมคฺโค สีมนฺโตติ มโต กถิโตฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, สี สเย วา, อนฺโต, มชฺเฌ มการวณฺณาคโมฯ

๒๕๙. ติกํ โลเมฯ ลู เฉทเน, วฑฺฒมานํ ลูยเตติ โลมํ, โมฯ ตนุมฺหิ รุหตีติ ตนุรุหํ, อฯ รุห ชนเน, รูห ปาตุภาเว วา, โม, หโลโป, โอตฺตญฺจ, ลู เฉทเน วา, โม, ลสฺส รตฺตํ, โรมํฯ อกฺขิมฺหิ ชาตํ โลมํ ปมฺหํ, ปขุมญฺโจจฺจเตฯ ปมิโนติ เตนาติ ปมฺหํ, ปปุพฺโพ มา ปริมาเณ, หปจฺจโยฯ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตํ ปขุมํ, อุโม, กโลโป จฯ

ปุมมุเข ปุริสานํ มุเข วุตฺตํ [ปวุฎฺฐํ (ก.)] โลมํ มสฺสุ นาม, มส อามสเน, สุ, มสฺสุฯ

ติกํ ภมุมฺหิฯ ภม อนวฎฺฐาเน, อู, มโลโป, ภูฯ อุมฺหิ ภมุ, กปจฺจเย ภมุโกฯ ภมุกสหจรณโต ภมุ ปุลฺลิงฺโคฯ

๒๖๐. ติกํ เนตฺโตทเกฯ ขิป เปรเณ, โป, อิสฺสตฺตํฯ เนตฺเต ชาตํ ชลํ เนตฺตชลํฯ อส อโธปตเน, สุ, อสฺสุฯ เนตฺตชลญฺจ อสฺสุ จาติ ทฺวนฺโทฯ อสฺสุ นปุํสเกฯ

ทฺวยํ อกฺขิปุตฺตลิกายํฯ เนตฺเต ทิสฺสมานา ตารา เนตฺตตาราฯ กญฺญาสทฺทโต ตทฺธิโต อปจฺจโย, กญฺญาสทฺทสฺส กนีนาเทโส, อิตฺถิกตาการปเร เก ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], กนีนิกาฯ ตารกาปฺยตฺรฯ

ฉกฺกํ มุขวิวเร, กวโย ปน ตทุปลกฺขิเตปิ สมุทาเย ยุชฺชนฺเตฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ ยุฯ มุ พนฺธเน, โข, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุขํฯ สพฺพธรกเต ปน ขญฺญเตติ ธาตุนา มุขนฺติ นิปาติตํ, ขนุ อวทารเณฯ ตุฑิ โตฑเน, อฯ ตนุ วิตฺถาเร วา, โฑ, อสฺสุตฺตํฯ วทติ เตนาติ วตฺตํ, โต, วุจฺจเต อเนนาติ วา วตฺตํฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โตฯ ลป วจเน, กรเณ ยุฯ อานนฺติ อสนฺติ อเนนาติ อานนํ, อน ปาณเน, ยุฯ อสฺสํปฺยตฺรฯ อส ภกฺขเนฯ กรเณ โสฯ

๒๖๑. อฑฺฒํ ทนฺเตฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชายเตติ ทฺวิโชฯ ลปเน มุเข ชายตีติ ลปนโชฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายติ ภกฺขมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ทส อทเน วา, ทสนฺติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ธาตฺวนฺตโลโปฯ ทมุ ทมเน วา, โตฯ ทํส ทํสเน, ทํสเต วิลิขฺยเต ภกฺขมเนนาติ ทํสโน, ยุฯ รท วิเลขเน, ยุ, รทโนฯ อมฺหิ รโทฯ

ทนฺตเภทสฺมึ ทนฺตวิเสเส ทาฐาสทฺโทฯ อิตฺถิลิงฺโคยํฯ ทํสธาตุโต โฐ, ทํสิสฺส จ ทา, ทาฐา, มุทฺธชทุติโยยํฯ อกฺขิโกฎีสุ วามทกฺขิณเนตฺตานํ อนฺเตสุ อปางฺโค วตฺตติ, สรีรงฺคสงฺขาตสฺส กณฺณสฺส อป สมีปํ อปางฺโคฯ

๒๖๒. จตุกฺกํ โอฏฺเฐฯ ทนฺเต อาวรติ ฉาทยตีติ ทนฺตาวรณํฯ อุส ทาเห, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ’’ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตานิ, โอฏฺโฐฯ คทฺรเภปฺยยํฯ อถ วา อุส ทาเห, ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตาทิ, อุภยตฺราปิ มุทฺธชทุติโย, อีสํ กิญฺจิ กาลํ ธาเรติ ภกฺขเมตฺถาติ อธโร, อีสตฺโถ หฺยตฺร อกาโรฯ

‘‘อ ปุเม มาธเว เญยฺโย, ปฎิเสเธ ตทพฺยยํ;

อีสตฺเถ จ วิรุทฺธตฺเถ, สทิสตฺเถ ปโยคโต’’ติฯ –

หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ ทสเน ทนฺเต ฉาทยตีติ ทสนจฺฉโทฯ เอตฺถ เกจิ อธรสทฺเทน เหฎฺฐิโมฎฺฐเมวาหุ, เตสํ วจนํ ‘‘เนตฺตนฺตาธรปาณิปาทยุคเลหิ’’จฺจาทีหิ มหากวิปโยเคหิ อสํสนฺทนโต น คเหตพฺพํฯ

ติกํ กโปเลฯ คฑิ วทเนกเทเส, อ, ธาตุปฺปกฺริยตฺถญฺหิ ธาตุปาฐวจนํ, สพฺพตฺราปฺเยวํฯ เกน ชเลน ปูริยเตติ กโปโล, อโล, กป อจฺฉาทเน วา, โอโล, กโปโล, นทาทิฯ คณฺฑีฯ อธรา อโธภาโค จุพุกํ นาม, จิพุกํปฺยตฺรฯ จิพุ โอลมฺพเก, ณฺวุ, อสฺสุตฺตํฯ

๒๖๓. ทฺวยํ คีวาย ปุโรภาเคฯ คล อทเน, กรเณ อ, คิล คิลเน วา, คิลติ อเนนาติ คโล, อิสฺสตฺตํฯ กณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, โฐ, กณฺโฐ, มุทฺธชทุติโยยํฯ

ติกํ เอกตฺถํฯ คา สทฺเท, อีโวฯ กํ สีสํ ธรตีติ กนฺธราฯ สิรํ ธรตีติ สิโรธรา, สิโร ธิยฺยเต อสฺสนฺติ วา สิโรธรา, ธา คตินิวตฺติยํ, อโรฯ

สุวณฺณมโย อาลิงฺโค มุรชเภโท, เตน สนฺนิภา สทิสา ยา คีวา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตํฯ อถ วา ยา คีวา ตีหิ เลขาหิ องฺกิตา ลกฺขิตา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตญฺจฯ กมฺพุ วุจฺจติ สุวณฺณํ, กมฺพุมเยน อาลิงฺเคน สนฺนิภา คีวา กมฺพุคีวา, กมฺพ สํวรเณ, อุ, กมฺพุฯ

๒๖๔. ติกํ ขนฺเธฯ อน คติยํ, โสฯ ภุชานํ สิโร มตฺถกํ ภุชสิโรฯ กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ, โส เอว ขนฺโธ กการสฺส ขการกรณวเสน, ขมติ ภารนฺติ วา ขนฺโธ, ขมุ สหเน, โต, ตสฺส โธ, มสฺส โน, นิคฺคหีตํ วา ฯ ตสฺสนฺธิ ตสฺส ขนฺธสฺส มชฺฌํ ชตฺตุ นาม, ยํ ขนฺธานํ มชฺเฌ ติฎฺฐติฯ ชน ชนเน, ชร วโยหานิมฺหิ วา, ตุ, ชตฺตุ, ตํ นปุํสกํฯ

ทฺวยํ พาหุมูเลฯ พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ อสฺส กจฺฉสฺส อโธภาคฎฺฐานํ ปสฺสํ วุจฺจติ, ทิส เปกฺขเน, อปจฺจโย, ทิสสฺส ปสฺสาเทโสฯ

๒๖๕. ติกํ พาหุมฺหิฯ วหติ อเนนาติ วาหุ, วาหุ เอว พาหุ, กุ [ณฺวาทิ ๖]ฯ ภุญฺชเต อเนนาติ ภุโชฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุฯ พาหุ จ ภุโช เจติ ทฺวนฺโท, เอเต ทฺเว ทฺวีสุ, อิตฺถิยํ ภุชาฯ วหติ ยายาติ พาหาฯ อปโรสทฺโทปฺยตฺร [อ ปาโรสทฺโทปฺยตฺร (ก.), อ ปเวฎฺฐสทฺโทปฺยตฺร (?)]ฯ

ติกํ หตฺเถฯ หส หสเน, โถฯ หร หรเณ วาฯ นกฺขตฺเตปฺยยํฯ กร กรเณ, อฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, อิฯ ปา รกฺขเน วา, ณิฯ กโร จ ปาณิ จ กรปาณโยฯ ปญฺจสาโข, สโยปฺยตฺรฯ

ปโกฎฺฐนฺโต หตฺถคณฺฐิ มณิพนฺโธ นามฯ ปโกฏฺโฐ นาม อามณิพนฺธํ กปฺปรสฺส อโธภาโคฯ มณิวิกติํ พนฺธติ เอตฺถาติ มณิพนฺโธฯ กุส อกฺโกเส, โฐ, ปโกฏฺโฐฯ

ทฺวยํ ภุชมชฺฌคณฺฐิมฺหิฯ กปุ หึสายํ, อโรฯ กุปฺปโรติปิ ปาโฐ, ตทา อสฺสุตฺตํฯ กปุ หึสายํ, โอณิ, กโปณิ, อิตฺถิยํฯ กโผณีปฺยตฺร, ตตฺถ ปสฺส ผตฺตํฯ

๒๖๖. ปาณิสฺส ปาณิตลสฺส สมฺพนฺธีนํ มณิพนฺธกนิฎฺฐานํ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ พหิฎฺฐานํ กรโภ วุจฺจติ, เยน กุมารกา สตฺถํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ ปหรนฺติ, กร หึสายํ, อโภ, กร กรเณ วาฯ

ทฺวยํ องฺคุลิมตฺเตฯ กรสฺส ปาณิสฺส สาขา กรสาขาฯ อคิ คตฺยตฺโถ, องฺค คมนตฺโถ วา, อุลิฯ อิตฺถิลิงฺโคยํ [(นทาทิ) (ก.)], องฺคุลิฯ

ตา องฺคุลิโย ปญฺจปฺปเภทา, ยถา – องฺคุฏฺโฐ ตชฺชนี มชฺฌิมา อนามิกา กนิฎฺฐา เจติ กมา สิยุํฯ องฺค คมนตฺโถ, อสฺสุตฺตํ, อคฺเค ปุเร ติฎฺฐตีติ วา องฺคุฏฺโฐ, นิคฺคหีตาคโม, อสฺสุตฺตญฺจฯ ตชฺช หึสายํ, ตชฺเชติ ยาย, สา ตชฺชนี, ยุ, นทาทิฯ มชฺเฌ ติฎฺฐตีติ มชฺฌิมาฯ นตฺถิ นามมสฺสาติ อนามิกา, สกตฺเถ โกฯ อติสเยน ขุทฺทกาติ กนิฎฺฐาฯ ยุวปฺปานํ กน, กณ วา อิยิฏฺเฐสุฯ

๒๖๗. ตชฺชนฺยาทีหิ ยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปสาริเต สติ ปเทสาทิกา จตสฺโส สญฺญา กมโต สิยุํ, ยถา – ตชฺชนียุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปเทโสฯ ทิส เปกฺขเนฯ มชฺฌิมยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ตาโล, ตล ปติฎฺฐายํฯ อนามิกาสหิเต องฺคุฏฺเฐ ตเต โคกณฺโณ, โคกณฺณสทิสตฺตา, ตปฺปมาณตฺตา วา โคกณฺโณ, อถ วา โคกณฺโณ นาม เอโก มิควิเสโส, ตกฺกณฺณสทิสปฺปมาณตฺตา โคกณฺโณ, ตาโล จ โคกณฺโณ จ ตาลโคกณฺณาฯ ลิงฺคเภทา ‘‘ตาลโคกณฺณวิทตฺถี’’ติ น วุตฺตํ, กนิฎฺฐายุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต วิทตฺถิ, วิตโนตีติ วิตตฺถิ, วิตตฺถิ เอว วิทตฺถิ, ตนุ วิตฺถาเร,ติ, ตสฺส โถฯ วิทตฺถิฯ ‘‘กมา ตโต’’ติปิ ปาโฐฯ

กุญฺจิโต สงฺโกจิโต ปาณิ ปสตาโขฺย, ปปุพฺโพ สร คติยํ, โตฯ ปมาณปฺปกรณโต วิตตญฺชลิเยวายํ กวีหิ อิจฺฉิโตฯ สมฺปุฎญฺชลิ ปนายํ, ปสาริตสหิตา [ปสาริตสหิตตฺตา (ก.)] ยสฺส องฺคุลิโย ภวนฺตีติฯ

กุญฺจิโต จ ตตงฺคุฏฺโฐ, สปตาโกติ สมฺมโต;

ปตาเกหิ ตุ หตฺเถหิ, สมฺปุฎญฺชลิ อิจฺฉิโตฯ

เทวตานํ ครูนญฺจ, ปิตูนญฺเจ’จฺฉิโต ปุเร;

อตฺถปฺปกรณาทีหิ, เภโท เญยฺโย ตหึ ตหึฯ

ยถา ชลญฺชลึ ททาติ, อญฺชลินา ปิวติ, เทโวยํ กตญฺชลิริติฯ ปุฎญฺชลิสฺส วา วกฺขมานตฺตา อิธ วิตตญฺชลิเยวฯ

๒๖๘. ติกํ สปฺปโกฏฺเฐ วิตตกเรฯ รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป, รตนํ, มณิพุทฺธาทีสุ จฯ กุก อาทาเน, อุ , ทฺวิตฺตํฯ หส ธาตุมฺหา โถ, โต วา, หตฺโถ, หตฺถสหิตตฺตา วา ปโกฏฺโฐ หตฺโถฯ

ทฺวยํ สมฺปุฎญฺชลิมฺหิฯ กรมโย ปุโฎ กรปุโฎ, อญฺช พฺยตฺติคติกนฺตีสุ, อลิ, อญฺชลิฯ กรปุโฎ จ อญฺชลิ เจติ กรปุฎญฺชลีฯ

ทฺวยํ นเขฯ กเร ชายติ รุหตีติ กรโชฯ นตฺถิ ขํ อินฺทฺริยํ เอตฺถาติ นโข, สญฺญาสทฺทตฺตา น อตฺตํ, อวิสยตฺตา วาฯ ปุนพฺภโว, กรรุโห, นขโรติปิ นขสฺส นามานิฯ

ทฺวยํ ปุฎงฺคุลิกเรติขฺยาเต มุฎฺฐิมฺหิฯ ขฎ อิจฺฉายํ, ณฺวุ, ขท หึสายํ วา, ทสฺส โฎฯ มุ พนฺธเน,ติ, ตสฺส โฐ, ทฺวิตฺตํฯ

๒๖๙. ปสฺสทฺวยวิตฺถตา ปสฺสทฺวเยปิ วิตตา ปสาริตา สหกรา สปาณโย ทฺเว พาหู พฺยาโม นาม, พฺยามียเต อเนนาติ พฺยาโม, วิปุพฺโพ ยาม อญฺเฉฯ อุทฺธํ อุปริ ตตา วิตตา ภุชา จ โปโส จ เตสํ สมุทิตานํ ปมาณสทิสํ ปมาณํ ยสฺส ตสฺมึ อุทฺธนฺตตภุชโปสปฺปมาเณ โปริสสทฺโท วตฺตติฯ ภุชสทฺเทน สหกรา ภุชา คยฺหเต, เอกสฺส ปมาณสทฺทสฺส โลโป, ปุริสสฺส ปมาณํ โปริสํฯ ปุริสสทฺโท เจตฺถ สกรภุชปุริสํ วทติ, ตีสุ, ยถา – โปริสํ ชลํ, โปริโส หตฺถี, โปริสี ยฎฺฐิฯ

๒๗๐. ทฺวยํ อุรสิฯ อุส ทาเห, โร, สโลโป, อร คติมฺหิ วา, อสฺสุกาโรฯ หร หรเณ, โย, รสฺส โทฯ โกฬํ [โกฎฺฐ (ก.)] , ภุชนฺตรํ, วกฺโขติปิ อุโรนามานิฯ ติกํ อุโรเชฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตโนติ อิจฺฉนฺติ ถโน, ตสฺส โถ, ถน เทวสทฺเท, ถน โจริเย วาฯ กุจ สงฺโกจเน, กุโจฯ ปโย ขีรํ ธาเรตีติ ปโยธโรฯ กุโจ จ ปโยธโร จาติ ทฺวนฺโทฯ

ถนคฺคสฺมึ ถนสฺส อคฺเค จูจุกํ, นปุํสเกฯ ‘‘จูจุโก โส กุจานน’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๗๗] ตุ รตนโกโส, จุ จวเน, อุโก, ทฺวิตฺตํ, ทีโฆ จ, จูจุกํ, จนฺจุ คติยํ วา, อุโก, นโลโป, อสฺสูกาโร, จูจุกํฯ

ทฺวยํ ปิฏฺเฐ กายสฺส ปจฺฉาภาเคฯ ปิฎ สทฺทสงฺฆาเตสุ, โตฯ อิตรตฺร ติ, ปิสุ เสจเน วาฯ

๒๗๑. ติกํ ตนุมชฺเฌฯ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌฯ ลค สงฺเค, อฯ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ จตุกฺกํ อุทเรฯ กุส อกฺโกเส, ฉิ, สสฺส โจฯ คห อุปาทาเน, อนิ, อีมฺหิ คหณี, คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ วา คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส, เตโชธาตุมฺหิ ปน ยถาภุตฺตาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณีฯ อุปุพฺโพ ทร คมเนฯ อุทรติ อุทฺธํ คจฺฉติ วายุ ยตฺราติ อุทรํฯ คุ สทฺเท, อโภ, ทฺวิตฺตาทิ, คพฺโภฯ ปิจณฺฑ ชฐร ตุนฺทาปฺยตฺรฯ

กุจฺฉิสมฺภเว กุจฺฉิฏฺเฐ โกฏฺโฐ, อนฺโต จาติ อิเม ทฺเว วตฺตนฺติ, กุส อกฺโกเส, โต, โฐ วาฯ อม คมนตฺโถ, โตฯ

๒๗๒. จตุกฺกํ กฎิยํฯ หนธาตุมฺหา ยุ, หสฺส ทฺวิตฺตํ, หสฺส โช, หนสฺส โฆ จ, ชฆนํฯ นิจฺฉเยน ตมตีติ นิตมฺโพ, ตมุธาตุมฺหา โพฯ สู ปสเว, ณิฯ กฎ วสฺสาวรเณสุ, กฎฺยเต อาวรียเต วตฺถาทีหิ กฎิ, อิ, เอเต ทฺเว นาริยํฯ เอตฺถ จ ชฆนสทฺเทน อิตฺถิกฎิยา อคฺคภาโค, นิตมฺพสทฺเทน อิตฺถิกฎิยา ปจฺฉาภาโค, เสสทฺวเยน กฎิสามญฺญํ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺจ ‘‘ปจฺฉา นิตมฺโพ ถีกฎฺยา, ชฆนํ ตุ ปุโร ภเว’’ติ [อมร ๑๖.๗๔]ฯ

๒๗๓. ลิงฺคนฺตํ ลิงฺคสามญฺเญฯ องฺเค สรีเร ชายตีติ องฺคชาตํ, องฺคสทฺโท สรีรวาจโก, องฺคเมตสฺสตฺถีติ กตฺวาฯ รหสิ ฐาเน ชาตํ องฺคํ รหสฺสงฺคํ, สตฺตมิยาโลโป, อิสฺสตฺตํ, สสฺส ทฺวิตฺตญฺจฯ วตฺเถน คุยฺหิตพฺพนฺติ วตฺถคุยฺหํฯ มิห เสจเน, กรเณ ยุ, มิหติ เรโตมุตฺตานิ เยนาติ เมหนํฯ นิปุพฺโพ มิห เสจเน, โต, นิมิตฺตํฯ อุตฺตมงฺคตฺตา วรงฺคํฯ วช คติยํ, อสฺสีกาโร, ปจฺจเยหิ วินา ชายตีติ วา พีชํ, วิรหตฺตโชตโก เหฺยตฺถ วิกาโรฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, ผลติ เอเตน ปุตฺตนฺติ ผลํฯ ลิงฺคติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉติ เยนาติ ลิงฺคํฯ ลิงฺค คมเน, ลีนํ อปากฎํ องฺคนฺติ วา ลิงฺคํฯ เอเตสุ พีชผลสทฺทา อณฺเฑปิ วตฺตนฺติฯ

ทฺวยํ ปุริสลิงฺคปสิพฺพเกฯ อม คมเน, โฑ, อณสทฺทตฺโถ วา, โฑ, อฑิ อณฺฑตฺเถ วา, โตฯ กุส อกฺโกเส, โณฯ อณฺฑสทฺโท เจตฺถ พีเชปิ, อณฺฑโกโสติ สมุทิตมฺปิ โกสสฺส นามํ, ‘‘กุกฺกุฎจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหา’’ติ [ปารา. ๑๓, ๑๔] หิ วุตฺตํ, อมรโกเสปิ [อมรโกเส ๑๖.๗๖] อณฺฑโกโสติ สมุทิเตเนว นามํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อณฺฑสฺส พีชสฺส โกโส อณฺฑโกโสติ วิคฺคโห กาตพฺโพฯ

ทฺวยํ อิตฺถิยา องฺคชาเตฯ ยุ มิสฺสเน, อธิกรเณนิ, โยนิ, อิตฺถิยํ ปุเม จายํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ตสฺมึฯ ภชนฺติ อสฺมินฺติ ภคํฯ มารมนฺทิร มารกูปา จาตฺรฯ

๒๗๔-๒๗๕. ติกํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺภเวฯ สุจิสฺส ปฎิปกฺโข อสุจิ, อิการนฺโต, ทฺวีสุ, สมฺภวลิงฺโค วาฯ สํปุพฺพา ภูธาตุมฺหา อฯ สก สามตฺถิยํ, โต, ตสฺส โก, อสฺสุตฺตํ, สุจ โสเก วา, โกฯ

ทฺวยํ วจฺจมคฺเคฯ ปุนนฺติ อเนนาติ ปายุฯ ปู ปวเน, อุ, อูสฺสาโย, ปย คมนตฺโถ วา, ปยติ วจฺจมเนนาติ ปายุ, กรเณ อุ, อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ คุท กีฬายํ, อฯ อปานํปฺยตฺรฯ

อฎฺฐกํ วจฺเจฯ คูถ กรีโสสฺสคฺเค, คุป โคปเน วา, โถฯ กิร วิกิรเณ, อีโส, กรีสํฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, โจ, คูถญฺจ กรีสญฺจ วจฺจญฺเจติ ทฺวนฺโท, ตานิ วิกปฺเปน ปุเม วตฺตนฺติ, นิจฺจํ นปุํสเก, ปุลฺลิงฺคตฺตํ เตสํ กตฺถจิเยว, สพฺพตฺร นปุํสกตฺตเมว พหุลนฺตฺยตฺโถฯ มล จลเน, อ, มล ธารเณ วาฯ สก สตฺติยํ, สสฺส โฉฯ อุจฺจารียเต ชหฺยเตติ อุจฺจาโร, อุปุพฺโพ จรธาตุ จชเน, อุกฺขิปเน จ วตฺตติฯ มิห เสจเน, โล, วณฺณวิปริยโย, ฬตฺตญฺจฯ อวกรียเตติ อุกฺกาโร, อวสฺสุตฺตํ, กิร วิกฺขิปเนฯ สมลํปฺยตฺรฯ สมุ อุปสเม, อโลฯ

ทฺวยํ มุตฺเตฯ สุ สวเน, สวนํ สนฺทนํ, จุราทิ, โณฯ มุจ โมจเน, โต, มุตฺต ปสฺสาเว วาฯ อุจฺจเต กถียเตฯ โคมุตฺเต ควํ สมฺพนฺธินิ มุตฺเต ปูติมุตฺตสทฺโท วตฺตติฯ อชฺช ปวตฺตมฺปิ หิ ตํ ทุคฺคนฺธภาเวน ปูติมุตฺตนฺเตฺวว วุจฺจติ, ยถา ‘‘ปูติกาโย’’ติฯ อสฺสาทีนํ มเล ฉกณสทฺโท, สก สตฺติยํ, ยุ, สสฺส โฉฯ

๒๗๖. นาภิยา อโธภาโค วตฺถิ นาม, โส ทฺวีสุฯ วตฺถิ มุตฺตปุฎํฯ ‘‘มุตฺตาสยปุโฎ วตฺถิ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๗๓] รตนมาลาฯ วสติ มุตฺตเมตฺถาติ วตฺถิ, วส นิวาเส,ติ, ตสฺส โถ, ตฺถิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ อุจฺฉงฺคํ องฺกญฺจ อิเม ทฺเว อุโภ สทฺทา ปุเม วตฺตนฺติฯ อุสฺสชฺชติ เอตฺถาติ อุจฺฉงฺคํ, สช สงฺเค, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํฯ องฺก คมนตฺโถ, อ, องฺโก, อถ วา องฺก ลกฺขเณ, อ, องฺโก, ‘‘อุจฺฉงฺคจิหเนสฺว’งฺโก’’ติ อมรโกเส [อมร โกเส ๒๓.๔]ฯ

ทฺวยํ ชาณูปริภาเคฯ อร คมเน, อุ, อสฺสูกาโรฯ สนฺช สงฺเค, อาสชฺชติ วตฺถมตฺราติ สตฺถิ, ถิฯ อูรุ จ สตฺถิ เจติ ทฺวนฺโท, นปุํสเกปิฯ

ติกํ ชาณุมฺหิ, อูรุโน ปพฺพํ คณฺฐิ อูรุปพฺพํฯ ชน ชนเน, ณุฯ ทฺวิตฺเต ชณฺณุฯ

๒๗๗. ทฺวยํ ปาทคณฺฐิมฺหิฯ คุป รกฺขเณ โผ, สกตฺเถ โกฯ ปาทสฺส คณฺฐิ ปาทคณฺฐิฯ ฆุฎิกาปฺยตฺรฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ฆุฎฺยเต อเนเนติ ฆุฎิกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ ปาทสฺส ปจฺฉาภาเค โคปฺผกสฺสาโธ ภาเคฯ ปุเม ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ ปส พาธนผุสเนสุ,ติ, ตสฺส โณ, สสฺส โห, วณฺณวิปริยโย, ณิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ สการวณฺณาคเม วุทฺธิยญฺจ ปาสณฺหิฯ เอลิปฺยตฺร, อิล คติยํ, ติ, ตโลโปฯ

ทฺวยํ ปาทคฺเคฯ ปาทสฺส อคฺคํ ปาทคฺคํฯ ปกฎฺฐํ ปทํ ปปทนฺติ กมฺมธารโยฯ ‘‘ปปโท’’ติปิ ปาโฐฯ ติกํ ปาเทฯ ปท คติมฺหิ, โณ, ปชฺชเตติ ปาโทฯ ปชฺชเต คจฺฉตีติ, อฯ จรมฺหา กรเณ ยุ, จรณํ, อิทํ ปุเม วิกปฺเปน, นิจฺจํ นปุํสเกฯ องฺฆิปฺยตฺร, อหิ คติยํฯ อิ, หสฺส โฆฯ

๒๗๘. ทฺวยํ หตฺถาทฺยวยเวฯ องฺคิ คตฺยตฺโถ, อฯ อวปุพฺโพ ยุ มิสฺสเน, อฯ ปตีโก, อปฆโนปฺยตฺรฯ ปติปุพฺพา อิมฺหา โกฯ อปปุพฺพา หนิมฺหา อ, ฆนาเทโส จฯ

ทฺวยํ ปสฺสฎฺฐิมฺหิฯ ปา รกฺขเณ, สุ, ฬิการวณฺณาคโม, สกตฺเถ โก, ปสฺส โผฯ อฬาคเม ผาสุกาฯ ‘‘ปาสุฬิกา, ปาสุกา’’ติปิ ปาโฐฯ ผุส สมฺผสฺเสติปิ ธาตุ, ตทา อุปจฺจยาทิฯ

ทฺวยํ อฎฺฐิมตฺเตฯ อสุ เขปเน, อิ, สสฺส ฏฺโฐ, อฎฺฐิ, อิทํ ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตติฯ ธา ธารเณ, ตุ, อิตฺถีฯ กีกสํ, กุลฺลํปฺยตฺรฯ คลสฺส กณฺฐสฺส เหฎฺฐิมนฺเต ชาตมฎฺฐิ คลนฺตฎฺฐิฯ อก คมเน, โข, สกตฺเถ โกฯ

๒๗๙-๒๘๐. ทฺวยํ สิรโสฎฺฐิขณฺเฑฯ สมุทิเต ตุ กโรฎิ, อิตฺถี [อมร ๑๖.๖๙]ฯ กปุ สามตฺถิเย, อโร, กํ สีสํ ปาเลตีติ วา กปฺปโร, รสฺโส, ลสฺส รตฺตญฺจฯ กํ ปาลยตีติ , กมฺมาทิมฺหิ โณฯ ‘‘สิโรฎฺฐิมฺหิ กปาโล’ถี, ฆฎาทิสกเลปิเจ’’ติ รุทฺโท [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๖๘]ฯ กปาโล อถีติ [อนิตฺถีติ อตฺโถ] เฉโทฯ กปาลสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺโคฯ กฑิ เฉเท, อโรฯ มหตี สิรา มหาสิรา, สิราติ จฯ สิ พนฺธเน, โรฯ

ติกํ สุสิรวตฺยํ วายุวหนฺตสิรายํฯ ติวิธา หิ กายสิรา เอกา วายุวหา, อปรา สุตฺตมิวาฎฺฐิพนฺธินี, อญฺญา อาหารวาหินี อนฺตขฺยาฯ ตตฺร ตติเยน ปฐมา, ปฐมทุติเยหิ ทุติยา จ ทีปิตา, ตติยา ปน ปรโต วกฺขติฯ นห พนฺธเน, อรุฯ สิ พนฺธเน, โรฯ ธม สทฺเท, ยุฯ นทาทิ, อนิ วา, ธมนีฯ

ตติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รสคฺคสา’’ตฺยาทิฯ รสํ คสตีติ รสคฺคสา, คส อทเนฯ รสํ หรติ เนตีติ รสหรณี, ยุ, นทาทิฯ

ติกํ มํเสฯ มน ญาเณ, โสฯ มิส สทฺเท, อาปุพฺโพ อามสเน วาฯ ปิส อวยเว, โตฯ ปลลํ, กพฺพํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อาตปาทินา สุกฺขมํเสฯ ติลิงฺคกนฺตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ วล, วลฺล สํวรเณ, อูโร, อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, วลฺลูราฯ อุทฺธํ ตตฺตํ อุตฺตตฺตํฯ ตป สนฺตาเป, โตฯ

๒๘๑. จตุกฺกํ โลหิเตฯ รุห ชนเน, โต, อิโต วาฯ รุนฺฌเต จมฺเมนาติ รุธิรํ, อิโรฯ โสณ วณฺเณ, โตฯ รญฺช ราเค, โตฯ อสํ, ขตชํปฺยตฺร [ขตา ชายเต (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๖๔)]ฯ

ติกํ เขเฬฯ ลา อาทาเน, อโล, อิตฺถิยมา, ลล อิจฺฉายํ วา, อิตฺถิยมาฯ เขล คติยํ, อฯ ขล จลเน, สญฺจเย วา, โณ, ฬตฺตํ, ขํ วา อากาสํ อิลตีติ เขโฬฯ อิล คติยํ, กมฺมนิ โณ, อิล คติมฺหิ วา, อ, อิสฺเสฯ

ทฺวยํ ปิตฺเตฯ มา ปริมาเณ, ธุฯ มท อุมฺมาเท วา, ณุ, ทสฺส โธฯ มายูติ ปาเฐ มย คติยํ, ณุฯ มาธุมายุสทฺทา ทฺเว ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ อปิทธาตีติ ปิตฺตํฯ อปิปุพฺโพ ธา ปิธาเน, โต, อโลโป, ภุชาทิ, ปิตฺตํ, นปุํสเกฯ

ทฺวยํ เสมฺเหฯ สิลิส สิเลสเน, จุราทิ, สิลิสฺยเต อตฺเรติ เสมฺโห, มน, ลิสสฺส โห, วณฺณวิปริยโยฯ อิตรตฺร อุโม, สิเลสุโมฯ กโผปฺยตฺร, เกน โตเยน ผาติ วุทฺธิ ยสฺส กโผ, เนรุตฺโตฯ

๒๘๒-๒๘๓. วิลีโน วิภูโต สฺเนโห วสาตฺยุจฺจเต, วส นิวาเส, อาฯ ทฺวยํ อวิลีนสฺเนเหฯ มิท สฺเนหเน, โณฯ วป พีชสนฺตาเน, อ, วปาฯ ‘‘วปา วิวรเมเทสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห, อมรโกเส ปน เมทาทีนเมกตฺถตา ทีปิตา, วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เมโท ตุ วปา วสา’’ติ [อมร ๑๖.๖๔]ฯ

ติกํ จนฺทนสุวณฺณาทฺยลงฺการกตสรีรโสภายํฯ กปุ สามตฺถิเย, อากปฺปนํ อากปฺโป, โณฯ ‘‘เนปจฺเฉ เคหมตฺเต จ, เวโส เวสฺยาคเหปิ [เวสฺสคเหปิ (ก.)] เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๙๙] รภโสฯ วส กนฺติยํ, วิสิ พฺยาปเน วา, โณฯ นิสฺเสสโต ปถนํ ปขฺยานํ เนปจฺฉํ, ปถ ปขฺยาเน ฆฺยณฯ ปฎิกมฺมํ, ปสาธนํปฺยตฺรฯ

ฉกฺกํ หาราทฺยาภรเณฯ มฑิ ภูสายํ, กรเณ ยุฯ สาธ สํสิทฺธิยํ, ยุ, สาฐ สงฺขารคตีสุ วา, ปสาฐนํ, มุทฺธชทุติโยตฺรฯ ภูส อลงฺกาเร, กรเณเยว ยุฯ อาภริยฺยเต ตนฺติ อาภรณํ, ภร ภรเณ, กมฺมนิ ยุฯ อลํ วิภูสนํ กริยฺยเตเนเนติ อลงฺกาโร, โณฯ ปิฬนฺธ ภูสเน, กรเณ ยุฯ ปริกฺขาโรปฺยตฺร [ปริกโรปฺยตฺร (ก.)]ฯ

ทฺวยํ มกุเฎฯ กิร วิกิรเณ, อีโฎฯ มกิ มณฺฑเน, อุโฎฯ มุกุโฎติปิ ปาโฐ, เอเต ทฺเว อนิตฺถีฯ

ทฺวยํ มกุฎคฺคฏฺเฐ นายกมณิมฺหิฯ มกุฎจูฬายํ จุมฺพิตา มณิ จูฬามณิฯ มกุฎสิรสิ จุมฺพิตา มณิ สิโรมณิฯ

๒๘๔. ทฺวยํ อุณฺหีสปฏฺเฎฯ สิรโส เวฐนํ สิโรเวฐนํฯ อุปุพฺโพ นห พนฺธเน, อีโส, วณฺณวิกาโรฯ ยํ พหุกาลํ เทพฺยามนุสฺเสสฺวปิ ภวติ, ตตฺร กณฺณาภรเณ กุณฺฑลาทิทฺวยํฯ กุฑิ ทาเห, อโลฯ เวฐ เวฐเน, กณฺณสฺส เวฐนํ กณฺณเวฐนํ, มุทฺธชทุติโยยํฯ

ติกํ ตาฬกาเขฺย กณฺณาภรเณฯ กณฺณานํ ภูสนํ กณฺณิกา, กณฺณา ภูสเน พหุลลกฺขเณ ณิโกฯ กณฺณจฺฉทนํ ปูรติ เยน โส กณฺณปูโรฯ กณฺณสฺส วิภูสนํ กณฺณวิภูสนํ, กรเณ ยุฯ ตาลปตฺตํปฺยตฺรฯ

๒๘๕. ทฺวยํ คีวาภรเณฯ กณฺฐสฺส ภูสา กณฺฐภูสา, ถีฯ คีวายํ ภวํ คีเวยฺยํ, ภวตฺเถ เอยฺโย, คีวาย อาภรณํ วา คีเวยฺยํ, คีวโต อาภรเณ เอยฺโยฯ

ทฺวยํ มุตฺตาวลิยํฯ หรียเต มโน เยน หาโรฯ มุตฺตานํ อาวลิ ปนฺติ มุตฺตาวลิฯ หาราสทฺโทปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ ปโกฎฺฐาภรเณฯ ปโกฏฺโฐ นาม กปฺปรสฺสาโธภาโคฯ นี นเย, อุโร, อิยาเทโสฯ วล สํวรเณ, อโย, อนิตฺถี, นิยุโรปิฯ กฎ วสาวรณคตีสุ, ณฺวุฯ ปริ สมนฺตโต หรติ จิตฺตํ ยนฺติ ปริหารกํ, ณฺวุฯ อวาปโกปฺยตฺรฯ

๒๘๖-๒๘๗. ทฺวยํ มุตฺตาทิฆฎิตวลยวิกตฺยาภรเณฯ กา สทฺเท, กณปจฺจโย, กณ สทฺเท วา, ทฺวิตฺตํ, กงฺกณํ, กกิ คตฺยตฺเถ วา, ยุ, กกิ โลเลฺย วา, กงฺกติ เยนาติ กงฺกณํ, กรเณ ยุฯ กรสฺส ภูสา กรภูสา, ถีฯ

ทฺวยํ ขุทฺทฆณฺฎิกายํฯ กึ กุจฺฉิตํ กณตีติ กิงฺกณี, นทาทิฯ กิงฺกิณีติปิ ปาฐนฺตรํ, ตทา ยทาทิฯ ขุทฺทา เอว ฆณฺฎา ขุทฺทฆณฺฎิกา, สกตฺเถ โก, ฆฎ จลเนฯ

ทฺวยํ องฺคุลฺยาภรเณฯ องฺคุลิยํ ภวํ องฺคุลียกํ, อีโย, สกตฺเถ โก, องฺคุลีนมาภรณํ องฺคุลฺยาภรณํฯ อุมฺมิกาปฺยตฺรฯ ตเมวางฺคุลียกํ สากฺขรมกฺขรวนฺตํ ‘‘มุทฺทิกา, องฺคุลิมุทฺทา’’ติ โจจฺจเตฯ มุท โตเส, ณฺวุ, อา, มุทฺทิกา, ผลวิเสเสปฺยยํฯ องฺคุลิยํ ภวา มุทฺทา องฺคุลิมุทฺทาฯ

ทฺวยํ อิตฺถิกฎฺยาภรเณฯ รส สทฺเท, กตฺตริ ยุ, อา, รสนาฯ สาเยว อินีมฺหิ รสนีฯ ‘‘สาเร ธนิมฺหิ รสนํ, ชิวฺหายํ รสนา น โส’’ติ รุทฺโทฯ เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ นิรุตฺติ, เมหนินฺทฺริยสฺส มาลาตฺยตฺโถฯ กาญฺจี สตฺตกี, สารสนํปฺยตฺรฯ

เอกยฎฺฐิ ภเว กาญฺจี, เมขลา ตฺว’ฎฺฐยฎฺฐิกา;

รสนา โสฬสา เญยฺยา, กลาปา ปญฺจวีสติ [กลาโป ปญฺจวีสโก (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๐๘)]ฯ

ติกํ โสวณฺเณ ปคณฺฑภูสเนฯ ปคณฺโฑ นาม กปฺปรสฺโสปริภาโคฯ เก สทฺเท, อุโร, ยาคโมฯ องฺค คมเนฯ โทฯ พาหุมูลสฺส, พาหุมูเล วา ภวํ วิภูสนํ พาหุมูลวิภูสนํฯ

๒๘๘. จตุกฺกํ อิตฺถิจรณวิภูสเนฯ องฺคทาการํ ปาทภูสนํ ปาทงฺคทํฯ มชิ สทฺทตฺโถ, อีโร, ปาเท กฎกํ ปาทกฎกํฯ อูนํ ปาทํ ปูเรตีติ นูปุโร, วณฺณวิปริยโยฯ ปาทกฎโก จ นูปุโร เจติ กฎกสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคปิ ปวตฺตนโต ทฺวนฺทสมาโสฯ ตุลาโกฎิ, หํสโกปฺยตฺรฯ ตุล คติโกฎิเลฺยฯ กุฎิลโกฎิตฺตา ตุลาโกฎิ, ปุเมฯ หํสคติตฺตา หํสโกฯ

๒๘๙. มุขผุลฺลาทโย อลงฺการปฺปเภทา สิยุํฯ มุขผุลฺลํ นาม สุวณฺณมโย มุขาลงฺกาโร, มุเข ผุลฺลตีติ มุขผุลฺลํ, ผุลฺล วิกสเน, ทนฺตาทีสุ สุวณฺณมยาลงฺกาโรปิ มุขผุลฺลเมวฯ อุณฺณตํ สุวณฺณาทิรจิตํ นลาฎาภรณํ, อุปุพฺโพ นมุ นมเนฯ เอตฺถ จ มุขผุลฺลุณฺณตานํ วิเสสํ วิปริยเยนาปีติ วทนฺติฯ คาวีนํ ถนาการตฺตา คตฺถนํ, โอสฺสตฺตํ, ตเมว อุตฺตมตฺตา อุคฺคตฺถนํ, จตุยฎฺฐิโก หารเภโทฯ คมุ คมเน, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ, อสฺสิตฺตญฺจ, คิงฺคมกํ, พาตฺติํสยฎฺฐิโก หารเภโทวฯ อาทินา อทฺธหาโร, มาณวโก, เอกาวลี, นกฺขตฺตมาลาทโย หารเภทา จ สงฺคยฺหนฺติ [อมร ๑๖.๑๐๖]ฯ

๒๙๐. ปชฺชํ วตฺถมตฺเตฯ จิล วสฺสเน, จิลฺยเต อจฺฉาทียเตติ, โณ, ถิยํ เจลีฯ ฉท สํวรเณ, อาปุพฺโพ กรเณ, ยุฯ วส อจฺฉาทเน, วสฺยเต อจฺฉาทียเตติ วตฺถํ, โถฯ ณมฺหิ วาโสฯ ยุมฺหิ วสนํฯ อม คมเน, กรเณ ยุ, อํสุกํ, รํสิปริยาโยปฺยยํฯ อมฺพ สทฺเท, กตฺตริ อโรฯ ปฎ คมเน, กรเณ อ, โสภนเจเลปฺยยํฯ ทุ คมเน, กรเณ โส, ทฺวิตฺตํ, ทุรูปํ อสติ เขปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุรูปํ อสติ ทีเปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุปุพฺโพ อส ทิตฺติยํ ฯ จล วสเน, อสฺโสตฺตํ, ฬตฺตญฺจฯ สฎ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ, ณฺวุฯ

๒๙๑. ปชฺชํ วตฺถเภเทฯ ตตฺราทิทฺวยํ ทุกูลเขฺย วตฺเถฯ ขุ สทฺเท, โม, ขุมสทฺทา วิกาเร โณ, ขุมาย วิกาโร โขมํ, ขุมา นาม อตสี, ตพฺพกฺกลสมฺภวํ วตฺถํ, วาจฺจลิงฺโคยํฯ กูล อาวรเณ, ทุกฺเขน กุลฺยเตติ ทุกูลํ, ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํฯ เกจิ ปน ‘‘ทุกูลมฺปิ เอกํ วตฺถนฺตรํ, น โขมนาม’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘โขม’มฏฺเฎ ทุกูเล จ, อตสีวสเนปิ จ’’, ‘‘โขม’มฏฺเฎ ทุกูเลจา’’ติ นานตฺถสงฺคหติกณฺฑเสเสสุ [นานตฺถสงฺคห ๓.๓.๒๙๕] วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ โกโส นาม กิมิคพฺโภ, ตโต ชาตตฺตา โกเสยฺยํ, เอยฺโย, ‘‘โกเสยฺยํ กิมิโกโสตฺถ’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๑] หิ วุตฺตํฯ โกเสยฺยเมว โธตํ ปฎฺฎุณฺณํ นาม, วุตฺตญฺจ ‘‘ปฎฺฎุณฺณํ โธตโกเสยฺย’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๓]ฯ ปตฺตุณฺณนฺติปิ ปาฐนฺตรํฯ ปฎฺฎุณฺณรฏฺเฐ ชาตตฺตา ปฎฺฎุณฺณนฺติปิ วทนฺติฯ กมุ กนฺติยํ, กมนียตฺตา กมฺพโล, รงฺกุนามกสฺส หริณวิเสสสฺส โลเมนสญฺชาตวตฺถํ [รางฺกวํ วิคโรมชํ (อมร ๑๖.๑๑๑)], อโล, วาคโม จ มชฺเฌฯ วาสทฺโท กมฺพลสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ รลฺลโกปิ [อมร ๑๖.๑๑๖] กมฺพลปริยาโยฯ สณ สทฺเท, กตฺตริ อ, สโณ นาม ถิรตฺตโจ เอโก รุกฺขโยนิ, ยสฺส ตเจน เกวฎฺฎาทโย ชาลาทีนิ กโรนฺติ, สณสฺส วิกาโร สาณํ, วตฺถํฯ มิคโลมานิ โกฏฺเฎตฺวา สุขุมานิ กตฺวา กตมมฺพรํ โกฎุมฺพรํ, กุฎ เฉทเน, อุสฺโส, อสฺสุ, โกฎุมฺพรฏฺเฐชาตตฺตา วา โกฎุมฺพรํฯ ภงฺคํ นาม โขมาทีนิ สพฺพานิ เอกชฺฌานิ โวมิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ, ภนฺช อวมทฺทเน, อถ วา ภงฺคํ นาม สาณผลํ, ตพฺพิการตฺตา วตฺถํ ภงฺคํ, วุตฺตญฺจ นานตฺถสงฺคเห ‘‘ภงฺคา สาณาขฺยสสฺเสปี’’ติฯ สสฺสสทฺเทน เจตฺถ ผลํ วุตฺตํ, ‘‘รุกฺขาทีนํ ผลํ สสฺส’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๕] วจนโตฯ ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิฯ วตฺถนฺตรํ วตฺถวิเสโสฯ อาทินา กปฺปาสาทโยปิ คหิตาฯ

๒๙๒-๒๙๓. จตุกฺกํ ปริธานภูเต อโธวตฺเถฯ อโธภาเค วสียเตติ นิวาสนํ, นิสทฺโท อโธภาคสฺส โชตโกฯ วส อจฺฉาทเน, กมฺมนิ ยุฯ พาหุเลฺยน อนฺตเร มชฺเฌ ภวํ อนฺตรียํ, อีโยฯ สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ อนฺตเร ภวํ อนฺตรํ, โณฯ อนฺตเร มชฺเฌ ภโว วาโส อนฺตรวาสโก, สกตฺเถ โกฯ อุปสํพฺยานํปฺยตฺร [อมร ๑๖.๑๑๗]ฯ

ปญฺจกํ อุปริธาเนฯ วร อจฺฉาทเน, ปปุพฺโพ, กมฺมนิ โณ, อุภยตฺราปิ วุทฺธิ, ปาวาโรฯ อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสชฺชเตติ อุตฺตราสงฺโค, อา ปุพฺโพ สญฺช สงฺเคฯ อุปริ สํวียเต ปิธียเต พาหุเลฺยนาติ, ยุฯ อุปสํปุพฺโพ วี ตนฺตสนฺตาเนฯ อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค ภวํ วิชฺชมานํ อุตฺตรํ, อุตฺตรียญฺจ, โณ, อีโย จฯ สํพฺยานํปฺยตฺรฯ

นวํ วตฺถํ อหตนฺติ มตํ กถิตํ, น หญฺญติ ยํ ปาสาณาทีหีติ อหตํฯ ตนฺตโต อจิรมาหริตํ วตฺถํฯ อนาหตํ, นิปฺปวาณิ, ตนฺตกํปฺยตฺรฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อนาหตํ นิปฺปวาณิ, ตนฺตกญฺจ นวมฺพเร’’ติ [อมร ๑๖.๑๑๒]ฯ

ทฺวยํ จิรกาลตฺตา นิทฺทเส ชิณฺณวตฺเถฯ นตฺถิ อนฺโต ทสา ยสฺส นนฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ กุจฺฉิโต ปโฎ กปฺปโฎ, กปฺป วิตกฺเก วา, อโฎฯ ทฺวยํ อถิรวตฺเถ, ชิณฺณวสนํ อถิรํ วตฺถํฯ ‘‘ปฎ’’อิติ จรติ โผฎตีติ ปฎจฺจรํ, ปฎจฺจรเมว ปฬจฺจรํ, ฬตฺตํฯ

๒๙๔. ทฺวยํ โกฎิกาทิสนฺนาเห, โจเฬ จฯ กจ พนฺธเน, อุโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ วาณํ สรํ วารยตีติ วารวาโณ, กมฺมนิ โณ, อภิธานโต วารสฺส ปุพฺพนิปาโต, อนิตฺถิยเมเตฯ วตฺถสฺส อวยเว ทสาสทฺโท อิตฺถีฯ ‘‘ทสา วตฺยมวตฺถายํ, วตฺถํเส พหุมฺหิ ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๑๔] รภโสฯ ทา เฉทเน, กมฺมนิ โส, รสฺโสฯ

อุตฺตมงฺคมฺหิ สีเส โย กญฺจุโก สุวณฺณาทิมโย, โส ‘‘นาฬิปตฺโต’’ติ กถิโตฯ นาฬิปตฺโต ตํสณฺฐาโน สุวณฺณาทิปโฎ นาฬิปตฺโตฯ สีสกํ, สิริยํ, สิโรหนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ

๒๙๕. ติกํ ทีฆตฺเตฯ อาปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, โณฯ อา ภุโส ยาติ คจฺฉตีติ วา อายาโม, ยา คติปาปุเณสุ, โมฯ ทีฆสฺส ภาโว ทีฆตาฯ รุห ชนเน, โณฯ

ทฺวยํ วิตฺถาเรฯ วตฺถวิสเย ‘‘โอสาโร’’ติ รูเฬฺหฯ สมนฺตโต นยฺหตีติ ปริณาโห, นห พนฺธเน, โณฯ วิตฺถาเรน สรณํ วิสาโร, โส เอว วิสาลตาฯ

๒๙๖. จตุกฺกํ จีวเรฯ อรหตํ ธโช อรหทฺธโช, รูฬฺหิยา ตทญฺญจีวเรสุฯ กสาเยน, กสาเวน จ รตฺตํ กาสายํ, กาสาวญฺจ, สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ จิ จเย, อีวโรฯ วตฺถขนฺเธหิ จียเตติ จีวรํฯ

มณฺฑลาทโย ตทงฺคานิ สมูหภูตสฺส จีวรสฺส อวยวานิฯ มฑิ ภูสายํ, อโล, มณฺฑลํฯ จีวรปริยนฺโตยํ มหาปถวิยา จกฺกวาฬปพฺพโต วิย จีวรสฺส สมนฺตโต ติฎฺฐติฯ วิวฏฺโฎ นาม จีวรมชฺฌคตมคฺโค, โส หิ วิสุํ วิสุํ วฎฺฎตีติ วิวฏฺโฎติ วุจฺจติ, วฎฺฎ อาวฎฺฎเนฯ กุสิ นาม มคฺคานํ มชฺฌคตวตฺถขณฺฑํ, กุส เฉทเน, กมฺมนิ อิ, กุสิ, ปุมิตฺถิยํฯ

๒๙๗. ผลาทีนํ ยานิ จตฺตาริ สนฺติ, เอตา วตฺถสฺส โยนิโย การณานิ ตโต ตทุปฺปตฺติโตฯ กปฺปาสิกํ วตฺถํ ผาลํ นาม ผลวิการตฺตา, วิกาเร โณ, ตีสุฯ ยถา – ผาโล ปโฎ, ผาลา เจลี, ผาลํ วตฺถํฯ โขมาทโย ปน ปฎา ตจพฺภวา ตจโต สญฺชาตาฯ

๒๙๘. โกเสยฺยํ วตฺถํ กิมิชํ นามฯ มิคโลมมยนฺตุ กมฺพลํฯ ทฺวยํ พฺยวธายกปเฎ, กณฺฑปเฎปีติ เกจิฯ สมานตฺถา เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาตฺยตฺโถฯ ชุ คติยํ, ภูวาทิ, ชุ พนฺธเน วา, ยุ, อนกาเทโส, สา อิตฺถีฯ ติโร กรียติ ปิธียติ ยาย, สา ติโรกรณี, ยุฯ ปติสีราปฺยตฺรฯ ปติปุพฺโพ สิ พนฺธเน, โรฯ

๒๙๙. ทฺวยํ อุปริพนฺธปเฎ, อถสทฺโทตฺร ลิงฺคาทิโชตโกฯ อุทฺธํ โลจเต พนฺธียเตติ อุลฺโลจํ, ลุจ ทสฺสเนฯ จนฺทาตเป วิตนฺยเตติ วิตานํ, ตนุ วิตฺถาเร, โณ, จุราทิฯ ทฺวยมฺปิ ปุนฺนปุํสกนฺติ อีริตํ กถิตํฯ

ทฺวยํ สินาเนฯ นห โสเจ, กรเณ ยุ, สินา โสเจ, กรเณ ยุ, ‘‘สินาเน’’ติ สตฺตมฺยนฺตํ ปทํฯ ทฺวยํ กุลฺยาทินา [กุฎฺยาทินา (ก.), กุชฺชนาทินา (นิสฺสย), กุงฺกุมหลิทฺทาทินา (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๑)] องฺคนิมฺมลีกรเณฯ อุพฺพตฺตียเต วิสารียเต มลมเนเนติ อุพฺพตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภูวาทิฯ มชฺช สุทฺธิยํ, ยุฯ สมนฺติ ทฺวยมิทํ สมานตฺถํฯ

๓๐๐. ติกํ นลาฎกเต จิตฺตเกฯ ติลกากติ ติลโกฯ จิตฺตกากติ จิตฺตกํฯ จกาเรน ตมาลปตฺตากติ ตมาลปตฺตํ ฯ สามญฺเญน วิเสสกํ, อุโภ วิเสสกติลกา อนิตฺถี, เสสทฺวยํ นปุํสกํ [อมร ๑๖.๑๒๓]ฯ

ติกํ จนฺทเน, จทิ หิลาทเน, หิลาทนํ สุขาปนํ, ยุฯ คนฺธานํ สาโร อุตฺตโม คนฺธสาโร, คนฺธยุตฺโต สาโร ถิรํโส วา คนฺธสาโรฯ มลยทีปคิริมฺหิ ชายตีติ มลยโชฯ ภทฺทสิรีปฺยตฺรฯ

๓๐๑. ติกํ ปีตจนฺทเนฯ ‘‘โคสีส’’อิติ ปพฺพเต มลเย เทเส ชาตํ โคสีสํ, โค วิย ชลํ วิย สีตนฺติ วา โคสีตํ, ตเทว ตสฺส สการํ กตฺวา โคสีสํฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย เตลปณฺณิกํฯ มนํ หรตีติ หริ, ตเมว จนฺทนนฺติ หริจนฺทนํฯ ปีตสารุ, สุสีตํปฺยตฺรฯ โคสีสาทโย ตโย ปุเม, นปุํสเก จ วตฺตนฺติฯ

จตุกฺกํ รตฺตจนฺทเนฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย ติลปณฺณีฯ ปุริเมน เภทกรณตฺถํ น วุทฺธิฯ ปตฺตมงฺคมสฺเสติ ปตฺตงฺคํ, ขุทฺทปณฺณตาย อปฺปธานปตฺตมิจฺจตฺโถฯ ‘‘องฺคํ คตฺตนฺติ โกปาย-ปตีเกสฺวปฺปธานเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รญฺช ราเค, เหตุกตฺตริ ยุฯ รตฺตวณฺณตาย รตฺตญฺจ ตํ จนฺทนญฺเจติ รตฺตจนฺทนํ, อมรโกเส ปน ‘‘โคสีสาทีนิ รตฺตจนฺทนนฺตานิ วิเสเส วตฺตนฺตี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๑] วุตฺตานิฯ ตตฺร โคสีสสฺส ยถาวุตฺโตเยวตฺโถฯ ธวลํ, สุสีตลํ, จนฺทนํ, เตลปณฺณิกํ มลยปพฺพตเทสชเมวฯ หริ มณฺฑูโก, ตทากาเร ปพฺพเต ชาตํ จนฺทนํ หริจนฺทนํฯ ปกฺกมฺพผลคนฺธิ ปีตวณฺณํฯ ติลปณฺณีปตฺตงฺคานิ รตฺตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนสฺส นามานิฯ

ทฺวยํ รตฺตจนฺทเนฯ อถ วา ติลปณฺยาทีนิ จตฺตาริ โลหิตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนวิเสสสฺส นามานิฯ กุจนฺทนํปฺยตฺรฯ ‘‘ปตฺตงฺคํ รญฺชนํ รตฺตํ, ปตฺรงฺคญฺจ กุจนฺทน’’นฺติ รตนมาลายํฯ

๓๐๒. ทฺวยํ วณิชาทีนํ ‘‘กาเฬยา’’อิติ รูเฬฺหปีตกฏฺเฐฯ กาฬวณฺณํ อนุสรติ สีเลนาติ กาฬานุสารี, กาฬวณฺณชนโกตฺยตฺโถฯ กาฬํ ชเนตีติ กาฬิยํ, ‘‘กาฬียกนฺตุ กาเฬยํ, วณฺณทํ กนฺติชาสก’’นฺติ [ชาสกํ กนฺติทายกํ (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๖)] พฺยาฑิฯ

ติกํ อครุสามญฺเญฯ ลู เฉทเน, โหฯ ลหุนามตฺตา อครุฯ รสฺส ลตฺเต อคลุ, ทฺวยํ ปุเมฯ วํสิกํ, ราชารหํ, กิมิชํ, โชงฺคกํปฺยตฺรฯ

อสฺมึ อครุมฺหิ กาเฬ สติ ‘‘กาฬาครู’’ตฺยุจฺจเตฯ มลฺลิกาปุปฺผคนฺธิ อครุ ปน มงฺคลฺโยจฺจเตฯ

ทฺวยํ สลฺลกีทเวฯ ตุรุกฺโข วุตฺโตฯ ปิฑิ สงฺฆาเต, ณฺวุฯ สิหโล, ยาวโณปฺยตฺรฯ

๓๐๓. ทฺวยํ มิคนาภิยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, อูโร, นทาทิ, สกตฺเถ โกฯ มิคสฺส มโท มิคมโท, มิโค มรติ เยนาติ วา มิคมโร, โส เอว มิคมโทฯ

ทฺวยํ กุฏฺเฐฯ กุฎ เฉทเน, โฐ, โต วา, ‘‘กุฎาทีหิ โฐ’’ติ โฐ, กุฎฺฐํ, โรคเภเทปิฯ อตฺตโน ฉายูปคเต อเช ปาเลตีติ อชปาลกํ, ณฺวุฯ ปาริภาพฺยํ, ปากลํ [ผาลกี (ก.)], อุปฺปลํ, วาปฺปํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปิฑงฺเคฯ โรคํ ลุนนฺโต องฺคติ คจฺฉตีติ ลวงฺโคฯ เทวานํ กุสุมํ ปุปฺผํ เทวกุสุมํฯ สิริสญฺญํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ กุงฺกุเมฯ กสฺมีรรฏฺเฐ ชาตํ กสฺมีรชํฯ อคฺคิสิขํ, วรํ, วลฺลีกํ, ปีตนํ, รตฺตสงฺโกจํ, ปิสุนํ, ธีรํ โลหิตจนฺทนํปฺยตฺรฯ

๓๐๔. ทฺวยํ ธุนเกฯ ยกฺเขหิ กโต ธูโป ยกฺขธูโป, ยกฺโข เทโวฯ สชฺชรุกฺขสฺส สิเลโส สชฺชุลโสฯ อสฺสุ, สิโลโป, เอสฺสตฺตญฺจ, สชฺชสฺส รโส ทโว สชฺชุลโส, อสฺสุ, ลตฺตญฺจฯ สชฺชรโสติปิ ปาโฐฯ ราโล, สพฺพรโส, พหุรูโปปฺยตฺรฯ

ติกํ ตกฺโกเลฯ ตกฺก วิตกฺเก, โอโลฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ โกสยุตฺตํ ผลเมตสฺสาติ โกสผลํฯ ทฺวยํ ชาติผเลฯ โกสสหิตํ ชาติผลเมตสฺสาติ ชาติโกสํฯ ชาติผลเมตสฺส, น กิตฺติมนฺติ ชาติผลํฯ

๓๐๕. ปชฺชทฺธํ กปฺปูเร, ฆโน หุตฺวา สรตีติ ฆนสาโรฯ อพฺภมิว สิตํ สิตพฺโภ, อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, กปฺป สามตฺถิเย, อูโรฯ จนฺทสญฺโญ, หิมวาลุโก, หิมาวฺหโยปฺยตฺรฯ

ปชฺชทฺธํ ลาขายํ, อา ภุโส รตฺตํ กโรตีติ อลตฺตโก, ลตฺตํ, กฺวิฯ ยุ มิสฺสเน, ณฺวุฯ ลาข โสสเน, อ, ลา อาทาเน วา, โขฯ ชน ชนเน, ตุ, นโลโปฯ ทุมามโยปฺยตฺรฯ

๓๐๖. ทฺวยํ สรลทฺทเวฯ สิริยา ลกฺขิยา อาวาโส สิริวาโสฯ สรลนามกสฺส รุกฺขสฺส ทโว รโส สรลทฺทโวฯ ปายโส, วกธูโป, สิริเวฏฺโฐปฺยตฺรฯ ‘‘สิริวาเส ปรมนฺเน จ, ปายโส สมฺมโต ปุเม’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๙] รุทฺโทฯ ทฺวยํ อญฺชเนฯ อญฺชุ พฺยตฺติมกฺขนคติกนฺตีสุ, ยุฯ กชฺช พฺยสเนฯ กชฺชติ โรคนฺติ กชฺชลํ, อโลฯ

ทฺวยํ คนฺธคาหาปนจุณฺเณ, วส หึสตฺโถ, วสติ ทุคฺคนฺธนฺติ วาโส, โณ, วาส อุปเสวายํ วา, วส นิวาเส วาฯ โส เอว จุณฺณํฯ ยุช โยเค, กมฺมนิ โณ, วาโส เอว โยโค วาสโยโคฯ ทฺวยํ วิเลปนมตฺเตฯ วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ, จุราทิฯ วณฺณยตีติ วณฺณกํฯ ณฺวุฯ ลิป อุปเทเหฯ วิเลปียเตติ วิเลปนํ, กมฺมนิ ยุฯ

๓๐๗. โย คนฺธมาลฺยธูปาทีหิ วตฺถตมฺพุลาทีนํ สงฺขาโร, ตํ ‘‘วาสน’’มิตฺยุจฺจเต, วาส อุปเสวายํ, วาสียเต สงฺขรียเตติ วาสนํ, ยุฯ

ติกํ ปุปฺผทาเมฯ มา มาเน, โล, มล ธารเณ วา, อฯ มาโลว มาลฺยํฯ ทม คติยํ, ปุปฺผานิ ทมนฺตฺยตฺเรติ ปุปฺผทามํ, ปุปฺผานํ ราสิกรณฎฺฐานมิจฺจตฺโถฯ ทา ลวเน วา, โมฯ อมรโกเส ปน ‘‘มาลามาลฺยานิ มุทฺธนิ ปวตฺตาย มาลาย นามานี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๕] วทติฯ มาลมาลฺยสทฺทา ปุปฺเผปิ, ‘‘มาลา มาลฺยํ ปสุเน’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ทฺวยํ คนฺธคฺคาหิเต วตฺถาโทฯ ภู สตฺตายํ, กมฺมนิ โต, วุทฺธาทิฯ วาสาเปติ คนฺธํ คาหาเปติ ยนฺติ วาสิตํ, วส นิวาเส, กมฺเม โต, ตีสุ, ยถา – ภาวิโต ปโฎ, ภาวิตา เจลี, ภาวิตํ วตฺถํฯ วาสิโต, วาสิตา, วาสิตํ วตฺถํฯ

๓๐๘. ปญฺจกํ มุทฺธมาลายํฯ ตสิ อลงฺกาเร, ภูวาทิฯ อุทฺธํ ตสียเตติ อุตฺตํโสฯ สิขายํ ชาโต เสขโร, โรฯ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ อเวฬา, อว รกฺขเณ, เอโล, ฬตฺตํฯ ‘‘อาเวฬา’’ติปิ ปาโฐ, ทีฆตฺตํฯ เสขโร จ อาเวฬา จาติ ทฺวนฺโทฯ มุทฺธนิ อลงฺกตํ มาลฺยํ มุทฺธมาลฺยํ, ตสฺมึฯ อวปุพฺโพ ตสิ อลงฺกาเร, อุทฺธํ ตสียเตติ อวตํโส, โส เอว วฎํสโก, สกตฺเถ โก, ตสฺส โฎ, อเนกตฺถตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ อุทฺธํภาวโชตโก เจตฺถ อวสทฺโทติ ตโถตฺตํฯ

ติกํ เสยฺยายํฯ สยนฺตฺยสฺสํ เสยฺยา, โยฯ สยนฺตฺยตฺเรติ สยนํ, เสนญฺจฯ อุภยตฺรปิ อธิกรเณ ยุ, อิสฺเส, เอ อย, อิตรตฺร เอตฺตํ, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อโลโป จ, สยนีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ มญฺเจฯ ปริปุพฺโพ อกิ ลกฺขเณ, โณ, อิโลโป, รสฺส ลตฺตํฯ มจิ ธารโณจฺฉายปูชเนสุ, ภูวาทิ อ, สกตฺเถ โกฯ ขฎาปฺยตฺร, ขฎฺยเต อากงฺขเต สยนตฺถิเกหีติ ขฎา, ขฎ อากงฺขายํฯ

๓๐๙. ทฺวยํ มญฺจาธาเรฯ มญฺจสฺส อาธาโร มญฺจาธาโรฯ ปฎิปชฺชติ ปวตฺตติ เสยฺยา เยน, โส ปฎิปาโทฯ มญฺจงฺเค มญฺจาวยเว อฎนิสทฺโท อิตฺถิยํ, อฎ คมนตฺโถ, อนิ, ยุ วา, นทาทิ, รสฺโสฯ

๓๑๐. กุฬีรปาทาทโย อิเม จตฺตาโร มญฺจนฺตรา มญฺจเภทา สิยุํฯ ตตฺถ กุฬีโร กกฺกฎโก ตสฺส สณฺฐานปาทตฺตา กุฬีรปาโทฯ อฎนิยํ อาหจฺโจ, อาหจฺจ วา ปาโท ติฎฺฐติ ยสฺสาติ อาหจฺจปาโท, ปุพฺพปกฺเข ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ริจฺจปจฺจยนฺโต อาหจฺจสทฺโท, ปรปกฺเข ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโต, ยสฺส อฎนิฉิทฺเท ปาโท ปวิสิตฺวา ติฎฺฐติ, โส อาหจฺจปาโทฯ มส อามสเน, อาโร, สกตฺเถ โกฯ ยสฺส ปาทจฺฉิทฺเท อฎนิ ปวิสิตฺวา ติฎฺฐติ, โส มสารโกฯ พุนฺเทน ปาเทน สห เอกาพทฺธา อฎนิ ยสฺส โส พุนฺทิกาพทฺโธ, เอการสฺสิตฺตํฯ เอตฺถ จ มชฺเฌ ทฺวินฺนํ มญฺจานํ ลกฺขณํ วิปริยเยนาปิ วทนฺติฯ

๓๑๑. ทฺวยํ สีสาธาเรฯ วิเสเสน สีสํ วหตีติ พิพฺโพหนํ, ยุ, พตฺตํ, อสฺโสตฺตญฺจฯ อุปธียเต สีสาสนํ กรียเตติ อุปธานํ, ยุ, ธา ธารเณฯ

ติกํ สามญฺญปีเฐฯ ปีฐ หึสาสํกิเลเสสุ, ภูวาทิ, ณฺวุ, อาฯ ยทาทินา เก ปจฺจเย อิตฺถิกตากาเร ปเร ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต, ‘‘เก’’ติ กึ? เจตนาฯ ‘‘ปจฺจเย’’ติ กึ? พกาฯ ‘‘อิตฺถี’’ติ กึ? ปาจกาฯ ‘‘กต’’อิติ กึ? วุตฺตกมฺมา, กมฺมปจฺจโยยํ, ตปจฺจเย ปีฐํ [โมคฺคลฺลาน ๔.๑๔๒ สุตฺตมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํฯ

ทฺวยํ อุตฺตมารหปีเฐฯ กุจ สํปจฺจนโกฎิลฺยปติถมฺภวิเลขเนสุ, โฉฯ ภทฺทํ กลฺยาณํ ปีฐํ ภทฺทปีฐํฯ คชทนฺตาทิมยเกสมชฺชนิยมฺปิ ทฺวยมิทมาหุฯ ตทา ปสาธนี, กงฺกติกาปฺยตฺรฯ ปีฐนฺตเร ทีฆปีเฐ อาสนฺที มตาฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นทาทิ, พินฺทาคโม จฯ

๓๑๒. อายามวิตฺถารวเสน มหนฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โกชโว’’ติ มโต, กุชุ เถยฺยกรเณ, โณ, กุยํ ปถวิยํ ชวตีติ วา โกชโว, ชุ คติยํฯ ทีเฆน โลเมน ยุตฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โคนโก’’ติ มโต, คุ สทฺเท, ยุ, สกตฺเถ โก, อุสฺโสตฺตํฯ

ทฺวยํ อตฺถรเณฯ มิคโลมปุณฺณตาย ชาตํ อุณฺณามยํฯ ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพว, น กทาจิปิ ปาทิรหิโต, อา ภุโส ถรียเตติ อตฺถรณํ, ยุฯ

ทฺวยํ สํสิพฺพนจิตฺตเกฯ จิตฺตรูปมสฺสตฺถีติ จิตฺตกํฯ พาหุเลฺยน น อิการาคโมฯ วาเนน สํสิพฺพเนน สญฺชาตํ จิตฺตรูปมสฺสาติ วานจิตฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ

๓๑๓. ทฺวยํ นิรนฺตรปุปฺผปเฎฯ ฆนํ สนฺธิภูตํ ปุปฺผรูปเมตฺถาติ ฆนปุปฺผํฯ ปฎลเมติสฺสาตฺถีติ ปฎลิกา, อิโกฯ ทฺวยํ พหุมุทุโลเม เสตวตฺเถฯ สิ เสวายํ, สิวตฺถิเกหิ เสวียเตติ เสโต, โตฯ ปฎ คมเน, ณฺวุ, ปฎิกา, อทฺเธนฺทุปาสาเณปิฯ

ทฺวีสุปิ ปริยนฺเตสุ ยสฺสา ทสา สนฺติ, สา อุทฺทโลมี, อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสา สา อุทฺทโลมี, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ เอกสฺมึ ปริยนฺเตเยว ทสา ยสฺสา เอกนฺตโลมี, เอกสฺมึ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาตฺถีติ เอกนฺตโลมี, อุทฺทโลมี จ เอกนฺตโลมี เจติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิโน, ‘‘ปทานํ สนฺธิ วตฺติจฺฉาโต, น สมาสนฺตรเคสู’’ติ วุตฺเตปิ คาถาภาวโต ฉนฺโทหานิภยา วิสนฺธิฯ ยตฺถ ปน คาถายมฺปิ [อคาถายมฺปิ (?)] วิสนฺธิ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’นฺติอาทิมาหา’’ตฺยาทีสุ, ตตฺถ กถนฺติ? ‘‘น สมาสนฺตรงฺเคสู’’ติ อิมสฺสานิจฺจตฺตา ตตฺถาปิ น โทโส, ‘‘เนน นิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ หิ ปริภาสิตํ [นฆฎิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)]ฯ

๓๑๔. ตเทว ยถาวุตฺตทฺวยเมว โสฬสนฺนํ อิตฺถีนํ นจฺจโยคฺคํ นจฺจสฺส โยคฺยฎฺฐานภูตํ ‘‘กุตฺตก’’มิตฺยุจฺจเตฯ หิ ปทปูรเณฯ ‘‘นจฺจโยคฺยมฺหี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ภาวสตฺตมีฯ กโรนฺติ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, กร กรเณ, โต, อสฺสุ, ภุชาทิ, สกตฺเถ โกฯ

สีหาทิรูเปหิ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, อาสนํ วา วิกติกา นาม ภเว, เอกสฺเสว หิ กตฺตุโน ปกติวิกติสงฺขาตาวตฺถาวเสน ทฺวิตฺตํ, วตฺติจฺฉาวเสน ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทญฺจ โหติ, ยถา – มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ, สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม ภวนฺติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาตีติฯ ยตฺร หิ ปกติยา วา วิกติยา วาติ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺตตา สิยา, ตตฺร วาจโก ปกติยาเยว สงฺขฺยํ คณฺหาติ, เนตรสฺส ตนฺนิสฺสิตภาเวนาปฺปธานโต [กจฺจายนสาเร ๖-๗ คาถาสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ยทา ปน ปกติยา สมฺพนฺธาทิภาวํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อญฺญตฺถสฺสาภาวา วิกติปฺยุจฺจเต วาจเกน, ยถา – เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, อิธ ปน ลิงฺคเภเทเนว วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ วิกติกา ภเว’’ติฯ วิกรียเตติ วิกติฯ

๓๑๕. กฎฺฎิสฺสโกเสยฺยสงฺขาตานํ ทฺวินฺนมตฺถรณานํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตุํ อริยาสามญฺญมาห ‘‘กฎฺฎิสฺส’’มิจฺ จาทิฯ โกสิยกฎฺฎิสฺสมยํ โกสิยสุตฺตกฎฺฎิสฺสวาเกหิ ปกตมตฺถรณํ กฎฺฎิสฺสํ นาม, วิรูเปกเสสวเสน โกสิยญฺจ กฎฺฎิสฺสญฺจ กฎฺฎิสฺสานิ, เตหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฎฺฎิสฺสํฯ โกสิยสุตฺเตน ปกตนฺตุ อตฺถรณํ โกเสยฺยํ นามฯ รตนปติสิพฺพิตนฺติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ วิเสสนํ, อตฺถรณญฺจ อิติ กมา กมโต ‘‘ภเว’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ อตฺถรณสทฺทสฺสานุณฺณามเยสฺวปิ ปวตฺตนโต เอตฺถาปิ ‘‘อตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ยถา – สุตฺตํ กมฺมนฺติฯ เอตฺถ จ จกา โร ปาทนฺตตฺตา ครูสุ คณฺหิตพฺโพ, เตเนว หิ สตฺตปญฺญาสมตฺตา ปริปุณฺณา โหนฺติ, อริยาย หิ ปฐมปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ตถา ตติเย, ทุติเย อฎฺฐารส, จตุตฺเถ ปนฺนรสมตฺตาติ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปญฺญาสมตฺตา โหนฺติฯ

๓๑๖. ติกํ ทีเปฯ ทีป ทิตฺติยํ, ทิวาทิฯ ทิปฺปตีติ ทีโป, โณฯ ‘‘ปทีโป’’ติ อญฺญปทนิวตฺตนตฺถํ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ชุติ ทิตฺติยํ, ภูวาทิ, โณฯ

ทฺวยํ อาทาเสฯ ‘‘ปุเม ตู’’ติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ อาทิสฺสเต อสฺมินฺติ อาทาโส, โณ, อาปุพฺโพ ทิส เปกฺขเน, อิสฺสาฯ ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ, ยุ, อิสฺสตฺตํฯ มกุโรปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ จมฺมมยกีฬาคุฬเกฯ วาสภวเนหิ ยุวตีหิ สห กีฬาสมฺภวา เญยฺยา, ตปฺปกฺกเมนสฺสาภิธานํฯ คุฑิ เวธเน, ณุโก, อุสฺเส, คุทฺท กีฬายเมว วา, ตทา ทสฺส ณฺโฑฯ กทิ อวฺหาเน โรทเน จ, ณุโก, กุทฺท กีฬายเมว วา, อุสฺสตฺตํ, ปุพฺพทสฺส โนฯ

ทฺวยํ พีชนีมตฺเตฯ วฎิ วิภาชเน, ตาลวณฺเฎหิ กตตฺตา ตาลวณฺฎํฯ วณฺฎํ นาม พีชนาทิกรณตฺถํ วิสุํ ภาชิโต ตาลปตฺตาวยโว, ตาลวณฺฎสทฺทสฺส ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สติ สญฺญาสทฺทตฺตา พีชนีสามญฺเญ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยทา ปน ตาลวณฺเฎหิ กตพีชนิเมว วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา เอเกน ตาลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ตาลตาลวณฺฎ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ยถา – ติลสฺส เตลํ, สุคตสฺส สุคตจีวรนฺติฯ พิชนฺติ วายุนา โยชยนฺติ ยาย , สา พีชนี, ยุ, นทาทิ, ยุช โยเค, ยสฺส โว, อุสฺสี, วช คติยํ วา อสฺสีฯ พฺยชนํปฺยตฺรฯ

๓๑๗. ทฺวยํ จงฺโกฎเกฯ กุฎ เฉทเน, สกตฺเถ โกฯ กรฑิ ภาชนตฺเถ, โกฯ ทฺวยํ กปฺปูราทิสมฺปุเฎ [สรูปกาทิสมฺปุเฎ (ก.)]ฯ สมุคฺคจฺฉตีติ สมุคฺโค, กฺวิฯ ปุฎ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, อฯ

ปชฺชทฺธํ เมถุเนฯ คามวาสีนํ ธมฺโม อาจาโร คามธมฺโม, คามสทฺเทน เจตฺถ คามวาสิโน วุตฺตา, ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติฯ อสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺโม, สทฺธมฺมปฎิปกฺขตฺตา วา อสทฺธมฺโมฯ พฺยย ขเย, พฺยยติ พลเมเตนาติ พฺยวาโย, มชฺเฌ วาคโม, อถ วา วิคโต อโย วุฑฺฒิ ตสฺมาติ อวาโย, อติสโย อวาโย พฺยวาโยฯ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ สมานจฺฉนฺทานํ อาจาโร เมถุนํ, ตทญฺเญสุ อุปจาโร, รมุ รมเน, ภาเว, กรเณ วาติฯ

๓๑๘. จตุกฺกํ วิวาเหฯ วห ปาปุเณ, โณฯ อุปปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, อฯ อญฺญมญฺญสฺส ปาณิโน คหณํ ปาณิคฺคโหฯ นี นเย, อฯ อุพฺพาโห, ปาณิปีฬนํปฺยตฺรฯ

ธมฺมกามตฺถา ตโย วคฺคา วุจฺจนฺเตฯ อาคมนิทฺทิฏฺโฐ สมาจาโร ธมฺโมฯ วิสยวิสยิสนฺนิปาตชํ สุขํ กาโมฯ สพฺโพปกรณํ อตฺโถฯ สโมกฺขกา โมกฺขสหิตา ธมฺมกามตฺถา จตุพฺพคฺโค วุจฺจนฺเตฯ ติวคฺเคน วิสํยุตฺโต โมกฺโข นิพฺพานํฯ ตุลฺยพเลหิ ปน ธมฺมาทีหิ จตูหิ ปธาเนหิ จตุภทฺร [อมร ๑๗.๕๗] มุจฺจเตฯ

๓๑๙-๓๒๐. ทฺวยํ ขุชฺเชฯ กุจฺฉิตํ วชฺชตีติ ขุชฺโช, กสฺส โข, วโลโป, โณฯ คฑิ นินฺทายํ, อุโลฯ

ติกํ รสฺสสรีเร ปุคฺคเลฯ รส สทฺเท, โสฯ พฺยามปฺปมาณํ น ลาตีติ วามโน, เนรุตฺโตฯ รสฺโส จ วามโน เจติ ทฺวนฺโทฯ ลกุฑิ วามนตฺเถ, อ, สกตฺเถ โก, ลกุ วิย ฆฎิกา วิย เฑติ ปวตฺเตตีติ วา ลกุณฺฑโกฯ

ปญฺจกํ ปงฺคุฬชเนฯ ปเรน องฺคตีติ ปงฺคุโฬ, อุโลฯ ปีเฐน สปฺปติ สีเลนาติ ปีฐสปฺปี, สปฺป คมเน, อุปจฺจเย ปงฺคุ, ทฺวีสุฯ ฉินฺโน คมนาทิอิริยาปโถ ยสฺสาติ โส ฉินฺนิริยาปโถฯ วิคตา อกฺขสทิสา ชงฺฆา ยสฺสาติ ปกฺโข, ยถา หิ รถสฺส อกฺเข ภินฺเน คมนํ น สิชฺฌติ, ตเถว ตสฺสาปิ อกฺขชงฺฆาย ภินฺนายาติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ

ทฺวยํ ขญฺเชฯ ขชิ คติเวกเลฺย, ภูวาทิ, ขญฺชตีติ, อฯ โขฑิ คติปฎิฆาเต, โกฯ

ทฺวยํ อวากฺเยฯ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา มิคสทิโสติ มูโค, อิสฺสูฯ สุญฺญํ วโจ ยสฺสาติ โส สุญฺญวโจฯ

หตฺถาทิวงฺโก ปุริโส ‘‘กุณี’’ตฺยุจฺจเตฯ กุณนํ กุโณ หตฺถาทิเวกลฺยํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี, อถ วา กุณ สงฺโกจเน, อี, กุจฺฉิตํ นยตีติ วา กุณี, ณตฺตํ, ‘‘หตฺเถน กุณี, ปาเทน กุณี’’อิจฺจาทิปโยคาฯ ทฺวยํ อปางฺคทสฺสเน ชเนฯ วล สํวรเณ, อิโรฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร, อุสฺเสฯ

๓๒๑. ทฺวยํ นิกฺเกสสีเสฯ นิกฺเกสํ สีสเมตสฺส, ขล ขลเน, สญฺจเย จ, อาโฎ, นิกฺเกสตฺตา ขํ ตุจฺฉํ สีสํ ลาตีติ ขลฺลาโฎ, โฎฯ

ติกํ ขุรมุณฺฑสีเสฯ มุณฺฑ ขณฺฑเน, ภูวาทิ, อฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, อุ, สกตฺเถ โก, มุณฺฑโก, มุณฺฑิโกปฺยตฺรฯ

อกฺขีนํ มชฺเฌ เอเกนากฺขินา สุญฺโญ กาโณ นาม, กณ สทฺทคตินิมีลเนสุ, โณ, กณติ นิมีลตีติ กาโณ, ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกเนวกฺขินาฯ อฎฺฐกถาทีสุ ปน ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ, อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๑๓๒] วุตฺตํฯ ทฺวเยน อกฺขิทฺวเยน สุญฺโญ อนฺโธ นาม, อนฺธ ทสฺสนูปสํหาเร, อฯ

๓๒๒. ทฺวยํ นฎฺฐโสตปฺปสาเทฯ พนฺธ พนฺธเน, อิโรฯ นโลโปฯ สุติ กณฺโณ หีโน วิกโล ยสฺสาติ สุติหีโนฯ เอโฬปฺยตฺรฯ

ติกํ คิลานสามญฺเญฯ คิล หาสกฺขเย, ยุ, พฺยาธิโรโคสญฺชาโต ยสฺส พฺยาธิโตฯ อต สาตจฺจคมเน, อธิกรเณ, กตฺตริ วา อุโร, อาตุโร, ทีฆาทิฯ อามยาวี, วิกโต, อปฎุ, อพฺภมิโต, อพฺภานฺโตปฺยตฺรฯ

อุมฺมาโท วาตาทิปโกโป โรควิเสโส, ตพฺพติ อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ วาตาทิโทเสหิ มทยตีติ อุมฺมาโท, โณฯ ขุชฺชาทโย อุมฺมตฺตนฺ ตา วาจฺจลิงฺเค ยุตฺตตาย วาจฺจลิงฺคิกา, ยถา – ขุชฺโช ปุริโส, ขุชฺชา อิตฺถี, ขุชฺชํ นปุํสกํฯ อุมฺมตฺโต ปุริโส, อุมฺมตฺตา อิตฺถี, อุมฺมตฺตํ นปุํสกํฯ

๓๒๓. นวกํ โรคมตฺเตฯ ตกิ กิจฺฉชีวเน, ภูวาทิ, อา ภุโส ตงฺกตีติ อาตงฺโก, อฯ อม โรเค, โย, มย คติมฺหิ วา, อถ วา อม โรเค, จุราทิ, อามยติ รุชฺชตีติ อามโย, อ, การิตโลปาภาโวฯ วิธ วิชฺฌเน, วิชฺฌตีติ พฺยาธิ, อิ, อการวณฺณาคโม, พาธ วิพาธายํ วา, ตทา ยาคโม, วิวิธา วา อาธโย มโนปีฬา ยสฺมึส พฺยาธิ, ‘‘ปุเม อาธิ มานสี พฺยถา’’ติ [อมร ๘.๒๘] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ โรเคคโท, กุเวรายุเธ คทา, คโท ภาถริกณฺหสฺส, ‘‘อามเย จายุเธ คทา’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รุช โรเค, กตฺตริ โณ, รุชา อิตฺถีฯ คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุ, น กลติ เยน ตํ อกลํ, ตเมว อกลฺลํ, โลฯ พาธ วิพาธายํ, ภูวาทิ, อฯ อุปตาโปปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ขยโรเค, รสาทิสตฺตธาตุโย โสสยตีติ โสโส, สุส โสสเน, ทิวาทิ, โณฯ ขิ ขเย, ขยตีติ, อฯ ยกฺขา, ราชยกฺขาปฺยตฺรฯ ยกฺข ปูชายํ, จุราทิฯ

๓๒๔. ทฺวยํ นาสโรเคฯ อปิหิตา นาสา อเนนาติ ปีนาโส, ปีนโสปิฯ อุปสคฺคโต นาสาย พหุพฺพีหิมฺหิ นสาเทสํ กุพฺพนฺติ [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙], อปิสฺสาการโลโป วณฺณนาโส, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ‘‘โสโส ยกฺขา ราชยกฺขา, ปตีสฺสาโย ตุ ปีนโส, อาปีนโส ปติสฺสาโย’’ติ รภโสฯ ปติสฺสโยปฺยตฺรฯ เวชฺชคนฺเถ อิเมสํ ปีนสปติสฺสายานํ เภโท อภิหิโต –

อานหฺยเต ยสฺส วิสุสฺสเต จ, กิลิทฺยเต ธูปติ เจว นาสา;

น ญายเต คนฺธรเส จ ชนฺตุ, ทุฎฺฐํ วิชญฺญา ตมปีนเสนาติฯ

อานทฺธา ปิหิตา นาสา, ตนุสาวปฺปเสกินี;

คลตาโลฎฺฐโสโส จ, นิตฺโตโท สงฺขกทฺวเย;

ภเว สโร ปฆาโต จ, ปติสฺสาโยติ ลกฺขิโตติฯ

อิห ตฺวเภเทโนตฺตํฯ ปติปุพฺโพ สิธาตุ รุชตฺยตฺโถฯ นาสิกาย ชาโต โรโค นาสิกาโรโคฯ

ฆาเน ปวตฺโต อสฺสโว สิงฺฆานิกา นาม, สิงฺฆ อาฆาเน, ภูวาทิ, สิงฺฆตีติ สิงฺฆานํ, ยุ, ตตฺถ ชาตา สิงฺฆานิกาฯ อา ปุนปฺปุนํ สวติ สนฺทตีติ อสฺสโว, สู อภิสเวฯ ทฺวยํ วณมตฺเตฯ อร คมเน, อุ, อรุ, นปุํสเกเยวฯ วณ คตฺตวิจุณฺณเน, จุราทิ, อ, วโณ, อนิตฺถีฯ ทฺวยํ โผเฎฯ ผุฎ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, โผโฎ, โณฯ ปีฬ วิพาธายํ, จุราทิ, ณฺวุ, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, ปีฬโก, ปีฬกา, ปีฬกํ, ตีสฺวปิ, ตถา โผโฎฯ

๓๒๕. ทฺวยํ ปกฺกวณาทีสุ สญฺชาตทุคฺคนฺธวิเสเสฯ ปุพฺพ ปูรเณ, ภูวาทิ, อฯ ปูย วิสรเณ, ทุคฺคนฺเธ จ, ภูวาทิฯ

ทฺวยํ โลหิตนิสฺสรณโรเคฯ รตฺตสฺส โลหิตสฺส สณฺฐานมติกฺกมิตฺวา สรณํ คมนํ รตฺตาติสาโรฯ ปกฺขนฺทติ นิสฺสรตีติ ปกฺขนฺทิกาฯ กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติติฯ ‘‘ปกฺกมาทีหินฺโต เจ’’ติ เอตฺถ จกาเรน ติสฺสนฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป จ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวิตฺเตฯ ยทาทินา ปรกการสฺส โข, ปกฺขนฺทิกาฯ

ทฺวยํ อปมาเรฯ สรณํ สาโร, อปคโต สาโร เยน อปมาโร, สสฺส โมฯ อิตรตฺร มการาคโมฯ ทฺวยํ ปาทเภเทฯ ปาทสฺส โผโฎ เภทนํ ทรณํ ปาทโผโฎ, ผุฎ เภเทฯ วิรูโป ปาโท เอตาย เหตุภูตายาติ วิปาทิกาฯ สมาสนฺเต โก, ปุพฺพาการสฺสิตฺตํ, วิทารียมานตฺตา วิปชฺชมาโน ปาโท อสฺสนฺติ วา วิปาทิกาฯ

๓๒๖. ทฺวยํ วุฑฺฒิปฺปตฺตณฺฑโกสโรเคฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต โรโค วุฑฺฒิโรโคฯ วาตปูริตํ อณฺฑํ โกโส วาตณฺฑํฯ ทฺวยํ ถูลปาทโรเคฯ ฆนาภาวโต สิถิลํ ปทํ สีปทํ, วณฺณนาโส, ทีฆาทิฯ ภาโร ปาโท ยสฺส, ตสฺส ภาโว ภารปาทตาฯ

ปญฺจกํ กณฺฑุยํฯ กณฺฑ เภทเน, อุ, ทีเฆ กณฺฑู, วธูสทฺโทวฯ ติมฺหิ กณฺฑูติ, อสฺสู, จุราทิตฺตา ยมฺหิ กณฺฑูยา, ยโลปาภาโวฯ ขชฺช เถยฺยกรณพฺยถเนสุ, ภูวาทิ, อุฯ ยุมฺหิ กณฺฑูวนํ, อสฺสูฯ อุวาเทโส, ทีโฆ จฯ

๓๒๗. ติกํ กจฺฉุยํฯ ยา ‘‘ขสุโรโค’’ติ วุจฺจติฯ ปาตฺยตฺตานนฺติ ปามํ, มน, ปามาปฺยตฺถิ, ปุลฺลิงฺโค, ราชาทิ, วิเสเสน ตจฺฉติ กาสนฺติ วิตจฺฉิกา, ตจฺฉ ตนุกรเณ, ณฺวุ , ‘‘วิวจฺฉิกา’’ [วิจฺจจฺจิกา (อมร ๑๖.๕๓)] ติปิ ปาโฐฯ วจฺฉ ปริภาสนตชฺชเนสุ, ภูวาทิฯ กจ พนฺธเน, อุ, จสฺส ฉตฺตํ, ทฺวิตฺตาทิฯ ติลกาฬกนฺตํ ทฺวยํ ทฺวยํ สมตฺถํฯ ตตฺร ทฺวยํ โสเถฯ สุ คติวุฑฺฒีสุ, ภูวาทิ, โถฯ ถุปจฺจเย สยถุ, อุสฺสตฺตํ, ยาคโม จฯ โสโผปฺยตฺรฯ โสกํ ผายติ พหุลํ กโรตีติ โสโผ, ผาย วุฑฺฒิยํ, ผายสฺส โผ, เนรุตฺโตฯ

ทฺวยํ อริสโรเคฯ อมงฺคลตาย ทุ นินฺทิตํ นามมสฺส ทุนฺนามํ, สกตฺเถ, กุจฺฉายํ วา โก, ทีฆโกสิกายํ ทุนฺนามา, อิตฺถีฯ อริ วิย สสติ หึ สตีติ อริสํ, สส หึสายํ, กฺวิ, อร คมเน วา, อิโสฯ ทฺวยํ วมนโรเคฯ ฉทฺท วมเน, จุราทิ, ณฺวุฯ วมุ อุคฺคิรเณ, ถุฯ วมิธุปฺยตฺรฯ ฉทฺทิกา, วมิ อิตฺถิยํ, วมถุ ปุเมฯ

๓๒๘-๓๒๙. ทฺวยํ ปริตาเปฯ ทุ ปริตาเป, ตนาทิ, ถุฯ ปริตปนํ สนฺตาปนํ ปริตาโปฯ ทฺวยํ ติลกาฬเกฯ ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ ติลโกฯ ติลํ วิย กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ ติลกาฬโกฯ

มหาวิเรโก ‘‘วิสูจิกา’’ตฺยุจฺจเตฯ นิสฺเสสโต สุจติ คจฺฉตีติ สูจิกาฯ สุจิ, สุจ คติยํ, ภูวาทิฯ สุจ โสเจยฺเย วา, นิสฺเสสโต โสเจตีติ วิสูจิกา, วิเสเสน สูจิ วิย วิชฺฌตีติ วา วิสูจิกาฯ พหุโมสรณตฺตา มหนฺโต วิเรโก มหาวิเรโก, ริจ วิโยชนสมฺปุจฺฉเนสุ, โณฯ

ภคนฺทลาทโย สตฺต อามยนฺตรา โรคเภทา ภวนฺติฯ ตตฺร คุทสมีปโช วณวิเสโส ภคนฺทลา, อิตฺถีฯ ภคํ โยนิ, ตํ ทารยตีติ รูฬฺหีโต อปจฺจยนฺโต นิปาติโตฯ ทร วิทารเณ, ภูวาทิ, ลตฺเต ภคนฺทลาฯ ภคนฺทโรปฺยตฺรฯ เมโห มุตฺตเมโห, โส จ พหุมุตฺตตาย มธุเมโห, รตฺตเมโห, สุกฺกเมโหตฺยเนกวิโธฯ มิห เสจเน, ภูวาทิ, มิหติ มุตฺตนฺติ เมโห, โณฯ ชร โรเคฯ ภูวาทิ, ชรตีติ, อฯ ชโร ปสิทฺโธฯ กาส สทฺทกุจฺฉายํ, ทิตฺติยญฺจ, ภูวาทิ, กาสตีติ กาโส, โณ, กุจฺฉิตํ อสตีติ วา กาโส, กุอาปุพฺโพฯ สส ปาณเน, สสนํ สาโส, ภุสํ สสนเมตสฺสตฺถีติ วา สาโส, กุฎ เฉทเน, โฐ, กุฎฺฐํฯ สามญฺเญน ตโจวิกาเรฯ สุกฺเก ตุ สิตฺตํฯ สูล รุชายํ, ภูวาทิ, สูลํฯ วิทฺทธิ, อสฺมรี, มุตฺตกิจฺฉาทโยปฺยเนกา โรคเภทาฯ

ปชฺชทฺธํ เวชฺเชฯ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโช, ‘‘ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา’’ติ โณ, วิท ญาเณ วา, วินฺทตีติ เวชฺโช, ณฺโย, ทฺยสฺส โชฯ ภิสชฺชติ จิกิจฺฉตีติ ภิสกฺโก, อ, ชสฺส โกฯ โรคํ หรติ สีเลนาติ โรคหารี, ณีฯ หรสทฺโทยํ เกวโลปิ อานยนาปนยเนสุ วตฺตติ ‘‘มโนหโร, ทุกฺขหโร’’อิจฺจาทีสุ, อิธ อปนยเนฯ กิต โรคาปนยเน, ภูวาทิฯ ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, ฉปจฺจโย, ณฺวุ, ทฺวิตฺตาทิฯ อคทกโรปฺยตฺร, อคทํ อโรคํ ปาณีนํ กโรตีติ อคทกโร, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ

๓๓๐. ทฺวยํ สลฺลนีหรเณ เวชฺเชฯ กาเย ปวิฎฺฐสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโชฯ ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โตฯ ทฺวยํ ปฎิกาเรฯ ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อฯ ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยาฯ

จตุกฺกํ โอสเธฯ ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺยฯ น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโทฯ ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณฯ อุส ทาเหฯ โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํฯ ชายุปฺยตฺรฯ ชิ ชเย, ณุฯ

๓๓๑. ติกํ อาโรคฺเยฯ อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโวฯ อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํฯ กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ อนามยชเนฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โลฯ ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฎีกายํฯ นตฺถิ อามโย ยสฺมึ นิรามโยฯ วุตฺโตปฺยตฺรฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโตฯ โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถฯ นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโคฯ

นรวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๔. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา

๓๓๒. สนฺตติปริยนฺตํ วํเสฯ กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โสฯ สํตนุ วิตฺถาเร, โณฯ อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณฯ โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตฺรมฺปิฯ ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเนฯ อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อฯ ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํฯ

สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;

ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกญฺญาสุ สนฺตติฯ

ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อญฺญมญฺญมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเตฯ วณฺณ ฐปเนฯ

๓๓๓-๓๓๔. ฉกฺกํ กุลีเนฯ กุลสฺสาปจฺจํ กุลิโน, อิโน อปจฺเจฯ โสภโน ชโน สชฺชโนฯ สปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, อุฯ สภายํ สาธุ สโภฺยฯ สาธฺวตฺเถ โยฯ อย คติยํฯ อยิตพฺโพ อุปคนฺตพฺโพติ อยฺโย, กมฺมนิ โยฯ มหากุลสฺสาปจฺจํ มหากุโล, โณฯ

ภูภุชนฺตํ ราชสามญฺเญฯ อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํฯ ภุยา ภูมิยา ปติ ภูปติ, ภุํ ปาเลตีติ วา ภูปติ, ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺโสฯ ปถวิยา อิสฺสโร ปตฺถิโว, โณ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ชคติํ ภูมึ ปาเลตีติ ชคติปาโล, กมฺมนิ โณฯ ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ, ทิสา, ทิสฏฺเฐ วา ปาเลตีติ ทิสมฺปติ, รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ภุํ ภูมึ ภุญฺชตีติ ภูภุโช, ภุช ปาลนชฺโฌหรเณสุ, อิธ ปาลเน, รุธาทิฯ มหิขิโตปฺยตฺรฯ ขิ นิวาสคตีสุ, มหึ อขิ คตวา มหีขิโตฯ

๓๓๕. ปชฺชทฺธํ มุทฺธาภิสิตฺเต ชาติขตฺติเย, ‘‘ราชชจฺเจ จ ขตฺติเย’’ติ วจนโตฯ รญฺโญ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ราชญฺโญ, ญฺโญ อปจฺเจฯ ‘‘ขตฺติโย ตุ วิรา ขตฺตํ, ราชญฺญทฺวิชลิงฺคโน’’ติ รภส, รตนโกเสสุ ปริยายาฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต, เขตฺตานํ อธิปติภูตตฺตา วา ขตฺติโยติอาทิกปฺปิกราชา วุจฺจติ, ตปฺปภวตฺตา ปน มุทฺธาภิสิตฺเตสฺวปิ ตํสมญฺญา, เอสฺสตฺตํฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตํ, โณฯ รชฺชาโรปนสมเย ทกฺขิณาวฎฺฎสงฺโขทเกน คงฺคานีเตน มุทฺธนิ ขตฺติยกญฺญาทีหิ อภิสิตฺตตฺตา มุทฺธาภิสิตฺโต, ปฐมขตฺติโยฯ ตปฺปภวตาย ปน อนภิสิตฺตา จ มุทฺธาภิสิตฺตาขฺยา, ยถา – พฺรหฺมพาหุชสฺส วํเส ชาตสฺสาปิ พฺรหฺมพาหุโชฯ พฺรหฺมพาหุโต ชาตตฺตา พาหุโชติ หิ นิกายนฺตริกานํ ลทฺธิฯ ยสฺมึ ปน ราชินิ อเสสา สามนฺตา ปณมนฺติ, โส อธิสฺสราโขฺย [อมร ๑๘.๒]ฯ สํ สตฺโต ลคฺโค อนฺโต ยสฺสา สา สมนฺตา, สวิสยานนฺตรา ภูมิ, สมนฺตาย อิเม สามนฺตา, อนนฺตรราชาโนฯ

ทฺวยํ จกฺกวตฺตินิฯ สพฺพภูมิยา อิสฺสโร สพฺพภุมฺโม, ณฺโยฯ ปุญฺโญปนีเตน จกฺกรตเนน วตฺตเต อสาธุทมนิกาทิราชวตฺตํ อนุติฎฺฐตีติ จกฺกวตฺตี, ณี, จกฺกรตนํ วตฺเตติ อากาเส อตฺตโน ปุรโต คมยตีติ วา จกฺกวตฺตี, ปุญฺญจกฺกํ, จตุจกฺกํ วา สตฺเตสุ วตฺเตติ, เต วา อสฺมึ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, จกฺกรตนุปฺปาทนตฺถํ ทฺวาทสวสฺสจริตํ ทสราชธมฺมํ วตฺตเมตสฺสตฺถีติ วา จกฺกวตฺตีฯ ตตฺถ อนฺโตชนสฺมึ พลกาเย ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมการปฎิกฺเขโป, อธนานํ ธนุปฺปาทนํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ, อิทเมว จ คหปติเก, ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธมฺปิ ทีเปสุฯ จตูสฺวปิ ทีเปสุ อาณาธมฺมจกฺกานิ สตฺเตสุ ปวตฺเตตีติ วา จกฺกวตฺตีฯ อญฺโญ อสพฺพภุมฺโม อนวกาโส สามนฺโต ภูโป มณฺฑลิสฺสโร นามฯ สยมาณาปวตฺติฎฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺนสฺเสว มณฺฑลสฺส อิสฺสโร, น สพฺพมณฺฑลสฺสาติ มณฺฑลิสฺสโรติปิฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพภุมฺโม, จกฺกวตฺตี’’ติ ทฺวีหิ นาเมหิ จตุทีปิสฺสโร ราชา ทีปิโต, อิธานาคเตปิ สงฺคเหตฺวา กถิเตน อธิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, มณฺฑลิสฺสรปเทน ปเทสิสฺสโร ราชา ทีปิโตฯ อถ วา มณฺฑลิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, เสเสหิ ราชราชญฺญาทีหิ พาหุชปริยนฺเตหิ ปเทสิสฺสโร ทีปิโตฯ

๓๓๖. ทฺวยํ ราชเภเทฯ สุขุมตาย ลีนา อปากฎา ฉวิโย เยสํ เต ลิจฺฉวิโนฯ ลิจฺฉวี จ วชฺชี จาติ ทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ สมฺมาสมฺพุทฺธกุเล ราชินิฯ ปุริมตรสมฺภูเต สกฺยกุเล สญฺชาตตฺตา สกฺโย, โณฯ สกฺโกปิฯ สกฺเย ภโว สากิโย, อิโย, ยโลโป, ทีโฆ จฯ

ปญฺจกํ พุทฺธปุตฺตสฺสายสฺมโต ราหุลสฺส มาตริฯ ภทฺท กลฺยาเณ, โสเขฺย จฯ กุลาจารรูปาทิวเสน กลฺยาณตฺตา ภทฺทาฯ กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจานา, อปจฺจส ทฺโทยํ นิจฺจํ นปุํสเก ปุตฺเต, ปุตฺติยญฺจ ภวตีติฯ ‘‘ราหุ วิย จนฺทํ มม นิกฺขมนํ ลาตุกาโม จายํ เม ปุตฺโตติ ราหุโลติ นาเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปิตรา วุตฺโต สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุโลเยเวตฺถ ราหุโล, ตสฺส มาตา ราหุลมาตา, พิมฺพํ วุจฺจติ สรีรํ, อติสยวณฺณสรีรยุตฺตตาย พิมฺพา, วมิธาตุมฺหา วา โพ, วสฺส พตฺตํฯ ยโส วุจฺจติ ปริวาโร, กิตฺติ จ, เต ธาเรตีติ ยโสธรา, มนาทิตฺตา อสฺโสฯ

๓๓๗-๓๓๙. เยสํ ขตฺติยานํ ธนํ สตํ โหติ, กีทิสํ ตํ ธนํ? นิธานคํ ปถวาทีสุ นิธานวเสน คตํ ปวตฺตํ, เตสํ ธนานํ สตํ กหาปณานํ, กิตฺตกปฺปมาณานํ? โกฎีนํ สตํฯ เกน ปริจฺเฉเทน? เหฎฺฐิมนฺเตน เหฎฺฐิมโกฎฺฐาเสน, เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน วา โกฎีนํ สตํ โหติฯ ทิวสวฬญฺโช ทิวเส ทิวเส วฬญฺชิตพฺโพ ปน กหาปโณ วีสตมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ขตฺติยา ‘‘ขตฺติยมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ มหนฺโต ธนสาโร เยสนฺเต มหาสาลา, ลตฺตํ, อมฺพณมตฺร เอกาทสโทณมตฺตํฯ

เยสํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ นิธานคานิ นิธานวเสน ปวตฺตานิ อสีติโกฎิธนานิ โหนฺติ, ทิวสวฬญฺโช ปน กหาปโณ ทสมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ทฺวิชา ‘‘ทฺวิชมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ

นิธานเค, วฬญฺเช จ ธเน ตทุปเฑฺฒ เตสํ ทฺวิชมหาสาลานํ ธนสฺส อุปฑฺฒภาเค สติ คหปติมหาสาลา นาม สิยุํ, อุภยตฺราปิ เหฎฺฐิมนฺเตเนว ธนปริจฺเฉโทฯ

๓๔๐. โย น หีโน, น จุกฺกฏฺโฐ, มชฺฌิมาธิการพฺยวฎฺฐิโต ราชปุตฺตเสนาปติมหากณิตฺถราทิ, โส มหามตฺโตฯ มหตี มตฺตา ปริจฺเฉโท ยสฺส มหามตฺโต, รูปเภเทน ปฎฺฐานํ กฺลีวํฯ

‘‘ปกติยํ มหามตฺเต, ปญฺญายํ ปรมตฺตนิ;

นปุํสกํ ปธานํ ตํ, เอกตฺเต ตุ’ตฺตเม สทา’’ติฯ

รภโส จฯ ‘‘มหามตฺโต, ปฎฺฐาโน จา’’ติ ตุ ปุํสกณฺเฑ โวปาลิโตฯ ปกฏฺเฐ ติฎฺฐตีติ ปฎฺฐานํ, ยุ [อภิธานปฺปทีปิกา ฎีกา ๙๘๓, ๑๑๒๓ คาถาสุปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

ปญฺจกํ มนฺตินิมฺหิฯ มติปฺปธาโน สจิโว สหาโยฯ อิติกตฺตพฺพตาวธารณํ มนฺโต, ตํโยคา มนฺตินีฯ อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินี, อถ วา มนฺเตน นยตีติ มนฺตินี, อถ วา มนฺตโยคา มนฺติ, เนตีติ นี, มนฺติ จ นี จาติ มนฺตินีฯ ‘‘มติสจิวมนฺตินี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ทฺวนฺโทฯ รญฺญา สห ชีวตีติ สชีโวฯ สจเต สมเวโต ภวตีติ สจิโวฯ สจ สมวาเย, โว, อิการาคโม จฯ สพฺพกิจฺเจสุ รญฺญา มนฺเตน อมา สห ภวตีติ อมจฺโจ, อมาสทฺโทยํ นิปาโต สหตฺเถ จฺจปจฺจโยฯ สชีวมตฺเต จามจฺจสทฺโท วตฺตติฯ ทฺวยํ เสนาปติมฺหิฯ เสนํ นยตีติ เสนานีฯ จมูนํ เสนานํ ปติ จมูปติฯ

๓๔๑. นฺยาสาทีนํ อิณาทานทายวิภาคาทีนํ วิวาทานํ โวหารานํ อุปทฎฺฐริ อุปทสฺสิเต อกฺขทสฺโส, อกฺเข โวหาเร ปสฺสตีติ อกฺขทสฺโส, โณ, ธมฺมาธิกรณิโยฯ ปุจฺฉาวิวาโก, ปญฺหวิวาโกปฺยตฺรฯ

ปชฺชฑฺฒํ ปฎิหาเรฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ณิโก, โอการาคโมฯ ปฎิหรติ วิญฺญายติ เตนาติ ปฎิหาโร, โณฯ ทฺวาเร ติฎฺฐตีติ ทฺวารฏฺโฐ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวารปาลโกฯ ทฺวารฎฺฐิโต, ทสฺสโกปฺยตฺรฯ

๓๔๒. ราชูนํ องฺครกฺขคโณ อนีกฏฺโฐติ มโตฯ ‘‘รกฺขิวคฺโค ตุ โย รญฺญํ, โส’นีกฏฺโฐ’ภิธียเต’’ติ อมรมาลายญฺจ, อนีเกน สมูเหน ติฎฺฐตีติ อนีกฏฺโฐ, โณฯ

ทฺวยํ มหลฺลเกฯ กญฺจุกํ โจฬํ, ตํโยคา กญฺจุกีฯ โสกํ วินฺทตีติ โสวิทลฺโลฯ วิท โลเภ, โล, กโลโปฯ ถาปติ, โสวิโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เสวเกฯ ปภุโน ปจฺฉา ชีวตีติ อนุชีวี, ณีฯ เสว เสวเน, ภู, ณฺวุฯ อตฺถีปฺยตฺรฯ อตฺถ ยาจนายํฯ อตฺถนมตฺโถ, อาสีโส, ตํโยคา อตฺถีฯ

๓๔๓. ทฺวยํ อธิกมตฺเตฯ คาเมสุ อธิกตฺตา อธิกา อิกฺขา อนุภวนเมตสฺส อชฺฌกฺโข, อิสฺสตฺตํฯ อธิกํ กโรตีติ อธิกโตฯ อิทํ ทฺวยํ ถายุกโคปานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ ตตฺร เอกคาเม อธิกโต ถายุโก, พหูสุ คาเมสฺวธิกโต โคโปฯ วุตฺตญฺจามรโกเส ‘‘ถายุโกธิกโต คาเม, โคโป คาเมสุ ภูริสู’’ติฯ [อมร ๑๘.๗] รุทฺเทนาปิ วุตฺตํ ‘‘คาเมสฺวธิกเต โคโป, โคฎฺฐชฺฌกฺเขปิ วลฺลโภ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๗]ฯ

ทฺวยํ สุวณฺณรชตชฺฌกฺขานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ หิรญฺญํ วุจฺจติ อกตสุวณฺณาทิ, ตตฺร นิยุตฺโต เหรญฺญิโกฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, โข, นิกฺโข, สุวณฺณาทิวิกาโร, ตตฺร นิโยโค นิกฺขิโกฯ วิเสสโต ปน สุวณฺณชฺฌกฺเข โภริโกฯ ภูริสทฺโท สุวณฺเณ, ตํโยคา โภริโกฯ รูปฺยาชฺฌกฺเขนิกฺขิโก, ตสฺมา’ย’มุภยตฺราปิ เหรญฺญิโกติ สามญฺญสฺมึเยวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘โภริโก กนกาชฺฌกฺโข,

รูปฺยา’ชฺฌกฺโข ตุ นิกฺขิโก’’ติ [อมร ๑๘.๗]ฯ

สสฺส อตฺตโน วิชิคีสภูตสฺส เทสานนฺตโร สมนฺตโต มณฺฑลีภูโต ราชา สตฺตุรุจฺจเต เอกตฺถาภินิเวสิตตฺตาฯ ตโต ปรํ วิชิคีสภูมฺเยกนฺตริโก มิตฺโต เอกตฺถการิตฺตโนปการตฺตาฯ อริวิชิคีสมิตฺตานํ ปน มณฺฑลานํ พหิภูโต ทูรมณฺฑลฏฺโฐ วิชิคีสภูมิยา อจฺจนฺตพฺยวหิโต พลาธิโกปิ โย นาปกโรตฺยุปกาโรติ วา, ส อุทาสีโน ทูรมณฺฑลตฺเตโนปการตฺตาฯ ทูรมณฺฑเล อาสตีติ อุทาสีโน, อุปุพฺโพ อาส อุปเสวเน, ยุ, อสฺสิ, ทาคโม จฯ สตฺตุมภิยุญฺชมานสฺส วิชิคีสสฺส สตฺตุหิตาย โย ปณฺหึ คณฺหติ ปิฎฺฐิโต วตฺตติ, โส ปณฺหิคฺคาโหฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉา ปทํ วิชิคีสสฺสา’’ติ รตนโกเสฯ ‘‘ปณฺหิปาเท พฺยูหปิฏฺเฐ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๓๔] ติกณฺฑเสโสฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉิมภาเค จ, ปาทมูโลมทิฎฺฐิสุฯ เสนาปิฏฺเฐ กุมฺภิยญฺเจ’’ติ ตุ นานตฺถสงฺคเหฯ

๓๔๔-๓๔๕. ทิฎฺฐนฺตํ ริปุมฺหิฯ มิตฺตปฎิปกฺขตฺตา อมิตฺโต, รปตฺยวณฺณํ รชเตติ ริปุ, อุ, อิตฺตํ, รป, ลป, ชป, ชปฺป วจเน วาฯ เวรํ วิโรโธ ยสฺสตฺถีติ เวรี, อี, ทุกฺขเหตุตฺตา สปตฺติ อิว สปตฺโต, อิวตฺเถ อการปจฺจโยฯ อร คมเน,ติ, ภูวาทิตฺตา อาคโมฯ สท สาทเน, ตุ, ภูวาทิ, สตฺตุ, ยวาทิจุณฺเณปิฯ อร คมเน, เวรมรตีติ อริ, รสฺสนฺโต อิฯ สปตฺตาทีนํ จตุนฺนํ ทฺวนฺโท, ‘‘พฺยญฺชโน จ วิสํโยโค’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน เอกตการสฺส โลโป จฯ ปติยมตฺถนํ ปจฺจตฺโถ, ตํโยคา ปจฺจตฺถิโก, ปติยํ วิปรีตคมนํฯ ปนฺถ คติยํ, จุราทิฯ ปริปนฺโถ ปริสฺสวฎฺฐานํ, ตํโยคา ปริปนฺถีฯ ปฎิวิรุทฺโธ ปกฺโข สหาโย ปฎิปกฺโข, ตถา วิปกฺโขฯ น หิโต อหิโตฯ หึสายํ รมตีติ [ปรตีติ (?)] ปโร, กฺวิฯ ปฎิปกฺขภาเวน อมติ คจฺฉตีติ ปจฺจามิตฺโต, อม คมเน, โต, ทฺวิตฺตํฯ นตฺถิ เอตสฺมา อีติ อุปทฺทโวติ อนีโต , มิตฺโต, ตปฺปฎิปกฺโข ปจฺจนีโต, โส เอว ปจฺจนีโก, ตสฺส โก, ยถา นิยโกฯ วิโรโธสฺสตฺถีติ วิโรธี, อีฯ ทิส, ทุส อปฺปีติยํ, ทิวาทิฯ วิทุสฺสนสีลตาย วิทฺเทสี, ทฺวิตฺตํ, อิสฺเสตฺตํฯ ทุสฺสตีติ ทิโส, อฯ ตปจฺจเย ทิฏฺโฐ, ธาตฺวนฺเตน สห ฎฺฐาเทโสฯ ทฺเวสโณ, ทุหทโย, ทสฺสุ, สาตฺตโว, อภิฆาตีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อนุกูลเนฯ อนุโรธนํ อนุโรโธ, โณฯ รุธ อาวรเณฯ อนุรูปํ ปวตฺตนํ อนุวตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภู, ยุฯ

๓๔๖. ปญฺจกํ มิตฺตสามญฺเญฯ มิท สฺเนเห, ภูวาทิ, โต, วยสา ตุลฺโย วยโส, มูลวโยสทฺเทหิ สญฺญายํ สปจฺจโย [ยปจฺจโย (?) ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], สพฺพการิเยสุ สห วยตีติ วา วยโส, วย คมเน, สหสฺส โส วณฺณวิปริยโยฯ สห อยติ กิจฺเจสูติ สหาโย, อย คมเน, สหสฺส สาภาโว, ยถา สหธมฺมิโกฯ สห วา หานิ, อโย วา วุฑฺฒิ ยสฺส สหาโย, ติปทพหุพฺพีหิ, ยถา ปรกฺกมาธิคตสมฺปทาฯ อถ วา หานิ จ อาโย จ หายา, นิโลโป, เต ยสฺส อตฺถิ, โส สหาโย, ‘‘สปกฺขโก, สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ สุนฺทรํ หทยเมตสฺสาติ สุหทโย, อโลโป, ทฺยสฺส โช, โสว สุหชฺโชฯ สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ อทุสฺสนํ, โข, หโลโป, สขา, ราชาทิ, สมาโน ขฺยาโต ปตีโต วา สขา, ยโลโป, สมานสฺส จ สภาโวฯ สินิทฺโธ, สฺนิทฺโธ, สวโยปฺยตฺรฯ สขฺยสตฺตปทินา ปน เมตฺติยํ วตฺตนฺติฯ สขิมฺหิ ภวํ สขฺยํฯ สตฺตหิ ปเทหิ อวคมฺยเตติ สตฺตปทินํ [สตฺตปทีน (อมร ๑๘.๑๒)], อิโนฯ

ทฺวยํ อเภชฺชมิตฺเตฯ สพฺพกาลํ ภชตีติ สมฺภตฺโต, ภช เสวายํ, ภูวาทิฯ ทฬฺโห ถิโร มิตฺโต ทฬฺหมิตฺโตฯ ทฺวยํ ทิฎฺฐมตฺตมิตฺเตฯ กิญฺจิ กาลํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺโฐฯ สํสทฺโทยมปฺปตฺโถฯ ทิส เปกฺขเน, ทสฺสนํ ทิฎฺฐํ, ตํ มตฺตา ปมาณเมตสฺส ทิฎฺฐมตฺตโก, สกตฺเถ โกฯ

๓๔๗. ทฺวยํ จรปุริเส ตาปสาทิรูเปน จรมตฺเตฯ จรติ ชานาติ ปรจกฺกนฺติ จโร, อ, จาโรปิ, โณฯ คุฬฺหปุริโส คุตฺตปุริโสฯ ยถารหวณฺโณ, ปณิธิ, อปฺปสโป, ผสฺโสปฺยตฺรฯ ตตฺราทิทฺวยํ วาณิชกสิพลลิงฺคภิกฺขุกจฺจายนาทิเลเสน ถายินิจเรฯ อิตเร อิธาคตสทิสตฺเถฯ วณฺโณ ปกาโร, ยถารหวณฺโณ ยถารหปฺปกาโรฯ เยน ปรจกฺกํ สกฺกา ญาตุํ ตปฺปการวา อิจฺจตฺโถฯ ปณิธิยฺยเต เญยฺยมสฺมึ ปณิธิ, อิฯ อปกฎฺฐํ สปฺปติ จรตีติ อปสปฺโป, อฯ ผุส พาธนผุสเนสุ, อ, ผสฺโสฯ

ติกํ ปถิเกฯ ปเถ คจฺฉตีติ ปถาวี, วี, ทีโฆฯ อิโก, ปถิโกฯ อทฺธนิ มคฺเค คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคูฯ อทฺธโคปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ทูเตฯ ทุ ปริตาเป, โตฯ สนฺเทสํ วาจิกํ หรตฺยเนเนติ [หรตีติ (?)]ฯ

ทฺวยํ โชติสิเกฯ คณยตีติ คณโก, ณฺวุฯ มุหุตฺตํ กาลวิเสสํ ชานาตีติ มุหุตฺติโก, วาคฺคหเณน น วุทฺธิฯ สํวจฺฉโร, โชติสิโก, เทวญฺญู, โมหุตฺโต, ญาณิโก, กาตนฺติโกปฺยตฺรฯ กตนฺโต เทวมตฺตํ, ตํ ชานาตีติ กาตนฺติโกฯ

๓๔๘. ทฺวยํ เลขเกฯ ลิข เลขเน, ภู, ณฺวุฯ ลิเปน มสฺโยปเทเสน ภวตีติ ลิปิ, อิ, วณฺณสณฺฐาโน, ตํ กโรตีติ ลิปิกาโรฯ อกฺขรจโณ, อกฺขรจุญฺจุปฺยตฺรฯ จน ทาเน, ภูฯ จญฺจุ คติยํฯ

เมลานนฺทา มสิมณิ, เมลนฺธุ วณฺณกูปิกา;

มสิชลนฺตุ เมลา จ, ปตฺตญฺชนํ มสิ ทฺวิสุฯ

เลขนี วณฺณตูลี จ, วณฺณกกฺขรตูลิกา;

วณฺณทูโต โสตฺถิมุโข, เลโข วาจิกหารโกฯ

กาจนกิตลิโก จ, กาจนํ ตนฺนิพนฺธนํ;

เลขฺยฎฺฐานํ คนฺถกุฎิ, มุทฺทา ปจฺจยการินี [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๒๗, ๒๘, ๒๙]ฯ

ทฺวยํ วณฺเณฯ วณฺณียติ ปกาสียติ อตฺโถ เยน, โส วณฺโณ, วณฺณ ปกาสเนฯ น ขรติ น ขียตีติ อกฺขโร, ขร วินาเส, ขิ ขเย วา, ตทา อโรฯ ลิขนํ, ลิปิ, ลิขิ อิเม วณฺณสณฺฐาเน วตฺตนฺติฯ ลิปิลิขิโย อิตฺถิยํฯ

เภทาทโย อิเม จตุโร อุปายา สตฺตุวิชยการณานิฯ สตฺตุวิชยมุปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ อุปายาฯ ปรสฺมา วิสิเลสนํ เภโทฯ

สฺเนหราคาปนยนํ , สํหาโสปฺปาทนํ ตถา;

สนฺตชฺชนญฺจ เภโทยํ, วิญฺญูหิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๘]ฯ

ตตฺรายํ ตวานุคฺคเตน ปวุทฺโธ ปาสาทตรโว วิย อตฺตานญฺโจจฺฉินฺทิสฺสตีติ สงฺกายํ ชนิตายํ สฺเนหภตฺติญฺจาปนยติฯ อภิภวนญฺโจปาทยติ [ปทฺธญฺโจปาทยติ (ก.)]ฯ อญฺญสฺส จ ปริยปจฺจามิตฺตานุคฺคหณสฺส มรณเมวนฺโต ภวิสฺสตีตฺเยวํปการมภิภยนํ สนฺตชฺชนํฯ

วโธตฺถคฺคหณญฺเจว, ปริกฺเลโส ตเถว จ;

อิติ ทณฺฑวิธญฺญูหิ, ทณฺโฑปิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๙]ฯ

ปริกฺเลโส พนฺธนตาฬนาทิฯ

อญฺญมญฺโญปการานํ, ทสฺสนํ คุณกิตฺตนํ;

สมฺพนฺธสฺส สมกฺขานํ, อายติํ สมฺปกาสนํฯ

วาจา เปสลยา สาธุ, ตวาหมิติ จปฺปณํ;

อิติ สามวิธญฺญูหิ, สามํ ปญฺจวิธํ มตํ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๔-๕]ฯ

‘‘อสฺมึ เอวํ กเต อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสาทสฺสนํ อายติสมฺปกาสนํฯ อปฺปณมิตฺยงฺคสฺส ทานํฯ

ทานญฺจ ปญฺจธา สารสฺสาสารสฺส จ ทพฺพสฺส คหิตสฺส สมปฺปณํ, ตถาคหิตสฺสานุโมทนํ, ตถา อปุพฺพทานํ, ตถา ‘‘อมุสฺส ทพฺพํ คณฺหาหิ, ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ ปรเสสุ สยํ คาหปฺปวตฺตนํ, ตถา อิณปฺปโมจนญฺเจติฯ ยถาห –

‘‘โย สมฺปตฺตธโนสฺสคฺโค, อุตฺตมมชฺฌิมาธโม;

ปติทานํ ตถา ตสฺส, คหิตสฺสานุโมทนํฯ

ทพฺพทาน’มปุพฺพญฺจ , สยํ คาหปฺปวตฺตนํ;

เทยฺยสฺส ปฎิโมกฺโข จ, ทานํ ปญฺจวิธํ มต’’นฺติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๖-๗]ฯ

เอเต จตฺตาโร อุปายา มายาทีสฺเววนฺโตคธา, ตถา หิ มาโยเปกฺขา จ ทณฺฑนฺโตคธาฯ อินฺทชาลญฺจ เภเท อนฺโตคธํฯ เกจิ ปนาหุ

‘‘สามํ ทานญฺจ เภโท จ, ทณฺโฑ เจติ จตุกฺกกํ;

มาโยเปกฺขินฺทชาลญฺจ, สตฺโตปายา ปกิตฺติตา’’ติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๓]ฯ

๓๔๙. นามมตฺเตน วุตฺตานํ เภทาทีนมิทานิ ปริยายานฺยาหฯ ตตฺร ทฺวยํ เภเทฯ ชป มานเส จ [ชโป จินฺตนวาจาสุ (ธาตฺวตฺถสงฺคห, ๑๓๕ คาถา)], ภู, โณฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณฯ

ติกํ ทณฺเฑฯ ทณฺฑ นิปาตเน, จุราทิฯ สโห วุจฺจติ พลํ, ตพฺภวํ สาหสํฯ ทมนํ ทโม, ทีฆปฎิเสโธฯ

๓๕๐. สามํ สุทฺทวคฺเค, ทานญฺจ พฺราหฺมณวคฺเค กเถสฺสติฯ สามฺยาทโย สตฺตเรวาจริยมเตฯ ปรมฺปโรปการิตฺตา รชฺชสฺสงฺคานิฯ ปกฎฺฐมุปกุพฺพนฺติ รชฺชนฺติ ปกติโยติ โจจฺจนฺเตฯ วุตฺตญฺจ กามนฺทกีเย –

‘‘สามฺย’มจฺจญฺจ รฎฺฐญฺจ, ทุคฺคํ โกโส พลํ สขา;

ปรมฺปโรปการีทํ, สตฺตงฺคํ รชฺชมุจฺจเต [กามนฺทกียนีติสาร ๔.๑]ฯ

อมจฺจรฎฺฐทุคฺคานิ , โกโส ทณฺโฑ จ ปญฺจโม;

เอตา ปกติโย วุตฺตา, วิชิคีสสฺส ราชิโนฯ

เอตา ปญฺจ ตถา มิตฺตํ, สตฺตโม ปถวีปติ;

สตฺตปฺปกติกํ รชฺชํ, อิจฺจาห สูรปูชิโต’’ติฯ

ตตฺร โปรเสณีนํ ปธานภาเวปิ สติ รฎฺฐคฺคหเณน, พลคฺคหเณน วา คหณสิทฺธนฺติ เนห วิสุํ คหณํ กตํ, อมรโกเส ปน ทฺวีหิ คหเณ สิทฺเธปิ ปธานตฺตาขฺยาปนตฺถํ วิสุํ คหิตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺร –

‘‘สามฺย’มจฺโจ สขา โกโส, รชฺชทุคฺคพลานิ จ;

รชฺชงฺคานิ ปกตโย, โปรานํ เสณิโยปิ เจ’’ติ [อมร ๑๘.๑๗]ฯ

เอสญฺจ สามฺยมจฺจรฎฺฐทุคฺคโกสพลสขีนํ ปุพฺพตรสฺส ครุตฺตํ วิญฺเญยฺยํ, อิห ตุ นามลิงฺคานุสาสเน อภิธานสตฺเถ อนุปโยคโต ยถากฺกมํ ครุตฺตํ น วตฺตุมิจฺฉตีติ พฺยติกฺกเมโนปญฺญาโส กโตฯ

สุวณฺณาทิมยภณฺฑาคารํ โกโส, ปพฺพโตทกรุกฺขาทีหิ ทุคฺคมํ ปุรํ ทุคฺคํ, วิชิตํ ชนปทวตี ภูมิ, พลํ จกฺกํ, ตญฺจ โมลภตเสณิสหายามิตฺตาฎวิกเภเทน ฉพฺพิธํฯ ตตฺร กมาคตํ โมลํ, เวตนสมฺพนฺธํ ภตํ, โปรํ พลํ เสณี, สหายภูตํ สหาโย, อมิตฺตภูตํ อมิตฺตํ, อฎวิกํ อฎวิสหาโย มิตฺตํฯ ตทปิ สหชฺชํ, ปากตํ, กิตฺติมญฺเจติ ติวิธํฯ ‘‘ลิงฺเค สภาเว ปกติ, โปรามจฺจาทิโยนิสุฯ ติลิงฺคํ คุณสามฺเยปี’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๔.๒๙] รุทฺโทฯ

๓๕๑. ปภาวาทีนํ วสา สตฺติโย นาม ติสฺโส ภวนฺติฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ตตฺร ยํ สนฺธาทีนํ, เภทาทีนญฺจ ยาถาวโต อวฎฺฐาปนํ, ตํ ญาณพลํ มนฺตสตฺติ, สกสมฺปตฺตุปฺปตฺติยํ โกสทณฺฑา ปภูสตฺติ, เตสํเยว ปภุตฺตสมฺปาทเน สามตฺถิยโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘โกสทณฺฑพลํ ปภูสตฺติ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ พลวตี อุสฺสาหเจฎฺฐา อุสฺสาหสตฺติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘วิกฺกมพลมุสฺสาหสตฺติ’’ริติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๑๙ จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ

ปภาวาทีนํ สการณํ สรูปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปภาโว’’จฺ จาทิฯ ทมนํ ทณฺโฑ, ตทตฺถิยา พลมฺปิ ทณฺโฑฯ ตโต ชาตํ ยํ เตโช, ตํ ปภาโวฯ ตโต ชาโต โย เตโช, โส ‘‘ปภาโว’’ติปิ ปุลฺลิงฺเคน โยชนียํฯ ปภวนฺติ เตชสฺสิโน อเนเนติ ปภาโว, โณฯ ปกฏฺโฐ วา ภาโว ปภาโวฯ โกโส ธนํ, ตโต ชาโต โย เตโช, โส ปภาโว นามฯ ตถา โกสโช เตโช ธเนน สตฺตูนมุปกรณํฯ ปตปนฺติ เตชสฺสิโน ภวนฺตฺยเนเนติ ปตาโป, โณฯ

๓๕๒. ทฺวยํ มนฺเตฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, สา เอตสฺมึ วิชฺชติ ตาย นิปฺผาเทตพฺพตฺตาติ มนฺโต, อถ วา มนฺต คุตฺตภาสเน, ภาเว โณฯ อิตรตฺร ภาเว ยุฯ

โส มนฺโต ทฺวิโคจโร ทฺวินฺนํ ชนานํ วิสยภูโต จตุกฺกณฺโณ นามฯ จตฺตาโร กณฺณา เอตฺถ จตุกฺกณฺโณฯ โส มนฺโต ติโคจโร ติณฺณํ ชนานํ วิสยภูโต ฉกฺกณฺโณ นามฯ มนฺโต นาม จตุกฺกณฺโณ วา ฉกฺกณฺโณ วา กตฺตพฺโพ, น ตโต ปรนฺติ ทฺวินฺนเมเวตฺถ คหณํฯ อมรโกเส ปน ฉกฺกณฺโณปิ ปฎิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อฉกฺกณฺโณ, โย ตติยาทฺยโคจโร’’ติ [อมร ๑๘.๒๒]ฯ

สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปาฐิปทตฺตา (ก.)] พฺยากรณสฺส โสตูนํ สมยนฺตเรสฺวปิ ปฎุภาวชนนตฺถํ อิธานาคตาปิ ฉคฺคุณาทโย อาเนตฺวา กเถตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สพฺพปาริสทํ [สพฺพปาฎิปทํ (ก.)] หิทํ, สพฺพสตฺถ’มโต มตํ;

นิสฺสียเต กฺวจิ กิญฺจิ, สพฺเพส’มตฺร วาทิน’’นฺติฯ

ยถา ฉคฺคุณา สนฺธิ วิคฺคหยานาสนทฺเวธาสยา [อมร ๑๘.๑๘-๙]ฯ ตตฺร สนฺธิ อุปหารลกฺขโณ ติวิโธ โกสทณฺฑภูมิปฺปทานเหตุโกฯ อปหารลกฺขโณ วิคฺคโห, โสปิ ติวิโธ ปกาสยุทฺธํ กูฎยุทฺธํ ตุณฺหิยุทฺธนฺติฯ

ปรพฺยสนตาสปตฺติเทสกาลาตฺยุทยาวาปยานมตฺเตน สาทฺเธ ปรสฺมึ กตาจรสฺส คุณานุรตฺตปกติสฺส วิชิคีสสฺส ยาตฺรา ยานํ [กามนฺทกียนีติสาเร ๑๑ สคฺเค ปสฺสิตพฺพํ], ตญฺจ วิคฺคยฺหยานํ สนฺธายยานํ สมฺภูยยานํ ปสงฺคยานํ อุเปกฺขิยยานมิติ ปญฺจวิธํฯ ปติคฺคาหีนํ นิคฺคยฺห, สนฺธาย, อุเปกฺขิย วา ยํ ยานํ, ตํ วิคฺคยฺหยานาทิฯ ยทา น สกฺโกติ, ตทา สามนฺเตหิ สเหกีภูย ยานํ สมฺภูยยานํฯ อญฺญตฺร คนฺตพฺเพ อญฺญสฺมึ ปสงฺคโต คมนํ ปสงฺคยานํฯ

‘‘น มํ ปโร หนฺตุํ สมตฺโถ, นาหมฺปิ ปร’’มิติ กาลาทิเก ปริกฺขิตฺวา วิชิคีสสฺส ทุคฺคาทีนิ วฑฺฒยโต ฐิติ อาสนํ, ตทปิ วิคฺคยฺหาสนสนฺธายาสนาทิเภเทน ปญฺจวิธํฯ พลีนํ สตฺตูนํ มชฺเฌ กากกฺขิวา’ลกฺขิตสฺโส’ภยตฺร วจเนนตฺตโน สมปฺปณํ ทฺเวธํฯ อญฺญตเรน วา พลวตเรน สนฺธิ, อญฺญตเรน อพเลน วิคฺคโห ทฺเวธํฯ สตฺตุโน วา ปกตีหิ สนฺธาย โย เตน วิคฺคโห, สตฺตุเนว วา โย สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโก [สตฺตุโนว วา สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโน (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)] ทุคฺคาสยสฺส พฺยาปาโร, โสปิ ทฺเวธํฯ ปรสนฺตานมปฺโยภยเวทนานํ อุภยโต วุตฺติ ทฺเวธมุจฺจเตฯ

‘‘อุจฺฉิชฺชมาโน ริปุนา นิรุปาย ปติกฺริโยฯ สตฺติหีโน สมาสิยเต’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘] หีเนนาญฺญสฺส พลวตรสฺส ธมฺมวิชยิโน สมาสยนํ [พลวตา อรินา อุจฺฉิชฺชมานสฺส หีนสตฺติโน ยํ พลวธมฺมวิชยิสมาสยนํ (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)], ตสฺเสว วา พลิโน สตฺตุโน โกสาทิปฺปทาเนน อาสยนํ อาสโย วุจฺจเตฯ เอเต ฉคฺคุณาฯ

ยสฺมิญฺจ คุเณ ฐิโต วิชิคีโส สกฺโกตฺยตฺตโน อฎฺฐวคฺคิยกมฺมานิ ปวตฺตยิตุํ, ปรสฺส เจตานฺยุปหนฺตุํ, คุณมาธิฏฺเฐยฺย, สา วุฑฺฒิฯ

กสิ วณิชฺชํ ปโถ ทุคฺคํ, เสตุ กุญฺชรพนฺธนํ;

ขนฺยากรธนาทานํ, สุญฺญานญฺจ นิเวสนํ [กามนฺทกียนีติสาร ๕.๗๘]ฯ

อิตฺเยโส อฎฺฐวคฺโคฯ

ยสฺมึ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานํ วุฑฺฒิ, ขยํ วา นาภิปสฺสติ, ตํ ฐานํ, ยสฺมึ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานมุปฆาตํ ปสฺสติ, ตสฺมึ น ติฏฺเฐยฺย, โส ขโย, อยํ นีติเวทีนํ ติวคฺโค [อมร ๑๘.๑๙]ฯ อิตเรสํ ธมฺมตฺถกามา ติวคฺโคฯ

ทฺวยํ คุยฺเหฯ รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โส, รเห วา ภวํ รหสฺสํฯ คุห สํวรเณ, กมฺมนิ โยฯ อิทํ ทฺวยํ ตีสุฯ รหสฺโส มนฺโต, รหสฺสา วาจา, รหสฺสํ มนฺตนํฯ

๓๕๓. ปญฺจกํ วิชเนฯ วิชิ ปุถภาเว, ภู, โต จฯ วิจิ วิเวจเน, ปุถุภาเว จ วาฯ ‘‘วิวิตฺตํ ตีสุ วิชเน, อสํปกฺกปวิตฺเตสู’’ติ รุทฺโทฯ วิคโต ชโน อสฺมาติ วิชโนฯ ฉาเทตีติ ฉนฺโนฯ ฉท สํวรเณฯ วิตฺตมรหตีติ รโห, รห จาเค, รมนฺเต อสฺมินฺติ วา รโห, วณฺณวิกาโรฯ ‘‘รโห นิธุวเน จาปิ, รโห คุยฺเห นปุํสก’’นฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๒๒] รภโสฯ ทุติโย รโหสทฺโท อพฺยยํฯ นิสฺสลากา, อุปาสุปฺยตฺรฯ นิสฺสลากา ถี, อุปาสุ อพฺยยํฯ

ทฺวยํ วิสฺสาเสฯ สส ปาลเน, โณฯ สมฺภ วิสฺสาเสฯ ‘‘วิสฺสมฺโภ เกลิกลเห, วิสฺสาเส’ปณเยปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ] รุทฺโทฯ

ทฺวยํ นฺยาเยฯ ยุช สมาธิมฺหิ, สมาธิ อภฺยุปคโม, โตฯ อุปคนฺตพฺพตฺตา อุปายิกํฯ อุปายา สกตฺเถ อิโก, โอปายิกํ, โอปยิกมฺปิ [ปาณินิ ๕.๔.๓๔ (คณ)], ลพฺภํ, ภชมานํ, อภินีตํ, นฺยายํ, ญายํปฺยตฺรฯ

๓๕๔. สิโลกํ โอวาเทฯ อวปุพฺโพ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาเว โณฯ สาส อนุสิฎฺฐิมฺหิ,ติ, อาสฺสิ, อนุสิฎฺฐิ ฯ อนุสาสเต อนุสาสนํฯ ปุมวชฺเช อิตฺถิยํ, นปุํสเก จฯ เอตฺถ จ เอกสฺเสวตฺถสฺส ภินฺนลิงฺเคหิ ตีหิ นาเมหิ กถนํ น เกวลํ วาจฺจลิงฺโคเยว สทฺโท, อถ โข วาจกลิงฺโคปฺยตฺถีติ ทีปนตฺถํฯ

ทฺวยํ อาณายํฯ อาณ เปสเน, ภาเว อ, อาณา, อิตฺถีฯ อววาโท, นิทฺเทโส, สิฎฺฐิปฺยตฺรฯ ทฺวยํ พนฺธเนฯ ทา ทาเน, ภาเว ยุ, ทา อวขณฺฑเน วา, วิโยคทานโต อุทฺทานํฯ

๓๕๕-๓๕๖. ทฺวยํ อปราเธฯ อปคจฺฉนฺตฺยเนนาติ อาคุ, ณุ, ปโลโป, รสฺสสฺส ทีฆตา, นปุํสเก อาคุฯ อปคโต ราโธ เยน อปราโธ, ราธ สํสิทฺธิมฺหิฯ ทฺวยํ ราชคยฺเหฯ กิร วิกิรเณ, กตฺตริ อ, อตฺตํฯ พล ปาณเน, อิฯ กรสาหจริยโต พลิ ปุลฺลิงฺเคฯ ภาคเธยฺโยปฺยตฺรฯ ภาคาสกตฺเถ เธยฺโย [ปาณินิ ๕.๔.๓๖ (วา.)], ภาคตฺเตน ติฎฺฐตีติ วา ภาคเธยฺโย, อิโยฯ

ทฺวยํ ตุฎฺฐิทาเยฯ มโนรถปุณฺณตฺตา ปตฺตพฺโพ ภาโค ปุณฺณปตฺโตฯ ตุสฺสนํ ตุฏฺโฐ, โสสฺสตฺถีติ ตุฎฺฐี, เตน ทาตพฺโพ ทาโย ตุฎฺฐิทาโย, อาการนฺตานมาโยฯ

ฉกฺกํ ปาภเตฯ ตถา หิ –

‘‘เหมํ สีหาสนํ เวสํ, วุตฺตํ ภทฺทาสนํ ตถา;

อุปายน’มุปคฺคยฺหํ, ปาภตญฺโจ’ปทา ถิย’’นฺติฯ

สิโลกาทฺธํ นาม อมรมาลาฯ

อุปคนฺตฺวาทาตพฺพาติ อุปทา, อ, อิตฺถี, ตํ ตมตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเต อานียเตติ ปาภตํ, ปตฺถนตฺถโชตโกยํ ปสทฺโทฯ อุเปยฺยเตติ อุปายนํ, อิโต ยุ, อุปคจฺฉติ เยนาติ วา อุปายนํฯ กุจ สงฺโกจเน, โณ, วิคโต โกโจ เยน อุกฺโกโจฯ ปณฺเณน สตฺถปณฺเณน สทฺธึ อากรียเต อานียเตติ ปณฺณากาโร, อญฺญตฺร อุปจาราฯ ปหิณนฺตฺยเนเนติ ปเหณกํ, หิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ ปเทสนํ, อุปคฺคยฺหํ, อุปหาโรปฺยตฺรฯ

คุมฺพาทิเทยฺโย คุมฺพฆฎาทิโก [คุมฺพฆฎาทิโต (?)] เทยฺโยสุงฺกํ, อนิตฺถี, คุมฺโพ นาม ชลถลมคฺคาทีสุ ลทฺธพฺพภาโค, ตถา ฆฏฺโฎปิ, สมานตฺถา เหเตฯ อาทินา ปาภตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ สุงฺก คมเน, สุงฺกติ เยน, ตํ สุงฺกํฯ คมุ คมเน, โพ, อสฺสุ, คุมฺโพฯ ทฺวยํ คามชนปทาทิโต ลทฺธพฺพภาเคฯ อย คมเน, โณ, อาโยฯ อปจฺจเย อโยฯ ธนานํ สมฺปตฺตกาเล อาคโม ธนาคโมฯ

๓๕๗. ทฺวยํ ฉตฺตสามญฺเญฯ อาตปโต สูริยาโลกโต ตายตีติ อาตปตฺตํ, โตฯ ฉาทยตีติ ฉตฺตํ, ฉท อปวารเณ, โต, ตฺรณปจฺจเย ฉตฺรํ, เหมํ สุวณฺณขจิตํ รญฺญํ ราชูนํ อาสนํ สีหาสนาขฺยํฯ สีหากติปฺปธานตฺตา สีหากติปฺปธานํ อาสนนฺติ วิคฺคโหฯ

ทฺวยํ จามเรฯ วาเลน กตา พีชนี วาลพีชนีฯ จมโร มิโค ตสฺเสทํ จามรีฯ ‘‘จามรา จามรํ โรมํ, คุจฺฉกญฺจาวจูลก’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๔๐๖] ติกณฺฑเสโสฯ ปกิณฺณกํปฺยตฺรฯ ปกรียเต วิกฺขิปเต ปกิณฺณกํ, สกตฺเถ โกฯ

๓๕๘. ขคฺคาทโย อิเม ปญฺจ ราชูนํ กกุธภณฺฑานิ ภวนฺติฯ กุก อาทาเน, โธ, วณฺณวิปริยโยฯ รญฺโญ คมนกาเล สทา อาทาตพฺพโต กกุธานิ จ ตานิ ราชธนตฺตา ภณฺฑานิ เจติ กกุธภณฺฑานิฯ

๓๕๙. ทฺวยํ ปุณฺณฆเฎฯ ชลปุณฺณตฺตา ภทฺโท กลฺยาโณ กุมฺโภ ภทฺทกุมฺโภฯ ทฺวยํ เหมภาชเนฯ ภร ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนญฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร, อาโรฯ กรโก, กุณฺฑิกาปฺยตฺรฯ

หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ, เตสํ สมูโห หตฺถิสฺสรถปตฺติ จตุรงฺคินี เสนาตฺยุจฺจเต, เสนงฺคตฺตา สมาหารทฺวนฺโทยํฯ จตฺตาริ องฺคานิ ยสฺสํ สํวิชฺชนฺติ, สา จตุรงฺคินี, อี, อินีฯ

๓๖๐. ทนฺตฺยนฺตํ หตฺถินิฯ กุญฺโช หนุ, ทนฺโต จ, ตํโยคา กุญฺชโร, อติสเย โร, กุํ ปถวึ ชราเปตีติ วา กุญฺชโร, อลุตฺตสมาโส, กุญฺเช วา คิริกูเฎ รมติ, โกญฺจนาทํ นทนฺโต วา จรติ, กุํ วา ปถวึ ตทาฆาเตน ชรยตีติ กุญฺชโรฯ วารยติ ปรพลํ วารโณ, นนฺทาทีหิ ยุฯ หตฺถโยคา หตฺถีฯ มตงฺคสฺส อิสิโน อปจฺจํ มาตงฺโค, มหนฺตํ องฺคํ สรีรเมตสฺสาติ วา มาตงฺโค, ห นโลโป, อสฺสากาโร จฯ ทฺเว รทา ทนฺตา ยสฺส ทฺวิรโท, ‘‘รท วิเลขเน ทนฺเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ คช สทฺเท, คชตีติ, อฯ นโค ปพฺพโต, โส วิย ทิสฺสตีติ นาโค, โณฯ กเรน, มุเขน จาติ ทฺวีหิ ปิวตีติ ทฺวิโปฯ อิ คมเน, โภฯ ทนฺตโยคา ทนฺตีฯ สฎฺฐิหายโน, ทนฺตาวโล, อเนกโป, มตงฺคโช, กรี, ถมฺเภรโม, ปทฺมี, มหามิโค, ปีลุ, สินฺธุโร, ทีฆมารุโต, ราชีโว, ชลกกฺโข, นิลฺลุโร, กรฎี, วรงฺโค, สุปฺปกณฺโณ อิจฺจาทีนิปิ หตฺถิโน นามานิฯ สฎฺฐิวสฺสิกตฺตา, ชาติยา สฎฺฐิวสฺสกาเล ถาเมน หายนโต วา สฎฺฐิหายโนฯ

วนกรีนํ โย ยูถเชฏฺโฐ, โส สยูถานํ เชฎฺฐตฺตา ยูถเชฏฺโฐฯ สยูเถ ปาติ รกฺขตีติ ยูถโปติ โจจฺจเตฯ

๓๖๑. กาฬาวกาทีนิ เอตานิ หตฺถิราชานํ กุลานิฯ กลมฺพเต สทฺทายเตติ กาฬาวโก, ณฺวุ, มโลโปฯ คงฺคายํ ชาโต คงฺเคยฺโย, ฐานวเสน สา สญฺญาฯ ปณฺฑรวณฺณตาย ปณฺฑโรฯ วณฺณวเสน ตมฺพวณฺณตาย ตมฺโพฯ ปิงฺคลวณฺณตาย ปิงฺคโลฯ คนฺธยุตฺตตาย คนฺโธฯ มงฺค คมนตฺโถ, โสภนคมนยุตฺตตาย มงฺคโล, อติสายเน, ปสํสายํ วา โลฯ เหมวณฺณตาย เหโมฯ อุโปสถกุเล ชาตตฺตา อุโปสโถ, อุปคนฺตฺวา อรโย อุสตีติ วา อุโปสโถ, โถ, อุส ทาเห, อุปปุพฺโพ วส นิวาเส วา, วสฺโส, อุโปสโถ, ติถีวิเสโส จฯ ฉพฺพณฺณทนฺตตาย ฉทฺทนฺโตฯ เอเตสญฺจ กาฬาวโก ทสนฺนํ ปุริสานํ พลํ ธาเรติ, คงฺเคยฺโย ทสนฺนํ กาฬาวกานํ, เอวํ ยาวฉทฺทนฺตา เนตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ ธาเรติ, เตเนว ภควา กาฬาวกหตฺถิคณนาย โกฎิสหสฺสพลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฎิสหสฺสานํ พลํฯ

๓๖๒. ปาโท กริโปเตฯ ปญฺจวสฺสานิ ยาว กลโภ, กล สงฺขฺยาเน, อโภ, กลโภ, ฬตฺเต กฬโภ, มาตาปิตูหิ ภริตพฺพตฺตา ภิงฺโก, ภรติสฺส ภิงฺโกฯ กริสาวโกปฺยตฺรฯ ปาโท มตฺตมาตงฺเคฯ ทานํ ปภินฺโน ยสฺส ปภินฺโนฯ มชฺชตีติ มตฺโต, มท อุมฺมาเทฯ คเช ชายตีติ คชฺโช, ณฺโย, มโทฯ โส สญฺชาโต ยสฺส คชฺชิโตฯ

ทฺวยํ หตฺถิสมูเหฯ หตฺถีนํ สมูโห หตฺถิฆฎาฯ คชานํ สมูโห คชตา, คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตาฯ ปาโท หตฺถินิยํฯ หตฺถโยคา หตฺถินี, อี, อินีฯ กณ สทฺเท, อิรุ, สกตฺเถ โกฯ กเรณุกาติปิ, ตทา กรโยคา กเรณุกา, อิณุฯ กริณี, เธนุกา, วสา, กเรณุปฺยตฺรฯ

๓๖๓. หตฺถิสิโรปิณฺฑา หตฺถิโน สิรสิ ทฺเว ปิณฺฑา กุมฺภาขฺยาฯ เก สิรสิ ภวตีติ กุมฺโภ, อสฺสุ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ทฺวินฺนํ ปน กุมฺภานํ มชฺฌิมํ วิทุ นาม [อมร ๑๘.๓๗]ฯ องฺกุสสงฺฆาตํ วินฺทตฺยสฺมินฺติ วิทุ, ปุเม, อุฯ ทฺวยํ กณฺณมูเลฯ จูฬ นิมชฺชเน, ณฺวุ, จูฬิกา, จุท สญฺโจทเน วา, โจเทนฺติ เอตฺถ องฺกุสาทีหิ อทนฺตนฺติ จูฬิกา, ทสฺส โฬ, ณฺวุฯ

อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ, ขนฺธเทโสฯ ขนฺโธ เอว เทโส ขนฺธเทโส, ตสฺมึฯ ทฺวยํ ปุจฺฉมูเลฯ ปุจฺฉสฺส มูลํ เหฎฺฐิมภาโคฯ

๓๖๔. ติกํ คชพนฺธนถมฺเภฯ อาลนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา พนฺธนฺติ อาลานํ, ยุฯ อาปุพฺโพ พนฺธนตฺโถ ลาธาตุฯ อาหนนฺติ พนฺธนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา อาฬฺหโก, หนธาตุ, นสฺส โฬ, วณฺณวิปริยโย จ, ณฺวุฯ ถมฺภ ปฎิพนฺธเนฯ พนฺโธปฺยตฺรฯ

ติกํ สงฺขเลฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ คล เสจเนฯ นิคฬติ พนฺธติ เยนาติ นิคโฬ, อ, กตฺตุสาธนํ วาฯ อทิ พนฺธเน, อนฺทตีติ อนฺทุโกฯ ณฺวุ, อสฺสุฯ ภุสํ ขลตฺยเนน สงฺขลํ, กฎิ วตฺถพนฺธเนปิ, ‘‘ถีกฎีวตฺถพนฺเธปิ, นิคเฬ สงฺขลํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๑] รภโสฯ สงฺขลิกาปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คชคณฺเฑฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, อธาตูนมฺปิ ธาตูสุ ปาโฐ, ธาตุ หิ กฺริยตฺโถฯ คณฺโฑ กโปลสามญฺเญปิฯ กฎ วสฺสาวรเณสุ, อฯ ทฺวยํ กริมทชเลฯ ทียเตติ ทานํฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อฯ

๓๖๕. ทฺวยํ หตฺถิกเรฯ โสณ วณฺณคตีสุ, โฑ, โสฑ คพฺเพ วา, นิคฺคหีตาคโม, โณ จฯ ทฺวีสุ ทฺเวปิฯ

ทฺวยํ โสณฺฑคฺเคฯ กรสฺส โสณฺฑสฺส อคฺคํฯ ปุส โปสเนฯ ขโร, สสฺส โก, อุสฺโสตฺตํ, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ วา, ภู, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ วา, กิยาทิ, ปุส ธารเณ วา, จุราทิฯ

หตฺถิสฺส กายมชฺฌมฺหิ พนฺธนรชฺชุ กจฺฉา นามฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ ทูสา, วรตฺราปฺยตฺรฯ กุโถ นาม หตฺถิปิฎฺฐตฺถริตจิตฺรกมฺพลํ, โส อาทิ เยสนฺเต กุถาทโยฯ กุถาทโย เอว กปฺปโน นาม ภวนฺติฯ กปฺป สามตฺถิเย, สชฺชนายญฺจ , กรเณ ยุฯ กปฺปนาปิฯ กจ สชฺชนายํ, โถ, กุโถ, ตีสุฯ ‘‘นปุํสกมตฺถรณํ, ถี ปเวณี กุถํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๒] หิ โวปาลิโตฯ ปเวณี, อตฺถรณํ, วณฺโณ, ปริตฺโถโมติ เอเต กุถปริยายาฯ

๓๖๖. ทฺวยํ ราชารเห หตฺถินิฯ ราชานมุปคนฺตฺวา วหิตุมรหตีติ โอปวยฺโห, อรหตฺเถ ณฺโยฯ ราชานํ วหิตุํ อรหตีติ ราชวยฺโห, ณฺโยฯ ทฺวยํ กปฺปิตหตฺถินิฯ สชฺชา สชฺชนา สญฺชาตา ยสฺมึ สชฺชิโตฯ กปฺปา กปฺปนา สญฺชาตา ยสฺมึ กปฺปิโตฯ เอตสฺมาเยว ปาฐา สชฺชกปฺปา สชฺชนากปฺปนานํ ปริยายาติ เญยฺยาฯ

หตฺถิโน ปาเท วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘โตมโร’’ตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ โตมโร, ตุท พฺยถเน, อโร, ทสฺส โม, โอตฺตํฯ เวณุกํปฺยตฺร [โกตฺรํ เวณุกมาลานํ (อมร ๑๘.๔๑)], กฺวจิ เวฬุกนฺติปิ ปาโฐฯ

๓๖๗. หตฺถิโน กณฺณมูลมฺหิ วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘ตุตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ ตุตฺตํ, โตฯ หตฺถิโน มตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘องฺกุโส’’ตฺยุจฺจเตฯ องฺกเต อเนเนติ องฺกุโส, องฺก ลกฺขเณ, โส, อสฺสุฯ

ปชฺชทฺธํ หตฺถาโรเหฯ มฑิ ภูสายํ, หตฺถิํ มณฺฑยติ รกฺขตีติ หตฺถิมณฺโฑ, โสว หตฺถิเมณฺโฑ, มิ หึสายํ วา, โฑ, นิคฺคหีตาคโมฯ หตฺถิํ ปาติ รกฺขตีติ หตฺถิโป, กมฺมนิ โณฯ หตฺถิํ โคปยติ รกฺขตีติ หตฺถิโคปโกฯ คุป รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ อาโธรโณ, นิสาทิโนปฺยตฺรฯ

๓๖๘. มาตงฺคหยาทีนํ คมนาทิกฺริยาสิกฺขาปโก อาจริโย ‘‘คามณีโย’’ตฺยุจฺจเตฯ คมนํ คาโม, ภาเว โณฯ หตฺถาทีนํ คมนกฺริยา คาโม, ตํ เนติ สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, อญฺญกฺริยาสิกฺขาปเนตูปจารา, คามํ วา หตฺถาทิสมูหํ เนตีติ คามณีโย, คมนํ วา สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, สพฺพตฺร นสฺส ณตฺตํฯ

ปาททฺวยํ อสฺเสฯ หย คติยํ, อฯ ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, กฺวิ, พินฺทาโลโป, โลเป สติ ตุรโคฯ วาห ปยตเน, อฯ อส ภกฺขเน, อฯ สินฺธูนมทูรภโว ชนปโทปิ สินฺธโว, ตตฺร ภโว สินฺธโว, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิฯ โฆฎโก, ปีติ, ตุรงฺคโม, วาชี, คนฺธพฺโพ, สตฺติริจฺจาทีนิปิ อสฺเสฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ณฺวุฯ ปา ปาเน,ติฯ ‘‘ปาเน ถี ปีติ อสฺเส โส’’ติ รุทฺโทฯ วาชโยคา วาชี, อีฯ ‘‘เอสญฺจ ปุพฺพํ ปกฺโข อาสิ, ส ตุ เทเวตฺยตฺยตฺถิเตน สาลีภูตมุนินา สกฺกํ ปโยเชตฺวา วชิรเฉทิโต’’ติ นิกายนฺตริยาฯ สป สมวาเย,ติ, สตฺติ, สามตฺถิเยปิฯ

๓๖๙. ตสฺส อสฺสสฺส เภโท วิเสโส อสฺสตโร, อสฺสํ ตรตีติ อสฺสตโร, ตร อติกฺกมเน, ตรปจฺจเยนาปิ สิทฺธํฯ ปธานสฺสภูมิภโว สุชาติโก อวิการี กุลีนโก อสฺโส อาชานีโย นาม, อา ภุโส การณาการณํ ชานาตีติ อาชานีโย, อนีโย, ณฺยปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตทา ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นาคโม, อีการาคโม จ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๔ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ กุเล สมฺภูโต กุลีนโก, อีโน, สกตฺเถ โกฯ สงฺคาเม ครุสตฺถปฺปหาเรน นิหโต สนฺโต ปิโย สามิกํ น ชหติ สุขํ วหนสีโล โย อสฺโส, โส วินีตสทฺเทโนจฺจเตฯ วิเสเสน ทมฺมตํ เนติ ยนฺติ วินีโตฯ

ทฺวยํ อสฺสโปเตฯ กส คมเน, โอโร, อสฺสิ, กิญฺจิ สรตีติ วา กิโสโร, พินฺทุโลโป, อสฺโส จ, หโย เอว พาลตฺตา หยโปตโก, อปฺปตฺเถ โกฯ

๓๗๐. ทฺวยํ อถามสฺเสฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ณฺวุ, โฆฎโก, อสฺสสามญฺเญปฺยยํ, ขรํ คจฺฉตีติ ขลุงฺโค, โส เอว ขฬุงฺโก, คการสฺส กการํ กตฺวา, รสฺส โล, ฬตฺตมุตฺตญฺจ, ขฬุโกติปิฯ ชเวน สพฺเพสมธิโก อสฺโส ชวโน, ยุฯ

ทฺวยํ กวีติขฺยาเต มุขพนฺธเนฯ มุขมาติฎฺฐตีติ มุขาฐานํฯ เข มุขวิวเร ลีโน ขลีโนฯ ‘‘กวิกา ตุ ขลีโนติ [ขลีเน ถี (?)], กวิยํ กถนํตฺยปี’’ติ รภโสฯ กวิ, กวิกาปฺยตฺรฯ กุ สทฺเทฯ อิ, อี จ, สกตฺเถ โกฯ วาสทฺเทน นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘กวิกา ตุ ขลีโน’นิตฺถี’’ติ [อมร ๑๘.๔๙]ฯ

อสฺสาภิตาฬินี เวตฺตวิกตาทิ กสา นามฯ กส คมเน, อ, กรณสาธนํฯ

๓๗๑. อสฺสสฺส นาสาคตรชฺชุมฺหิ กุสา, กุส สิเลสเนฯ ทฺวยํ อสฺสายํฯ วล สํวรเณ, โว, ฬตฺตํ, อา, วฬวาฯ อสตีติ อสฺสา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา จ, อสฺสาฯ วามีปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ขุเรฯ ขุร เฉทเนฯ สํ สุขํ ผรตฺยเนน สผํ, เนรุตฺโตฯ ‘‘สผํ กฺลีเว ขุโร ปุมา’’ติ [อมร ๑๘.๔๙] อมรโกโสฯ

ทฺวยํ ปุจฺฉมตฺเตฯ ปุจฺฉ ปมาเทฯ น คจฺฉตีติ นงฺคุฏฺโฐ, องฺค คมเน, โฐ, อสฺสุ, ทฺเวปิ อนิตฺถิยํฯ ลูมํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เกสวติ นงฺคุฎฺฐมตฺเต, น ตุ หตฺถิโน เอวฯ วาลสมูหโยคา วาลหตฺโถ, ยถา เกสหตฺโถ จเย, ตถาตฺราปิฯ วาโล ธิยฺยเต อสฺมินฺติ วาลธิ, อิฯ

เอตฺถานาคตาปิ อสฺสสฺส ธาราขฺยา [ธาวาขฺยา (ก.)] ปญฺจ คติโย กเถตพฺพาฯ ยถา –

อกฺกนฺทิตํ โธริตกํ, เรจิตํ วคฺคิตํ ปฺลุตํ;

คติโยเม ปญฺจ ธารา [ธาวา (ก.)], อสฺสานํ วิญฺญุนา มตา [อมร ๑๘.๔๘-๙]ฯ

ตตฺถ วิตฺถมฺภา สมาวคติ อกฺกนฺทิตํ, กนฺทิ คติโสสเนสุ, โตฯ ตโต อธิกา จตุราคติ โธริตกํ, โธร คติจาตุริเย, โต, สกตฺเถ โกฯ มณฺฑลิกายาเนน คมนํ เรจิตํ, ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํฯ เวเคน ปริกฺขิตฺโต ปริจรณํ วคฺคิตํ, วคฺค คมนตฺโถฯ ตุรํ สเมน คมนํ ปฺลุตํ, ปฺลุ คติยํฯ ต’ทุตฺต’มสฺสสตฺเถ ‘‘สโม’ธิโก ลโย เวคี, ตุริตสฺโส ภเว กมา’’ติฯ

๓๗๒. ทฺวยํ ยุทฺธตฺเถ จกฺกยุตฺตยาเนฯ สนฺท คมเน, สนฺทเต คมฺยเตเนเนติ สนฺทโน, ยุฯ รมเตเนเนติ รโถ, โถ, มโลโปฯ สตงฺโคปฺยตฺรฯ สตมงฺคานฺยสฺสฯ

ยํ น รณาย ยุทฺธตฺถํ จกฺกยุตฺตํ ยานํ, อปิ ตุ กีฬาภมนาทฺยตฺถํ, โส ปุสฺสรโถฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘อยํ ปุสฺสรโถ จกฺก-ยานํ น สมราย ย’’นฺติ [อมร ๑๘.๕๑]ฯ ปุส ปาสเน, โส, ปุสนามเกน ผลวิเสเสน ยุตฺโต รโถ ปุสฺสรโถ, ปุสฺสนกฺขตฺเตน กโต, สชฺชิโต วา รโถติ ปุสฺสรโถฯ

พฺยคฺฆสฺส จมฺมาวุโต ปริกฺขิตฺโต รโถ เวยฺยคฺโฆ นาม, พฺยคฺฆสฺส วิกาโร จมฺมํ เวยฺยคฺฆํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ เวยฺยคฺโฆ, โณ, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒาคโมฯ ‘‘ปจฺจตฺตํ [ปจฺจตฺถํ (ก.)] อยนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยา’’ติ วจนตฺถโต ปจฺจตฺตเมว [ปจฺจตฺถเมว (?)] ปจฺจยา ภวนฺติ, ยถา การิตนฺตสฺมาปิ ปโยชกวเสน อเนกการิตปจฺจยาฯ ทีปิโน จมฺมาวุโต รโถ ทีโป นาม, ทีปิโน วิกาโร จมฺมํ ทีปํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ ทีโป, โณฯ

๓๗๓. ทฺวยํ ปุริสยุตฺตยาเนฯ สิ เสวายํฯ สุขตฺถิเกหิ เสวียเตติ สิวิกา, ณฺวุ, วาคโม, อิตฺตํ, กิตปจฺจยา หิ เยภุยฺเยน กมฺมาทีสุปิ วตฺตนฺติ, กิจฺจปจฺจยา จ กตฺตริปิ, ยถา ‘‘วินโย, นิสฺสโย, ตปนียา ธมฺมา’’ตฺยาทีสุ, มหาปเทเสน วา กิตกิจฺจปจฺจยานํ กตฺตุกมฺมาทีสฺวปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, สิวํ กโรตีติ วา สิวิกา, อิโกฯ ยาปฺเยหิ อธเมหิ ยายเต นิยฺยเตติ ยาปฺยยานํฯ ‘‘ยาปฺย ปานียเก นินฺเทฺย’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ทฺวยํ สกเฎฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ สก สตฺติยํ, อโฎฯ อน ปาณเน, กรณสาธนํ, นตฺถิ นาสา ยสฺสาติ วา อนํ, สาโลโป, รสฺโส จฯ กฺลีเว’นํ, สกโฎ, นิตฺถีตฺยมรโกโส [อมร ๑๘.๕๒]ฯ

ทฺวยํ จกฺเกฯ กโรติ คมนมเนเนติ จกฺกํ, ทฺวิตฺตํ, จกฺกาทิฯ รถสฺส องฺคํ รถงฺคํฯ ตสฺส จกฺกสฺส อนฺโต อวสานํ เนมิ, สา นาริยํ อิตฺถิยํฯ นยติ จกฺกํ เนมิฯ ยา ภูมึ ผุสติ, นี นเย, มิ, อีปจฺจเย เนมี จฯ ปธิปฺยตฺรฯ

๓๗๔. ตมฺมชฺเฌ ตสฺส รถสฺส, จกฺกสฺส วา มชฺเฌ จกฺกากาโร ปิณฺฑิกา, ยสฺสํ สพฺพานิ กฎฺฐานิ อาสชฺชนฺเตฯ ปิณฺฑิกาสาหจริยา นาภิ อิตฺถี, อีปจฺจเย นาภี จฯ สพฺพานิ กฎฺฐานิ ปิณฺเฑตีติ ปิณฺฑิกา, ปิณฺฑ สงฺฆาเต, อ, สกตฺเถ โกฯ ปิณฺฑีปิ, นาภิ วิยาติ นาภิฯ

รถสฺส ยุคกฎฺฐํ ยตฺร อาสชฺชเต, ส ยุคนฺธโรฯ กุํ ปถวึ วุโณติ อจฺฉาทยตีติ กุพฺพโร, วุ สํวรเณ, โร, อุสฺสตฺตํฯ ยุคํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, สญฺญายํ อ, อภิธานา รสฺโสฯ

อกฺโข สกฎํ, ตทวยโว วา, ตถา จาหาชยาจริโย –

‘‘อกฺโข วิภีฎเก นิมฺเพ, สกเฎ จ พฺยวหาเร;

รถสฺสาวยเว กสฺเส, ปาสเกปฺย’กฺข’มินฺทฺริเย’’ติฯ

ตสฺสคฺคคเต กีเล อาณี, อิตฺถีฯ อณิปิ, ‘‘สีมาสฺสิกฺขคฺคกีเลสุ, อณี อาณี อิเม ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๕๖] หิ รุทฺโท ทฺวิธา ปฐติฯ ‘‘อณี อาณี จ อกฺขคฺคกีเล สีมาสฺสิสุ มตา’’ติ จ นานตฺถสงฺคโหปิฯ อสฺสิ โกโณฯ อณ สทฺเท, ณิฯ ปุพฺพปกฺเข น วุฑฺฒิ, อน ปาณเน วา, ณตฺตํฯ กณฺฑกาทิสตฺเถหิ ปริรกฺขณตฺถํ กโต รถาวรโณ วรุโถ, โย ‘‘รถคุตฺตี’’ติ ขฺยาโตฯ วร วรเณ, วรณเมตฺถาวรณํ, ยถา รถํ ถิรตฺถํ ตฎฺฐญฺจ โคปตีติ รถคุตฺติ, อิตฺถี, ‘‘คุตฺติ การาคาเร วุตฺตา, ภูคเต รกฺขเณ ยเม’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ

๓๗๕. รถาทีนํ ปุโรภาคสงฺขาเต มุเข ธุโรฯ ธร ธารเณ, อสฺสุ, ยานมุขํปฺยตฺรฯ อกฺโขปกฺขราทโย รถสฺส องฺคา นามฯ อก คมเน, โข, อกฺโข, ทฺวินฺนํ รถจกฺกานํ อนฺตรคโต กฎฺฐวิเสโสฯ อุปริ กรียเตติ อุปกฺขโร, อกฺขสฺโสปริ กฎฺฐวิเสโสฯ อมรโกเส ปน อุปกฺขรสทฺทสฺส สพฺพรถาวยววาจกตฺตํ วุตฺตํ ‘‘รถงฺคนฺตุ อุปกฺขโร’’ติ [อมร ๑๘.๕๕]ฯ ‘‘อปกฺขโร’’ติปิ ปาโฐฯ

สพฺพสฺมึ หตฺถาทิเก วาหเน ยานาทิตฺตยํ, สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ โยชนียํ ยุชฺชเตเนนาติ โยคฺคํ, ณฺโยฯ ปตฺตํ โธรณญฺจาตฺรฯ ปต คติยํฯ โธร คติจาตุริเย, เอตฺถาปิ กรณสาธนํฯ

๓๗๖. จตุกฺกํ สารถิมฺหิฯ รเถน จรติ สีเลนาติ รถจารีฯ สวติ เปรยตีติ สูโต, สู เปรเณ, โตฯ อช คมเนฯ ปาเชตีติ ปาชิตา, ริตุ, ทีฆาทิฯ สร คติยํ, ถิ, รเถน สห คจฺฉตีติ วา สารถิ, อิณ, อญฺญตฺโรปจาราฯ นิยนฺตา, ยนฺตา, ขตฺตา, สพฺยฏฺโฐ, ทกฺขิณตฺโถ, รถกุฎุมฺพีปฺยตฺรฯ

‘‘นิยนฺตา ปาชิตา ยนฺตา, สูโต ขตฺตา จ สารถิ;

สพฺยฏฺโฐ ทกฺขิณตฺโถ จ, สญฺญา รถกุฎุมฺพิโน’’ติ [อมร ๑๘.๕๖-๖๐]ฯ –

วุตฺตํ ฯ อตฺถโต สารถิโน รถกุฎุมฺพี จ นามํฯ รถนายเก ตุ ‘‘รถาโรโห จ รถิโก รถี’’ติ ปจฺฉา วกฺขติฯ ขุทิ สํเปสเน, ตุ, ทสฺส โต, อุสฺสตฺตญฺจ, ขตฺตาฯ

ติกํ รเถ ปาชิตตรา อญฺเญ โยธา, อตฺร เย ‘‘รถนายกา’’ติปฺยุจฺจนฺเตฯ รถมาโรหตีติ รถิโก, รถี จฯ รเถน ยุชฺชตีติ วา รถิโก, รถี จฯ รถิโน, สนฺทนาโรโหปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โยเธฯ ยุธ สมฺปหาเร, โณฯ ภฎติ ยุชฺชตีติ ภโฎ, อฯ กฺวจิ โยทฺโธปิฯ

๓๗๗-๓๗๙. จตุกฺกํ ปทาติเกฯ ปเทหิ อตติ อชตีติ ปทาติ, อต สาตจฺจคมเน, อิฯ ปท คมเนฯ ปทตีติ ปตฺติ, อิ, ทฺวิตฺตํฯ ปเทน อทตีติ วา ปตฺติ, อโลโป, ทสฺส โต, อิเม ทฺเว, วกฺขมานา ทฺเว จ ปุเมฯ ปเทหิ คจฺฉตีติ ปทโค, ปทิโกฯ ปาทาติโก, ปทาชโยปฺยตฺร [ปาเทหิ อชติ อี, รสฺโส จ ปทาชิํ (จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๖๖)]ฯ

ฉกฺกํ กวเจฯ นห พนฺธเน, กรเณ โณฯ กงฺก คตฺยตฺโถ, อโฎฯ วรียเต ตนฺติ วมฺมํ, วร วรเณ, วร อิจฺฉายํ วา, โม, รสฺส โมฯ กจ พนฺธเน, อ, วการวณฺณาคโมฯ อุโร ฉาทยนฺตฺยเนนาติ อุรจฺฉโทฯ วาสทฺโท ทฺวินฺนํ ปุนฺนปุํสกตฺตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ชล ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตนุตฺตํ, ทํสนํ, ชคโรปฺยตฺรฯ ‘‘ชคโร กงฺกโฎ โยโค, สนฺนาโห จ อุรจฺฉโท’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๖๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๖๔] โวปาลิโตฯ

ติกํ กตสนฺนาเหฯ จมฺเมน สมฺมา นทฺธวาติ สนฺนทฺโธ, โธฯ สชฺชุ คติยํ, อฯ วมฺเมน นทฺธวา วมฺมิโกฯ ทํสิโต, อุรจฺฉทิโก, พฺยูฬฺหกงฺกโฎ, ชคริโกปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปริทหิเต วตฺถาโทฯ อาปติปุพฺโพ มุจธาตุ ปริทหเน, อุภยตฺถ โต, ภูชาทิฯ ปกฺเข ‘‘สุสปจสกโต กฺขกฺกา เจ’’ติ สุตฺเต จกาเรน ตปจฺจยสฺส กฺโก, ธาตฺวนฺตโลโป จฯ ปินทฺโธ, อปินทฺโธปฺยตฺรฯ ปุพฺพปกฺเข อปิสฺสาการโลโปฯ

จตุกฺกํ อภิจารปทาติมฺหิฯ ปุเร จรณสีโล, สตฺตมิยา อโลโป อุภยตฺราปิฯ ปุพฺเพ ณีฯ ปรปกฺเข อ, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ วา คจฺฉตีติ ปุพฺพงฺคโม, ทุติยายาโลโปฯ ปุโรโค, อคฺเคสโร, ปฏฺโฐ, อคฺคโตสโร, ปุรสฺสโร, ปุโรคโมปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อสีฆคามินิฯ มนฺทํ คจฺฉติ สีเลนาติ มนฺทคามี, ณีฯ มนฺถ วิโลฬเน, อเนกตฺถตฺตา สํกิเลเส จฯ สํกิลิสฺสเตติ มนฺถโร, อโรฯ

ติกํ เวคินิฯ ตุรเมติ คจฺฉตีติ ตุริโต, อิ คติยํ, โตฯ ตุรสฺสิ, ปชวี, ชโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เชตุโยคฺคตามตฺเตฯ ชิ ชเย, ตพฺโพ, เชตพฺพํ, ณฺยปจฺจเย เชยฺยํฯ

๓๘๐. ติกํ สูเรฯ สุร วีร วิกฺกนฺเตติ จุราทิธาตุฯ สุรยติ, วีรยตีติ สูโร, วีโร จ, อ, ทีฆาทิ, กนฺต เฉทเนฯ วิกฺกนฺโตฯ ทฺวยํ สหายมตฺเตฯ สห เอติ คจฺฉตีติ สหาโย, สพฺพตฺร กตฺตริ จ อฯ อนุสทฺโท ปจฺฉาตฺโถฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ อนุปฺลโป, อภิสโรปิฯ สนฺนทฺธปฺปภุตี สนฺนทฺธสทฺทาทโย อนุจรนฺตา ตีสุฯ

ปาเถยฺยํ นาม ราชาทีนํ ยาตฺราสฺเวว พหุลํ ปวตฺตตีติ อิธ ตํ วุตฺตํ, ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, เอยฺโยฯ สมฺพ มณฺฑเล, อโล, สเมติ อทฺธานปริสฺสมเมเตนาติ วา สมฺพลํ, อโล, พาคโม จฯ

๓๘๑. จตุกฺกํ เสนายํฯ วาหโยคา วาหินีฯ ธชโยคา ธชินีฯ สิ พนฺธเน, โน, เสนาฯ จมุ อทเน, อูฯ จมติ ภีรุนฺติ จมูฯ ปุตนา, อนีกินี, วรูถินีปฺยตฺรฯ เอตฺถ จ ปุตนา อนีกินี วาหินี จมู เสนาเภเทปิฯ ‘‘ปุตนา’นีกินี จมู, เสนา เสนานฺตเรปิ เจ’’ติ รุทฺโท, ‘‘เสนาปเภเท เสนายํ, สวนฺตฺยมปิ วาหินี’’ติ รภโส จฯ จกฺกาทิติกํ สามญฺเญน เสนายํ, เสนงฺเค จฯ จาณกฺเย ตุ เสนาวิเสเส อนีโก วุตฺโต ‘‘ตีณิ ติกานฺยนีก’’นฺติฯ

อสฺเสว กามนฺทกีเย วิวรณํ, ยถา –

‘‘อสฺสสฺส ปตฺติโยธา เย, ภเวยฺยุํ ปุริสา ตโย;

อิติ กปฺปา ตุ ปญฺจสฺสา, วิเธยฺยา กุญฺชรสฺส ตุ;

ปาทงฺโค ปาชิตาวนฺโต, ปุริสา ทส ปญฺจ จ;

วิธานมิติ นาคสฺส, จตุกฺกํ สนฺทนสฺส จ;

อนีกมิติ วิญฺเญยฺย-มิติ กปฺปา นว ทฺวิปา’’ติฯ

กรียเต วิคฺคโห เยเนติ จกฺกํฯ พล สํวรเณ, อฯ อณ สทฺเท, อิโกฯ วากาโร นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ

จตุรงฺคพลาย สุสนฺนทฺธาย เสนาย ยุทฺธตฺถํ เทสวิเทเส วินฺยาโส วิภชิตฺวา นฺยสนํ ฐปนํ พฺยูโห กถฺยเตฯ วิภชิตฺวา อูหนํ ฐปนํ พฺยูโหฯ ตพฺเภทา ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตา จตฺตาโร ปกติพฺยูหาฯ ตตฺร อนีกานํ ติริยโต วุตฺติ ทณฺโฑฯ สมตฺถานมนีกานมนฺวาวุตฺติ อญฺโญญฺญโต วุตฺติ โภโคฯ มณฺฑลรจนาย สรนฺตานมนีกานํ สพฺพโต วุตฺติ สปฺปสรีรมิว มณฺฑโลฯ ฐิตานมิตเรตราสํ หตานํ วิสิลิฎฺฐตรานํ อนีกานํ ปุถุวุตฺติ อสํหโตฯ ตทุตฺตํ กามนฺทเกน –

‘‘ติริยโต วุตฺติ ทณฺฑาขฺยา, โภโคนฺวาวุตฺติเรว จ;

มณฺฑโล สพฺพโตวุตฺติ, ปุถุวุตฺติ อสํหโต’’ติฯ

พฺยูหสมเวโต เอว พฺยูหสฺเสกเทโส ปจฺฉาภาโค พฺยูหปณฺหิ, พฺยูหสฺส ปจฺฉา, พฺยูหนฺตรเมว วาฯ ยตฺร ฐิโต ราชา สเสนํ ปฎิคฺคณฺหติ, ตํ เสนาย ปจฺฉา ธนุสตทฺวยนฺตเรน ฐิตปริสสหิตํ อนีกํ ‘‘ปฎิคฺคโห’’ตฺยุจฺจเตฯ

๓๘๒-๓๘๓. เอโก หตฺถี ทฺวาทสปุริสสหิโต ‘‘เอโก หตฺถี’’ตฺยุจฺจเต, เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน ตโย หตฺถิโน หตฺถานีกํ นาม, ตถา เอโก ตุรงฺโค ติปุริสสหิโต, เอโก จ รโถ จตุปุริสสหิโต เอโก หโย, เอโก รโถติ เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต ตโย หยา จ ตโย รถา จ หยานีกํ, รถานีกํ นาม, เตนาห ‘‘ตโย ตโย คชาทโย’’ติฯ สสตฺถา ขคฺคาทิสตฺถหตฺถา จตุชฺชนา จตฺตาโร ปุริสา ปตฺตานีกํ นาม วุตฺตาฯ เหฎฺฐิมนฺตโตเยเวตฺถาปิ ปริจฺเฉโทฯ อมรโกเส ตฺวญฺญถา กถิตา –

‘‘เอกเกภรถา ตฺยสฺสา, ปตฺติ ปญฺจปทาติกา;

ปตฺยงฺเคหิ ติคุเณหิ, กมา สญฺญา ยโถตฺตรํฯ

เสนามุขํ คุมฺพคณา, วาหินี ปุตนา จมู;

อนีกินี จ ตาสนฺตุ, ทส อกฺโขภินี มต’’นฺติ [อมร ๑๘.๘๐-๑]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ตีหิ อสฺเสหิ คเชเนเกน รเถน จ ปทาตีภิ จ ปญฺจหิ ปตฺติ นาม เสนนฺตรํฯ ปตฺยงฺเคหิ สพฺเพหิ คชาทีหิ ยถาปุพฺพํ คุเณหิ ยโถตฺตรํ กเมน เสนามุขาทิกา สญฺญา ภวติฯ ยโถตฺตรนฺ ติ วจเนน ยถาปุพฺพมิตฺยตฺถมาห, เตเนทํ วุตฺตํ ‘‘ภวติ ตโย ปตฺติโน เสนามุขํฯ ตีหิ เสนามุเขหิ คุมฺโพฯ คุมฺพตฺตเยน คโณฯ คณตฺตยํ วาหินีฯ วาหินิตฺตยํ ปุตนาฯ ปุตนตฺตยํ จมูฯ จมุตฺตยํ อนีกินีฯ ตาสํ อนีกินีนํ ทส อกฺโขภินี’’ติฯ

ตตฺร รถานํ สงฺขฺยา สตฺตติสหิเตหิ อฎฺฐสเตหาธิกานฺเยกวีสติสหสฺสานิ, เอวเมว คชานมฺปิ สงฺขฺยา, ตถา จ –

ปญฺจสฎฺฐิสหสฺสานิ, ฉสตานิ ทเสว ตุ;

สงฺขฺยา ตา ตุรงฺคานญฺหิ, วินา รเถ ตุรงฺคเมฯ

นรานํ สตสหสฺสํ, สหสฺสานิ นเวว จ;

สตานิ ตีณิ จ’ญฺญานิ, ปญฺญาสญฺจ ปทาตโยติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๘๐]ฯ

๓๘๔. เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน เสนํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุมาห ‘‘สฎฺฐิ…เป.… ยนฺติ’’จฺจาทิฯ ยนฺติยา ยานํ กุพฺพนฺติยา เสนาย กตฺตุภูตาย ธูลีกเตสุ สนฺเตสุฯ เกสุ? สฎฺฐิวํสกลาเปสุฯ กิตฺตกปฺปมาเณสุ? ปจฺเจกํ สฎฺฐิทณฺฑวนฺเตสุ, เอสา อกฺโขภินี นาม เสนา อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทนฯ เกนจิ โขเภตุมสกฺกุเณยฺยตาย อกฺโขภินี, ยุ, นทาทิฯ ขุภ จลเนฯ

๓๘๕. จตุกฺกํ สมฺปตฺติยํฯ ธนุกฺกํโส สมฺปตฺติฯ ปท คมเน, ภาเวติฯ ยุปกฺเข ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, อี, ลกฺขี, สิรี จ ปุพฺเพ เทวตาวเสน วุตฺตา, อิธ ธนุกฺกํสวเสนฯ

ทฺวยํ สมฺปตฺติวิปรีตายํฯ วิรูปํ ปชฺชตีติ วิปตฺติ, ปทิมฺหา กตฺตริติฯ วิรูปํ ปชฺชนํ วา วิปตฺติ, ภาเวติฯ อาปทาสหจรณโต วิปตฺติ ถิยํฯ

จตุกฺกํ สตฺถมตฺเตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเต ยนฺติ อาวุธํ, ยสฺส โวฯ อายุธํ วาฯ หร หรเณฯ หรติ ชีวิตนฺติ เหติ,ติ, อสฺเส, รโลโป, หนติวเสน วา สิทฺธํฯ สส หึสายํ, โถฯ อตฺถํปฺยตฺรฯ อสุ เขปเนฯ

๓๘๖-๓๘๗. สงฺเขเปนายุธํ ทสฺเสตุมาหฯ มุตฺตามุตฺตญฺจ อมุตฺตญฺจ ปาณิโต มุตฺตญฺจ ยนฺตมุตฺตญฺเจติ สกลํ ตํ อายุธํ จตุพฺพิธํ พหูนมฺปิ ตพฺเภทานติวตฺตนโตฯ

จตุนฺนํ สรูปมาห ‘‘มุตฺตามุตฺตญฺจา’’ทิฯ ยฎฺฐิ นาม สตฺถวิเสโส, น กตฺตรทณฺโฑฯ

‘‘ยฎฺฐิ หารลตาสตฺถ-เภเทสุ ธนุทณฺฑเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ตทาทิ อายุธํ มุตฺตญฺจ ตํ อมุตฺตญฺเจติ มุตฺตามุตฺตํ, กมฺมธารโย, ยถา กตากตํฯ ฉุริกา อสิปุตฺติ, ตทาทิกํ อมุตฺตํฯ ยนฺต สงฺโกจเน, ยนฺตํ, ธนฺวาทิฯ

๓๘๘-๓๘๙. ปญฺจกํ ธนุมฺหิฯ อุสุํ อสติ ขิปตีติ, กมฺมนิ โณ, อุสฺสิฯ ธน ธญฺเญ, อุ, หน หึสายํ วา, อุ, หสฺส โธ, ธนุฯ ‘‘ธนุ วํสวิสุทฺโธปิ, นิคฺคุโณ กึ กริสฺสตี’’ติ [หิโตปเทส กถามุข ๒๓] ปุเม ปโยโคฯ ‘‘สรา วาโป ธนุ อิตฺถี, ตุณตา ติณตาปิเจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๑] ติกณฺฑเสโสฯ กึ นาเมน ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ, ทณฺฑ นิปาตเน, กึ นาเมน ทมฺยตีติ วา โกทณฺฑํ, ทมุธาตุมฺหา โฑ, กึ นาเมน ทุโนตีติ วา โกทณฺฑํ, ทุ ปริตาเป, โฑ นิปาติโต, กุฎิลตฺตา วา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ โกทณฺฑํฯ จป สนฺตาเป, อ, จโป, วํสเภโท, ตพฺพิกาโร จาโป, โณฯ สรมสติ ขิปตีติ สราสนํฯ กมฺมุกมฺปิฯ กมฺมาย ปภวตีติ กมฺมุกํฯ

ติกํ คุเณฯ คจฺฉติ สโร เยนาติ คุโณ, มสฺส โณ, อสฺสุ, คุ สทฺเท วา, ควติ เอเตนาติ คุโณ, ยุ, ณตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, อ, ชิยาเทโสฯ ปกฺเข อิการโลโป, ชยาฯ ‘‘ชิยา จาถา’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวยํ คุเณฯ มุพฺพี, สิญฺชินีปฺยตฺรฯ มุพฺพวิกาโร มุพฺพีฯ สิญฺช อพฺยตฺตสทฺเท, อินีฯ

ติปาโท กณฺเฑฯ สร หึสายํฯ สรนฺตฺยเนนาติ, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ ปตฺตํ วาโช, ตํโยคา ปตฺตี, อีฯ สา ตนุกรณาวสาเนสุ, ทิวาทิ, ณฺวุ, ยสฺสาโลโปฯ วณฺยเต สทฺทายเตเนเนติ วาโณ, โณ, วณ สทฺเทฯ กณฺยเตเนเนติ กณฺฑํ, กณ สทฺเท, โฑ, กณฺฑ เภเท วาฯ อิส คมเน, อุ, อิสฺสุ, อุส ทาเห วาฯ ขุร เฉทเน, อโป, อถ วา เข อรติ คจฺฉตีติ ขุโร, อสฺสุ, ตํ ปาตีติ ขุรปฺโปฯ ติช นิสาเน, ยุฯ อส ขิปเน, กมฺเม ยุฯ วิสิโข, อชิมฺหโค, ขโค, อาสุโค, กลมฺโพ, มคฺคโณ, โรโปปฺยตฺรฯ วิสนฺโต ขณตีติ วิสิโขฯ กล มเท, อมฺโพฯ มคฺค อนฺเวสเน, ยุฯ รุป วิโมหเน, ทิวาทิ, อ, โรโปฯ ‘‘ถูลเขโฑ วิปาโฎ จ, จิตฺรปุงฺโข สโรปิ เจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๒] ติกณฺฑเสเสฯ

ปญฺจกํ กลาเปฯ ตูณ ปูรเณ, จุราทิ, นทาทิฯ ‘‘ตูโณ นิสงฺโค ตูณิโร, อุปาสงฺโค จ วาณธิ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๘๘] อมรมาลายํ ปุํสกณฺเฑฯ ‘‘ตูณา’’ติปิ อิตฺถิลิงฺคปฺปกรเณ วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘ตุณี, ตูโณ’’ติ ทฺวีสุ, สรสมูหานํ ฐานตฺตา กลาโปฯ อิรปจฺจเย ตูณิโรฯ วาณา สรา ธิยนฺเตตฺเรติ วาณธิฯ ‘‘ตูโณ ปสงฺค ตูณิร-นิสงฺคา วาณธิ ทฺวิสู’’ตฺยมรสีเหฯ

๓๙๐. ทฺวยํ วาเช, ยํ ‘‘กณฺฑปตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ ปต คมเน, กรเณ โข, ตสฺส โก, ปกฺเขน กตตฺตา วา ปกฺโข ฯ วชตฺยเนนาติ วาโช, โณฯ วิสมปิวิตฺถาติ วิสปฺปีโต สโร ทิทฺโธ นามฯ ทิส อปฺปีติยํ, โตฯ ลิตฺโตปฺยตฺรฯ

ติกํ วิชฺฌิตพฺเพฯ วิชฺฌนตฺถํ ลกฺขฺยเตติ ลกฺขํฯ วิชฺฌิตพฺพนฺติ เวชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส ชฺโฌ, อิสฺเสฯ สโร วยติ คจฺฉติ ยสฺมึ สรพฺยํ, วสฺสาการโลโปฯ นิจฺจํ สรานมภฺยาสนํ วสีกรณํ สราภฺยาโสฯ ‘‘พฺยาเธปฺยุปาสนายญฺจ, วาณาภฺยาเสปฺยุปาสน’’นฺติ รุทฺโทฯ ลกฺขมุปคนฺตฺวา อสนํ ขิปนํ อุปาสนํฯ

๓๙๑. ปญฺจกํ ขคฺเคฯ มณฺฑลํ อคฺคํ ยสฺสฯ นิคฺคโต ติํสโต’งฺคุลิโต เนตฺติํโสฯ อส เขปเน, อสเต ขิปฺปเตติ อสิ, อิฯ ขคฺค ขณฺฑเภเทฯ สายโก สเรปิฯ จนฺทหาโส, ริฎฺฐิ, กกฺขลโก, กรวาโลปฺยตฺรฯ ตสฺส ขคฺคสฺส ปิธาเน โกสิ, อิตฺถีฯ กุส สิเลสเน, อิ, โกสิ, รสฺสนฺโตฯ ขคฺคฉุริกาทีนํ มุฎฺฐิยํ ถรุสทฺโทฯ ถร สตฺถคติยํ, อุฯ

๓๙๒. ติกํ ขคฺคาทีนํ สตฺถานํ วารณผลเกฯ เขฎ ภกฺขเน, ณฺวุฯ ผล วิสารเณ, ณฺวุฯ ผลตีติ ผลกํ, อนิตฺถีฯ จร คติภกฺขเนสุ, โม, จมุ อทเน วา, อฯ ผลมฺปิฯ

วณฺฎานิหารสฺสาขคฺคากติ หตฺถกุณฺฑาทิ อิลฺลี, อิลีปิ, อิล คติยํ, นทาทิฯ กรํ ปาลยตีติ กรปาลิกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ อสิปุตฺติยํฯ ฉุร เฉทเน, ณฺวุฯ สสุ หึสายํ,ติ, นทาทิฯ อสิโน ปุตฺตี, อสิเธนุกาปิฯ

ทฺวยํ วฑฺฒกีนํ มุคฺคเรหิ สมานาการายุธเภเทฯ ลค สงฺเค, อโล, อสฺสุ, ฬตฺตญฺจฯ มุรํ คิรตีติ มุคฺคโร, รสฺส โค, คิร นิคฺคิรเณ, มุจฺจตีติ วา มุคฺคโร, อโรฯ ทุฆโณ, ฆโนปิฯ

๓๙๓. ทฺวยํ สเลฺลฯ สล อาสุคติยํ, อ, สร หึสายํ วา, โล, รสฺส โลฯ สงฺก สงฺกายํ, อุฯ สูลมฺปิฯ สูล รุชายํฯ

ทฺวยํ วาสิยํฯ วส เฉทนสฺเนหาวหารเณสุ, ณีฯ ตจฺฉ ตนุกรเณ, ยุ, นทาทิฯ

ทฺวยํ ผรสุมฺหิฯ เฉทกตฺตา กุจฺฉิตา ธารา ยสฺสาติ กุธารีฯ กุธาโรปิฯ ปรํ สสติ หึสตีติ ผรสุฯ อุ, ปสฺส โผ, สโลโป จฯ ปรสุปิ, โส ปรสุสทฺโท นปุํสโกฯ ปรสุโธปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปาสาณวิทารเณฯ ฎงฺก พนฺธเนฯ ทร วิทารเณฯ ปาสาณํ ทารยตีติ ปาสาณทารโณ, ยุฯ ปาสาณทารโกปิฯ

๓๙๔. ทฺวยํ หตฺถปฺปมาเณ กณเย [กณฺเฑ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ จกฺกปูรณาทิวายุวเสน ขิปฺปเตฯ กณ สทฺเท, อโยฯ ภินฺทนสีลตาย ภินฺที, วาติ คจฺฉติ เตนาติ วาโล, อโล, ภินฺที จ โส วาโล จาติ ภินฺทิวาโล, ฬตฺเต ภินฺทิวาโฬ, รสฺโสฯ

จกฺกาทโย สตฺถเภทาฯ ตตฺร จกฺกากาโร อายุธวิเสโส จกฺกํฯ กนฺต เฉทเน, อสฺสุ, กุนฺโต ทีฆทณฺโฑฯ คทา, สตฺติ จ ปสิทฺธาฯ

ติกํ โกณภาเคฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, กุณ สงฺโกจเน วา, โณฯ สิ เสวายํ, อ, รสฺโส, อสฺโสฯ กุฎ โกฎิเลฺล, อิณฯ

๓๙๕. ทฺวิปาทํ วิชิคีสสฺส ยาตฺรายํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ยา ปาปุเณ, นิกฺขมิตฺวา ยายเต นิยฺยานํ, ยุฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ ตฺรณฯ ยาตฺรา, อาฯ นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ ฐา คตินิวตฺติยํ, ปปุพฺโพ ยาเน, ยุ, ปติฎฺฐียเต ปฎฺฐานํ, ปุเรจาริมฺหิ ปฏฺโฐฯ

ปญฺจกํ ธูลีมตฺเตฯ ตถา จ ‘‘ปํสุ โขโท มโต เรณุ, จุณฺโณ ธูลิ’ตฺถิยํ ภเว’’ตฺยมรมาลาฯ จุณฺณ ปิสเน, จุณฺณ สญฺจุณฺณเน วาฯ ปํส นาสเน, อุฯ รนฺช ราเค, รโช, มโนคโณปิ นปุํสเก, ตํสหจรณโต ปํสุปิฯ ‘‘กฺลิวํ’ปราเธ เรณุมฺหี’’ติ รภโสฯ อถ วา จุณฺณรโชสหจรณโต ปํสุ นปุํสเกฯ ธู วิธุนเน, ธู กมฺปเน วา, ลิ, นทาทิฯ ริ คติยํ, ณุ, อิสฺเสฯ

๓๙๖. วํสกฺกมเวทีวํสถุติํ โย กุพฺพติ, โส มาคโธฯ ตสฺมึ มธุโก วุตฺโตฯ โส จ ขตฺติยาเวสฺสสมฺภโว ภวติ, วํสมคฺคํ ถวตีติ มาคโธ, ถสฺส โธฯ มคฺคํ ธวตีติ มธุโก, ณฺวุ, คฺคโลโปฯ

วีริยาทิถุติํ สีเลน โย ปฐติ, โส วนฺที, ตสฺสีลาทีสุ ณีฯ

โย นิสาวสานํ วิภาเวนฺโต โพธยติ, โส เวตาฬิโก, วิภาเวนฺโต ตาฬสทฺเทน โพธยตีติ เวตาฬิโก, ณิโกฯ

จกฺเกน จรนฺโต พหูหิ ปีเฬตฺวา โย ปฐติ, โส จกฺกิโก, อุภยตฺร จรตฺยตฺเถ อิโกฯ ฆณฺฎ ภาสตฺโถ, จุราทิฯ

๓๙๗. ปญฺจกํ ธเชฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, อุ, กิตติ อปเนติ เอเตนาติ เกตุฯ ธช คมเน, อฯ อุปฺปตตีติ ปฎากา, อาโก, ปฎ คติยํ วา, ปฎากาฯ เกน วาเตน ทลียเต วิทารียเตติ กทลี, นทาทิ, ฉินฺนภินฺนตฺตา กุจฺฉิตํ ทลํ ปตฺตเมติสฺสาตฺถีติ วา กทลี, ปฎากา สหจรณโต อิตฺถิยํฯ กทลี โมเจปิฯ ยุมฺหิ เกตนํฯ เอตฺถ จ ธชสหจรณโต เกตุ ปุนฺนปุํสเกฯ ‘‘ปฎากา เวชยนฺตี จ, เกตนํ ธช’มนิตฺถี’’ตฺย [อมร ๑๘.๙๙] มรโกเสฯ

อญฺญมญฺญสฺเสติ เอกมเปกฺขิตฺวา อปรสฺสาปรํ อเปกฺขิตฺวา อญฺญสฺสฯ โย อหํกาโร อภิมาโน, โส ‘‘อหํ อห’’มิติ กโรตีติ อหมหมิกา ภเวฯ ‘‘อหํ อคฺโค ภวามิ, อหํ อคฺโค ภวามี’’ติ อญฺญมญฺญมติกฺกมฺม โยธานํ สมคฺเค ธาวนํ, ตตฺร ตุ อหํปุพฺพิกาฯ อหํสทฺโท วิภตฺติปติรูปโก นิปาโต, สกตฺเถ กปจฺจเย กเต วิจฺฉายํ คมฺยมานตฺตา ทฺวิตฺตาภาโวฯ

๓๙๘. จตุกฺกํ พเลฯ พล ปาณเน, กรเณ อฯ ธา คตินิวตฺติยํ, กรเณ โม, ธสฺส โถฯ สหเตเนนาติ สหํ, สโหปิฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ทฺรวิณํ, ตโร, ปรกฺกโม, ปาโณปิฯ

อติสูรตา วิกฺกโม นามฯ

ชเย ชิเต สติ, การณภูเต วา กตํ ปานํ ชยปานํฯ อมรโกเส ปน ‘‘วีรปานํ ตุ ยํ ปานํ, ชาเต ภาวินิ วา รเณ’’ติ [อมร ๑๘.๑๐๓] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ภวิสฺสติรเณ ชีวิตสํสยา สํหาสุปฺปาทนตฺถํ, เทวตายาจนปุพฺพกํ สชาติเยหิ สห สมฺภูย โยธานํ ยํ ปานํ ชาเต จ รเณ วิชยสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ, ตํ วีรปานมุจฺจเตฯ

๓๙๙-๔๐๐. สาฑฺฒปชฺชํ ยุทฺเธฯ สงฺคาม ยุทฺเธ, จุราทิ, อฯ หร หรเณ, ปสยฺหกรเณ จฯ อร คมเน, อฯ สมรํฯ รณ สทฺเท, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ อช คมเน, ณิ, อาชิ, รสฺสนฺโตฯ อาหุยฺยนฺเต อสฺมึโยธา, หุ สทฺเท, อฯ ยุธ สมฺปหาเร, โตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเตตฺร อาโยธนํ, ยุฯ ยุช โยเค, สํยุคํ, สํยุตฺตมฺปิฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, ยุฯ วิคฺคยฺหนฺติ ยุชฺฌนฺตฺยสฺมึ วิคฺคโหฯ กลหนฺตฺยสฺมึ กลโหฯ เมธ เมธาหึสาสงฺคเมสุ, ณฺวุฯ ชญฺญํ, ปวิทารณํ, อกฺกนฺทนํ, สงฺขฺยํ, สมีกํ, สมฺปรายกํ, อนีกํ, อภิสมฺปาโต, กลิสํ, โผโฎ, อตฺยามทฺโทอิจฺจาทโยปิ ยุทฺเธฯ เกจิ ปน ‘‘ภณฺฑนาทิปญฺจกํ กลเห, น ยุทฺเธ’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ภณฺฑนํ กวเจ ยุทฺเธ, ขลิกาเรปิ วตฺตเต’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ

ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุฯ มุห เวจิตฺเตฯ ติกํ พลกฺกาเรฯ ปสหนํ ปสยฺโห, สห สตฺติยํ, ณฺโยฯ พลิโน, พเลน วา กรณํ พลกฺกาโรฯ หฐ พลกฺกาเร, โณฯ ปสงฺโคปิฯ

๔๐๑. สุภาสุภานํ ผลานํ สูจิกา ปกาสกา ยา ภูตสฺส วตฺถุโน วิกติ อญฺญถา อุปฺปตฺติ, สา อุปฺปาโตฯ สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต ปตติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโตฯ อุปฺปาโทปิฯ ตส ทฺโท’ยํ ปุพฺพปทสฺส, อปรปทสฺส วา ลิงฺคมาทตฺเตฯ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, วิคฺคโห จ ตํ วากฺยญฺเจติ วิคฺคหวากฺย’’นฺตฺยาทีสุ, อิธ ปน ปุพฺพปทสฺส ลิงฺคมาทตฺเตฯ อุปฺปาตสฺส ตตฺร ยุทฺธปกฺกเมนาภิธานํฯ

จตุกฺกํ อุปฺปาตสฺส ปริยาเยฯ อิ คมเน,ติ, ทีฆาทิฯ สพฺพกาลํ น ชายตีติ อชญฺญํ, ณฺโย, ผลํ น ชเนตีติ วา อชญฺญํ, ตญฺหิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตํ ชเนตีติ อชญฺญํ นามฯ อุปคนฺตฺวา สชฺชติ ปกาเสตีติ อุปสคฺโค, โณฯ อุปคนฺตฺวา ทุโนตีติ อุปทฺทโว, ทุ ปริตาเป, อฯ เอตฺถ จ อีตฺยาทโย ชนเกปิ วตฺตนฺติ, ยถา ชราทีนมุปทฺทวาฯ

๔๐๒. มลฺลยุทฺธมฺหิ พาหุยุทฺธมฺหิ นิพฺพุทฺธํฯ อโธภาคํ พนฺธนํ วา กตฺวา ยุชฺฌนฺตฺยตฺร นิพฺพุทฺธํ, ยสฺส โพ, อญฺญมญฺญสฺส เวธํ นิพฺเพเธนฺตฺยตฺเรติ วา นิพฺพุทฺธํฯ เวธ เวธเน, โต, เอสฺสุ, อญฺญตฺโรปจาราฯ ทฺวยํ ชยกฺริยายํฯ ชิ ชเย, ‘‘ภาเว จา’’ติ โณฯ รเณ ยุทฺเธ โย ภงฺโค, โส ปราชโยฯ ปราปุพฺโพ ชิ ยุทฺธภงฺเคฯ ทฺวยํ ปลายนมตฺเต, น ตุ สงฺคามโตเยว ปลายเนฯ ปริวชฺเชตฺวา อยนํ คมนํ ปลายนํฯ อปวชฺเชตฺวา คมนํ อปกฺกโมฯ ปทาโว, ทาโว, สนฺทาโว, วิทฺทโว, ทโว, อปยานํปฺยตฺรฯ

๔๐๓. ปชฺชํ มารเณฯ มร ปาณจาเค, สพฺพตฺถ ภาวสาธนํฯ มารียเต มารณํ, ยุฯ หน หึสายํ, ณมฺหิ ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโสฯ นส อทสฺสเนฯ สูท ธารเณฯ หึส หึสายํฯ สร หึสายํ, อิตฺถิยมาปจฺจโย, หึสาฯ ณมฺหิ หนสฺส วธาเทโสฯ สส หึสายํฯ ยุมฺหิ หนสฺส ฆาโต, ฆาตนํ, นิพฺพรหนํ, นิการณํ, ปวาสนํ, สญฺญาปนํ, ปมถนํ, กถนํ, อุชฺชาสนํ, อารมฺโภ, ปิญฺโชปฺยตฺรฯ วรห พาธานฺยปริภาสนหึสาทาเนสุฯ กร หึสายํฯ วส นิวาเส, ปปุพฺโพ หึสตฺโถฯ ญา มารณโตสนนิสามเนสุ, ปาคโม, สญฺญาปนํฯ มถ วิโลฬเนฯ กถ หึสตฺโถฯ ชสุ หึสายํ, ชสิ ตาฬเน วา, จุราทิฯ อาปุพฺโพ รภิ มารเณฯ ปิญฺช หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ เอเต ยถากฺกมมิธานาคตานํ ธาตโวฯ

๔๐๔. ปชฺชํ มรเณฯ กาโล อตีตาทิ, ตสฺส กิริยา, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐] หิ วุตฺตํฯ มรติโต จุ, มจฺจุ, วชาทินา วา ตฺยุฯ ตโต มจฺจุสทิโส ทฺวีสุฯ อติกฺกมิตฺวา อยนํ อจฺจโยฯ ธน ธญฺเญฯ กาลสฺส กิริยตฺตา กาโล, อตฺตภาวสฺส อนฺตํ กโรตีติ วา กาโล, โณฯ อมติ คจฺฉตีติ อนฺโตฯ จุ จวเนฯ

๔๐๕. ติกํ มเตฯ ปรํ โลกํ เอติ คจฺฉตีติ เปโต, ปเรโต จ, โต, ปุพฺเพ รโลโปฯ มรตีติ มโตฯ ปราสุ, ปตฺตปญฺจตฺโตปฺยตฺรฯ ทฺวยํ มตทหนกฎฺฐราสิมฺหิ, ยา ‘‘ผุลฺลี’’ติ วุจฺจติฯ จียเต ยตฺถาติ จิตโก, จิโต จ, โตฯ ปุพฺพตฺร สกตฺเถ โกฯ จิตา, จิตฺยา, จิติปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ สุสาเน, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ อตฺร อาฬหนํฯ ทห ภสฺมีกรเณ, ยุ, ทสฺส โฬฯ อาฬาหนมฺปิฯ ฉวสฺส สยนฎฺฐานํ สุสานํ, ฉวสฺส สุ, สยนสฺส จ สาโน, อถ วา เสนฺติ อตฺราติ สานํ, ยุ, ฉวสฺส สานํ สุสานํฯ ฉวสฺส สุฯ ปิตุวนมฺปิฯ ทฺวยํ มตสรีเร, กุณป ปูติคนฺธตฺเถฯ กุจฺฉิตํ เนตีติ วา กุณโป, อโป, ณตฺตํฯ ฉว คติยํ, อฯ

๔๐๖. อสีสกตฺตา สิโรสุญฺโญ นจฺจนาทิกฺริยาสหิตตฺตา สหกฺริโย เทโห กาโย กพนฺโธ [‘‘ยุทฺเธ โยเธสุ สูเรสุ สหสฺสํ กตฺต (ขณฺฑ) มุทฺธสุ ตทาเวสา กพนฺโธ ตุ เอโก’มุทฺธา กฺริยานฺธิโต’’ติ กพนฺธลกฺขณํ], ยุทฺเธ สหสฺสปูรโณ กพนฺโธฯ ‘‘นจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นจฺจนาทิกฺริยารหิเต ตูปจาโรฯ อวิชฺชมาเนน เกน สิรสา อนฺโธ กพนฺโธ, วการมชฺโฌฯ อวิชฺชมานสฺสาปิ หิ การณภาโว โลเก ทิฏฺโฐ, ยถา วสฺเสน กโต สุภิกฺโข, ทุพฺภิกฺโข จ, ยถา โลเก, ตถา สาสเนปิ, ยถา อนนฺตรปจฺจยาทีนิฯ

อามเกหิ กุจฺฉิเตหิ อปูติคตมตสรีเรหิ สมฺปุณฺเณ อามเก สุสานสฺมึ สิวถิกา วุตฺตา, อตฺถปฺปธานนิทฺเทเสน เจตฺถ สทฺโท นิทฺทิฏฺโฐ, ยถา ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ ปุคฺคลปฺปธานนิทฺเทเสน ธมฺโมติฯ ฉวา ธิยฺยนฺเตตฺร สิวถิกา, ณฺวุ, ฉสฺส โส, ถตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ฉวถิกาปิฯ

๔๐๗. ทฺวยํ อากฑฺฒิตมนุสฺสควาโทฯ มุญฺจนสญฺญาย วนฺทตีติ วนฺทีฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อี, รสฺโสปิ, วนฺทิฯ สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโรฯ ปคฺคโห, อุปคฺคโหปิฯ ทฺวยํ ชีวิเต, อน ปาณเน, ปาณนฺติ อเนนาติ ปาโณ, โณฯ ภวติ เยนาติ อสุฯ อส ภุวิ, อุ, อาสุปิ, อสุ ขุภเน วาฯ

พนฺธนาคารํ พนฺธนเคหํ การา นามฯ กโรนฺติ หึสนฺติ อตฺร การา, อฯ กร หึสายํฯ พนฺธนาลโยปิฯ กร หึสายํ, ยต นิยฺยาตเนฯ การณา, ยตนา จฯ ติพฺพเวทนาปฺยตฺรฯ

ขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๔๐๘. ทฺวิปาทํ พฺราหฺมเณ, พฺรหฺมุโน พนฺธุ, พฺรหฺมา พนฺธุ ยสฺส วา พฺรหฺมพนฺธุฯ กุลาจารพฺราหฺมณภาววเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตฺตา ทฺวิโช, เอกเช ตูปจาราฯ วปิสฺมา โป, อสฺสิฯ พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิฯ สุตายุตกถนตฺถํ ‘‘โภโภ’’ติ วจนํ วทติ สีเลน, ณีฯ

ทฺวยํ ฉนฺโทชฺเฌตริฯ พฺรหฺมสุตฺตํ อธีเต โสตฺติโย, ‘‘เนน นิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฎิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] วุตฺตตฺตา วุทฺธิ, ยทาทินา วา ฉนฺทสทฺทสฺส โสตฺติยาเทโส [ปาณินิ ๕.๒.๘๔]ฯ ฉนฺทํ อธีเต ฉนฺทโส, โส ปุลฺลิงฺโคฯ

ทฺวยํ สิสฺเสฯ โสตุํ อิจฺฉนฺตีติ สิสฺสา, สุ สวเน, โส, อุสฺสิฯ อาจริยสฺส อนฺเต สมีเป วสนสีโล, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา อโลโปฯ

๔๐๙. พฺรหฺมจารีอาทโย เอเต จตุโร ชนา อสฺสมา นาม ภวนฺติ, อสฺสมสทฺโทยํ ปุนฺนปุํสเกฯ ตตฺร มุญฺชเมขลาทิยุตฺโต เวทชฺฌายโก พฺรหฺมจริยายํ ฐิโต พฺรหฺมจารีฯ เวทชฺฌยนํ พฺรหฺมจริยํ จรตีติ, ณีฯ ธมฺมตฺถกาเมสุ ฐิโต ปญฺจมหายญฺญการี คหฏฺโฐ, คหา ทารา ตตฺร ติฎฺฐนฺตีติ คหฏฺโฐฯ คหฏฺโฐ ปโร ตติยสฺสปิ วานปตฺโถฯ วนปตฺเถ วเนกเทเส, ทูรวเน วา ภโว วานปตฺโถ, อสฺส ภูมิเสยฺยาชฎาชินธารณวนวาโสนฺยหารโภชิตาทิ ธมฺโมฯ วานปตฺถสฺสเมว ตติยมายุโส ภาคํ เขปยิตฺวา คหิตกาสาวทณฺโฑ ภิกฺโข สพฺพภูเตสุ สโม ฌานายตนวโร ภิกฺขุฯ สมุ ตปสิ, เขเท จ, อาสมฺมนฺติ อตฺราติ, อกตฺตริ การเก สญฺญายํ โณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจริยาทิ- จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ

๔๑๐. สีลาทโย ตโย สิกฺขาธมฺเม สห เอกโต จรนฺตา มิถุ อญฺญมญฺญํ สพฺรหฺมจาริโน นาม, พฺรหฺมจารีหิ สห จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ ‘‘มิถู’’ติ อิมินา สพฺรหฺมจารีสทฺทสฺส ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตํ ทีปิตํ, เตน พฺรหฺมจารีนมฺปิ สพฺรหฺมจาริตฺตมุปปนฺนํฯ

ทฺวยํ อุปสมฺปทาทายเกฯ มนสา อุเปจฺจ สิสฺสานํ วชฺชาวชฺชํ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา จฯ เฌ จินฺตายํ, โณ, ปุพฺพตฺร เอ อย, ปกฺเข ราชาทิปกฺเขเปน อุปชฺฌา, ปรสมเย ปน เวทาทิปาฐยิตา ‘‘อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา’’ติ โจจฺจเต, อุเปจฺจ อธียเต อสฺมาติ กตฺวาฯ

ทฺวยํ นิสฺสยทายเกฯ สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโยฯ นิสฺสยํ ททาตีติ, กมฺมาทิมฺหิ ณฺวุฯ

๔๑๑. สาสเน อาจริยํ ทสฺเสตฺวา ปรสมเยปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปนีเย’’จฺจาทิฯ อถ วา โย ทฺวิโช พฺราหฺมโณ ยํกิญฺจิ พฺราหฺมณํ อุปนีย อตฺตโน สนฺติกํ อาเนตฺวา กปฺปาทิฉฬงฺคิกตฺตา สางฺคํ สคุยฺหตฺตา รหสฺสญฺจ เวทํ กมฺมภูตํ ปุพฺพํ ปฐมเมว เกนจิ อสิกฺขาปิเตเยว อชฺฌาปเย สิกฺขาเปยฺย, โส พฺราหฺมเณสุ ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, อาทิโต จาเรติ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ กตฺวา, ณฺโยฯ ยถาวุตฺตา อญฺเญ อุปชฺฌายาฯ

๔๑๒. ปชฺชทฺธํ อุปเทสปรมฺปรายํฯ ปเร จ ปเร จ ปรมฺปรา, ปุพฺพาจริยาฯ ตโต อาภตํ ปารมฺปริยํฯ อิติหสทฺโท นิปาตสมุทาโยฯ ‘‘อิติห ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตมิท’’นฺติ กเถตพฺพํ วจนํ เอติหฺยํ, ณฺโยฯ ณมฺหิ เอติหํฯ อาจริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสติ อุจฺจารียตีติ อุปเทโส, ทิสี อุจฺจารเณ, โณฯ

ติกํ ยญฺเญฯ ยช เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยชนํ ยาโค, โณฯ สคฺคตฺถิเกหิ กรียเตติ กตุ, ตุฯ ชสฺส ญฺญตฺเต ยญฺโญฯ ยาคตฺถํ มนฺตาทินา ปริกฺขตา ปริสงฺขตา ภู ภูมิ เวทิ นาม, อีปจฺจเย เวที จฯ วินฺทติ อสฺสํ ลาภสกฺการนฺติ เวทิ, วิท ลาเภ, อิณฯ

๔๑๓. อสฺสเมธาทโย ปญฺจ ‘‘มหายาคา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหึสุ, ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตา สสฺสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสฺส สงฺคณฺหเน เมธาวิตา ปุริสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตา วิย ฐเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาปาส’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต มาตุลา’’ตฺยาทินา ปน สณฺหวาจาย ภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺเย วชฺชปิยวจนตาตฺยตฺโถฯ เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฎฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา ปโมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติ, อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ, อยํ โปราณิกปเวณี, อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, อิมญฺจ รฎฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตนฺตา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุ, วุตฺตญฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺเต –

‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุนา อณุํ;

เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติ [สุ. นิ. ๓๐๑, ๓๐๔]ฯ

อิทานิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ฐปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ อสฺสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ปุริสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ สมฺมา ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ ปาเสนฺติ ขิเปนฺติ เอตฺถ สมฺมาปาโสฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’นฺติ สมญฺญา, ตเมตฺถ ปิวยนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ สพฺพสฺส อตฺตโน สาปเตยฺยสฺส อนิคูหิตฺวา นิรวเสสโต ทินฺนตฺตา นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, อยํ ปาฬิยา อาคตกฺกมโต อตฺถวณฺณนา, อิธาคตกฺกเมน ปน อสฺสเมธปุริสเมธนิรคฺคฬสมฺมาปาสวาชเปยฺยานํ อตฺถวณฺณนา ลิขิตพฺพาฯ

๔๑๔. ติกํ ยาชเกฯ ยชนสีโล อิทิ, ยสฺสิ, ชสฺส โทฯ ยชตีติ อิโช, อฯ อถ วา อิตฺถิยา อุตุมฺหิ ชาเต ชายตีติ อิตฺถีตุโชฯ ‘‘นารีตฺวิโช’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อุตุโช ยาชโก ตถา’’ติปิ ปาโฐ, สุนฺทโรฯ ปรสมยํ อมนสิ กตฺวา ปน อาจริเยน อิติทฺวิชสทฺโท อิทิตฺวิชสทฺโท จ สมานตฺถาติ มญฺญมาเนน ‘‘อิทิ ตฺวิโช’’ติ วุตฺตํ สิยา, ณฺวุมฺหิ ยาชโก [อมร ๑๗.๑๗ คาถา ปสฺสิตพฺพา]ฯ

ทฺวยํ ยาคสภายํ, อญฺญสภายญฺจารมฺภเกฯ สภายํ สาธุ สโภฺย, โยฯ สมาชํ ชนสงฺฆาตํ สมาวสนฺติ อาคนฺตฺวา เอกเทสี ภวนฺตีติ สมาชา, เตหิ สมํ เอกีภวตีติ สามาชิโก, ณิโกฯ สภาสโท, สภาตาโรปฺยตฺรฯ

ปญฺจกํ สภาสามญฺเญฯ ปริ สมนฺตโต เสนฺตฺยสฺสํ ปริสา, สิ เสวายํฯ สห ภาสนฺตฺยสฺสํ สภา, หโลโป, สพฺภิ ภาตีติ วา สภาฯ สมชฺชนฺติ สํคจฺฉนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมชฺชา, อช คมเนฯ สมยนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมิติ, อิ คติมฺหิ, อิตฺถิยนฺติฯ มิลนเมกีภาโวฯ สมนฺตโต สีทนฺตฺยสฺมึ สํสโท, อิตฺถินปุํสเกสุฯ โคฎฺฐี, อฎฺฐานีปฺยตฺรฯ คาโววาจา ติฎฺฐนฺติ ภวนฺตฺยสฺสํ โคฎฺฐีฯ อาคนฺตฺวา ติฎฺฐนฺตฺยสฺสํ อฎฺฐานี, ยุ, นทาทิ, รสฺสาทิฯ

๔๑๕-๔๑๖. ภิกฺขุอาทิกา อิมา จตสฺโส ปริสา นามฯ ภิกฺขนสีลตาทีหิ ภิกฺขุฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฎฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ [ชา. ๑.๗.๕๙] หิ วุตฺตํฯ ภิกฺข ยาจเน, รูฯ โยมฺหิ ภิกฺขูฯ อินีปจฺจเย ภิกฺขุนี, โยสฺส โลโปฯ รตนตฺตยมุปคนฺตฺวา อาสยนฺตีติ อุปาสกา, ณฺวุ, อาส อุปเวสเนฯ อิตฺเต อุปาสิกาโยฯ เอตฺถ จ ปพฺพชฺชาสามญฺญโต, ลิงฺคสามญฺญโต จ สามเณรา ภิกฺขูสุ, สามเณริยาทโย, จ ภิกฺขุนีสุ สงฺคหิตา, ตโต, อวเสสา ปน สพฺเพปิ เทวมนุสฺสาทโย อิตฺถิปุริสวเสน ทฺเว โกฎฺฐาเส กตฺวา ลิงฺคสภาควเสน ทฺวีสุ สงฺคหิตา, พฺรหฺมาโน ปน ลิงฺคาภาเวปิ ปุริสสณฺฐานตฺตา ปุริเสสุ สงฺคหิตา, ตถา ปณฺฑกาปิ, อุภโตพฺยญฺชเนสุ ปน ปุริสอุภโตพฺยญฺชนํ ปุริเสสุ, อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนํ อิตฺถีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ จตูหิ โกฎฺฐาเสหิ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อฎฺฐหิปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถเว’’จฺจาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ปริสา นาม อฎฺฐ สิยุํ, เกสํ วเสนา’ฎฺฐ สิยุํ? ตาวติํสานํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ ขตฺตานํ ขตฺติยานํ มารสฺส คหปติสฺส สมณานํ จาตุมหาราชิกานํ พฺรหฺมูนญฺจ วเสนาติ อิมา จา’ฎฺฐปริสา ปากฎวเสน, เสฎฺฐวเสน จ วุตฺตาติ น เอตฺถ ปุพฺเพ วิย สพฺพา สงฺคหิตา, ตาวติํสาทิกา หิ ปากฎวเสน วุตฺตา, สมณา ปน ปากฎวเสน, เสฎฺฐวเสน จ วุตฺตาฯ

๔๑๗. คายตฺติ นาม ยสฺส จตูสุ ปาเทสุ ปฎิปาทํ ฉฬกฺขรานิ สนฺติ, สา ปมุขมาทิ ยสฺส อุตฺถาทีนํ ปาเยนานุปโยคตฺตา คายตฺติปมุขํ ฉนฺทํ นามฯ คายเตติ คายตฺติ, เค สทฺเท, ตฺติ, เอ อยฯ วชฺชํ ฉาทยตีติ ฉนฺทํ, ฉท สํวรเณ, วุตฺตญฺหิ ปชฺชวิเวเก พุทฺธคุตฺเตน ภิกฺขุนา –

‘‘อุตฺถ’มจฺจุตฺถกํ มชฺฌํ, ปติฎฺฐา สุปฺปติฎฺฐกา;

ปาโย ปโยคพาหฺยตฺถา, อภพฺพตฺตา จ เนริตา’’ติฯ

ยํ ปน จตุวีสกฺขรวนฺตํ, เวทานํ อาทิภูตญฺจ คายตฺติ วิย ฉนฺทานํ นาปิ จตุปฺปทํ, อถ โข ติปทเมว สิยา, สา สาวิตฺติ นาม, สาวิตฺติสทฺโท คายตฺติปริยาโยปฺยตฺถิ, ‘‘สาวิตฺติ ฉนฺทโส มุขํ’’ [ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๓], ‘‘คายตฺติ ตุ จ สาวิตฺตี’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ อิธ ปน เภเทน วุตฺตํ, ยถา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติฯ สวิตุสฺส อิสิโน อยํ วาจา สาวิตฺติ, อิณฯ

๔๑๘. หพฺยํ เทวตาตฺถมนฺนํ, ตสฺส ปาเก ตทาธาเร ถาลฺยาทิมฺหิ จรุ, ตตฺถ ฐิตตฺตา อุปจาเรน หพฺยมฺปิ จรุ, จรติสฺมา อุ, จรุ ปุเมฯ ‘‘หพฺยปาเก จรุ ปุมา’’ติ [อมร ๑๗.๒๒] หฺยมรโกเสฯ โหมทพฺพิยํ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตายํ กฎจฺฉุยํ สุชา, อิตฺถี, หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ สุชาฯ

ทฺวยํ ขีรนฺเน, เทวนฺนตฺตา ปรมํ อนฺนํฯ ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ภาวานํ สมฺภวโต ปายาโส, อาการนฺตานมาโยฯ ปายโสปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เทวนฺเนฯ หุ ทาเน, ณฺโยฯ อิมฺหิ หวิ, นปุํสเกฯ

๔๑๙. ถูณายํ ยญฺญถมฺเภ ยูโปฯ เพลุโว วา ขาทิโร วาฯ อาลมฺพปสุพนฺธเนยฎฺฐิ, สมตฺตยญฺเญ วา ยํ ยฎฺฐิมาโรปยติ, ส ยูโป [ยูป… ยญฺญียปสุพนฺธนกฎฺฐเภเท… ยาคสมตฺติจิหฺนตฺเถ ถมฺเภ จ (วาจปฺปติ)], ยุ มิสฺสเน, โป, ทีฆาทิฯ ถุ อภิตฺถเว, โณ, ทีฆาทิฯ ยํ กฎฺฐํ กฎฺฐนฺตเรนา’คฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสเต, ตสฺมึ นิมฺมนฺถฺยทารุมฺหิ อรณี, อร คมเน, อณิ, อีมฺหิ อรณีฯ

คาหปจฺจาทโย ตโย อคฺคโยฯ คหปตินา สํยุตฺโต คาหปจฺโจ, อคฺคิ, ณฺโยฯ ตํโยนิยํเรวาหวนีโย หุตพฺพคฺคิอาหวนมรหตีติ อาหวนีโยฯ ทกฺขิณคฺคิ ปน ตํโยนิ อญฺญโยนิปิฯ ทกฺขิณํ เทยฺยธมฺมํ อคฺคนฺติ วิสฺสชฺชนฺตฺยสฺมินฺติ ทกฺขิณคฺคิ, อคฺค ทาเน, ทานํ อคฺคียติ ทียตฺยสฺมินฺติ ทานคฺคํ, ‘‘ปริเวสนฎฺฐาน’’นฺติ [อ. นิ. ฎี. ๓.๙.๒๐] หิ องฺคุตฺตรนิกายฎีกาฯ เอตฺถ จ คาหปจฺจคฺคาทีนํ ติณฺณํ วิปฺปฎิปชฺชนฺตานํ วินาสเหตุภาวโต อคฺคิตา ทฎฺฐพฺพาฯ สตฺตกนิปาตองฺคุตฺตรนิกายฎฺฐกถายํ ปน –

อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา, มาตาปิตโร, มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฎิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหมานสฺส ปน ปจฺจโย โหตีติ อนุทหนฏฺเฐเนว ‘‘อาหุเนยฺยคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ โย มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร, ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน ‘‘คหปตคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘ทกฺขิณา’’ติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย, โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ, ปญฺจสุ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ, มาตาปิตุปฎฺฐาเน, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณูปฎฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฎิปนฺโน คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน

‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ กฎฺฐโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฎฺฐคฺคิ นามาติ [อ. นิ. อฎฺฐ. ๓.๗.๔๖] วุตฺโตฯ

๔๒๐. สิโลโก ทาเนฯ หา จาเค, โณ, ทฺวิตฺตจตฺตคตฺตานิ, จช หานิมฺหิ วาฯ สช วิสคฺเค, วิสคฺโค ทานํ, อุปุพฺโพ สช วิสชฺเช, โณ, ปุพฺเพ วาคโม, โวสคฺโคฯ ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ทานํ, ปโพธนญฺจ, อิห ทานํ ปเทสนํฯ สณ ทาเน, ยุฯ ตร ปฺลวนตรเณสุ, มจฺเฉรโสตาติกฺกมนเมตฺถ ตรณํฯ หา จาเค, จุราทิ, โต, ยาโลโป, ภูวาทิมฺหิ ปน ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย, วิหายิตํฯ วชฺช วชฺชเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ อุปสคฺควิเสเสเนเต ทานตฺถาภิธายิโนฯ ผสฺสนํ, ปติปาทนํปฺยตฺรฯ

๔๒๑. เสฎฺฐธนสฺส, ปุตฺตานํ, ทารานํ, รชฺชสฺส, องฺคานญฺจ วเสน ปญฺจมหาปริจฺจาโค วุตฺโตฯ ตตฺร เสฎฺฐธนํ เสตหตฺถาทิรตนํฯ ปุตฺตา โอรสา, อถ วา ปุตฺตธีตโรฯ ทาโร ปติพฺพตา ปิยภริยาฯ รชฺชํ ปกติรชฺชํ, ตทุฎฺฐิโต วา อาโยฯ องฺคํ จกฺขาทิฯ มหนฺเตหิ อุตฺตมปุริเสเหว กโต, มหนฺตานํ วา ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, มหตฺถํ วา พุทฺธภาวตฺถํ กโต ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, กาปุริเสหิ ทุกฺกรตฺตา มหนฺโต วา เสฏฺโฐ ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโคฯ

๔๒๒. ทานปารมีอาทิกานํ ติสฺสนฺนํ ปารมีนํ วเสน อสาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺนํ ปาน’’มิจฺจาทิฯ ตตฺร อนฺนํ ปานวชฺชิตํ ยํ กิญฺจิ ขาทนียาทิกํฯ ปานํ ปาตพฺพํ อุทกาทิฯ ยานํ หตฺถฺยาทิ อนฺตมโส อุปาหนํ อุปาทาย คมนสาธนํฯ มาลา มาลฺยํ, ปุปฺผญฺจฯ วิเลปนํ ฉวิราคกรณํ, วิภูโต สุคนฺโธ วาฯ คนฺโธ ตทญฺญคนฺโธฯ เสยฺยา มญฺจาทิ, เสยฺยาคฺคหเณน เจตฺถ อาสนมฺปิ คหิตํฯ ปทีเปยฺยํ ปทีปสฺส หิตํ ยํ กิญฺจิ เตลาทิ, อิเม ทส ทานวตฺถู นาม สิยุํฯ ทียนฺเต ยายาติ ทานํฯ ตสฺส วตฺถุ การณํ, ตทุปฺปตฺติยา อุปฺปชฺชนโตติ ทานวตฺถุ, ทาตพฺพํ วา ทานํ, อนฺนาทิ, ตเทว วตฺถุฯ เอตานิ ปน ทส ทานวตฺถูนิ สุตฺตนฺตนเยน กถิตานิฯ วินยาภิธมฺมนยวเสนาปิ ปน กเถตพฺพานิ, รูปาทิฉฬารมฺมณทานวเสน หิ อภิธมฺเม ฉ ทานวตฺถูนิ อาคตานิ, วินเย จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชเสนาสนวเสน จตฺตาริ อาคตานิฯ ตตฺเถวมาจริยา วทนฺติ ‘‘สุตฺตนฺตนยทานโต วินยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? อนฺนาทิทานมตฺตวเสเนว ยสฺส กสฺสจิ ทุสฺสีลาทิกสฺส ทาตพฺพนฺติ อนุชานิตฺวา ปิณฺฑปาตาทิกปฺปิยโวหารวเสน สีลวนฺตาทิกสฺเสว จ ทาตพฺพนฺติ อนุญฺญาตตฺตาฯ สามญฺญทานโต หิ วิเสสทานเมว มหปฺผลํ, ตโตปิ อภิธมฺมนยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? รูปาทีสุ ปรมตฺถวเสเนว อภินิวิสิตฺวา ทานวเสน ตโตปิ อติสยทานตฺตา’’ติฯ มยํ ปน สุตฺตนฺตนยทานํ วา โหตุ วินยาภิธมฺมนยทานํ วา, ยํ เขตฺตาทิติวิธสมฺปทายุตฺตํ, ตเมว มหปฺผลํ กโรตีติ วทามฯ

๔๒๓. ตทเห มตทิวเส มตตฺถํ ยํ ปิณฺฑปาตชลาญฺชลฺยาทิทานํ, เอตํ ทานํ เทหา อุทฺเธ ภวํ อุทฺธเทหิกํ นามฯ ปิตรํ อุทฺทิสฺส ชลาญฺชลิสุวณฺณาทิทานํ นิวาโป, วป พีชสนฺตาเน, โณฯ กาลปตฺตาทินิยเมน ราชมตฺตณฺฑวิโสตฺตราทิสตฺถโต วิหิตํ, ตํว ตเมว ปิตุทานํ สมณพฺราหฺมณโภชนาทิ สทฺธํ นาม, สทฺธา อสฺส ทานสฺสตฺถีติ, โณฯ สตฺถโตติ เหตุมฺหิ อวธฺยตฺถวตฺติจฺฉาย ปญฺจมีฯ

๔๒๔. จตุกฺกํ เคหาคเตฯ อต สาตจฺจคมเน, อิถิ, อติถิ, ‘‘อติถิ ทฺวีสู’’ติ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๒.๗.๙]ฯ อิตฺถิยํ อติถี จฯ อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุ, ตุฯ อาหุนํ วุจฺจติ เคหาคตานํ ทาตพฺพภตฺตาทิ, ตํ ปฎิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ปาหุโนฯ วิส ปเวสเน, อาเวสนํ อาเวโส, ตมรหตีติ อาเวสิโกฯ อตฺยาคโตปฺยตฺรฯ คนฺตุมิจฺฉตีติ คมิโก, อิโกฯ ทฺวยํ ปูชิตปุปฺผทพฺพกฺขตาทิมฺหิฯ อคฺฆ ปูชายํ, อฯ ณฺยมฺหิ อคฺฆิยํ, อคฺฆยมฺปิฯ อคฺฆโต วา ตทตฺถิเย อิโยฯ

๔๒๕. ปาทตฺเถ [ปาททฺเธ (ก.)] อุทกาทิมฺหิ ปชฺชํฯ ปทสฺส หิตํ ปชฺชํฯ อาคนฺตฺวาทโย ปชฺชปริยนฺตา สตฺต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

ฉกฺกํ ปูชายํฯ จิ จเย,ติฯ อจฺจ ปูชายํ, ยุฯ ปูช ปูชายํ, อิตฺถิยมติ อฯ หร หรเณ, อุปปุพฺโพ หร ปูชายํ, โณ, อุปหาโร, ปุเมฯ พล ปาณนปูชาสํวรเณสุ, อิ, พลิ ทฺวีสุฯ มาน ปูชายํ, ยุฯ นมสฺสาปฺยตฺร, นมสฺส ปูชายํ, อิตฺถิยํ อฯ

๔๒๖. จตุกฺกํ วนฺทนายํฯ นมสฺส วนฺทเน, ปุพฺเพว, นมุ นมเน วา, สฺสปจฺจโยฯ นโม กรณํ นมกฺกาโร, โณฯ นโมโต ฉฎฺฐีโลโป, ‘‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอการโลเป อการาคโม, อถ วา นมนํ นโม, ตสฺส กรณํ นมกฺกาโร, รโหสทฺโท วิย หิ นโมสทฺโทตฺร ทฺวิธา วตฺตติฯ เอโก อการนฺโต สลิงฺโค, เอโก อลิงฺโค โอการนฺโตติฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, ยุ, วนฺทนา, นโลเป, ทีเฆ จ อภิวาทนํฯ

ติกํ ปตฺถนามตฺเตฯ อตฺถ ยาจนายํ, ยุ, ปตฺถนาฯ อตฺถนาปิฯ ฐา คตินิวตฺติมฺหิฯ ปนิทฺวยปุพฺโพ ปตฺถนายํ, ยุ, ณตฺตํ, ธตฺตํฯ อิมฺหิ ปณิธิฯ อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ ยาจนาปฺยตฺรฯ

๔๒๗. สกฺการปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ครุอาทีนํ อาราธนียานํ กฺวจิ อตฺเถ นิโยชนํ ปตฺถนาวิเสโส อชฺเฌสนา, อิส คเวสเน, อิส คติหึสาวทาเนสุวา, ยุ, อชฺเฌสนา, ยถา ‘‘เทเสตุ ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ [มหาว. ๘]ฯ

๔๒๘. จตุกฺกํ อนุสฺสรเณฯ เอส คเวสเน, ยาคเม ปริเยสนาฯ ติมฺหิ ปริเยฎฺฐิฯ คเวส มคฺคเนฯ

ติกํ อาราธนียสฺส จิตฺตานุกูเลฯ อาส อุปเวสเน, ยุ, อุปาสนํฯ สุ สวเนฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ‘‘ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู’’ติ สปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, สุสฺสูสา, สา อิตฺถีฯ จรติโต ภาเว ณฺโย, ปาริจริยาฯ

๔๒๙. ติกํ ตุณฺหีภาเวฯ มุนิโน กมฺมํ โมนํ, โณฯ ตุห อทเน, ณฺหปจฺจโย, หโลโป จ, ตุณฺโห โมนเมตสฺสตฺถีติ ตุณฺหี, ตสฺส ภาโว ตุณฺหีภาโว, อตุณฺหสฺส วา ตุณฺหีภวนํ ตุณฺหีภาโว, อถ วา โตหตีติ ตุณฺหี, ตุห อทเน, อทนํ หึสา, ณีปจฺจโย, วณฺณวิปริยโย, ตุณฺหิโน ภาโว ตุณฺหีภาโวฯ

ปญฺจกํ อนุกฺกเมฯ ปติรูเปน ปตนํ ปฎิปาฎิ, ปต คมเน, อุภยตฺราปิ ตสฺส โฎ, อิฯ สา อิตฺถีฯ อนุรูโป กโม, กโม เอว วา อนุกฺกโมฯ ปริ อนติกฺกเมน อยนํ ปวตฺตนํ ปริยาโยฯ ปุพฺพสฺสานุรูปา อนุปุพฺพี, นทาทิฯ อยํ อปุเมฯ อนุปุพฺพมฺปิฯ กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, โณฯ

๔๓๐. ติกํ สีเลฯ ตป สนฺตาเปฯ กิเลเส ตาเปตีติ ตโป, อฯ ยมุ อุปรเม, อุปรโม วิรมณํ, ภาเว โณ ฯ สิ พนฺธเน, สิโนติ จิตฺตเมเตนาติ สีลํ, โล, สีล สมาธาเน วา, สมาธานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อธิฎฺฐานภาโวฯ สีล สมาธิมฺหิ วา, สมาธิรตฺร กุสลานํ ธมฺมานํ อภฺยุปคโม, อญฺญตฺร สีเล ตุปจารา, อถ วา อตฺตานํ, ปรญฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโปฯ กุสลธมฺมโต สํยมนํ วิรมณํ สํยโม, สมาธานญฺจาตฺรากุสลธมฺมวเสเนวาติ อยํ อญฺญตฺร สีเล นิพฺพจนํฯ

สตฺถวิหิโต นิยโม วตํฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฎิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รภโสฯ ตญฺจ วตํ อุปวาสาทิลกฺขณํ ปุญฺญมุจฺจเตฯ ‘‘สีลํ จาริตฺตํ วาริตฺตมุปวาสาทิปุญฺญก’’นฺตฺยมรมาลาฯ อาทินา อกฺขารลวณาสนาทิ [อขาทนาโภชนาทิ (ก.)]ฯ เอตฺถ จ ตปาทโย มุขฺยวเสน กุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน อกุสลสีเลปิฯ นิยมาทโย มุขฺยวเสน อกุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน กุสลสีเลติ อยํ สีลพฺพตานํ วิเสโสฯ ยมุ อุปรเมฯ วตุ วตฺตเน, วตฺตนญฺจาตฺร จรณํ, สมาธานํ วาฯ วา ปุลฺลิงฺเคปิฯ

ทฺวยํ มริยาทาติกฺกเมฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, วิรูโป อติกฺก โม วีติกฺกโมฯ มริยาทาติกฺกโม อาจาโร อชฺฌาจาโรฯ กายวิเวกาทโย ตโย เอตฺถ วิเวโกฯ วิจ วิเวจเน, ปุถภาเว จ, ภาเว โณ, ทฺวิตฺตาทิฯ ปุถุ วิสุํภูโต คณาทีหิ อตฺตา สรีรํ มโน สภาโว จ เอเตสนฺติ ปุถุคตฺตา, เตสํ ภาโว ปุถุคตฺตตา [ปุถคตฺตตา (ก.)] กายวิเวกาทโย, มชฺเฌ คาค โมฯ ‘‘เอวํสรูโปยํ ปุริโส, เอวํสรูปา วา อมฺเหปิ เนสํ ปกติ’’ริติ ปกติปุริสานํ วิภาเคน ญาณวิเวโกฯ อตฺตา พุทฺธิ, โส ปุถุภาเวน ยสฺส, ตพฺภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ อญฺญโต วิลกฺขณสฺส ภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ

๔๓๑. ขุทฺทานุขุทฺทกํ จูฬวตฺตํ, มหาวตฺตญฺจ, วตฺตปฎิปตฺติ วา ‘‘อาภิสมาจาริก’’มิตฺยุจฺจเต, อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกนฺติ กตฺวา, ตทญฺญํ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อญฺญํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิกํ สีลํ พฺรหฺมจริยสฺสาริยมคฺคสฺส อาทิมฺหิ ตทตฺถาย จริตพฺพตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยมิตฺยุจฺจเตฯ

๔๓๒. ปาเปหิ อกุสลธมฺเมหิ อุปาวตฺโต [อุปาวุโต (ก.)] อนาวุโต วิคโต สพฺพนฺนปานโภคาทีหิ วิวชฺชิโตว หุตฺวา คุเณหิ สีลาทีหิ สทฺธึ โย วาโส วสนํ ถมฺภนมตฺถิ, โส ‘‘อุปวาโส’’ติ วิชานิตพฺโพฯ วสุ ถมฺเภ, ทิวาทิ, อุปวสนํ อุปวาโส, โณ, วิคโต, อุเปโต จ วาโสติ วา อุปวาโสฯ

๔๓๓. ปชฺชทฺธํ ภิกฺขุมฺหิฯ ตโป กมฺมมสฺสตฺถีติ ตปสฺสี, ตปาทิโต สี, ทฺวิตฺตํฯ ภยทสฺสนสีโล ภิกฺขุ, รู, รสฺโสฯ สเมตีติ สมโณ, ยุฯ ปพฺพชา สญฺชาตา ยสฺสาติ ปพฺพชิโต, สญฺชาตตฺเถ อิโต, เสฎฺฐตฺตํ วชตีติ วา ปพฺพชิโต, วช คมเน, โตฯ ตโปกมฺมํ ธนํ ยสฺสาติ ตโปธโนฯ

ทฺวยํ โมนพฺพเตฯ วาจโต ยมตีติ วาจํยโม, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ โมนมสฺสตฺถีติ มุนิ, รสฺโส, โอสฺสุฯ ทฺวยํ อาภุโสปวาสนพฺรหฺมจริยาทิยุตฺเตฯ ตโปโยคา ตาปโส, สณฯ อิส คเวสเน, อิ, อิสิ, อิส คติยํ วา, ญาณสฺส, สํสารสฺส วา ปารํ คมนโต อิสิ, อิฯ ปาริกงฺขีปฺยตฺร, ปารมสฺสตฺถีติ ปารี, พฺรหฺมญาณํ, ตํ กงฺขตีติ ปาริกงฺขีฯ

๔๓๔. ทฺวยํ ชิตินฺทฺริยคเณฯ เยสํ สํยตา อินฺทฺริยานํ คณา, เต ยติโน, วสิโน จ นามฯ ยตํ อินฺทฺริยสํยโม นิจฺจเมเตสมตฺถีติ ยติโน, อีฯ ยตโยปิ, ยต ปยตเน, อิฯ วส ปาคุณฺเย, วโส เยสมตฺถีติ วสิโน, อีฯ

ติกํ ธมฺมเสนาปติมฺหิฯ สารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา ปุตฺโต สาริปุตฺโตฯ ตุสฺสนฺตฺยสฺมึ อตฺถสิทฺธิโตติ ติสฺโส, โส, ตุสฺสิ จฯ ปูชิโต ติสฺโส อุปติสฺโส, อถ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ วา ทหรกาเล มาตาปิตูหิ ยทิจฺฉาย คหิตํ นามํ, ‘‘สาริปุตฺโต’’ติ มาตุวเสน, ‘‘ธมฺมเสนาปตี’’ติ ปน อริยภาวปฺปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามํฯ กุสลธมฺมาวุเธหิ กามาทิกา อกุสลธมฺมเสนา ชิตา เยสํ ธมฺมเสนา, อเนกโกฎิสตสหสฺสสงฺขฺยา ภควโต สาวกสงฺฆา, เตสํ ปติ นายกฏฺเฐน ธมฺมเสนาปติฯ

๔๓๕. ทฺวยํ ภควโต วามปสฺสฏฺเฐ มหาโมคฺคลฺลาเนฯ กุเล ชายตีติ โกลิโก, โส เอว โกลิโตฯ โมคฺคลฺลิพฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน, ณาโนฯ ทฺวยํ อริยสามญฺเญฯ กิเลสารโย หนตีติ อรโห, โส เอว อริโย, อร คมเน วา, อรติ อธิคจฺฉติ มคฺคผลธมฺเมติ อริโย, ณฺโยฯ อธิคจฺฉิตฺถาติ อธิคโต, โตฯ

อเสกฺขสฺส คหิตตฺตา ‘‘โสตาปนฺนาทิกา’’ติ เอตฺถาทินา ฉเฬว ปุคฺคลา สงฺคหิตา, เตน โสตาปตฺติมคฺคฎฺฐาทโย สตฺต เสกฺขา, เอโก อรหา อเสกฺขาติ สิทฺธํฯ ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตตาย เสกฺขา, กการโลเปน ‘‘เสขา, อเสขา’’ติปฺยตฺถิฯ ทฺวยํ อนธิคเตฯ อริเยหิ ปุถุ วิสุํภูโต ชโน ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา นานากิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ

๔๓๖. ทฺวยํ อคฺคผเลฯ ปฐมมคฺคาทีหิ ทิฎฺฐมริยาทมนติกฺกมิตฺวา ชานิตฺถาติ อญฺญา, รสฺโส, รูปราคาทีนํ วา ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ โอธิวเสน มารณโต อญฺญา, มริยาทตฺโถ เจตฺถ อากาโร, ญา มารณโตสนนิสาเนสุ, อิตฺถิยมติ อฯ อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, ภาเว ตฺโต, ภาโวตฺร อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติยา นิมิตฺตํ , ตญฺจ ทุวิธํ พฺยุปฺปตฺติปวตฺตินิมิตฺตวเสนฯ ตตฺร วิเสเสหิ กฺริยาปกติปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชตีติ พฺยุปฺปตฺติ, โคอาทิสทฺทสรูปํ, ตสฺสา นิมิตฺตํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, กฺริยาปกติปจฺจยาทโย, วิวิธํ วา โคอาทิสทฺทสรูปํ อุปฺปาเทตีติ พฺยุปฺปตฺติ, สา เอว นิมิตฺตํ, ยถาวุตฺตา กฺริยาทโยเยวฯ ปวตฺตยติ ตตฺถ ตตฺถ อตฺเถ ปโยชยตีติ ปวตฺติ, โคอาทิโก สทฺโท, ตสฺส นิมิตฺตํ ปวตฺตินิมิตฺตํ, ชาติกฺริยาคุณทพฺพนามานิฯ ตตฺร พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ สทฺทสรูปุปฺปตฺติยา การณํ, ปวตฺตินิมิตฺตํ ปน สทฺทปฺปโยชนสฺส การณนฺติ อยเมเตสํ สงฺเขปโต ลกฺขณวิเสโสฯ

ทฺวยํ เจติเยฯ ถุ อภิตฺถเว, โป, ทีฆาทิฯ จิต ปูชายํ, เจติตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ, ณฺโย, เจติยํฯ เอตฺถ จ ถูปสทฺโท สมุเขปิ, เจติยสทฺโท ปน มุขรหิเตเยว วตฺตติฯ ‘‘เจติยมายตเน พุทฺธ-พิมฺเพ โจทฺทิสฺสปาทเป’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๗ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๒.๗] รุทฺโทฯ

ทฺวยํ อานนฺเทฯ ธมฺโม ปริยตฺติ, โสว ภณฺฑํ ธนํ สุขทายกโต, ตสฺส อคารํ ฐปนฎฺฐานํ เคหํ, ตพฺภาเว ติฎฺฐตีติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก, อิโกฯ นนฺท สมิทฺธิยํฯ อิเม ทฺเว สทฺทา สมา สมานตฺถาฯ

๔๓๗. ทฺวยํ วิสาขายํ เสฎฺฐิธีตริฯ วิวิธา พหุกา ปุตฺตนตฺตปนตฺตาทิกา สาขา ยสฺสา สา วิสาขาฯ มิคารสฺส เสฎฺฐิโน มาตุฎฺฐานิยตฺตา มิคารมาตาฯ

ทฺวยํ อนาถปิณฺฑิกเสฎฺฐิมฺหิฯ สุนฺทโร อตฺตา ยสฺส สุทตฺโต, สุนฺทรํ ทตฺตํ ทานมสฺส วา สุทตฺโต, อิทมสฺส ทหรกาเล ปวตฺตํ นามํฯ อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก, อิทมสฺส กฺริยานามํฯ

๔๓๘-๔๓๙. ภิกฺขุอาทโย เอเต ปญฺจ สหธมฺมิกาฯ สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกาฯ

ปตฺตาทโย อฎฺฐ ปริกฺขารา อุกฺกฎฺฐวเสน วุตฺตา, มชฺฌิมวเสน ปน กตฺตรทณฺโฑปิ เตลนาฬิปีติ ทส ปริกฺขารา วตฺตพฺพา, โอมกวเสน ฉตฺตมฺปิ อุปาหนาปีติ ทฺวาทส ปริกฺขารา จ วตฺตพฺพาฯ

๔๔๐. ทฺวยํ สามเณเรฯ สมณสฺสาปจฺจํ สามเณโรฯ สมณลิงฺคาจารตฺตา ‘‘สมโณย’’นฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ สมณุทฺเทโสฯ ทิสี อุจฺจารเณฯ

ติกํ อเจลเกฯ ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ, น ปกติวตฺถเมตสฺส ทิคมฺพโร, สสฺส โคฯ นตฺถิ เจลํ วตฺถเมตสฺส, สมาสนฺเต โกฯ จตูหิ คนฺเถหิ พนฺธนียตฺตา นิคนฺโถ, นิสทฺโท พนฺธเนฯ ทฺวยํ ชฎาวติฯ ชฎํ ยสฺสตฺถิ ชฎิโล, อิโลฯ ชฎํ ธาเรตีติ ชฎาธโรฯ

๔๔๑. กุฎิสกาทิกา จตุตฺติํส ลทฺธิโย ปรสมยานมาคมโต คเหตพฺพา, ตถา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิโย พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตโตฯ อิตีติ ปริสมาปนตฺโถฯ เอเตติ นิทสฺสนตฺโถฯ เอเต ฉนฺนวุติลทฺธิโย ตณฺหาปาสํ, ทิฎฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ปาสณฺฑาติ สมฺปกาสิตา กถิตาฯ ‘‘อิติ ฉนฺนวุติ เอตา’’ติปิ ปาโฐฯ

๔๔๒. ติกํ สุจิมฺหิฯ ปุ ปวเน, โตฯ ทฺวิตฺตาทิฯ ยต ปยตเน, โตฯ ทีฆาทิฯ ทฺวยํ จมฺมนิฯ จริตํ ตนฺติ จมฺมํ, จรติมฺหา มน, จมุ อทเน วา, มนฯ อช คมเน, ยุ, อิโน วาฯ

ทฺวยํ ทนฺตกฏฺเฐฯ ทนฺเต ปุนาติ โสเธติ เยนาติ ทนฺตโปโน, ยุฯ ทนฺตโปโณปิฯ ทนฺตโสธนตฺถํ กฎฺฐํ ทนฺตกฎฺฐํฯ ทฺวยํ รุกฺขตฺตเจฯ วกฺก ตเจ, อโลฯ ตร ตรเณ, อิโต, สกตฺเถ โกฯ

๔๔๓. ทฺวยํ ภาชนสามญฺเญฯ ปตติ ยตฺถ โส ปตฺโต, ปต คติยํ, โตฯ ปา รกฺขเณ,ติฯ

ทฺวยํ กุณฺฑิกายํฯ กสฺส ชลสฺส มณฺโฑ ปสนฺนภาโว กมณฺโฑ, ตํ ลาตีติ กมณฺฑลุ, อุฯ กุฑิ รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพนยฎฺฐิฯ

๔๔๔. ยํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ พฺรหฺมจริยกมฺมํ นิจฺจํ ยาวชีวมวสฺสมฺภาเวน, ตํ เทหสาธนาเปกฺขํ สรีเรเนว สาธนมเปกฺขเต, น พาหิเรน สาธนํ, อยํ ยโม นาม, ยมุ อุปรเมฯ

‘‘สรีรสาธนาเปกฺข-นิจฺจกมฺมมเย ยเม;

สํยเม ยมราเช จ, ยมเก ตุ ยมํ ติสู’’ติ [อมร ๑๗.๓๘]ฯ

รุทฺโทฯ

ยํ ปนาคนฺตุนา สุกฺกปกฺขาทิวเสน อนิจฺจํ นิยมิตกาลมุปวาสาทิกํ กมฺมํ, อยํ นิยโม, กาลาทิวเสน นิยมิตพฺโพติ นิยโม, ยมุ อุปรเมฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฎิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รุทฺโทฯ

พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๔๔๕. ทฺวยํ เวสฺเสฯ วิส ปเวสเน, โสฯ อิยานปจฺจเย เวสิยาโนฯ อูรุโช, อริโยปฺยตฺรฯ

ปญฺจกํ กสิอาทิชีวิกายํฯ ชีว ปาณธารเณ, ยุฯ สพฺพตฺร ภาเว ปจฺจโย, กรเณตฺเยเกฯ วต วตฺตเน,ติ, อสฺสุ, ณฺวุมฺหิ ชีวิกาฯ วุตฺตีนํ สรูปปฺปกาเร ทสฺเสติฯ ทฺวยํ กสิกมฺเมฯ กสนํ กสิ, สา เอว กมฺมํ กสิกมฺมํฯ กส วิเลขเน, อิ, กสิฯ

๔๔๖. ทฺวยํ วาณิชฺเชฯ วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, วณิชฺชา จฯ ทฺวยํ ปสุโปสเนฯ คุนฺนํ รกฺขา โครกฺขาฯ ปสูนํ โคมหึสาทิกานํ ปาลนํ โปสนํ จิกิจฺฉาทิ ปสุปาลนํ วุตฺตํ สรูปํ, วุตฺตปฺปการา จ อิติ เวสฺสสฺส วุตฺติโย วุตฺติการณา ติสฺโส ภวนฺติ กสิกมฺมาทิปฺปกาเรนฯ

ติกํ คิหิมฺหิฯ คเห เคเห, ปญฺจกามคุเณ วา ภววเสน ติฎฺฐตีติ คหฏฺโฐฯ อคาเร เคเห วสตีติ อคาริโก, คหเมตสฺสตฺถีติ คิหิ, อสฺสิ, รสฺโส จฯ

๔๔๗. ทฺวยํ กสิพเลฯ เขตฺเตนาชีวติฯ กสตีติ กสฺสโก, ณฺวุฯ ทฺวยํ เขตฺเตฯ พีชานิ ขิปนฺตฺยสฺมินฺติ เขตฺตํ, ขิป เปรเณ, โต, ขิตฺตํ ตายตีติปิ เขตฺตํ, ขิ นิวาสคตีสุ วา, ต, ตฺรณ, เขตฺตํ, เขตฺรํฯ กฺเลท, กฺลิท อลฺลภาเว, ลโลโป, กฺเลทียตีติ เกทารํ, เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา น โลโป, วาโปปฺยตฺร, วปฺปเต ยสฺมินฺติ วาโป, โณฯ

ทฺวยํ มตฺติกาขณฺเฑฯ เลฑฺฑ สงฺฆาเต, อุ, เลฑฺฑุฯ ปุเม อุตฺโต กถิโตฯ ‘‘เลฑฺฑโว ปุเม’’ตฺย [อมร ๑๙.๑๒] มรโกเสฯ ทฺวยํ ขณิตฺติยํฯ ขญฺญเต ยาย, สา ขณิตฺติ, ขนุ อวทารเณ,ติ, ณตฺตํ, อุสฺสิฯ อวทารียเต เยน อวทารณํ, ทร วิทารเณ, ยุฯ

๔๔๘. ติกํ ทาตฺเตฯ ทนฺติ ลุนนฺตฺยเนนาติ ทาตฺตํ, ทา ลวเน, โตฯ ทาตฺรมฺปิฯ ลู เฉทเน, ลวิตฺตํ, อสุ เขปเนฯ อสิตํ, สพฺพตฺร กรเณ ปจฺจโยฯ

ติกํ ปาชนทณฺเฑฯ ตุท พฺยถเน, โณ, ปโตโทฯ ตปจฺจเย ตุตฺตํฯ อช เขปเน, คติมฺหิ จ, กรเณ ยุ, ปาชนํฯ วณฺณวิกาเร ปาจนํฯ โตทนํปฺยตฺรฯ

ติกํ รชฺชุยํฯ ยุช โยเค, โต, โยตฺตํฯ รุธ อาวรเณ, ชุ, อุสฺสตฺตํ, ปรรูปตฺตญฺจ, รชฺชุ ถิยํฯ รส อสฺสาทเน, มิ, อาพนฺโธปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ผาเลฯ ผาลยติ ปาฎยติ ภูมิ เยน ผาโล, โณฯ กส วิเลขเน, ณฺวุ, กสโกฯ ‘‘ผาลกสกา’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๓] รุทฺโทฯ นิรีสํ, กูฎกํ, หลมฺปิฯ อีสาย นิคฺคตํ นิรีสํฯ กุฎ เฉทเน, สกตฺเถ โก, กูฎกํ, ทีฆาทิฯ หล วิเลขเนฯ

๔๔๙. ติกํ นงฺคเลฯ ภูมีนงฺค’มนงฺคํ กโรนฺโต ลุนาตีติ นงฺคลํฯ สี พนฺธเน, โร, สีโรฯ ‘‘สีโร ติกฺขกเร หเล’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ โคทารณํปฺยตฺรฯ นงฺคลสฺส ทณฺฑเก อีสา, อีส อิสฺสริเย, อีสา นารีฯ ‘‘ปภุมฺหิ สงฺกเร อีโส, ถิยํ นงฺคลทณฺฑเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๑๓-๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๔] รภโสฯ

ยุคกีลเก สมฺมาสทฺโท, สมนฺติ ยาย สมฺมา, สมุ สมเนฯ หลปทฺธติ นงฺคลเลขา สีตา นามฯ ‘‘สีตา นงฺคลเลขา จ, ทิวคงฺคา จ ชานกี’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๙๑] ติกณฺฑเสเสฯ สี สเย, โต, สีตา นารีฯ

๔๕๐-๔๕๑. มุคฺคาทิเก ธญฺญวิเสเส อปรนฺนสทฺโท, ปุพฺพนฺนโต อปรภาเค ปวตฺตํ อนฺนํ อปรนฺนํ, อปรณฺณญฺจฯ สาลิอาทิเก ปุพฺพนฺนสทฺโท, อปรนฺนสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ปุพฺพณฺณญฺจฯ ปุพฺพาปรตฺตญฺจ เนสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน ทฎฺฐพฺพํฯ

สาลฺยาทโย สตฺต ธญฺญานิฯ ธานํ โปสนํ, ตตฺร สาธูนิ ธญฺญานิ, โย, รสฺโสฯ กลมา รตฺตสาลิ มหาสาลิสฎฺฐิกปฺปภุตโย สูกธญฺญวิเสสา สาลโย นามฯ สฎฺฐิทินานิ ปริปากมสฺส สฎฺฐิโกฯ สาล สิลาฆายํ, อิ, สาลิฯ วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, วห ปาปุเณ, พฺรูห วุฑฺฒิยญฺจ, อิ, อสฺสี, ปกฺเข รโลโป, วีหิ ฯ โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูโส, โควฑฺฒโน, อฯ วณฺณวิปริยโย, โอสฺสุ จฯ คุธ ปริเวธเน, อุโมฯ โคธุโมฯ ‘‘โคธูมสุมโน มิลกฺข, โภชนํ ปาวโฎ ยโว’’ติ รภโสฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ, วรโกฯ ยุ มิสฺสเน, อ, ยโวฯ กงฺคุ อติสุขุมสสฺเส ธญฺญวิเสเส, โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุฯ ‘‘สามา ปิยงฺคุ กงฺคุ ทฺเว’’ติ รุทฺโทฯ ตพฺเภทา เตสํ ธญฺญานํ เภทา วิเสสา นีวาราทโย วุจฺจนฺเตฯ นีวารานิ ติณธญฺญานิ, อาทินา สามากาทโยฯ

ทฺวยํ กฬาเยฯ จณ ทาเน, ณฺวุ, จณโก, หริมนฺถเกปิฯ กํ วาตํ ลาตีติ กฬาโย, ฬตฺตํ, กลายมฺปิฯ ทฺวยํ สาสปสามญฺเญฯ ‘‘สาสโป ตุ สริสโป, กฎุสฺเนโห จ ตนฺตุโภ’’ติ ติกณฺฑเสโส [๒.๘.๓]ฯ ‘‘ปุเม สุทฺโธทนสุเต, สิทฺธตฺโถ เสตสาสเป’’ติ รภโสฯ สิทฺธา อตฺถา อสฺมินฺติ สิทฺธตฺโถฯ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, อโปฯ สาสปสฺสาปิ วีหิเภทตฺตา อิธ คหณํฯ

๔๕๒. ทฺวยํ กงฺคุยํฯ ปิยภาวํ องฺคตีติ ปิยงฺคุฯ ทฺวยํ อตสิยํฯ อว รกฺขเณ, โม, อวสฺสุ, ทฺวิตฺตํ, อุมฺมาฯ อต สาตจฺจคมเน, อโส, นทาทิฯ ขุมาปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ สสฺเสฯ กิฎ คติยํ, โฐ, กสิโต สมฺภูตํ วา กิฎฺฐํ, กิฎฺฐฎฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺสญฺหิ ‘‘กิฎฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ ฐานูปจาเรน, โฐ, สิโลโป, อสฺสิฯ สส คติหึสาปาปุณเนสุ, โสฯ ถมฺโพ คุมฺโพ, ตํ กโรตีติ ถมฺพกริ, อิฯ ธญฺญํปฺยตฺรฯ ‘‘ธญฺญํ วีหีสุ ธญฺญเก, ธญฺโญ ปุญฺญวตีริโตฯ ธญฺญา วาตามลกีสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

๔๕๓. ทฺวยํ สสฺสาทีนํ กณฺฑมตฺเตฯ กณ สทฺเท, โฑฯ นล คนฺเถ, โณ, นาลํฯ นาฬิปิฯ โส เอว สสฺสาทิกณฺโฑ นิปฺผโล เจ, ปลาลมุจฺจเตฯ ปล ลวนปวเนสุ, อโล, ปลาโลปิฯ

ทฺวยํ อสาเร ตุจฺฉธญฺเญฯ ภส ภสฺมีกรเณ, อสฺสุ, ภุสํ อติสเยปิฯ ถุสมฺปิฯ ตุส อุสฺสคฺเคฯ เกน วาเตน อิงฺคตีติ กลิงฺคโร, ลาคโม, อโร จฯ ธญฺญานเมว ตเจ วกฺกเล ถุโส, ตุส ตุฎฺฐิมฺหิ, ตสฺส โถ, ถุโส ปุเมฯ ‘‘ธญฺญตฺตเจ ปุมา ถุโส’’ [อมร ๑๙.๒๒] ตฺยมรโกเสฯ

๔๕๔. ทฺวยํ สสฺสโรเคฯ เสตวณฺณกรณวเสน อฎติ หึสตีติ เสตฎฺฎิกา, สา เอว เสตฎฺฐิกาฯ ทฺวยํ ตณฺฑุลกเณฯ กณ นิมีลเน, กณ นิมีลนสทฺทคตีสุ วา, อ, กโณฯ กุณฺฑ ทาเห, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ ธญฺญมทฺทนภูมิยํฯ ขล โสเจยฺเย, ธญฺญานิ กโรนฺติ มทฺทนฺติ อสฺมึ ธญฺญกรณํฯ ติณาทีนํ, สสฺสานญฺจ ถมฺโพ คุมฺโพ นาม, ถมฺพ เวกเลฺย, ถมฺพ ปฎิพนฺเธ วาฯ คุห สํวรเณ, โพ, หสฺส โมฯ

๔๕๕. ทฺวยํ มุสเลฯ อโย อคฺเคโกฎิยํ ยสฺสาติ อโยคฺคํฯ มุส ขณฺฑเน, อโลฯ ทฺวยํ สุปฺเปฯ กุจฺฉิตํ ลุนาตฺยปเนตีติ กุลฺโลฯ สุป มาเน, อ, สรตฺยเนเนติ วา สุปฺปํ, โป, อสฺสุฯ ปปฺโผฎนํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อุทฺธเนฯ อุปริ ธียเต ถาลฺยาทิกมสฺมินฺติ อุทฺธนํ, อุทฺธานมฺปิ, ยุฯ จุลฺล หาวกรเณ, อิ, อีมฺหิ จุลฺลีฯ อธิสยนี, อนฺติกาปฺยตฺรฯ อติ อทิ พนฺธเน, อนฺตฺยเต ภิกฺขาทิกมสฺสนฺติ อนฺติกา, ณฺวุฯ ‘‘สนฺติเก สนฺนิธาเน จ, อุทฺธเน จาปิ อนฺติกา’’ตฺยชโยฯ

กาสาทิรจิโต กโฎ เยน มราโว พนฺธียเตฯ มราโว จ วีหฺยคารํ, ‘‘กุสูโล วีหฺยคารญฺจ, กนฺตโร จ มราวโก’’ติ รภโสฯ เกจิ มราวเมว กฎมาหุ, ตํ น, ‘‘กุสูโล จ มราโว จ, กิลญฺโช จ กโฎ ภเว’’ติ อมรมาลายํ ปาทนามปกรเณ เภเทน ปาฐาฯ กิล พนฺธเน, กิลนํ กิโล, ตทตฺถํ ชายตีติ กิลญฺโช, นิคฺคหีตาคโมฯ กฎ คติยํ, อฯ

๔๕๖. อฎฺฐกํ ถาลิยํฯ กามียตีติ กุมฺภี, กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, อี จ, กุยา ปถวิยา ภวตีติ วา กุมฺภี, เกน อคฺคินา ภณตีติ วา กุมฺภี, ภณ สทฺเท, ณโลโป, เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺภี, อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ, สพฺพตฺร นทาทิฯ ปิฐ หึสาสํกิเลเสสุ, อโรฯ กุณฺฑ ทาเหฯ ขล โสเจยฺเย, ฬตฺตํฯ อุข คมเน, อโล, นทาทิ, รสฺโสฯ อปจฺจเย อุขาฯ ถล ฐาเน, อิ, ถาลิ, อีมฺหิ ถาลีฯ เกน อคฺคินา ลปตีติ โกลมฺโพ, อสฺโสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม, พตฺตญฺจ, เก อคฺคิมฺหิ โอลมฺพตีติ วา โกลมฺโพฯ ลพิ อวสํสเนฯ

ติกํ มณิเกฯ มน ญาเณ, อิ, ณตฺตํ, มณิเยว มณิกํฯ ภณ สทฺเท, ณฺวุ, อรํ สีฆํ ชโร อสฺส อรญฺชโรฯ

๔๕๗. ทฺวิปาทํ ฆเฎฯ ฆฎ จลเน, อ, นทาทิมฺหิ ฆฎี, กุฎ โกฎิเลฺยฯ เกน ชเลน ลสติ สิลิสฺสตีติ กลโส, ลิส สิเลสเน, อ, อิสฺสตฺตํ, กลโส ตีสุฯ วร วารณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุฯ กลสสหจรณโต วารโกปิ ตีสุฯ ‘‘กลโส ตุ ตีสู’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๓๑]ฯ

ภุญฺชิตพฺพนฺติ ภุญฺชนํ, อนฺนาทิ, ตสฺส ปตฺโต ภาชนํ สุวณฺณรชตาทินิมฺมิตมฺปิ กํโส นามฯ

‘‘กํโส รจฺฉนฺตเร มาเน, เตชเสปิ ภเว ตถา;

ปานปตฺเต จ กํสฺเย จ, โสภิกฺขาสุ จ กิตฺติสู’’ฯ –

ตฺยชเยน วุตฺตตฺตา ปานปตฺเตปิ กํโสฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, โส, กํโสฯ อนิตฺถีฯ ติกํ ภาชนสามญฺเญฯ อม คติยํ, อตฺโต, อมตฺตํฯ ภาช ปุถกมฺมนิ, จุราทิ, ยุฯ

๔๕๘. ทฺวยํ ภาชนาทีนมาธาเรฯ อนฺตํ สมีปมาเธยฺยสฺส อุปคจฺฉตีติ อณฺฑุปกํ, นฺตสฺสณฺโฑ, คสฺส จ โกฯ จุมฺพ วทนสํโยเค, อโฎ, อสฺสุ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ สราเว, สรติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ สราโว, อโวฯ มลฺล ธารเณฯ ณฺวุฯ วฑฺฒมานโกปฺยตฺร, วฑฺฒติ วิตฺถิณฺณี ภวตีติ วฑฺฒมานโก, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ เภลพฺยญฺชนาทิฆฎฺฎโนปยุตฺตภณฺเฑฯ กฎ คติยํ, ฉุ, ทฺวิตฺตาทิฯ ทุ คติยํ, โพ, นทาทิ, ทพฺพี, รสฺเส ทพฺพิฯ ขชากาปิ, ขช มนฺถเน, อโก, ขชากา ถิยํฯ ทฺวยํ ธญฺญาทินิลเยฯ กุส สิเลสเน, อูโลฯ กุส อกฺโกเส, โฐฯ ทฺเวปิ ปุนฺนปุํสเกฯ

๔๕๙. ทฺวยํ มาสาทิสากมตฺเต, สา ตนุกรเณ, ณฺวุฯ ฑํส ขาทเน, ณฺวุฯ สโลโป, สิคฺคุ, หริตกมฺปิฯ หริตา สกตฺเถ โกฯ ‘‘ปุลฺลิงฺโค สากมตฺตสฺมึ, สิคฺคุ โสภญฺชเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๓๔] รภโสฯ ทฺวยํ อทฺทเกฯ อาทฺทายํ ชาตํ อทฺทกํ, รสฺโสฯ สิงฺคมิว เวรํ วปุ ยสฺส ตเมว สิงฺคิเวรํฯ

ยทา สุกฺขํ, ตทา มโหสธาธฺยํ, ติกฺขรสตฺตา มหนฺตํ โอสธํฯ สุณฺฐี, นาครํ, วิสํ, วิสเภสชฺชมฺปิฯ สุฐิ โสสเน, อิ, สุณฺฐิ, อีปจฺจเย สุณฺฐีฯ

ทฺวยํ มรีเจฯ มร ปาณจาเค, โจฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ ‘‘มรีจํ โกลกํ กณฺหํ, อุสนํ ธมฺมปตฺตน’’นฺตฺยมรสีโหฯ

๔๖๐. ติปาทํ กญฺชิเกฯ สุวีรรฏฺเฐ ภวํ โสวีรํฯ เกน ชเลน อญฺชิยมภิพฺยตฺตํ อสฺส กญฺชิยํฯ อารานํ ภูมฺยกฺกชานํ วาเรสุ คหิเตน นาเรน ชเลน ชาตํ อารนาฬํ, ‘‘อาโร กฺขิติ สุเต’กฺกเช, นาโร ตณฺฑุลนีเรสู’’ติ หิ วุตฺตํ, รสฺส โฬฯ ถุสโต ชาตมุทกํ ถุโสทกํ, ถุโสทกโต วา ชาตํ ถุโสทกํฯ ธญฺญโต วีหิโต ชาตํ อมฺพิลํ ธญฺญมฺพิลํฯ วาตํ ลงฺกติ หีนํ กโรตีติ พิลงฺโก, วาตสฺส พิ, วิเสเสน ลงฺกตีติ วา พิลงฺโกฯ กุมฺมาโส, อภิสุตํ, อวนฺติโสมํ, กุญฺชลํ, กญฺชิกํ, มณฺโฑ, เชฎฺฐมฺพุ, ขทิกาปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ลวณมตฺเตฯ ลู เฉทเน, ยุ, โอสฺสา’นวาเทเส โลณํฯ

๔๖๑. สามุทฺทาทโย เอเต ปญฺจ ลวณสฺส ปเภทา วิเสสาฯ สมุทฺทภูมิยมวฎฺฐิตํ ลทฺธํ โลโณทกํ สุกฺขสนฺตนํ สิตํ ยํ ภวติ, ตํ สามุทฺทลวณํฯ อกฺขิวํ, วสิรมฺปิฯ วสุ ถมฺเภ, อิโรฯ สินฺธุเทเส ภโว สินฺธโว, โณฯ สิตสิวํ [สีตสิวํ (สกฺกเต)], มาณิมนฺถํ, สินฺธุชมฺปิฯ สิตํ ธวลํ, สิวํ กลฺยาณํ, กมฺมธารยสมาโส ฯ สิตสิวนฺติ วา พนฺธนํฯ มณิมนฺโถ ปพฺพโต, ตตฺร ภโว, โณฯ กาฬโลโณ นาม โสวจฺจลวณานํ มชฺเฌ กาฬวณฺณํ ลวณํ [ตีณิ มธุรลวณสฺสลวณเภทสฺส (อมรโกส, มเหสฺวรฎีกา)], ‘‘ติลกํ ตตฺร เมจเก’’ติ [มทํ สนฺทเต ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๔๓) มทํ มุทํ วา สนฺทเต… วิโสทราทิ (พฺยาขฺยาสุธาฎีกา)] วุตฺตตฺตา ติลกมฺปิฯ อุพฺภิทํ นาม โรมกลวณํ, สมฺภริเทเส กิร รุมา นาม ลวณากโรฯ ตตฺร ปวิฎฺฐํ กฎฺฐมฺปิ อจิเรน วิลีย ลวณํ ภวติ, ตพฺภวํ โรมลวณํฯ วสุกมฺปิฯ กฎฺฐาทีนํ สยํ สภาววิชหนกรตฺตา ภินฺทิตุํ สกฺโกตีติ อุพฺภิทํ, สกฺยตฺเถ อุสทฺโทฯ พิลาลํ นาม สมุทฺทตีราสนฺนเทสภวํ มตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ สมุทฺทเวลาสนฺนเทเส ชาตํ พิลาลํ, เอสฺสิตฺตํ, โล, อถ วา อุพฺภิทํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปเทเส ภูมิโต อุคฺคตํ ลวณมตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ พิลาลํ นาม ลวณภูมึ วิทารยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ วิปุพฺโพ ทล วิทารเณฯ ทสฺส โลฯ อถ วา อุพฺภิทํ นาม ปากฺยํ ลวณํฯ พิลาลํ นาม วจฺจคนฺธํ กาฬลวณํฯ

๔๖๒. คุฬาทโย ปญฺจ อุจฺฉุโน วิการาฯ คุฬ รกฺขายํ, คุโฬ ปกฺกรโสฯ ผาณ คติยํ, โต, ผาณิตํ คุฬโต กิญฺจิ ถทฺธํฯ ขณฺฑ มนฺเถ, ขณฺโฑ ผาณิตโตปิ ถทฺโธฯ อุจฺฉุวิเสสสฺส รสปาเก ขณฺฑโยคฺยสารภูเต ยา คุฬิกาการา ชายเต, สา มจฺฉณฺฑี ขณฺฑสาลูกํฯ ‘‘มจฺฉณฺฑี ตุ ปุปฺผคุฬา, ถทฺธปตฺตนฺตุ ผาณิต’’นฺติ รภโส, ขณฺฑกกฺกํ ผาณิตมิจฺจญฺเญฯ สร หึสายํ, ขรปจฺจโย, สกฺขรา, ยา ‘‘สิตา’’ติปิ วุจฺจติ, สิโนติ พนฺธติ ตณฺหํ สิตาฯ สิตสกฺขเรตฺยตฺร ตุ สิโต ธวลตฺโถ, สกฺขราปมาณสณฺฐานตฺตา วา สกฺขราฯ อิเม จ คุฬาทโย ยถากฺกมํ ถทฺธตราฯ เอตฺถ จ มจฺฉณฺฑี ผาณิตา ขณฺฑวิการาปิฯ ทฺวยํ คุเฬฯ โรคาธิเกสุ วินาสกรตฺตา วิสญฺจ ตํ กณฺฎกญฺจฯ

๔๖๓. ทฺวยํ ภฎฺฐธญฺเญฯ ลาช ภสฺสเน, ภสฺสนํ ภชฺชนํ, อฯ น ขตํ อกฺขตํฯ ‘‘ตติยา ปกติ ลาเชสฺวกฺขตํ ตีสฺว’หึสิเต’’ติ รุทฺโทฯ

ภฎฺฐยเว ธานาสทฺโท สิยา, ‘‘พหุมฺหิ ภฎฺฐยเว ธานา, ถิยํ อภินโว’พฺภิเท’’ติ รภโสฯ ธา ธารเณ, ยุฯ

ทฺวยํ ยวาทิจุณฺเณฯ สจ สมวาเย, สจ เสจเน วา, ตุฯ มนฺถ วิโลฬเนฯ ติกํ สมํฯ ปูเรตีติ ปูโป, โปฯ อการยุตฺเต อปูโป, ยถา ‘‘ลาพุ, อลาพู’’ติฯ ตณฺฑุลาทีนํ ปิฎฺฐานํ วิกาโร ปิฎฺฐโก, สญฺญายํ โกฯ

๔๖๔. ฉกฺกํ สูเทฯ ภตฺตํ, สูปญฺจ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ ภตฺตกาโร, สูปกาโร จฯ สุ ปคฺฆรเณฯ สวติ รสํ ปคฺฆราเปตีติ สูโท, โท, ทีฆาทิฯ สูท ปคฺฆรเณ วา, อฯ อฬาโร นาม สูปาทิวิกติ, ตํ กโรตีติ อาฬาริโกฯ โอทนํ ปจตีติ โอทนิโกฯ รสํ กโรตีติ รสโกฯ

ทฺวยํ สูเปฯ สุขตฺถาย ปาตพฺพตฺตา สูโป, ทีฆาทิฯ วิเสสโต ภตฺตํ อญฺชติ อนฺโต คจฺฉติ เยน, ตํ พฺยญฺชนํ, อญฺช คติยํ, ยุฯ

๔๖๕. ปญฺจกํ [ติปาทํ (ก.)] ภตฺเตฯ อุทิ สวนกฺเลทเนสุ, ยุฯ วากาโร โอทนสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ กุร สทฺเท, กร กรเณ วา, กโรติ พลนฺติ กุรํ, อสฺสุ, กิร วิกฺขิปเน วา, กิรติ พุภุกฺขนฺติ กุรํ, อิสฺสุ, กร หึสายํ วา, กุ สทฺเท วา, รปจฺจโยฯ ภชติ เยน, ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ภตฺตํ, ภช เสวายํ, โตฯ ภกฺขิตพฺพาติ ภิกฺขา, ภกฺข อทเน, อสฺสิ, ภิกฺข ยาจเน วา, ภิกฺขา นารีฯ อท ภกฺขเน, โตฯ ภิทาทิตฺตา อนฺนาเทโส, ทโลโปฯ

จตุกฺกํ โภชเน, อส ภกฺขเน, กมฺเม ยุฯ หร หรเณฯ อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร, โณฯ ภุชธาตุมฺหา ยุ, โภชนํฯ ฆส อทเน, โณฯ อนฺโธปฺยตฺร, อทธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส อนฺธาเทโส นิปาตนาฯ

ทฺวยํ ยาคุยํฯ ตร ปฺลวนตรเณสุฯ ตรติ ปฺลวติ พฺยาปีภวตีติ ตรณํ, ยุฯ ตรลํ, ตรลาปิฯ ยา ปาปุเณ, คุ, ยุ มิสฺสเน วา, คุ, อุสฺสาฯ อุณฺหิกา, สาณา, วิเลปี จ ยาคุนามานิฯ สา ปาเก, ยุ, สาณาฯ

๔๖๖. ขชฺชาทโย จตฺตาโร อสนเภทาฯ ขาท ภกฺขเน, กมฺเม โต, ภุชาทิฯ ขชฺชํ มํสาทิฯ โภชฺชํ อนฺนาทิฯ ลิห อสฺสาทเน, ณฺโย, หสฺส โยฯ เลยฺยํ มธฺวาทิฯ ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, ปา ปาเน, ณฺโย, อาสฺเส, เปยฺยํ สูปาทิฯ

ทฺวยํ ภตฺตมณฺเฑฯ สุ สวเน, วิสรุชปทาทิโต ณฯ จมุ อทเน, อาปุพฺพตฺตา ปาเน, กมฺเม โณฯ มาสโรปฺยตฺร, มสิ ปริมาเณ, อโรฯ ทฺวยํ อาโลเปฯ ลุป เฉทเน, อาปุพฺโพ สมฺปิณฺฑเน, กุ สทฺเทฯ กพิ วณฺเณ วา, อโล, ฬตฺตํ, เกน โตเยน พลมสฺสาติ วา กพโฬ, ปุเม, คาโสปิฯ

๔๖๗. รสานํ สพฺพรสานํ อคฺคมฺหิ รเส มณฺฑสทฺโท, มณฺฑ ภูสายํ, ‘‘สพฺพรสคฺเค มณฺฑมนิตฺถิย’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๔๙]ฯ ทฺวยํ ภุตฺตโต เสเสฯ วิรูโป, กุจฺฉิโต วา ฆาโส วิฆาโสฯ ภุตฺตโต เสโส ภุตฺตเสโส, โสว ภุตฺตเสสโก, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ วิฆาสาเทฯ วิฆาสํ อทตีติ, อ, ทมุ ทมเน, ณฺวุฯ ทฺวยํ ปิปาสายํฯ ปาตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, ปา ปาเน, โส, ทฺวิตฺตาทิฯ ตส ปิปาสายํ, ยุฯ

๔๖๘. ทฺวยํ ภุตฺตุมิจฺฉายํฯ ขุท พุภุกฺขายํ, โทฯ ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ฆส อทเน, อิจฺฉตฺเถ โฉ, ทฺวิตฺตาทิฯ มํสสฺส รโส ปฎิจฺฉาทนียมุจฺจเตฯ ฉนฺท อิจฺฉายํฯ ปฎิจฺฉาเทตีติ ปฎิจฺฉาทนียํ, อนีโย, ฉท สํวรเณ วา, มํเสน ปฎิจฺฉาเทตพฺพตฺตา ปฎิจฺฉาทนียํฯ

ทฺวยํ อุคฺคาเร, เทกิ สทฺโทสฺสาเหสุ, อุทฺธํ เทกติ คนฺตุมุสฺสหตีติ อุทฺเรโก, เอกสฺส ทการสฺส โรฯ อุทฺเทโกปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, อิสฺสา, อุคฺคาโรฯ ปาโท ติตฺติยํฯ สุหิโต ติตฺโต, ตสฺส ภาโว โสหิจฺจํฯ ติปิ ปีณเน,ติ, ภุชาทิฯ ยุปจฺจเย, อิสฺสตฺเต จ ตปฺปนํฯ

๔๖๙. ยถิจฺฉิตนฺตํ ยถิจฺฉิเตฯ กฺริยาวิเสสนตาย เจเต นปุํสเก, กฺริยาพฺยยานญฺหิ สติปฺเยกตฺเต ตพฺพิเสสนานิ นปุํสเก ภวนฺติ เอกตฺเตปิ, ตถา หิ กฺริยานมพฺยยานญฺจ สตฺตาภูตตฺตา ลิงฺคสงฺขฺยาวิเสโสปาทานํ นตฺถีติ ตพฺพิเสสนานมฺปิ สามญฺญลิงฺคา นปุํสกตฺตํ, สามญฺญสงฺขฺยา เจกตฺตํ ยุตฺตนฺติ, ตํ ยถา – มุทุํ ปจนฺติ, สาทุํ ปจนฺติฯ พหุวจนนฺเตปิ กฺริยาสทฺเท ตพฺพิเสสนสฺเสกตฺตเมว กฺริยาวิเสสนานํ กมฺมนิ ทุติยา, สพฺโพ หิ ธาตฺวตฺโถ กโรตฺยตฺเถน พฺยาปิโต, มุทุํ ปจนฺติ มุทุํ ปจนํ กุพฺพนฺตีตฺยตฺโถ, เตน มุทาทีนญฺจ ตพฺพิเสสนานํ กมฺมตฺตํฯ อญฺโญ ปนาห ‘‘สพฺเพ ธาตฺวตฺถา ภวตฺยตฺถานุคตา, ภวติกฺริยา กตฺวตฺถมนุภวนฺตีตฺยตฺโถฯ ‘ปจติ เทวทตฺโต’ติ เทวทตฺตปยุตฺโต ปาโก ภวติ, คจฺฉติ คมนํ ภวติ, ปฐติ ปาโฐ ภวตี’’ติ, ตมฺมเตน ปฐมา, มุทุปจนํ ยถา ภวติ, ตถา ปจตีตฺยตฺโถฯ รมณียํ ปาโต, วิมลํ ปาโต, อิทมุปกุมฺภํฯ กมุ กนฺติยํ, กมฺมนิ โณ, กามํ, นิกามญฺจฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺเฉ’’ตฺยาทินา อนฺเตน สห ตสฺส ฏฺโฐ, อิฎฺฐํฯ ปริปุพฺโพ อาป ปาปุณเน, โต, ภุชาทิ, รสฺโส, ยาคโม จฯ ‘‘สตฺตฺยํ นิวารเณ ติตฺติยํ, ปริยตฺตํ ยถิจฺฉิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๕๗] รภโสฯ อิจฺฉิตสฺส อนติกฺกโม ยถิจฺฉิตํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโวฯ ปกามํปฺยตฺรฯ

ทฺวิปาทํ วณิชเกฯ กยวิกฺกเยหิ ชีวตีติ, อิโกฯ สตฺถํ วาณิชฺโชปชีวีนํ สงฺฆาตํ วหติ เทสนฺตรํ ปาปยตีติ, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ สตฺถวาโห วณิชนายโก, ตํโยคา สตฺถวาโห, โณฯ อาปโณ กยวิกฺกยโวหาโร, ตํโยคา อาปณิโก, ณิโกฯ วณ สทฺเท, อิโชฯ เวทหโก, เนคโม, ปณฺยาชีโว, วณิโชปฺยตฺรฯ

๔๗๐. วิกฺกโย นาม ปุพฺพเมว อตฺตโน ธนสฺส ปรสฺส ทานํฯ กี ทพฺพวินิมเย, ตตฺร นิยุตฺโต วิกฺกยิโกฯ วิกฺกิณาตีติ วิกฺเกตา, ริตุฯ กโย นาม ปรสฺส ธนํ คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํฯ กเยน ชีวตีติ กยิโกฯ กินาตีติ, ณฺวุฯ

ทฺวยํ ธนปฺปโยตฺตริฯ อิเณ อุตฺตโม อุตฺตมณฺโณ, อภิธานา ปุพฺพนิปาโต, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ ธนํ วุฑฺฒตฺถํ ปโยเชตีติ ธนิโกฯ ทฺวยํ ธนคาหเกฯ อิเณ อธโม อธมณฺโณฯ อิณํ คณฺหาตีติ อิณายิโก, อายิโกฯ อิณํ อายติ ปวตฺเตตีติ วา อิณายโก, ณฺวุฯ

๔๗๑-๔๗๒. ทฺวยํ อิเณฯ อุทฺธรียเต คยฺหเตติ อุทฺธาโร, อุปุพฺโพ ธรติ คหเณ, โณฯ เอติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ อิณํ, ยุ, ณตฺตํฯ ปริยุทญฺจนมฺปิ, ปริโต อุทญฺฌเต คยฺหเตติ, ยุฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ยตฺตเกน ธเนน ลาโภ ลพฺภเต, ตตฺร มูลธเน มูลาทิทฺวยํฯ มูล ปติฎฺฐายํฯ ปฐมเมว อาภตํ ปาภตํฯ

ทฺวยํ ปฎิปาเทฯ ‘‘อวสฺสมสฺสิทํ กยิตพฺพ’’มิติ สจฺจสฺสาขฺยาปนํ, กรณํ วา สจฺจาปนํ, สจฺจสฺส กรญฺจิตฺตภรณมิจฺจตฺโถ, สจฺจสทฺทา ธาตุรูปา ยุ, มชฺเฌ อปาคโม, สจฺจสฺส วา อาปุณนํ สจฺจาปนํ, อปธาตุมฺหา ยุฯ ‘‘สจฺจาปนา สจฺจากติ’’ริติ ติกณฺฑเสเส [ถีกณฺเฑ (?)] โวปาลิโตฯ สจฺจํ กโรติ, สจฺจสฺส วา กรณํ สจฺจกาโรฯ สจฺจํกาโรปิฯ ‘‘กฺลิเว สจฺจาปนํ สจฺจ-งฺกาโร สจฺจากติตฺถิย’’นฺตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๘๒]ฯ ทฺวยํ วิกฺกนียทพฺเพฯ วิกฺกินิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, ณฺโยฯ ปณ พฺยวหาเร, ณฺโย, ทฺเวปิ ตีสุฯ

ทฺวยํ นฺยาสสฺสปฺปเน [นฺยาสมฺปนฺเน (ก.)]ฯ นฺยาสสฺส อปฺปนํ [สมฺปนฺนํ (ก.)] ปฎิทานํฯ ปติปุพฺโพ ททาติ นฺยาสสมฺปนฺนตฺโถ, ตถา ปริปุพฺโพ วตฺตติฯ ปริทานํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ นฺยาเสฯ อสุ เขปเนฯ นฺยสฺสเต นิกฺขิปียเตติ, โณฯ อุปนิธิยฺยเตติ อุปนิธิ, อิ, อุปนิธิ ปุเมฯ ‘‘ปุเม อุปนิธินฺยาโส’’ติ [อมร ๑๙.๘๑] อมรโกเสฯ

๔๗๓. เอกาทโย อฎฺฐารสปริยนฺตา สงฺขฺยาสทฺทา สงฺเขฺยยฺเย ทพฺเพ วตฺตนฺติ ตีสุ จ ลิงฺเคสุฯ สงฺเขฺยยฺเยกตฺเต จ ‘‘เอโก พฺราหฺมโณ, อฎฺฐารส พฺราหฺมณา’’ติ สมานาธิกรณํ ภวติ, น ตุ ภินฺนาธิกรณํ ‘‘พฺราหฺมณานํ เอกาทส เจ’’ติฯ ตีสูตฺยเนน ‘‘น เกวลํ เอกสทฺโทว สลิงฺโค, อถ โข อฎฺฐารสปริย นฺตาปี’’ติ ทสฺเสติ, เตน กตฺถจิ เตสํ อลิงฺคตาวจนํ ลิงฺควิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สามญฺญลิงฺคาภาวนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ‘‘อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ตฺยาทีสุปิ ทฎฺฐพฺพํ, เตน ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ คจฺฉติสทฺทสฺส ตํตํลิงฺควิเสสวจนตา, ‘‘คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ สามญฺญลิงฺควจนตา จ ทฎฺฐพฺพาฯ วีสตฺยาทโย สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺยาเน, สงฺเขฺยยฺเย จ วตฺตนฺติ ‘‘วีสติ คาโว, ควํ วีสตี’’ติฯ เอกตฺเตติ ยทา ปเนตา สงฺเขฺยยฺเย เอกตฺตวิสิฎฺฐเมว วคฺคตฺตํ สภาวโต ปฎิปาทยนฺติฯ ตทา ภินฺนสงฺเขฺยนาปิ สมานาธิกรเณ เอกวจเนเยว สพฺพกาลํ วตฺตเต ‘‘วีสติ คาโว’’ติฯ ยทฺเยกตฺเต, กถํ? ทฺเววีสติโย, ติสฺโส วีสติโย, ปญฺจสตานิจฺจาทโย ปโยคา อิจฺจาห ‘‘วคฺคเภเท พหุตฺเตปี’’ติ ฯ วีสตฺยาทีนํ วคฺคานํ เภเท วตฺตุมิจฺฉิเต สติ พหุตฺเตปิ พหุวจเนปิ ภวนฺติฯ อมรโกเส ปน ‘‘สงฺขฺยนฺตรสฺสตฺเถ อภิเธยฺเยวีสตฺยาทโย ตํสมานาธิกรณโต พหุวจนานิปิ ภวนฺตี’’ติ [อมร ๑๙.๘๓-๔] วุตฺตํ, สงฺขฺยนฺตรมิห วคฺคเภโท, เตน ทฺวินฺนมฺปิ โวหารมตฺตนานตฺตํ, น อตฺถนานตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อานวุติ นวุติสทฺทมภิพฺยาเปตฺวา ตา วีสตฺยาทโย ภินฺนลิงฺเคนาปิ สมานาธิกรเณ นาริยํ อิตฺถิยํ, ยถา วีสติ กุณฺฑานิฯ วีสตฺยาทโย วิกตสมาหารทฺวนฺทาฯ ลิงฺคสฺส โลกาสยตฺตา ทฺวนฺเทกตฺตนฺติ นปุํสกตฺตนฺติ วีสตฺยาทโย อพฺยุปฺปนฺนา ปรมเตน, กจฺจายนมเตน ปน พฺยุปฺปนฺนาฯ

๔๗๔-๔๗๖. สตาทีนิ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตานิ จตุวีสติ ฐานานิ คณนเภทานิฯ ตตฺถ ทสทสสทฺเทหิ นิปฺผาทิโต สตสทฺโท, ตถา สตทสสทฺเทหิ สหสฺสสทฺโทฯ ยุช โยเค, นิยุตํ, อยุตมฺปิฯ ยุ มิสฺสเน วา, โตฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ลกฺขํ, สตสหสฺสมฺปิฯ กุฎ เฉทเน, ทสคุณํ กุฎตีติ โกฎิฯ อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา เอโก คณนวิเสโส ปโกฎีติ วุจฺจติ, ทฺเวปิ มิสฺเสตฺวา เอโก โกฎิปโกฎีติฯ นห พนฺธเน, โตฯ อาคมสฺสุฯ วิท ลาเภ, อุ, นิคฺคหีตาคโมฯ อพ หึสายํ, คติมฺหิ จ, โท, อาคมสฺสุฯ อหิ คติมฺหิ, หปจฺจโยฯ อว รกฺขเณ, โว ฯ อฎ คมเน, โฎฯ โสคนฺธิกนฺติ กมลวิเสสนาเมน เอโก คณนวิเสโส วุจฺจติ, ตโถปฺปลาทินาเมหิ เอเกโก คณนวิเสโสฯ กถ วากฺยปฺปพนฺเธ, ยุ, สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อสงฺเขฺยยฺยํฯ

นนุ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺเต สติ เอเกน ภวิตพฺพํ, อถ กถเมโก อสงฺเขฺยยฺโย, ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิจฺจาทีนิ เภทานิ วุตฺตานีติ? นายํ โทโส, เตสํ กาลเทสาทิวเสน ภินฺนานมฺปิ สมฺภวโตฯ เอตาสุ สงฺขฺยาสุ กมา กเมน สตาทิลกฺขปริยนฺตํ ทสคุณํ ทสหิ คุณิตํ ภวติฯ โกฎฺยาทิกํ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตํ สตลกฺขคุณํ สตลกฺเขหิ คุณิตํ ภวติ, ตสฺมา เอกา เลขา ทฺวิสุญฺญสหิตา สตํ ภวติ, ตถา ติสุญฺญสหิตา สหสฺสํ, จตุสุญฺญสหิตา นิยุตํ, ปญฺจสุญฺญสหิตา เอกา เลขา ลกฺขํ ภวติ, เอกา ปน เลขา สตฺตสุญฺญสหิตา โกฎิ, ตถา จุทฺทสสุญฺญสหิตา ปโกฎิ, อิมินา นเยน ยาวาสงฺเขฺยยฺยํ เนตพฺพํ, อยเมกจฺจานมาจริยานํ มติฯ

อถ วา สตาทโย อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตา สพฺเพปิ ทสคุณิตา กาตพฺพา, อยํ กจฺจายนสฺส มติ, เตน หิ ‘‘ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺเจ’’ติ สุตฺตมาหฯ อถ วา สตาทโย ลกฺขนฺตา ทสทสคุณิตา, เตน เอกา เลขา ทฺวิพินฺทุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา จตุปญฺจาทิพินฺทุสหิตา สหสฺสาทิกํ ภวติ, เอกา เลขา ปน ทฺวาทสพินฺทุสหิตา โกฎิ, ตถา เอกูนวีสติพินฺทุสหิตา ปโกฎีติ ยาว อสงฺเขฺยยฺยา เอเกกสฺมึ สตฺต สตฺต พินฺทูนิ กตฺวา คณนา กาตพฺพา, ตสฺมา อสงฺเขฺยยฺยคณนวิเสเส ปญฺจจตฺตาลีสาธิกานิ สตพินฺทูนิ ภวนฺติ, อยมมฺหากํ มติฯ

อมรโกเส [อมร ๑๙.๘๔] ปน ‘‘ปนฺตฺยา สตสหสฺสาทิ, กมา ทสคุโณตฺตร’’มิตฺยุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ – ทสสงฺขฺยา ปนฺตีตฺยุจฺจเต , ตโต อารพฺภ ทสคุโณตฺตรํ สตสหสฺสาทิกํ กมา วิญฺเญยฺยํ, ตํ ยถา – ทสสงฺขฺยาย ทสคุโณตฺตรํ สตํ, สตา ทสคุโณตฺตรํ สหสฺสํ, สหสฺสา ทสคุโณตฺตรํ อยุตํ, อยุตา ทสคุโณตฺตรํ ลกฺขํ, ลกฺขา ทสคุโณตฺตรํ ปยุตํ, ปยุตา ทสคุโณตฺตรํ โกฎิ, เอวํ โกฎิยา อพฺพุทํ, อพฺพุทา ปทุมํ, ปทุมา ขพฺโพ, ขพฺพา มหากโถ, ตโตปิ มหาปทุมํ, ตโตปิ สงฺกุ, สงฺกุโต สมุทฺโท, ตโต อนฺตฺยํ, อนฺตฺยา มชฺฌํ, มชฺฌา ปรทฺธํ, ปรทฺธา อมตํ, อมตา ทสคุโณตฺตรํ สงฺขฺยํ, สงฺขฺยญฺจ วีสติมํ ฐานํ, อสงฺเขฺยยฺยมิโต ปรนฺติฯ สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํปฺยตฺร วาทา ทสฺสิตาฯ

๔๗๗-๔๗๘. สาธิเกน ทฺเวปาเทน ‘‘อเฑฺฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุโฑฺฒ, อเฑฺฒน ตติโย อฑฺฒติโย, อฑฺฒเตยฺโย จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อฑฺฒูปปเทน สห จตุตฺถาทิสทฺทานํ อฑฺฒุฑฺฒาทฺยาเทโสฯ สาธิกปาเทน ‘‘อเฑฺฒน ทุติโย ทิยโฑฺฒ, ทิวโฑฺฒ จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อนฺตริตสฺสาปิ อเฑฺฒนสทฺทสฺส อิธานุวตฺตนตา อธิปฺเปตา อภิธานนฺตราภาวา, สพฺพตฺเรวํฯ

๔๗๙-๔๘๐. มียเต ปริจฺฉินฺทียเต เยน, ตํ มานํฯ ตญฺจ ตุลาปตฺถงฺคุลิวสา ติธา มานิยทพฺพสฺส ภวติฯ ตุล อุมฺมาเน , จุราทิ, ตุลา อิตฺถีฯ ปท คติยํ, โถฯ องฺค คมเน, อุโล, องฺคุลํ, ‘‘องฺคุลี’’ติปิ ปาโฐ, กรสาขาฯ

จตฺตาโร วีหโย สมฺปิณฺฑิตา เอกาว คุญฺชา สมครุกา, ตถา ทฺเว คุญฺชา เอโกว มาสโก สมครุโกติ สพฺพตฺร นโย เนตพฺโพฯ ทฺเว มาสกา อกฺโข นาม, วิภีฎโกติ วุตฺโต, อกฺขผลสมานครุกตฺตา วา อกฺโขฯ กริโสปฺยตฺร, กส วิเลขเน, อ, ริมชฺโฌ, อนิตฺถีฯ อกฺขานํ ปญฺจ ธรณํ นาม, ธรติธาตุยา ยุฯ อกฺขานมฎฺฐกํ สุวณฺโณ นามฯ ปญฺจธรณํ นิกฺขํ นามฯ เต นิกฺขา ปญฺจ ปาโท นามฯ โส ปาโท จตุตฺเถ ภาเค วตฺตตีตฺเยกจฺจานํ มติฯ ยถาวุตฺตาเยว จตฺตาโร วีหโย คุญฺชา นามฯ ทฺเว คุญฺชา มาสโก นามฯ ทฺเว ปญฺจมาสกา ทสมาสกา อกฺโข นามฯ อกฺขานํ อฎฺฐกํ ธรณํ นามฯ ปญฺจธรณํ สุวณฺโณ นามฯ เต ปญฺจสุวณฺณา นิกฺขํ นามาตฺยมฺหากํ มติฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, นสฺส โข, นิกฺโข, สุวณฺณวิกาเรปิฯ ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน จตุตฺเถ ภาเค ปาโทฯ ทส ธรณานิ ปลํ นาม, ปล ปเถ จ คติมฺหิฯ

๔๘๑. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปลสตํ ตุลาฯ ตุล อุมฺมาเน, ตุลา นารีฯ

เคหานํ ทารุพนฺธาย, ปิฐิกายํ ตุลา ถิยํ;

มานภณฺเฑ จ สาทิเส, ราสิปลสเตสุ จฯ

ตา ตุลา วีสติ ภาโร นามฯ ภร ธารณโปสเนสุ, โณฯ ‘‘ภาโร ตุ ทฺวิสหสฺเสสุ, ปลานมปิ วิวเธ’’ตฺยชโย [พฺยาขฺยาสุธาฎีกายมฺปิ]ฯ วิวโธ ภารเภโทฯ

รูปิยสฺส กริเสน กโต สํโวหารปทตฺโถ กหาปโณ นามฯ กริสปฺปมาเณน รูปิเยน กโต ปโณ ปณิโย ทพฺพเภโท กหาปโณฯ ริสสฺส หาเทโสฯ อหาเทเส กริสาปโณ, เอเต ทฺเว รูปวิกาโร, อญฺญตฺรูปจาราฯ อิติ ตุลามานํ วุตฺตํฯ

๔๘๒. ปตฺถมานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุฑุโว’’จฺจาทิฯ เอโก ปสโต กุฑุโว นามฯ สร คติยํ, โต, รโลโป, กฑิ เภเท, โว, กฑิสฺส กุฑุ, เต กุฑุวา จตฺตาโร ปตฺโถฯ จตุปตฺถา อาฬฺหโก, อห ปูชายํ, ณฺวุ, ฬตฺตาทิ ทสงฺคุลํ, ทฺวาทสงฺคุลํ วาสพฺพโต มานมฺปิ อาฬฺหโกฯ จตุโร อาฬฺหกา โทณํ นาม, ‘‘จตุราฬฺหก’’นฺติปิ ปาโฐ, ทุ คมเน, โณ, ทุณ คติยํ, หึสายญฺจ วา, โทณํฯ วากาเรน โทโณฯ

๔๘๓. จตุโร โทณา มานิกา, มาน ปูชายํ, สกตฺเถ โก, อสฺสิฯ จตุมานิกํ จตสฺสนฺนํ มานิกานํ สมูโห จตุมานิกํ ขารี นาม, ขร วินาเส, โณ, นทาทิฯ ทสมฺพณํ ทสาธิกสตโทณมตฺตํ กุมฺโภติ ฆฎนาเมน เอโก ปตฺถมานวิเสโส ทสฺสิโต, ‘‘อมฺพณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

๔๘๔. ปตฺถมานวิเสสานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาฬฺหโก’’จฺจาทิฯ ตุมฺพ กมฺปเน, อฯ ทฺวยํ ปตฺเถฯ ปตฺถสทฺโทยํ สามญฺญเภทมาเนสุ ปวตฺตติ, อิธ ปน วิเสสมานวาจโก อธิปฺเปโตฯ นล คนฺเถ, อิณฯ

ทฺวยํ วาเหฯ วหตีติ วาโห, วห ปาปุณเน, โณฯ

อมฺพณมานํ, ปริยายํ วา ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกาทส โทเณ’’จฺจาทิฯ อมฺพ คมเน, ยุ, อมฺพ สทฺเท วา, อิติ ปตฺถมานํ วุตฺตํ, องฺคุลมานํ ปน อณฺวาทฺยาภิธานาวสเร ภูมิวคฺเค อภิหิตํฯ

๔๘๕. จตุกฺกํ ภาเคฯ วิส ปเวสเน, ทีฆาทิ, โกฎฺฐํ วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ เสตีติ โกฎฺฐาโสฯ อาตฺตํฯ อน ปาณเน, อม คมเน วา, โสฯ ภชียเต เสวียเตติ ภาโคฯ โณฯ วณฺฎโกปฺยตฺรฯ วฎิ วิภาชเน, ณฺวุ, ณนฺตา วา สกตฺเถ โกฯ

วิภวนฺตํ ธเนฯ ธน ธญฺเญ, อฯ สสฺส อตฺตโน อยํ โส, สมฺปิฯ ทุอิว ทพฺพํ, สารมิจฺจตฺโถ, อิวตฺเถ โว, วิท ลาเภ, โต ฯ สสฺส ธนสฺส ปติ สปติ, ตสฺมึ สาธุ สาปเตยฺยํ, เณยฺโยฯ วส นิวาเส, อุฯ อร คมเน, โถฯ รสฺส โตฯ วิภวนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วิภโว, อฯ หิรญฺญํ, โกโสปฺยตฺรฯ

๔๘๖. กตากตํ กญฺจนํ, รูปิยญฺจ มิสฺสิตํ [มิลิตํ (ก.), มิลิตํ ปจฺเจกญฺจ (อมร ขีรสฺวาธีฎีกา)] โกสาทิทฺวยวาจฺจํ, ตตฺร ปิณฺฑีกตํ อาภรณีกตํ, กมฺมีภาวมาปาทิตํ วา กตํฯ อากโรตฺถํ อชาตกมฺมํ จุณฺณาทิรูปํ อกตํ, ตทญฺญํ เตหิ กญฺจนรูปิเยหิ อญฺญํ เตชสํ ทพฺพํ ตมฺพํฯ อาทินา กํสรีติสีสกาทิ, ยญฺจาเตชสํ ราชปฎฺฎทารุวิสาทิก’มสารํ ทพฺพํ, ตํ สพฺพํ กุปฺปํ, คุป รกฺขเณ, คุปฺปเตติ, โป, กตฺตญฺจ คสฺสฯ

ทฺวยํ กญฺจนํ รูปิยญฺจาหตมุฎฺฐาปิตหยวราหปุริสาทิ รูปํ นิคฺฆาติกาย ตาฬิตํ ทีนาราทิกํ รูปิยาขฺยํฯ อสฺสาทิรูปมสฺสาหตมตฺถีติ รูปิยํฯ รูป อาหตปสํสาสุ, อิโยฯ

๔๘๗-๔๘๘. หิรญฺญนฺตํ สุวณฺเณฯ โสภโน วณฺโณ ยสฺส สุวณฺณํฯ กน ทิตฺติยํ, ณฺวุ, ชนนํ ชาตํ, ปกฎฺฐํ ชาตํ ชาตรูปํ, ปกฎฺฐตฺเถ รูปปจฺจโย [ปสํสายํ รูปปจฺจโย อิติ สุภู (จินฺตามณิฎีกา) ปสํสายํ รูปํ (ปาณินิ ๕.๓.๖๖)]ฯ ชาตํ รูปมสฺสาติ วา ชาตรูปํฯ อิณ คติยํ, ทิตฺติยญฺจ อเนกตฺถตฺตาฯ สุฎฺฐุ ทิปฺปเต ทิตฺติยา ยุชฺชเตติ โสณฺณํ, อุสฺโส, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทฺวิตฺตํฯ กญฺจ ทิตฺติยํ, ยุฯ สตฺถุ วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺสฯ จิตฺตมตฺตานํ หรตีติ หริฯ อิ, กมุ อิจฺฉายํ, พุฯ จรติ เอตฺถ จิตฺตํ จารุ, ณุฯ หิ คติยํ, โมฯ หฎ ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตปนํ ทาหมรหตีติ ตปนิโย, อิโยฯ หร หรเณ, อญฺโญ, อสฺสิฯ หา จาเค, หา คติยํ วา, อญฺโญ, หิราเทโส จฯ

จามีกราทโย จตฺตาโร ตพฺเภทา ตสฺส สุวณฺณสฺส วิเสสาฯ จามี นาม เอกา ปุปฺผชาติ, ตํกรตฺตา จามีกโร, อถ วา จามี นาม อคฺคิฯ จมุ อทเน, ณี, ตกฺกรตฺตา จามีกโรฯ สตกุมฺภํ ปทฺธเกสรวณฺณํ, ตพฺพณฺณสทิสตฺตา สาตกุมฺภํฯ เทวรุกฺขภูตาย มหาชมฺพุยา ปติฎฺฐิตฎฺฐาเน นที ชมฺพุนที, ตสฺสํ ปติเตหิ มหาคชปฺปมาณานํ, กุมฺภปฺปมาณานํ วา ผลานํ พีเชหิ ชาตํ สุวณฺณํ ชมฺพุนทํ, อิทํ ปน สุวณฺณํ อนลปฺปภํ เทวาลงฺการมตุลํ ชายเตฯ ตํ ปนานลมิติ วิเสสตฺเถปิ อมรสีโห สุวณฺณสามญฺเญว ปฐติฯ สิงฺคี นาม เอกา มจฺฉชาติ, ตพฺพณฺณตายฯ ขณิยํ วา ตํสณฺฐานสิลาขณฺเฑหิ ชาตตาย สิงฺคี, อมรโกเส ปน จามีกราทีนิปิ สุวณฺณสามญฺเญ ปฐติ, สิงฺคี ปน วิเสเสฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อลงฺการสุวณฺณํ ยํ, สิงฺคีกนกมิจฺจย’’นฺติ [อมร ๑๙.๙๖]ฯ ตสฺสตฺโถ – กฎกกุณฺฑลาทิโน อลงฺการสุวณฺณสฺส ‘‘สิงฺคี’’ติ นามนฺติฯ ‘‘สิงฺคีมณฺฑนโสณฺณ’’นฺติ รตนโกโสฯ สุวณฺณตาย สิงฺคี ‘‘กนก’’มิตฺยุจฺจเตฯ

๔๘๙. ปญฺจกํ รชเตฯ รูปยุตฺตตาย รูปิยํฯ รญฺช ราเค, อโตฯ สญฺช สงฺเค, ฌุ, ญโลโป, สชฺฌุฯ รูปยุตฺตตาย รูปี, สญฺช สงฺเค, โฌ, ญโลโป, สชฺฌํ, ‘‘รูปิยชฺฌ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตทา อิยชฺฌปจฺจเยน สิทฺธํฯ ทุพฺพณฺณํ, ขชฺชูรํ, เสตมฺปิฯ

อาหตโสณฺณรชเต, รชเต รูปิยํ มตํ;

รชเต จ ขเลกฺลิวํ, ขชฺชูโร ปาทปนฺตเร;

เสตา จ ภติกายํ ถ, กฺลิวํ สชฺเฌ สิเต ติสุฯ

อสฺมชาติยํ ปุปฺผราคาทิมฺหิ, มุตฺตาวชิราทิมฺหิ จ วสฺวาทิตฺตยํฯ วส นิวาเส, อุฯ รติํ ตโนตีติ รตนํ, กมฺมาทิมฺหิ โณ, ติโลโปฯ ‘‘รตฺนํ สชาติเสฏฺเฐปี’’ตฺยมรโกเส [อมร ๒๓.๑๒๖], เตน คชเสฏฺโฐ คชรตนํ, อิตฺถิเสฏฺโฐ อิตฺถิรตนนฺติฯ มนสทฺทโต อิ, อีปจฺจเย มณี จฯ ปุปฺผราคาทโย วกฺขมานา ตพฺภิทา ตสฺส มณิโน วิเสสาฯ ภาสนฺโต รญฺเชตีติ ปุปฺผราโค, ภาสสฺส ปุปฺโผฯ

๔๙๐. สุวณฺณาทโย อิเม สตฺต รตนานฺยาหุฯ มณิ รตฺตมณิฯ

๔๙๑. สตฺตรตนานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหิตงฺโค’’จฺจาทิฯ โลหิตงฺคาทิตฺตยํ รตฺตมณิยํ ฯ โลหิตวณฺเณน องฺคียเตติ โลหิตงฺโค, โลหิตํ องฺคํ สรีรเมตสฺส วา โลหิตงฺโคฯ ปทุมญฺจาตฺร โกกนทํ, ตพฺพณฺณสทิโส มณิ ปทุมราโคฯ โสณรตนํ, โลหิตโกปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ เวฬุริเยฯ วํโส ตจสาโร, ตพฺพณฺโณ มณิ วํสวณฺโณฯ เวฬุ วิย ทิสฺสตีติ เวฬุริโย, อิวตฺเถ อิโย, ราคโม จฯ ทฺวยํ ปวาเฬฯ วล สํวรเณ, โณ, ฬตฺตํ, วากาเรน ปวาโฬปิฯ ทุ คมเน, ทุ อุปตาเป วา, โม, ทฺวิตฺตํฯ

๔๙๒. ทฺวยํ กพรมณิมฺหิฯ มสารคิริมฺหิ ชาตํ มสารคลฺลํ, โล, รสฺส โลฯ กพโร สพโล มณิฯ ทฺวยํ มุตฺตายํฯ มุจ โมจเน, โถ, มุตฺตา เอว มุตฺติกํ, สกตฺเถ อิโกฯ สตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานฺยติวตฺตนฺเตติ นปุํสกตฺตํฯ เอตฺถ จ รตนปริยายานํ อุปฺปฎิปาฎิยา กถนํ สตฺตนฺนํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกมปณีตกฺกมาทิโน อภาวทีปนตฺถํฯ

ทฺวยํ ปิตฺตเลฯ รี คมเน, ริฯ รีติปิฯ ‘‘รีติ ปจาเร สนฺเท จ, โลหกิฎฺฎารกูเฎสู’’ติ รุทฺโทฯ อารสฺเสว กูโฎ, ยสฺสฯ ทพฺพสทฺโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ อพฺภเกฯ อม คมเน, อโลฯ อพฺภํ อากาโส, เมโฆ จ, ตํสญฺญกตฺตา อพฺภกํ, สญฺญายํ โกฯ ‘‘เมฆมฺพราภิธานญฺจ, โคริ พีชญฺจ อพฺภก’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ คิริชตุ, สิลาชตุปฺยตฺรฯ

๔๙๓. ติกํ โลเหฯ ลู เฉทเน, โหฯ อย คมเน, มโนคณาทิฯ กาฬญฺจ ตํ อยสญฺเจติ กาฬายสํฯ สตฺถกํ, ติกฺขณํ, ปิณฺฑํ, อยสํ, อสฺมสาโรปฺยตฺรฯ ‘‘สตฺถมายุธโลเหสู’’ติ อเนกตฺโถฯ ‘‘สามุทฺทลวเณติกฺขํ, วิสโลหาชิมุกฺกเก’’ติ รภโสฯ ปณฺฑ คมเน, อฯ อสฺมสฺส สาโรฯ ‘‘กาฬายส’มโย โลหํ, อสฺมสารญฺจ สตฺถก’’นฺติ ตฺวมรมาลายํ กฺลีวกณฺฑํฯ

ทฺวยํ จปเลฯ ปาร สามตฺถิเย, โท, ปารยติ สกฺโกติ สพฺพโลหํ กญฺจนํ กาตุนฺติ ปารโทฯ รส สทฺเท, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺเต รสตีติ รโส, มธุราทีสุ จ รโสฯ จปโล, สูโตปฺยตฺรฯ

‘‘จญฺจลาทิมฺหิ จปโล’’ฯ

‘‘สารถิมฺหิ รเส สูโต, ปสูเต เปริเต ติสุ’’;

‘‘รเสนฺโท ปารโท วุตฺโต, ปารโตปิ นิคทฺยเต’’ติฯ –

ตารปาโลฯ

‘‘ปารโท สิทฺธธาตุ จ, วรพีชญฺจ สูตก’’นฺติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔]ฯ

ติกํ นาเคฯ ติปุ ปีฬเน, อุฯ ติปุสทฺทสฺส เสเตปิ ปวตฺตนโต กาฬสทฺเทน วิเสเสตฺวา กาฬติปูติ วุตฺโต, เตน ติปุสทฺทสฺสทฺวินฺนมฺปิ วาจกตาทฎฺฐพฺพาตฺเยเก, ตํ ‘‘นาโค สีสกโยคิฎฺฐ-วปฺปาณิ ติปุ ปิจฺจฎ’’นฺติ [อมร ๑๙.๑๐๕] อมรโกเส, ‘‘ติปุ สีสกรงฺเคสู’’ติ จ ติกณฺฑเสส นานตฺถสงฺคหาทีสุ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, เตน กาโฬ จ ติปุ จาติ ทฺเวเยวตฺถาภิธานานิฯ กาฬวณฺณตาย กาโฬฯ ติปุ ยถาวุตฺตตฺโถวฯ ตป สนฺตาเป วา, อุ, อสฺสิตฺตํฯ สี สเย, สิ พนฺธเน วา, โสฯ ‘‘เสฎฺฐภกทฺทุโช นาโค, กฺลิวํ สีสกรงฺเคสู’’ติ รภโสฯ ‘‘โยคิฎฺฐ’’มิตฺเยกํ นามํ สีสสฺสฯ ‘‘วปฺโป โส สีสมตฺตก’’นฺติ ตฺวมรมาลาฯ

‘‘อารกูโฎสี รีติ จ, สีสกํ ติปุ วทฺธกํ;

นาคํ มหามลญฺเจว, โยคิฎฺฐก’’นฺติฯ –

พฺยาฑิฯ

‘‘สีสมตฺตํ พหุมลํ, โยคิฎฺฐํ ปิฎฺฐปิจฺจฎา;

สุวณฺณาทิสมาลุก-มปิ สินฺทูรสมฺภว’’นฺติฯ –

ตนฺตาตนฺตรํฯ

เสเต ตุ รงฺควงฺคา, เต คตฺยตฺถาฯ

‘‘รงฺคํสุเรภํ มุทงฺคํ, กุสุมฺภํ คามฺยกุงฺกุม’’นฺติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔]ฯ

ทฺวยํ หริตาเลฯ หริตวณฺณํ อลํ หริตาลํ, พฺยุปฺปตฺติมตฺตเมตํฯ รูฬฺหีสทฺโท ตฺวยํฯ ปีติํ เนตีติ ปีตนํฯ ‘‘ปิญฺชรํ ปีตนํ ตาล-มาลญฺจ หริตาลเก’’ตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๓] ฯ ปิญฺช วณฺเณ, อโรฯ อล ภูสเน, อลนฺตฺยเนเนติ, โณ, ‘‘หริตาลมลํ ตาล-วณฺณกํ นฎภูสน’’นฺติ ตุ มาธโวฯ ‘‘หริตาเล ตุ กปฺปูรํ, โคทนฺโต นฎสญฺญโก’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๕]ฯ

๔๙๔. ทฺวยํ สินฺทูเรฯ ปิฏฺเฐน นาเคน ชาตํ ปิฎฺฐํฯ จีนเทสปฺปวตฺตํ ปิฎฺฐํ จีนปิฎฺฐนฺติ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโปฯ สนฺท สวเน, อูโร, อสฺสิฯ ‘‘สินฺทูรํ นาคสมฺภว’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๕]ฯ วสนฺตสฺสโว, รตฺตจุณฺณํ, รตฺตวาลุกํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ตูเลฯ ตุล นิกเส, อฯ ปิจุ มทฺทเน, อุฯ ปิจุ ตุโลติ สมุทิตญฺจสฺส นามํฯ ‘‘ตูโล ปิจุ ปิจุตูโล, มกฺกฎิสุตฺตํ ตกฺโกฎี’’ติ หิ รภโสฯ

มธุสทฺเทน ขุทฺทชนฺตุ, ขุทฺทญฺโจจฺจเตฯ ขุทฺทชนฺตโว ภมราทโยฯ ตตฺร ภมรกตํ ขุทฺทํ ภามรํ, มกฺขิกากตํ มกฺขิกํ, สรฆญฺโจจฺจเตฯ วรฎา กตํ วารฎํฯ ปุตฺติกา กตํ ปุตฺติกนฺติ สพฺพตฺรญฺญตฺเถ โณฯ มธุ อุนฺเท, อุฯ ขุ สทฺเท, โท, ขุท ปิปาสายํ วา, โทฯ

ทฺวยํ สิตฺเถฯ มธูหิ ขุทฺทชนฺตูหิ อุจฺฉิฎฺฐํ สชฺชิตนฺติ มธุจฺฉิฎฺฐํฯ สชฺช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ นิมฺมานํ สมฺปิณฺฑีกรณํ, โต, ชตานํ ฐาเทโส, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โถฯ สิตฺถเมว สิตฺถกํฯ มทโนปฺยตฺรฯ

๔๙๕. ติกํ โคปาเลฯ คาโว ปาเลติ, ปาติ จาติ โคปาโล, โคโป จ, กมฺมนิ โณฯ คาโว สงฺขฺยายตีติ โคสงฺโขฺย, สํปุพฺโพ ขฺยา คณเนฯ โคทุโห, อาภิโร, วลฺลโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โคมิเกฯ คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, มนฺตุฯ อิกปจฺจเย, มาคเม จ โคมิโกฯ

ทฺวิปาทํ พลีพทฺเทฯ อุส ทาเห, อโภฯ พลํ วทฺธยตีติ พลีพทฺโท, นิปาตนาฯ คจฺฉตีติ โคโณ, ยุ, มโลโป, อสฺโส, ณตฺตํฯ คจฺฉตีติ โค, คมุ คมเน, โรฯ

‘‘สคฺเค กเร จ วชิเร, พลีพทฺเท จ โค ปุมา;

ถี โสรเภยฺยิเนตฺตมฺพุ-ทิสาวจนภูมิสู’’ติฯ –

รุทฺโทฯ วส นิวาเส, อโภฯ วสฺสตีติ วุโส, วสฺส เสจเน, โณ, อสฺสุ, สํโยคโลโป จฯ อุกฺโข, ภทฺโท, อนวาโห, โสรเภยฺโยปฺยตฺรฯ อุกฺข เสจเนฯ อนํ สกฎํ วหตีติ อนวาโห, โณฯ สุรภิ โค, ตสฺสาปจฺจํ โสรเภยฺโย, เณยฺโยฯ

๔๙๖. โส โค วุทฺโธ ชรคฺคโว นามฯ ชรํ ปตฺโต โค ชรคฺคโว, สิมฺหิ โอสฺส อโวฯ ทฺวยํ มิสพาลฺยยุตฺเต กิญฺจิผุฎฺฐตารุญฺเญ อสมฺปตฺตพลีพทฺทภาเว วจฺเฉฯ ‘‘วจฺโฉ วุทฺโธ วจฺฉตโร’’ติ นามมาลาฯ ทมนารโห ทมฺโม, โมฯ วส นิวาเส, โฉ, วจฺฉสฺสาเยว คาวิยา ตนุตฺเถ นิปาตนา ตโร [ปาณินิ ๕.๓.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ ธุรวาเหฯ ธุรํ วหติ สีเลนาติ ธุรวาหี, ณีฯ ธุรํ วหิตุมรหตีติ โธรยฺโห, โณ, วสฺส โยฯ

ควํ คุนฺนํ อธิกโต ชโน โควินฺโท, ควํ อินฺโท โควินฺโท, ควํ วินฺทตีติ วา โควินฺโทฯ

๔๙๗. วหตฺยเนน วโห, อฯ กุก อาทาเน, อุโท, อุสฺสตฺตํ, ทสฺส โธ วา, กกุโท, กกุโธ จฯ ทฺวยํ สิงฺเคฯ วิส ปเวสเน, ยุฯ สี สเย, โค, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตญฺจฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิณี, ตสฺส โณ, นทาทิฯ

๔๙๘. ติกํ คาวีสามญฺเญฯ ปุเมปิ คาวี, ตทา โยสฺส อีฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคินี, ตทฺธิตนฺตา อินีฯ ทฺวยํ อปุตฺติกายํฯ หนติสฺมา อิตฺถิยํ อ, หนติสฺส วโธ, นิคฺคหีตาคโม, ธสฺส โฌ จ, พนฺธ พนฺธเน วา, วญฺฌาฯ วส กนฺติยํ, อฯ

นวปฺปสูติกา ปจฺจคฺฆปสูตา โค เธนุ นาม, เธ ปาเน, นุฯ ทฺวยํ ปิยปุตฺตายํฯ วจฺฉํ กามยตีติ วจฺฉกามาฯ วจฺฉํ ลาตีติ วจฺฉลาฯ สวจฺฉกายมปิ ทฺวยมิทํ วทนฺติฯ

๔๙๙. ทฺวยํ มนฺถนกุมฺภิกายํฯ ‘‘คคฺค’’นฺติ สทฺทํราตีติ คคฺครี, นทาทิฯ มนฺถติ ยสฺส มนฺถนีฯ มนฺถ วิโลฬเน, ยุ, นทาทิ, ทฺเวปิ อิตฺถีฯ ยตฺเรกสฺมึ พหุปคฺคหยุตฺเต อเนเก พนฺธียนฺเต, ตตฺร สนฺทานาทิทฺวยํฯ สํปุพฺโพ ทา ทาเน สํยมนตฺโถ, กรเณ ยุฯ ทา ทาเน, โม, ทามํฯ

ทฺวยํ โควจฺเจฯ มิห เสจเน, โลฯ ควํ มีฬฺโห วจฺโจ โคมีฬฺโหฯ โคโต นิพฺพตฺโต โคมโย, ทฺเวปฺยนิตฺถีฯ ทฺวยํ ฆเตฯ สปฺป คมเน, อิ, สปฺปิ นปุํสเกฯ ฆร เสจเน, โตฯ หวิปฺยตฺรฯ

๕๐๐. ตํทิวสิยา ทธิโต, ทุทฺธา วา สมุพฺภตํ ฆตํ ตปฺปกติ จ นวนีตํฯ นวทธฺยาทีหิ นีตํ ปวตฺตํ โนนีตํ, วสฺโสฯ นวนีตมฺปิฯ ทฺวยํ ทธิสาเรฯ ทธิโน มณฺฑํ สาโร ทธิมณฺฑํฯ มส ปริมาเณ, ถุ, สสฺส โต, มตฺถุ นปุํสเกฯ

จตุกฺกํ ขีเร, ขิ ขเย, อีโรฯ ทุหฺยเตติ ทุทฺธํ, ทุห ปปูรเณ, โตฯ ปา ปาเน, ปาตพฺพนฺติ ปโย, ณฺโย, อาสฺสตฺตํฯ ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ

ทฺวยํ ตกฺเกฯ ตีณิ กานิ ชลภาคานิ เอตฺถ สนฺตีติ ตกฺกํ, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ มถ วิโลฬเน, โต, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, อญฺญตฺร ปน –

‘‘อทฺโธทกสมายุตฺตํ, อุทสฺสิตมุทีริตํ;

ตกฺกํ ติภาคสํยุตฺตํ, มถิตนฺติ คโตทก’’นฺติฯ –

ตกฺกมถิตา เภเทนุตฺตา, คโตทกมิติ นิชฺชลํฯ

‘‘นิชฺชลํ มถิตํ สินิทฺธํ, ตกฺกนฺตุ ชลปาทิกํ;

อุทสฺสิตํ ชลทฺธญฺจ, โสตขฺยนฺตุ สโมทก’’นฺติฯ –

รตนมาลาฯ

๕๐๑. ขีราทโย ปญฺจ โคโต สญฺชาตรสาฯ ขีรํ นวํ, ทธิ ขีรโต ชาตํฯ ‘‘ขีรชํ ทธิมงฺคล’’นฺติ หิ รตนามาลาฯ ธา ธารเณฯ อิ, ทฺวิตฺตํ, นิปาตนาฯ ทธิโต วา ฆตํ, โนนีตญฺจฯ สพฺพเสโส ตกฺกํ, ขีรโตเยว วาฯ

ฉกฺกํ เอฬเกฯ พาธิยมาโนปิ น รวตีติ อุรพฺโภฯ รุ สทฺเท, โภฯ เมณฺฑ กุฎิลตฺเถ, โกฯ มิสติ ปทฺธเต อญฺญมญฺญํ เมโสฯ ‘‘สํหสเน เมโส, ปทฺธาย’มสมุนฺนตี’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ น รณตีติ อุรโณ, รณ สทฺเทฯ อว รกฺขเณ, อิฯ อวิ, ‘‘อวโย เสลเมสกฺกา’’ตฺยมรสีโห [อมร ๒๓.๒๐๗]ฯ ‘‘อชี’’ติปิ ปาโฐฯ อิล คติยํ, ณฺวุฯ อุณฺณายุปฺยตฺร, อุณฺณาโยคา อุณฺณายุ, ยุ, ลุหุ อุเภ อุโลมสสทฺทา จ รภเสน วุตฺตาฯ

๕๐๒. ติกํ อเชฯ วส นิวาเสฯ โต, วสฺโต, วตฺโตปิฯ อญฺเญ ตุ ‘‘วส คนฺธอทเน’’ติ จุราทิมาหุ, อช คมเน, น ชายตีติ วา อโชฯ ฉินฺทนฺโต คจฺฉตีติ ฉคลโก, โฉ เฉทเน, คมุ คมเน, โณ, มสฺส โล, โอสฺสตฺตํ, สกตฺเถ โก, ฉกลโกปิฯ ฉาโคปฺยตฺรฯ ทฺวยํ กรเภฯ วส กนฺติมฺหิ, โต, วสฺโสตฺตํ, อุส ทาเห วา, โอตฺตาทิ, โอฏฺโฐ, ทนฺตจฺฉเทปิฯ กร กรเณ, อโภฯ ‘‘ขรโภ’’ตฺเยเก ปฐนฺติฯ กเมลโก, มโย, มหางฺโคปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คทฺรเภฯ คทติสฺมา รโภ, คทฺรโภฯ ขํ กณฺฐวิวรํ มหนฺตมสฺสตฺถีติ ขโร, โรฯ จกฺกวา, พาเลยฺโย, ราสโภปฺยตฺรฯ จกฺกโยคา, วนฺตุฯ พลยุตฺตตฺตา พาเลยฺโยฯ รส สทฺเท, อโภฯ ทฺวยํ อวิยํฯ อุรณสฺส อยํ อุรณีฯ อวิโน เอสา อวีฯ อชาสทฺโท เอโก ฉาคิยํฯ อญฺเญ ตุ ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติปิ ปาฐํ วตฺวา ติณฺณมฺปิ อุรณีปริยายตฺตํ วทนฺติ, เตสํ มเต อชีอชาสทฺทาปิ อุรณีปริยายา อตฺถีติ ทฎฺฐพฺพาฯ อถ วา ติกํ อชิยํฯ อุรณสทฺทสฺสาปิ อชปริยายสฺส สมฺภวโต ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติ วุตฺตํ, วกฺขติ หิ อเนกตฺถวคฺเค ‘‘อุมฺมาเร เอฬโก อเช’’ติ [อภิธาน ๑๑๒๔ คาถา], อุรณปริยาโย เหตฺถ เอฬโกฯ

เวสฺสวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๕๐๓. ติกํ สุทฺเทฯ สท อสฺสาทเน, โท, อสฺสุฯ อนฺตวณฺโณ ลามกวณฺโณฯ วส เสจเน, วเสตพฺโพ อสุจิตตฺตา วสโล, อโลฯ ยตฺร ยตฺร วา มุตฺตํ กรีสํ สิญฺจตีติ วสโล, อโล, ชฆญฺญโชปฺยตฺรฯ พฺรหฺมุโน ชฆญฺญงฺเค ปาเท ชาโต ชฆญฺญโชฯ

มาคธาทโย สูตปริยนฺตา วิชาติยมาตาปิติกตฺตา อุภยวณฺโณปฺปตฺติยา สํกิณฺณชาติโย อิจฺจตฺโถ, ภินฺนชาติสํสคฺโค เอว หิ สงฺกโรฯ สุทฺเทน สมฺพนฺธาย ขตฺตาย ชาโต ปุตฺโต มาคโธฯ ถุติกฺริยาวุตฺติฯ สุทฺทาย สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต อุคฺโค, อุจ สมวาเย, โณฯ

๕๐๔. พฺราหฺมณิยา สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต สูโต, สุ อภิภเว, โต, ทีฆาทิฯ

สุทฺทาเวสฺสหิ กรโณ-มฺพฏฺโฐ เวสฺสาทฺวิชาติหิฯ มาหึโส เวสฺสาขตฺตโช, ขตฺตา ขตฺตาย สุทฺทโชฯ

พฺราหฺมณีขตฺตโช สูโต, ตสฺสํ เวเทหโก เวสฺเส;

รถกาโร ตุ มาหึสา, กรณฺยํ ยสฺส สมฺภโว;

จณฺฑาโล นาม ชนิโต, พฺราหฺมณีวสเลหิ โยฯ

ตตฺร กรโณ ลิปิเลขนวุตฺติ, อมฺพฏฺโฐ วิจิกิจฺฉาวุตฺติฯ

ทฺวยํ สิปฺปินิฯ กโรติ นิมฺมินาติ จิตฺรเลปฺยาทิกนฺติ การุ, ณุฯ สิปฺปมสฺสตฺถีติ สิปฺปิโกฯ สชาตีนํ เตสํ สิปฺปีนํ สงฺฆาโต ‘‘เสณี’’ตฺยุจฺจเตฯ สิ เสวายํ, ณิฯ

๕๐๕. ตจฺฉกาทโย อิเม ปญฺจ การโว สิปฺปิโน นาม สิยุํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ตจฺฉโก ตนฺตวาโย จ, รชโก จ นหาปิโต;

ปญฺจโม จมฺมกาโร จ, การโว สิปฺปิโน มตา’’ติฯ

๕๐๖. ปญฺจกํ ตจฺฉเกฯ ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติ ตนุํ กโรตีติ ตจฺฉโก, ณฺวุ, วทฺธยติ ฉินฺทตีติ วทฺธกี, วทฺธ เฉทเน, จุราทิ, ‘‘เฉทเน จาปิ วทฺธน’’นฺติ รตนมาลา, ณฺวุฯ สกตฺเถ อี, วทฺธกี, วฑฺฒกีปิฯ ปลาทฺยุมฺมานปฺปกาเรน คณฺฑติ ฉินฺทตีติ ปลคณฺโฑฯ คณฺฑ เฉทโนปเลปนสนฺนิจยวทเนกเทเสสุฯ ปลคณฺโฑ สุธาชีวินฺยปิฯ ฐา คตินิวตฺติยํ,ติ, ปการวณฺณาคโมฯ ฐาติสฺส โถปิฯ รถํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ, รถกาโร, จมฺมกาเรปิฯ ทฺวยํ สุวณฺณกาเรฯ นาฬิํ ธมติ มุเข วินาสยิตฺวา มุขวายุนา อคฺคิทีปนตฺถํ นาฬิํ สทฺทาปยตีติ นาฬิธโมฯ

๕๐๗. อโถปรํ ปุกฺกุสํยาวปาเทน นามํฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายตีติ, โณฯ เปส เปรณปยตนคตีสุฯ เปสนํ เปโส, ตํ กโรตีติ, โณฯ กุวินฺโทปฺยตฺร , กุจฺฉิตํ วินฺทตีติ กุวินฺโทฯ มาลาสิปฺปโยคา, มาลาปนโยคา วา มาลิโก, อิโกฯ

กุํ ลลยติ อิจฺฉตีติ กุลาโล, ลล อิจฺฉายํ, โณฯ ทฺวยํ สูจิกมฺโมปชีวินิฯ สูจิวานกมฺมํ ทุวิธํ สูจนํ, ตุนฺนญฺจาติ, ตตฺร ตุนฺนวานกมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตุนฺนวาโย, สูจิวานสิปฺปโยคา โสจิโกฯ

๕๐๘. จมฺมํ กโรติ วิการมาปาทยตีติ, กมฺมนิ โณฯ ปาทุกโรปฺยตฺรฯ กปฺป เฉทเน, ณฺวุฯ นห โสเจยฺเย, ทิวาทิโต นิปาตนา ปการาคมาทิ, น หาเปตีติ วา นหาปิโต, หา ปริหาเน, ณาเป ปจฺจโย, โต, เอสฺสิตฺตํ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺสปกติฯ ขุรี, มุณฺฑี, ทิวากิตฺติปฺยตฺรฯ ขุรวา ขุรี, มุณฺฑวา มุณฺฑี, มุณฺโฑ, มุณฺฑี, มุณฺฑโกติ ปสิทฺธิฯ ทิวา ทิวเส กิตฺติ พฺยาปาโร อสฺส ทิวากิตฺติฯ ‘‘จณฺฑาเล ตุ ทิวากิตฺติ, นหาปิโต’’ติ รุทฺโทฯ

รญฺชเต สุตฺตํ รตฺตมาปชฺชเต ยสฺมึ, ส รงฺโคฯ หริตาลมโนสิลาทิ, ตมาชีวตีติ, กมฺมนิ โณฯ

ปุญฺชํ กสตีติ ปุกฺกุโส, นิปาตนา, อถ วา ‘‘ปุ’’อิติ ปุริสสฺส นามํ, ตํ กุเสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโสฯ ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉเฑฺฑตีติ, ณฺวุฯ ฉฑฺฑ อปนยเนฯ

๕๐๙. เวนาทโย ตโย สมา ตุลฺยตฺถาฯ เวณุนา ชีวตีติ เวโนฯ ณสฺส นตฺตํฯ เวโณปิฯ เวณุเวตฺตาทีนํ วิกติ วิลีวา, เตหิ วิลีวํ กโรตีติ วิลีวกาโรฯ นโฬปิ เวณุเวตฺตาทีนํเยว วิกติ, ตํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นเฬหิ วา วิลีวํ กโรตีติ นฬกาโรฯ

อิโต ปรํ โสณฺฑิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ จุนฺท เฉทเน, สญฺโจทเน จฯ จุนฺท นิสามเน วาฯ ภมุ อนวฎฺฐาเน, ตํ กโรตีติ ภมกาโรฯ กร กรเณ, มาโร, กมฺมาโร, กมฺมนิ ณฺวุฯ โลหการโกฯ อากโรฎฺฐิตํ [อาฎโวฎฺฐิตํ (ก.)] โย โลหํ ธมิตฺวา สงฺขโรติ, ตตฺราปิ โลหการโกฯ

๕๑๐. รชกสฺส ทฺเว กมฺมานิ เจลโธวนํ, รชนญฺจฯ ตตฺร เจลโธวโน นินฺเนชโก, ณฺวุ, นิชิ สุทฺธิยํ, นิชิ โสเจยฺยโสจเนสุ วาฯ วตฺถรญฺชนา รชโกฯ รนฺช รงฺเค, ณฺวุฯ เนตีติ เนตฺติโกฯ สกตฺเถ โก, เนตฺติยํ อุทกนเยน นิยุตฺโตติ วา เนตฺติโก, เนตฺติยา มาติกาย เนตีติ วา เนตฺติโก, อิโกฯ อุทกํ หาเรตีติ อุทหารโกฯ กโลโป, ณฺวุฯ

วีณาวาทนสีลตฺตา วีณาวาทิฯ วีณาวาทนสิปฺปโยคา เวณิโกฯ อุสุมฺหิ, อุสุกาโร วา วฑฺฒกี อุสุวฑฺฒกี, เอเตน วฑฺฒกีสทฺทสฺส สพฺเพสมฺปิ สิปฺปิกานํ วาจกตา ทีปิตา, เตน สุวณฺณวฑฺฒกี, ตนฺตวฑฺฒกีตฺยาทโยปิ โยชฺชาฯ

๕๑๑. เวณุํ วํสํ ธมตีติ เวณุธโมฯ เวณุวาทนสิปฺปโยคา เวณวิโก, ณิโกฯ โย ปาณิเนว ปาณนฺตเร มุรชาทิสทฺทํ อุฎฺฐาปยติ, โส ปาณิวาโทฯ ปาณิํ หนฺตีติ ปาณิโฆฯ ปาณิโยปิฯ ปาณิวาทนสิปฺปโยคา ปาณิโย, โยฯ

ปูเปน ชีวตีติ ปูปิโย, ปูโป ปณิโย วิกฺเกยฺโย ยสฺสฯ ปานาคารํ สุณฺฑา, ตฎฺฐตฺตา สุรา โสณฺฑา, ตํ วิกฺกิณาตีติ โสณฺฑิโก, ‘‘เนนนิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฎีตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] ปริภาสโต วุทฺธิฯ มชฺชํ วิกฺกิณาติ สีเลนฯ มณฺฑหาโรปฺยตฺร, มณฺฑํ สุราสมฺพนฺธมคฺคภาคํ หรติ อุทฺธรตีติ มณฺฑหาโรฯ

๕๑๒. ทฺวยํ อินฺทจาลเขฺย กปเฎฯ มเยน อสุเรน สุเร วญฺจยิตุํ [จลยิตุํ (ก.)] ปยุตฺตตฺตา มยสฺส อยํ มายา, มโย เอว สมฺพโร, ตสฺสายํ สมฺพรี, ณี, นทาทิฯ ทฺวยํ มายากาเรฯ อินฺทชาเล นิยุตฺโต อินฺทชาลิโกฯ ปาฎิหารโกปิฯ ปฎิหรติ นยนมเนนาติ ปาฎิหารโก, ณฺวุฯ

๕๑๓. อริยาสามญฺญํ โอรพฺภิกาทีนํ จตุนฺนมตฺเถฯ เย อุรพฺภํ เอฬกํ หนฺตฺวา ชีวนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ สูกเร หนฺตฺวา ชีวนฺติ สูกริกา, ตถา มคํ หนฺตฺวา ชีวนฺติ มาควิกาฯ สกุเณ ปกฺขิโน หนฺตฺวา ชีวนฺติ สากุณิกา, อิติ กมโต ภวนฺติฯ

๕๑๔. ทฺวยํ ชาลิเกฯ วาคุรา มิคพนฺธนชาลํ, ตาย จรตีติ วาคุริโก, วากริโกปิฯ วก อาทาเน, อโร, อา, วากรา, ตาย จรตีติ วากริโก, ปุพฺพปกฺเข กสฺส โค, อสฺสุ จ, วาคุริโกฯ ทฺวยํ ภารวาเหฯ ภารํ วหตีติ, กมฺมนิ โณฯ ภารํ วหตีติ ภาริโกฯ

ติกํ เวตโนปชีวินิ กิงฺกเรฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโกฯ ภโต เวตเนน กีโต, โส เอว ภตโก, สญฺญายํ วา โกฯ ภติํ เวตนํ ภุญฺชตีติ วา ภตโก, โก, อิสฺสตฺตํฯ กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกโร, กมฺมกาโรปิฯ

ฉกฺกํ ทาเสฯ กิญฺจิ กโรตีติ กิงฺกโร, ‘‘อหมชฺช กึ กริสฺสามี’’ติ ภตฺตุ กตฺตพฺพกิจฺจยาจนตฺตา วา กิงฺกโรฯ ทาส ทาเหฯ ทาสนฺเตตสฺสาติ ทาโส, อฯ จิฎ เปสนีเย, เปสียเต สามินาติ เจโฎ, โณ, สกตฺเถ โก, เจฎโกฯ ปิส เปสนีเย, โณ, สสฺส ทฺวิตฺตํฯ ภร ธารณโปสเนสุ, ภรียตีติ ภจฺโจ, ‘‘ริจฺจา’’ติโยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปจฺจโย, ‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิโน’’ติ รโลโป จ, ภจฺโจฯ ปริจรติ สามีนนฺติ ปริจาริโกฯ ทาเสโร, ทาเสยฺโย, โคปฺปโก, นิโยชฺโช, อภุชิสฺโสปฺยตฺรฯ

๕๑๕. เต จ ทาสา อนฺโตชาตาทิวเสน จตุธา สิยุํฯ อนฺโตเคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโต, ธเนน กีโต ธนํ ทตฺวา ทาสภาวํ คโต ธนกฺกีโต, สยเมว ทาสพฺโยปคโต ภยนิวารณาทฺยตฺถํ ทาสภาวมุปคโต จ กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต จ, อิจฺเจวํ เต ทาสา จตุธา สิยุนฺติ ปกตํฯ

๕๑๖. ทฺวยํ ภุชิสฺเสฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, อิโส, ทฺวิตฺตํฯ ติกํ นีเจฯ นิหีนํ จิโนตีติ นีโจ, โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ชม อทเน, โมฯ นิจฺฉเยน หานิํ คจฺฉตีติ นิหีนโก, หา ปริหาเน, อิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ

‘‘วิวณฺโณ ปาปโร นีโจ, ปากิโต จ ปุถุชฺชโน;

นิหีโน’ปสโท ชมฺโม, ขุลฺลโก อิตโร จ โส’’ฯ –

ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๖]ฯ วิคโต วณฺโณ อสฺสโม ยสฺส วิวณฺโณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจาริยาทิ, จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปาปํ ราตีติ ปาปโรฯ ปกติยํ ยถาชาตภาเว ภโว วิชฺชมาโน, น ตุ พฺยาปาโรติ ปากิโต, โณฯ สชฺชเนหิ ปุถุภูโต ชโน ปุถุชฺชโนฯ อปกฎฺฐํ สทติ คจฺฉตีติ อปสโทฯ ขุทํ ลาตีติ ขุลฺโล, ทสฺส โล, ขุลฺโล เอว ขุลฺลโกฯ อิตํ กมฺปิตํ ราตีติ อิตโรฯ

ทฺวยํ อนาลเสฯ กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ตํ ยสฺส นตฺถีติ นิกฺโกสชฺโชฯ ลส กนฺติยํ, อปฺปํ ลสตีติ กิลาสุ, ณุ, น กิลาสุ อกิลาสุฯ มนฺท สุปเน, อฯ น ลสติ กีฬตีติ อลโสฯ

๕๑๗. จตุกฺกํ จณฺฑาเลฯ สํ สุนขํ ปจตีติ สปาโกฯ จณฺฑ จณฺฑิกฺเก, อาโลฯ มตงฺคสฺส อปจฺจํ มาตงฺโคฯ จุ จวเน, ณฺวุ, จวโกฯ ‘‘ปฺลวโก’’ติปิ ปาโฐ, ปฺลว คติยํ, ณฺวุฯ

‘‘จณฺฑาลปฺลวมาตงฺคา , ทิวากิตฺติชนงฺคมา;

นิสาทสปจาอนฺเต-วาสี จณฺฑาลปุกฺกุสา’’ฯ –

ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๙-๒๐]ฯ

มิลกฺขชาตฺยาทโย มหารญฺญนิวาสิโน ตพฺเภทา ตสฺส จณฺฑาลสฺส วิเสสาฯ

โคมํสภกฺขโก โย ตุ, โลกพาหฺยญฺจ ภาสเต;

สพฺพาจารวิหีโน’ยํ, มิลกฺขชาติ วุจฺจเต [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๒๐]ฯ

มิลกฺข อพฺยตฺตสทฺเทฯ มิลกฺขนฺเต อพฺยตฺตํ ภาสนฺเตติ มิลกฺขา, เตสํ ชาติ โยนิ มิลกฺขชาติฯ มยูรปิญฺฉาทิปริธาโน กิราโต, กิร วิกิรเณ, อโต, กิรตีติ กิราโตฯ กิรโตปิฯ ปตฺตปริธาโน สวโรฯ สว คติยํ, อโรฯ อาทินา ปุลินฺโท, ปุล มหตฺเถ, โท, ปุลินฺโท, สภาสา พฺยวหารี เทสนฺตรภาสานภิญฺโญ, ปุลินฺโท สวรปริยาโยติ เกจิฯ

๕๑๘-๕๑๙. ติกํ ลุทฺทมตฺเต, อยมฺปิ มิลกฺขปฺปกาโรฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต มารณโต เนสาโทฯ ลุธ อุปฆาเต , โท, ธสฺส โท, ลู เฉทเน วา, โท, อุภยตฺราปิ สกตฺเถ โกฯ วิชฺฌตีติ พฺยาโธ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ทฺวยํ มิคลุทฺเทฯ มิเค หนฺตีติ มิคโว, โวฯ มิเค วิชฺฌตีติ มิคพฺยโธฯ

สิโลโก สุนเขฯ สรมา สุนี, ตสฺสาปจฺจํ สารเมยฺโย, เณยฺโยฯ สุนฺทรํ นขเมตสฺส สุนโข, สุนสฺส วา ปาฎิปทิกสฺส อุนโข, สุน คติยํ วา, โข, เอวํ สพฺพตฺร ปาฎิปทิกวเสน วา ธาตุวเสน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สุน คติยํ, สุนสฺส วา อุโนฯ โสณ วณฺณคตีสุ, สุน คติยํ วา, โณ, ณตฺตํ, สุนสฺส วา โอโณฯ กุก อาทาเน, อุโร, กุกฺกุโรฯ สุน คติยํ, อุสฺส วาเทเส สฺวาโน, อุวาเทเส สุวาโนฯ มิเค สรติ หึสตีติ สาฬูโร, อูโร, รสฺส โฬฯ ทีฆาทิมฺหิ สูโนฯ อุสฺสาตฺเต สาโนฯ นโลเป อุสฺสาตฺเต สา, อยํ ปุเม, โกเลยฺโย, มิคทํสโก, ภสโกปฺยตฺร, กุเล เคเห ภโว โกเลยฺโยฯ มิคํ ทํสตีติ มิคทํสโกฯ ภสติ พุกฺกตีติ ภสโก, ภส ภณเนฯ

เภสชฺชาทิโยเคน, นิสฺสคฺเคน วา อุมฺมตฺตาทิภาวมาปนฺโน สุนโข ‘‘อฬกฺโก, อติสุโน’’ติ จ วุจฺจเตฯ อล นิวารเณ, กมฺมนิ ณฺวุ, ทฺวิตฺตฬตฺตานิ, อฬกฺโกฯ อลกฺโกปิฯ ปกติํ อติกฺกนฺโต สุโน อติสุโนฯ

๕๒๐. สาทิพนฺธนํ สุนขาทิพนฺธนํ รชฺชาทิ คทฺทูโล นามฯ คทฺท สทฺเท, อุโล, ทีโฆฯ ทฺวยํ ทีปเกฯ ทีป ทิตฺติยํ, ณฺวุ, จิฎ เปสนีเย, ลุทฺเทน จิฎฺยเตติ เจฎโก, โณ, สกตฺเถ โก, ณฺวุปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ

ติกํ ปาเสฯ พนฺธ พนฺธเน, กตฺตริ ยุฯ คนฺถ คนฺถเน, คนฺถ โกฎิเลฺย วา, นฺถสฺส ณฺโฐฯ ปส พาธนผุสเนสุ, กตฺตริ โณฯ ทฺวยํ วากรายํ, ยา สาณตจาทีหิ มิคาทีนํ พนฺธนตฺถํ กตาฯ วก อาทาเน, อโร, อิตฺถิยมโต อาฯ มิเค คนฺถติ พนฺธตีติ มิคคนฺถนี, ‘‘มิคพนฺธนี’’ติปิ ปาโฐฯ

๕๒๑. ทฺวยํ กุมีเนฯ ยตฺร มจฺฉา ปวิสนฺเตว, น นิสฺสรนฺติ, กุจฺฉิตา เวณี อสฺสา กุเวณี, นทาทิฯ วชฺฌปฺปตฺตตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมึ กุมีนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป วา, อิโน, มจฺฉาธานีปฺยตฺร, มจฺฉา อาธียนฺเต ยสฺสํ มจฺฉาธานี, ยุ, นทาทิฯ ทฺวยํ ชาเลฯ อานียนฺเตเนนาติ อานโย, โณ, อีสฺเส, เอ อยฯ ชเล หิตํ ชาลํ, ณฯ

ทฺวยํ วธฎฺฐาเนฯ อาคนฺตฺวา หนนฺติ ยสฺมึ อาฆาตนํ, ยุ, หนสฺส ฆาโตฯ วธสฺส มารณสฺส ฐานํ วธฎฺฐานํฯ ทฺวยํ อธิโกฎฺฎเนฯ สทา อาโกฎฺฎนตฺตา สห อูเนนาติ สูนา, สุน คติยํ วา, อิตฺถิยมติ อ, ทีฆาทิฯ กุฎ เฉทเน, อธิโกเฎนฺติ ยสฺมึ อธิโกฎฺฎนํฯ

๕๒๒. ทฺวิปาทํ โจเรฯ ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, เถยฺยตฺถํ วา ตกฺกยตีติ ตกฺกโรฯ ตกฺก วิตกฺเก, อโรฯ มุส เถยฺเย, กตฺตริ ณฺวุฯ จุร เถยฺเย, โณ, จุรา เถยฺยสีลมสฺเสติ วา โจโร, โณฯ เถน โจริเย, จุราทิ, อฯ เอกํ อสหายํ อคารํ เคหํ เอกาคารํ, ตํ ปโยชนํ ยสฺส เอกาคาริโก, อิโกฯ โมสตฺถิโน เหฺยกาคารํ ปโยชนํฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ ทสฺสุปฺยตฺรฯ ทํส ทํสเน, สุ, นิคฺคหีตโลโปฯ

ติกํ เถยฺยกฺริยายํฯ เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, โจรสฺส กมฺมํ โจริกาฯ มุสนํ โมโส, ภาเว โณฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, เวโม, อนิตฺถีฯ วายนตฺโถ ทณฺฑโก วายนทณฺฑโก, วาสรทณฺฑโกปิฯ

๕๒๓. ติกํ สุตฺเตฯ สุจ คติยํ, โตฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตุ, ตนฺตุ ปุเม, ตนฺตปโยชนตฺตา ตนฺตํฯ เลปฺยาทิกมฺมนิ เลปนาทิกฺริยายํ โปตฺถสทฺโท วตฺตติฯ อาทินา โปตฺถลิกาทิลิขนกมฺมํ คยฺหเต, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ, ภาเว โถฯ อถ วา เลปฺยาทิกมฺมนิ กมฺมการกภูเต เลปิตพฺพาทิมฺหิ โปตฺถสทฺโท, ตทา กมฺมนิ โถ, โปตฺถํฯ

วตฺถทนฺตกฎฺฐสิงฺคาทิโปตฺถลิกายํ ปญฺจาลิกาทิทฺวยํฯ ปญฺจงฺคานิ ยสฺสา สนฺติ สชีวสฺเสวาติ ปญฺจาลิกา, อิโกฯ มชฺเฌ ลการาคโมฯ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกาฯ อล ภูสเน, ณฺวุฯ ‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุ’’นฺติ เอตฺถ โปตฺถกสทฺเทน วตฺถํ วุตฺตํ, โปตฺถสทฺโทเยว หิ สกตฺเถ กปจฺจเยน ‘‘โปตฺถโก’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ปุตฺตลิกา’’ติปิ ปาโฐ, ปุตฺโต วิย อลงฺกรียเตติ ปุตฺตลิกา, ปุตฺติกาปฺยตฺรฯ

๕๒๔. ยํ กูปโต อาวาฎโต อมฺพุโน ชลสฺส อุพฺพาหนํ อุทฺธารณํ ภเว, ตํ ‘‘อุคฺฆาฎนํ, ฆฎียนฺต’’มิติ โจจฺจเตฯ อุทฺธํ ฆฎียติ อุทกนฺติ อุคฺฆาฎนํ, ยุฯ ฆฎ เจตายํ, ฆฎีเยว อุทฺธาโธคมนวเสน คมนโต ฆฎียนฺตํ, ยา คติปาปุณเนสุ, อนฺโต, โต วาฯ

ทฺวยํ มญฺชุสายํ, ยา กฏฺเฐหิ กรียติฯ มน ญาเณ, โส, ชุมชฺโฌ [มนิสฺส ชูก (ณฺวาทิ ๒๑๕) อุณาทิวุตฺติยํ ๔.๗๗ สุตฺเต จ ปสฺสิตพฺพํ], เปล คติยํ, เป ปาลเน วา, โล, ฬตฺตํ, เปฬา, ปล รกฺขเณ วา, กตฺตริ อ, อสฺเส, เปฬาฯ ติกํ ปจฺฉิยํฯ ปิฎ สงฺฆาเต, ณฺวุ, ปิฎโก, วุทฺธิมฺหิ เปฎโกฯ ปส ปาลเน, ฉิ, ปจฺฉิ, อิตฺถิยํฯ

๕๒๕. ทฺวยํ กาเชฯ วิวิธํ ภารมาภญฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ ยสฺสํ พฺยาภงฺคีฯ กชฺช พฺยธเน, กตฺตริ โณ, เอกสฺส ชสฺส โลโป, กจ พนฺธเน วา, อธิกรเณ โณ, จสฺส โช, กาโช, กาโจปิฯ อตฺร กาเช อวลมฺพนํ เวตฺตาทิวิกติ สิกฺกา นามฯ สก สตฺติยํ, กตฺตริ โก, อุปานฺตสฺสิ, สิกฺกา, กาโชปิฯ

ทฺวยํ อุปาหเนฯ อุปนยฺหเต พนฺธียเตติ อุปาหโน, วณฺณวิปริยโย, รสฺสสฺส ทีฆตา, วากาเรน อุปาหนํฯ ปชฺชเต ยาย ปาทุ, อุ, ปาทุ อิตฺถี, ‘‘ปนฺนทฺธี ปาทุกา ปาณิหิตา ปทรถี’’ติปิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๑๐.๑๓] ฯ ตพฺเภทา ตสฺสุปาหนสฺส เภทา วิเสสา ปาทุกา นาม, ปท คมเน, ณุโก, ปาทุกา, พหุปฎลา จมฺมมยา กฎฺฐมยาตฺเยเกฯ

๕๒๖. ติกํ จมฺมรชฺชุยํฯ วร อิจฺฉายํ, วร สํวรเณ วา, ฉทาทีหิ ตตฺรณฯ วรตฺตา, วรตฺตํ, วรตฺรา, วรตฺรมฺปิฯ วทฺธ วทฺธิยํ, สกตฺเถ โก, วทฺธิกาฯ นยฺหเต พนฺธียเต ยาย นทฺธี, นห พนฺธเน, โต, นทาทิฯ

ทฺวยํ อคฺคิทีปเนฯ ภส ภาสทิตฺตีสุ, ทิพฺพเต อคฺคิ ยาย ภสฺตา, โต, ตฺรณมฺหิ ภสฺตฺรา, นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ จมฺมมยํ ปสิพฺพกํ จมฺมปสิพฺพกํ, จมฺมปสิพฺพกาปิฯ

เตชเส สุวณฺณาทิเก อาวตฺยเต ยตฺร, สา โสณฺณาทฺยาวตฺตนี มูสา นาม, มุส เถยฺเย, อ, มูสา, ทีฆาทิฯ กลาทิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ กุฎ เฉทเน, กรณสาธนํ, กูฎํ, ทีฆาทิ, วากาเรน กูโฎฯ อยโส, อโยมโย วา ฆโน อโยฆโนฯ

๕๒๗. กมฺมารานํ ภณฺฑํ กมฺมารภณฺฑํฯ สงฺคมฺม ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โณ, นิคฺคหีตโลโป, สณฺฑาโส, เยนาทิตฺตโลหาทิ คยฺหเตฯ ทฺวยํ อโธภาคฏฺเฐ อโยฆเนฯ มุท สํสคฺเค, ถิ, มุฎฺฐิ, อิตฺถีฯ อธิกโรติ ยสฺสํ อธิกรณี, ยุ, นทาทิฯ

ตพฺภสฺตา เตสํ กมฺมารานํ ภสฺตา อคฺคิทีปนี คคฺครี นาม, ยา ‘‘อุกฺกา’’ติปิ วุจฺจติ, สา จ นารี, ‘‘คคฺค’’อิติ สทฺทํ ราตีติ คคฺครี, มนฺถนิยมฺปิฯ ทฺวยํ ขุทฺทกสตฺเถฯ สส หึสายํ, โถฯ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลํ, ผล วิทารเณฯ

๕๒๘. ทฺวยํ นิกเสฯ สา ตนุกรเณ, ยุ, ณตฺตํ, นิกสเต ปริกฺขฺยเต สุวณฺณนฺติ นิกโสฯ กโสปิฯ สูจิยา นาสาวิชฺฌนํ อารา, อร คมเน, อา, อารา, จมฺมการานํ จมฺมเวธเนปิ อารา, ‘‘ติกํ สูจิย’’นฺติ เกจิฯ

ทฺวยํ ขรปตฺเตฯ ขรสมฺผสฺสตาย ขโรฯ ‘‘ก’’อิติ กจติ ปาฎยติ กกโจ, อนิตฺถี, ‘‘กกจํ ขรปตฺตญฺเจ’’ตฺยมรมาลายํ นปุํสกกณฺฑํฯ วจฺฉายนสตฺเถ วุตฺตา คีตวชฺชาทิกา วิชฺชา จตุสฎฺฐิกฺริยา, ตถา อาลิงฺคนจุมฺพนาทิกา จ อพฺภนฺตรา จตุสฎฺฐิกฺริยา กลาสทฺเทโนจฺจเตฯ อาทินา ยํ ตตฺร วุตฺตํ การุกมฺมํ, ตํ คยฺหเต, ตํ สพฺพมฺปิ กลาทิกํ กมฺมํ กฺริยา สิปฺปํ นาม, สี สเย, โป, สปฺป คมเน วา, อุปานฺตสฺสิ, สิปฺปํฯ

๕๒๙-๕๓๐. ปติสทิสํ ยํ สิลาทินา ปติรูปกํ กรียเต, ตตฺร ปฎิมาทิจตุกฺกํฯ มา มาเน, มานมตฺร สทิสีกรณํ, กตฺตริ, กรเณ วา อ, ปฎิมา, นารีฯ วมุ อุคฺคิรเณ, โพ, อิตฺตํ, ปฎิพิมฺพํฯ ธา ธารเณ, อิ, ปฎินิธิ, ทฺวีสุฯ ปฎิมานํ, ปฎิยาตนา, ปฎิจฺฉายา, ปฎิกติปฺยตฺรฯ

ปชฺชํ สทิเส, ตตฺร สมาทโย เกวลา อปิ ตีสุ, สทิสตฺเถ จ วตฺตนฺติ, สนฺนิกาโส, ปน อนฺเต ตโย จ อุตฺตรปทีภูตา, ตํ ยถา – เตน สโม’ยํ [ตํสโม’ยํ (?)], ตํสมมิทํ, ตํสนฺนิกาโส อิจฺจาทิ [อมู นิภาทโย อุตฺตรปทฎฺฐา เอว สทิสวจนา วาจฺจลิงฺคา สิยุํ ยถา ‘‘ปิตุนิโภ ปุตฺโต, มาตุนิภา กญฺญา, เทวนิภม- ปจฺจ’’มิติ, พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๗]ฯ สม เวลมฺเพ, อฯ ปติรูปกํ ภชตีติ ปฎิภาโค, โณ, กาส ทิตฺติยํ, อ, สนฺนิกาโสฯ สมานมิว นํ ทิสฺสตีติ สริกฺขโก, สมานสฺส โส, ทิสฺส ริ, สสฺส กฺโข, สกตฺเถ โก, สริกฺขโกฯ สม เวลมฺเพ, ยุ, สมาโน, สห มาเนนาติ วา สมาโนฯ สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสตีติ สทิโส, สมานสฺส โสฯ ปริจฺเฉทสธมฺมา ตุลฺยาธิฎฺฐิตาย สมฺมิโต ปริจฺฉินฺโน ตุลฺโย, สมฺมิตตฺเถ โย, อปจฺจเย ตุโลปิฯ ภา ทิตฺติยํ , สนฺนิโภ, นิโภ จฯ ภูต รูปาทโยปฺยตฺร, ยถา ปิตุภูโต, มาตุรูโปฯ

ติกํ อุปมาเนฯ อุปมียเต เยน โอปมฺมํ, มน, อุปปุพฺโพ มา มาเน, ยุปจฺจเย อุปมานํ, อิตฺถิยมติ อ, อุปมา, อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺเตปฺยยํ, วุตฺตญฺจ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๖ คาถา]ฯ ‘‘เยโนปมียเต, ยา โจปมียเต, เตสฺวปิ โอปมฺมาทิตฺตย’’นฺตฺยมรสีโห [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๖]ฯ

๕๓๑. จตุกฺกํ เวตเนฯ ภรติ กมฺมกเร ยาย, สา ภติ,ติฯ วิส เปรเณ, เปรณํ คมนาทีสุ นิโยชนํ, กรเณ โณ, นิพฺเพโส, นิเวโสปิฯ วี คมเน, ตโนฯ มูเลน สมิตํ มูลฺยํ, มูล ปติฎฺฐายํ วา, กรเณ โยฯ

‘‘กมฺมญฺญา ตุ วิธา ภจฺจา, ภตโย ภมฺมเวตนํ;

ภรณฺยํ ภรณํ มูลฺยํ, นิพฺเพโส ปณมิจฺจปี’’ฯ –

ตฺยมรสีโห [อมร ๒๐.๓๘-๙]ฯ

ทฺวยํ ชูเตฯ ชุ คติชวเนสุ, โต, ทีฆาทิ, ชูตํ, ชุต ทิตฺติยํ วา, กรเณ อฯ กิตวสฺส ชูตการสฺส กมฺมํ เกตวํ, โณฯ อกฺขวตี, ปโณปฺยตฺรฯ อกฺขา ปาสกา อุปายตฺเถน อสฺสํ สนฺตีติ, วนฺตุ, สภาวโต อิตฺถิตฺตํฯ ปโณ อฏฺโฎ, ตํโยคา ปโณฯ

ปญฺจกํ ชูตกาเรฯ ธาวนฺตี อตฺติ ธุตฺติ, นิปาตนา, ตํโยคา ธุตฺโต, โณ, ธู กมฺปเน วา, โต, รสฺโส, ธุตฺโต, สพฺพกีฬาทิปสุเตปฺยยํฯ อกฺเขสุ ธุตฺโต อกฺขธุตฺโตฯ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุโต หิ ‘‘ธุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ กิตวํ อสฺสตฺถีติ กิตโว, นิปาตนา, กิต นิวาเส วา, อโวฯ อกฺเขหิ ชูเตหิ ทิพฺพตีติ อกฺขเทวี, ณีฯ

๕๓๒. ทฺวยํ ปาฎิโภเค, ปฎิภุญฺชติ ปาลยตีติ ปาฎิโภโค, ภุช ปาลเน, โณฯ ปฎิภวตีติ ปฎิภูฯ ทฺวยํ จตุวีสติปาสเก, เยน ชูตการา ทิพฺพนฺติฯ อก กุฎิลายํ คติยํ, โข, อกฺโขฯ ปส พาธนผุสเนสุ, ณฺวุฯ เทวโนปฺยตฺรฯ ทิพฺพนฺติ เยน เทวโน, ทิวุ กีฬายํ, ยุฯ

สารผลเก อฎฺฐาปทํ, ปุเม, นปุํสเก วา, อฎฺฐปทานฺยสฺส อฎฺฐาปทํฯ เทสนฺตเร หิ จตุรงฺคสฺเสว ปฎฺฎิกายํ ปาสกชูตมฺปิ วตฺตเต, สญฺญายํ อฎฺฐสทฺทสฺส อุตฺตรปเท รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินิ ๖.๓.๑๒๕]ฯ อฎฺฐปทมฺปิฯ ปฏฺเฎ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโน, เตสํ ผลกํ สาริผลกํ, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ อพฺภุเต, เยน สตาทิลาภชานิวเสน ชูตการาทีนํ ชยปราชยา โหนฺติฯ ปณ พฺยวหาเร, อ, ปโณ, ปโนปิฯ อพฺภ คมเน, โต, อภิ สทฺเท วา, โต, อสรูปทฺวิตฺตํ, อพฺภโตปิฯ

๕๓๓. นานาทพฺพกเต มทิราพีเช สุราพีเช กิณฺณา, กิรนฺติ นานาทพฺพานิ มิสฺสีภวนฺตฺยสฺสํ กิณฺณา, โตฯ มธฺวาสเว มธุกปุปฺผกเต มชฺเช มธุ มตํ, มธุกปุปฺผํ มธุ, ตปฺปกตตฺตา มธุ, มธุกเตปิ มชฺเช มธุ มธฺวาสวา วุตฺตา, มาธวโก, มาธฺวิกมฺปิ, อทฺวีสฺวิทํฯ

สุรานฺตํ มชฺเชฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อิโรฯ วรุโณ นาม เอโก ชโน, เตเนว ปฐมํ ทิฎฺฐตฺตา วรุณโต ชายตีติ วารุณี, ณี, วร ปตฺถนายํ วา, กมฺเม ยุ, อสฺสุ, นทาทิฯ มชฺชนฺเต เยน มชฺชํ, วชาทินา โย, ทฺยสฺส ชฺโช จฯ สุ อภิสเว, โร, สุ สวเน วา, สุราฯ หลิปฺปิยา, หาลา, คนฺโธตฺตมา, ปสนฺนา, อิรา, กาทมฺพรีปฺยตฺรฯ หลิโน พลภทฺทสฺส ปิยา รุจฺจา หลิปฺปิยาฯ หล วิเลขเน, โณ, หาลาฯ อิ คมเน, โร, อิราฯ ปฐม’มยํ โคมนฺถ ปพฺพเต กทมฺพโกฎเร ภวา กาทมฺพรี, ตถา จาคโม ‘‘กทมฺพโกฎเร ชาตา, เตน กาทมฺพรี มตา’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๓๙]ฯ

ทฺวยํ ตาลาทิรสเชฯ อาสวนฺติ มานปุริสมทาทโย เยนาติ อาสโวฯ มทํ ชเนตีติ เมรยํ, เณยฺโย, อสฺเส, ทสฺส โร จฯ สีธุปฺยตฺรฯ มชฺชวิเสเสปิ ตยมิทํ วทนฺติ, วุตฺตญฺจ –

‘‘สีธุอุจฺฉุรเส ปกฺเก, อปกฺเก อาสโว ภเว;

เมรยํ ธาตกีปุปฺผ-คุฬธญฺญมฺพิโลฎฺฐิต’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๔๒ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๔๑]ฯ

๕๓๔. ทฺวยํ ปานปตฺเตฯ สร คติยํ, ณฺวุฯ สร คติหึสาจินฺตาสุ วาฯ จส ภกฺขเน, ณฺวุ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ สีธุมฺหิ จ สรโกฯ

ทฺวยํ ปานมณฺฑเลฯ อาปิวนฺติ สํภูย ปิวนฺตฺยสฺมึ อาปานํ, ยุฯ ปานสฺส มณฺฑลํ โกฎฺฐํ ปานมณฺฑลํฯ

๕๓๕. สมตฺตลิงฺคาสงฺคหโต อสมฺปุณฺณตํ ปริหรติฯ อตฺร อสฺมึ วคฺเค เย โยคิกา สทฺทาเวณิกมายาการโจรอกฺขเทวิปฺปภุตโย ปุเม ภูริปฺปโยคตฺตา ปจุรปฺปโยคทสฺสนโต เอกสฺมึ ลิงฺเค ปุเม อีริตา กถิตา, เต ตทฺธมฺมตฺตา ตํโยควสา เอกกฺริยาการิตฺตา อญฺญวุตฺติยํ ตโต อญฺญตฺร อิตฺถาทีสุ วุตฺติยํ สตฺยํ ลิงฺคนฺตเรปิ อิตฺถิลิงฺคาโทปิ เนยฺยา อุปนียา, ตํ ยถา – มายาการี อิตฺถี, มายาการมิทํ กุลมิจฺจาทิฯ เย ตฺวโยคิกา มาคธมาลิกกุมฺภการาทโย, เต ชาติวจนตฺตา สุทฺทาทโย วิย ทฺวีสูติฯ

สุทฺทวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

๕. อรญฺญวคฺควณฺณนา

๕๓๖. สตฺตกํ วเนฯ อร คมเน, อญฺโญ, อรญฺญํฯ เกน ชเลน อนนํ ปาณมนสฺส กานนํ, ทา อวขณฺฑเน, ทา เฉทเน วาฯ อธิกรเณ โณ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโยฯ ทย ทานคติหึ สาทาเนสุ วา, โณ, คห อุปาทาเน [คาหู วิโลฬเน (?)], อธิกรเณ ยุฯ วป พีชนิกฺเขเป, อิโน, อสฺสิตฺตํฯ วน สมฺภตฺติสทฺเทสุ, กตฺตริ อ, วนํฯ อฎา อวยโว เสลา อตฺเรติ อฎวิ, อิ, อีมฺหิ อฎวีฯ

มหาปทุมลตาวนํ มหารญฺญํ, นทาทิ, อนนฺโต จ, อรญฺญานีฯ

๕๓๗. นครโต นาติทูรสฺมึ ฐาเน สนฺเตหิ อภิโรปิโต ตรุสณฺโฑ ปูคปนสาทิตรุสมูโห อตฺถิ, โส ‘‘อุปวน’’นฺติ โจจฺจเต, กิตฺติมวนเมตํฯ อารมนฺตฺยสฺมินฺติ อาราโม, โณฯ อุปคตํ, อุปโรปิตํ วา วนํ อุปวนํฯ

๕๓๘. สพฺพสาธารณํ สพฺพโลเกหิ สาธารโณปโภคํ รญฺญํ ราชูนํ อรญฺญํ ‘‘อุปวนํ, อุยฺยาน’’มิตฺยุจฺจเต, อุลฺโลเกนฺตา ยนฺติ ชนา เอตสฺมินฺติ อุยฺยานํ, ยุฯ อากีโฬปฺยตฺรฯ

ตเทว ราโชปวนเมว อุปการิกาสนฺนิหิตํ, ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุราจิตํ ปมทวนาขฺยํฯ ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาญฺญชนปฺปเวโสฯ ปมทานํ อิตฺถีนํ วนํ ปมทวนํ, รสฺโสฯ

๕๓๙-๕๔๐. สานฺตราฬา ปนฺติ, ยถา – ตรุปนฺติ, ปาสาทปนฺติ, นิรนฺตราฬา ตุ ราชีติฯ ตตฺร ปญฺจกํ ปนฺติยํฯ ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปนฺติฯ วี คมเน, ถิ, วีถิฯ วล สํวรเณ, อิ, อาวลิฯ อาลิปิ, อลธาตุมฺหา อิฯ สิ เสวายํ, ณิ, เสณิฯ ปา รกฺขเณ, ฬิ, ปาฬิ, โสคเตปิฯ ทฺเว สมาฯ ลิข เลขเน, อฯ ราช ทิตฺติยํ, อิฯ

ติปาทํ รุกฺขมตฺเตฯ ปาเทน มูเลน ปิวตีติ ปาทโป, โณฯ วิฎปโยคา วิฎปีฯ รุกฺข วรเณ, อ, รุห ชนเน วา, โข, หสฺส โกฯ น คจฺฉตีติ อโคฯ สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโร, โส เอว สาโล, อญฺญตฺโรปจาราฯ มหิยํ รุหตีติ, อฯ ทุ คติยํ, โมฯ ตร ตรเณ, อุฯ กุโต ภูมิโต ชายตีติ กุโช, องฺคาเรปิฯ สาขาโยคโต สาขีฯ

คมุ คมเน, โณ, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ จฺโฉฯ ขุทฺโท อวุฑฺฒิปฺปตฺโต ปาทโป ขุทฺทปาทโปฯ เย รุกฺขา ปุปฺผํ วินา อปุปฺผกา ผลนฺติ, เต อสฺสตฺโถทุมฺพรปนสาทโย ‘‘วนปฺปตี’’ติ วุจฺจนฺติ, วนานํ ปติ วนปฺปติฯ ปุปฺผโต ชาตผลา ปน อมฺพขชฺชูราทโย วานปฺปตโยฯ วนปฺปติมฺหิ ภวา วานปฺปตโยฯ

๕๔๑. โย ผลปากาวสาเน มรติ, โส กทลีธญฺญาทิโก โอสธิ นาม ภเว, โอโส ธียเต ยสฺสํ [โอโส คฺโลโส ทิตฺติพฺพา ธียเต’ตฺร พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๖], สา โอสธิ, อิฯ สาสทฺโท โอสธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตทีปโกฯ

ทฺวยํ อุตุปฺปตฺเตปิ ผลหีเนฯ วน ยาจเน, โฌ, วญฺฌา, วธติ ผลนฺติ วา วญฺฌา, วชาทินา โย, ฌสฺส โฌ, นิคฺคหีตาคโม จฯ น วิชฺชติ ผลเมติสฺสาติ อผลา, ทฺเว ตีสุฯ ติกํ วตฺตมานผเล รุกฺขาโทฯ ผลโยคา, อิโน, วนฺตุ, อี จฯ

๕๔๒. จตุกฺกํ วิกสิเตฯ ผุลฺล วิกสเน, กตฺตริ โต, สญฺชาตตฺเถ วา อิโต, ผล วิสรเณ วา, วิสรณํ วิกาโส, อสฺสุฯ กจ พนฺธเน, วิปุพฺโพ วิกสเน, กตฺตริ อ ฯ วิกจเต วิทลติ วิสิลิฎฺฐทโล ภวตีติ วา วิกโจ, อ, วิสทฺโท วิสิเลสโชตโกฯ กส คมเน, โตฯ ทลานํ อญฺญมญฺญํ วิสิเลสโต สมุทาโย ‘‘วิกสิโต’’ตฺยุจฺจเตฯ ผุโฎปฺยตฺรฯ ผุฎ วิกสเนฯ

ปาโท รุกฺขคฺเคฯ ‘‘น นา’คฺคํ สิขรํ สิโร’’ติ โวปาลิตวจนโต ‘‘สิรโส อคฺค’’นฺติ น ฉฎฺฐีสมาโสฯ สิโร วุตฺโตฯ อช คมเน, โค, อคฺคํ, เสฏฺเฐ ตีสุฯ สี สเย, ขโร, สิขา วา จูฬา, สา วิย ชายตีติ สิขโรฯ ทฺวยํ สาขายํฯ สาข พฺยาปเน, อฯ ‘‘ลตา วลฺลี สมาขฺยาตา, ลตา สาขา จ สาขิน’’นฺติ ลตา นานตฺถาฯ ลา อาทาเน, โต, รสฺโสฯ

๕๔๓. ฉกฺกํ ปตฺเตฯ ทลติ วิกสตีติ ทลํ, อฯ ลส กนฺติยํ, ปกาเรน ลสตีติ ปลาโส, โณฯ ฉท สํวรเณ, ฉาทียเต เยน ฉทนํ, ยุฯ ปูรยตีติ ปณฺณํ, นิปาตนา, ปต อโธคมเน วา, ปตตฺยจิเรน ปณฺณํ, ปตฺตญฺจ, โต, ปุเมฯ สญฺญายํ ณมฺหิ ฉโทฯ

ทฺวยํ ปตฺตาทิสงฺฆาตวติ สาขาย ปพฺเพฯ ปลฺล คมเน, อโวฯ กิส คมเน, โย, ลาคโม มชฺเฌฯ ทฺวยํ องฺกุเรฯ นโว เอว อุพฺภิโต อุคฺคโต นวุพฺภินฺโนฯ องฺก ลกฺขเณ, อุโรฯ

๕๔๔. ปกฺกํ ยาว ปาเทน นามํฯ วิกาโส มุขปพุทฺธกลิกายํ มกุฬาทิทฺวยํฯ มุจ โมจเน, อุโล, อุสฺสตฺตํ, จสฺส โก, มกุฬํ, มกุโฬ วาฯ กุฎ เฉทเน, มโล, อสฺสุ, กุฎุมโล, กุตุมโลปิฯ ปุปฺผสฺส จ ผลสฺส จ ปกติภูเต ชาลปตฺเต ขารกาทิทฺวยํฯ ขุร วินาเสฯ ณฺวุฯ ชล ธญฺเญ, สกตฺเถ โกฯ ชาลกํ นปุํสเกฯ ทฺวยํ ชาลกโต ปวุทฺเธ ปุปฺเผ, ผเล จฯ กล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ, กุร สทฺเท, ณฺวุฯ

ปุปฺผาทิพนฺธนํ ปุปฺผผลานํ พนฺธนํ วณฺฎํ นามฯ พนฺธียเต เยน วณฺฎํ, วชาทิฯ

๕๔๕. ติกํ ปุปฺเผฯ ปสุ ปาณิคพฺภวิโมจเน, โณฯ ขปณกภาสาย รุกฺโขปิ ปาณิ, วุทฺธาทิ, ปสโวฯ กุส อกฺโกเส, อุโม, กส คมเน วา, กาส ทิตฺติยํ วา, อุโม, รสฺโสฯ ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผตีติ, อฯ ปุปฺผโช รโช ปุปฺผธูลี ปราโค นาม, รนฺช รงฺเค, โณฯ

มธุรปุปฺผรโส มกรนฺโท นามาติ มตํฯ มกฺขิกา รมนฺติ ยสฺมึ มกรนฺโท, วชาทิฯ ทฺวยํ กลิกาภิ อากิณฺเณ ปริณายวติฯ ถุ อภิตฺถเว, ณฺวุ, ถวโกฯ คุธ ปริเวธเน, ณฺวุ, ธสฺส โฉ, โคจฺฉโกฯ

๕๔๖-๕๔๗. อาเม อปกฺเก ผเล สลาฎุ อุตฺโต, สลาฎ พาลฺยปริภาสเนสุ, อุ, วิชฺชมานพาลฺยตาย สลาฎุ ฯ ปกฺกนฺตุ ผลํ นิปฺปริยาเยน ‘‘ผล’’มิตฺยุจฺจเต, เตน ‘‘อามสฺมึ ผลโวหาโร รูฬฺหิยา ปวตฺตตี’’ติ ญาตพฺโพ, ผล นิปฺผตฺติยํ, นิปฺผตฺติ จาตฺร สุปกฺกตฺตํ, สุกฺเข ตุ ผเล วาโนฯ ตตฺร สลาฎุ วานา ตีสุ, ยถา สลาฎุ ชมฺพู, สลาฎโว มาสา, สลาฎูนิ กุมฺภณฺฑานิ, วานา หรีฎกี, วาโน มุคฺโค, วานมมฺพํฯ

จมฺปกาทิ จมฺปกํ กรวีรํ กทมฺพกํ อโสกํ กณฺณิการํ จมฺปกาทีนํ ปุปฺผํ วิกาโร, อวยโว เจติ อญฺญตฺเถ โณ น ภวติ, ตทนฺตโต ปุปฺผสฺสุปฺปติตโต, เอวํ จมฺปกาทีนิ กุสุมนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ, อมฺพาทิ ทาฬิมํ นารงฺคํ อามลกํ กุวลํ พทรนฺติ ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, อามลกิยา กุวลิยา พทริยา ผลํ วิกาโร, อวยโว เจติ อญฺญตฺเถ ตทฺธิโตปิ โนปฺปชฺชเต, ตทนฺตโต ผลสฺสุปฺปติตโต, เอวํ อมฺพาทีนิ ผลนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติฯ มลฺลิกาทโย กุสุเมปิ วตฺตมานา สลิงฺคา ปกติลิงฺคาอเภโทปจาเรน ปวตฺติยา, ยถา – มลฺลิกา ชาติ, วนมลฺลิกา อิจฺจาทิฯ วีหโยปฺยเภโทปจาเรน ผเลปิ สลิงฺคา, ยถา มาสสฺส ผลํ มาโส, มุคฺคสฺส ผลํ มุคฺโค, เอวํ ยโว, ติโล, อตสี, กงฺคุ, ธญฺญํฯ

ติกํ ชมฺพุยา ผเลฯ ตตฺร ยทา โลกโต ผเล วุตฺติ, ตทา ชมฺพุสทฺโท ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, ยทา น ผลวุตฺติ, ตทา วิกาเร อวยเว วาโน, ชม อทเน, พู, ชมฺพู, ปกตฺยนฺตราผเล วุตฺติฯ ชมฺพุยา ผลํ ชมฺพุวํฯ ชมฺพุ จฯ โลกโต เอว ผเลปิ วตฺตมานา หรีฎกฺยาทโย สภาวโต อิตฺถิยํ ภวนฺติ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ หรีฎกิยา ผลํ หรีฎกี, เอวํ โกสาตกี, สลฺลกี, ทกฺขา, กณฺฑการิกา, เสผาลิกา อิจฺจาทิ, ปุพฺเพ วิย วิการาวยวตฺเถสุ ปจฺจยาภาโว, อสฺสตฺถาทิกํ ฉกฺกเมว ตทฺธิตนฺตํ อสฺสตฺถาทีนํ ผเล วตฺตมานานํ นปุํสกํ สิยา รูปเภโท, ยถา – อสฺสตฺถสฺส ผลํ อสฺสตฺถํ, เวณุโน ผลํ เวณวํ, ปิลกฺขสฺส ผลํ ปิลกฺขํ, นิคฺโรธสฺส ผลํ นิคฺโรธํ, อิงฺคุทิยา ผลํ อิงฺคุทํ, พฺรหติยา ผลํ พฺราหตํ, วิทารี อํสุมตี คมฺภริยาทโย มูเล, ปุปฺเผปิ สลิงฺคา [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ ปาฎลาสทฺโท ปน อเภทวตฺติจฺฉายํ มูเล ปุปฺเผปิ วตฺตมาโน สภาวโต อิตฺถิลิงฺโค, เภทวตฺติจฺฉายํ วิกาเร อวยเว วา ณมฺหิ ปาฎลํ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ ทฺวยํ สาขาปลฺลวาทิสมุทายลกฺขเณ อาโภเค, วิฎ เวธเน, วิฎ อกฺโกเส วา, อโป, ปสฺส ภตฺเต วิฎภี, นทาทิฯ

๕๔๘. มูลมารพฺภ มูลโต ปฎฺฐาย สาขนฺโต สาขาวธิ ตรุสฺส ภาโค ขนฺโธ นาม, โย ‘‘ปกณฺโฑ’’ติปิ วุจฺจติ, ขนุ อวทารเณ, โธ, ขนฺโธ, ขาท ภกฺขเน วา, โก, ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขนฺธาเทโส, กโลโปฯ

รุกฺขจฺฉิทฺเท รุกฺขาทีนํ วิวเร โกฎโรฯ กุฎ เฉทเน, อโร, โกฎโร, นิกฺกุโหปิฯ ทฺเว สมาฯ กาส ทิตฺติยํ, กาสเต อคฺคินา ทิปฺปเตติ กฎฺฐํ, โต, ตสฺส ฏฺโฐ, รสฺโส จ, กส คมเน วา, โต, กฎฺฐํฯ ทร วิทารเณ, ณุฯ

๕๔๙. ติกํ มูเลฯ วุ สํวรเณ, โท, นิคฺคหีตาคโม, พุธ คมเน วา, อ, ธสฺส โทฯ มูล ปติฎฺฐายํ, โณ, ปาทสทฺเทน ตปฺปริยายา จรณตฺถา สพฺเพ สงฺคหิตา, ปาทสทิสตฺตา ปาโท, ทฺวยํ ฉินฺนสฺส ตรุกฺขนฺธสฺส ภูมิฎฺฐภาเคฯ สงฺก สงฺกายํ, อุ, สก สตฺติยํ วา, นิคฺคหีตาคโมฯ ขนุ อวทารเณ, ณุ, ขาณุฯ ธุโวปิ, ธุวติ ถิรายเตติ ธุโว, ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโสฯ

ทฺวยํ วิทาริยาทีนํ กนฺเทฯ กุยํ ปถวิยํ รุหตีติ กุรุหาฎํ, อโฎ, กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, ‘‘กรหาโฎ’มฺพุชกนฺเท, ปุปฺผรุกฺขภีเตสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ทฺวยํ หลาทีนํ กลีเรฯ กล สงฺขฺยาเน, อีโรฯ มส อามสเน, ถโก, มตฺถเก สีเส วา ชาโต มตฺถโกฯ

๕๕๐. ทฺเว สมาฯ อภินวนิคฺคตา อายตา สกุสุมา, กุสุมสุญฺญา จ มญฺชรี, วลฺลรี ตุ ตทญฺญาปิ, ยถา ตาลวลฺลรี, วล, วลฺล สํวรเณ, อโร, นทาทิฯ มุญฺชโยคโต มญฺชรี, โร, นทาทิ, อุสฺสตฺตญฺจ, ทฺเวปิ นารีฯ ทฺวยํ ลตายํฯ วลฺล สํวรเณ, นทาทิฯ ลตา วุตฺตา, ‘‘ลตา ปตานินี วลฺลี มตกีถา’’ติ หลายุโธฯ

อกฺขนฺโธ อปฺปกฺขณฺโฑ, พหุปตฺตตจทณฺฑิกาทิฯ โย วา ตนุปกณฺโฑ วํสนฬาทิ, โส ‘‘ถมฺโพ, คุมฺโพ’’ติ โจจฺจเต, ถก สํวรเณ, โพ, กสฺส โมฯ คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โมฯ ปตาโน สาขาปตฺตจโย, เตน ยุตฺตา โครกฺขา ตมฺพูลิ ธิวุสชีมูต คโฬฌาทิกา ลตา, สา วีรุ นาม, วิวิเธหิ รุหตีติ กตฺวา, กฺวิ, วีรุ, ทีฆาทิ, คุมฺพินีปิฯ

๕๕๑. ปชฺเช ปาเทน นามํฯ ยตฺร ทฺวยํ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ติ สญฺญิเต พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภฎฺฐานภูเต ทุมราเช, อญฺญตฺร ตูปจาราฯ อสฺสํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ติฎฺฐติ เอตฺถาติ อสฺสตฺโถ, ฐสฺส โถ, ทฺวิตฺตํ, มารวิชยสพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภาทิเกหิ ภควนฺตํ อสฺสาเสตีติ วา อสฺสตฺโถ, อาปุพฺโพ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, โตสเน จ วตฺตติ, โต, รสฺโสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธิ, พุธ อวคมเน, อิ, โพธิ, ทฺวีสุฯ จลทโล, ปิปฺปโล, กุญฺชราสโนปิฯ ทฺวยํ พหุปาเทฯ อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, อุสฺโส, คาคโม จฯ วฎ เวธเน, วฎตีติ, อฯ

ทฺวยํ กพิฏฺเฐฯ กวิมฺหิ วานเร ติฎฺฐตีติ กพิฏฺโฐ [ปาเยน กปโย ติฎฺฐนฺติ อตฺร กปิตฺโถ (จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๒๑)] ‘‘วานเร ปณฺฑิเต กวี’’ติ โวปาลิโต, ตถา กปิตฺโถ, โต, ฐสฺส โถ จฯ ทธิตฺโถ, อมฺพิลผโลปิฯ ทฺวยํ อุทุมฺพเรฯ ยญฺญกมฺมานมงฺโค เอกงฺคตฺตา ยญฺญงฺโค, ทุพฺพี หึสายํ, อโร, นิคฺคหีตาคโม, เอกสฺส พสฺส โลโป จฯ ชนฺตุผโล เหมทุทฺโธปิฯ

๕๕๒. ทฺวยํ โกวิฬาเรฯ

‘‘สุกปทาจฺฉโร จมฺโป, โกวิฬาโร ตุ กญฺจโน;

ปุพฺโพ สิโต ปโร รตฺโต, ยุคปตฺตา อุโภปิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๒๒]ฯ

หิ รตนโกโส, กญฺชนาลโกปฺยตฺรฯ ยุคํ ยมกํ ปตฺตมสฺสฯ

ติปาทํ อุทฺทาเลฯ วาตํ อุทฺทาลตีติ อุทฺทาโลฯ สิงฺคาราทีนํ สญฺญาวเสน รุกฺขานํ ราชา ราชรุกฺโข, วาตโรคหนเน ราชภูโต รุกฺโข วา ราชรุกฺโขฯ กตา มาลา อสฺส ปุปฺเผหีติ กตมาโล, สิงฺคารปฺปกาโสฯ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรติ วาตหนเนติ อินฺทีวโร, อีวโร, อินฺทิยา สกฺกสฺส ภริยาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา วา อินฺทีวโรฯ จตุรงฺคุโล, อาเรวโต, สุวณฺณโกปิฯ

๕๕๓. ทฺวยํ ชมฺภีเร, ยสฺส ผลมมฺพิลํ โหติฯ อมฺพิลตฺตา ทนฺตสฺส สโฐ ทนฺตสโฐฯ สฐ เกตวหึสาสํกิเลเสสุ, อฯ ชมุ อทเน, อีโร, ภนฺโต จ, ชมฺภ คตฺตวินาเม วา, ชมฺโภ, ชมฺภโล, ชมฺพีโรปิฯ ทฺวยํ วรเณฯ วร อิจฺฉายํ , ยุฯ กล สงฺขฺยาเน, อิโร, นทาทิ, รสฺสนฺโตฯ วรุโณ, ติตฺตสาโกปิฯ

ทฺวยํ ผลหเรฯ ‘‘โก อยํ, สุโก’’ติ วิมตุปฺปตฺติกรปตฺตกุสุมตาย กึสุโกฯ ปาริ สมุทฺโท, ตตฺร ภทฺโท ปาริภทฺโท, โส เอว ปาฬิภทฺโท, โกวิฬาโร, ตํสณฺฐานปตฺตกุสุมตาย ปาฬิภทฺโทฯ ทฺวยํ วิทุเล, โย อพฺภสมเย ปุปฺผติฯ วช คมเน, อุโลฯ วี ปชเน, อโส, โตนฺโต จ, วิปุพฺโพ อต สาตจฺจคมเน วา, อโสฯ วานีโรปิฯ

๕๕๔. ทฺวยํ ปีตเน, ยสฺส ปตฺตผลานิ อมฺพิลานิ, ปูคผลปฺปมาณญฺจ ผลํ, สลฺลกีรุกฺขสณฺฐาโน จ, โส รุกฺโขฯ อมฺพ สทฺเท, อโฎ, สกตฺเถ โกฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ตโน, ปีติํ วา ตโนตีติ ปีตโน, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ คุฬปุปฺเผฯ มน ญาเณ, โก, มธฺวาเทโส จฯ มธุนาโม ทุโม มธุทฺทุโมฯ ทฺวยํ ‘‘ลมฺพู’’ติ ขฺยาเตฯ คุโฬ วิย สาเตน ผลมสฺส คุฬผโลฯ ปีล ปติตฺถมฺเภ, อุฯ ทฺวยํ ติกฺขคนฺเธฯ โสภํ ชเนตีติ โสภญฺชโน, โสภํ วิสญฺชนเมเตน เหตุภูเตนาติ วา โสภญฺชโนฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สิรีสปุปฺผสฺส รเสน ภาวิตํ,

สหสฺสวารํ มรีจํ สิตวฺหยํ;

เอเตน สมนฺติ วิสาหิ สมฺภวา,

กตญฺชนสฺเนหนปาทนตฺถุโต’’ติฯ

สิ เสวายํ, วิทฺธวินาสนตฺถํ เสวีเตติ สิคฺคุ, คุ, ถีฯ จิตฺตหารี, ปภญฺชโน, วิทฺธวินาสโนปิฯ

๕๕๕. ทฺวยํ วิสาลตเจ, โย สรเท ปุปฺผติ ปุปฺผํฯ สตฺตปณฺณานฺยสฺส สตฺตปณฺณี ปุเมฯ ฉตฺตมิว ปณฺณมสฺส ฉตฺตปณฺโณฯ วิสมจฺฉโทปิ, สตฺตปณฺณตฺตา วิสมจฺฉโทฯ ทฺวยํ รถทฺทุเมฯ รถํ ตโนติ เยน ตินิโส, อิโสฯ อติปมุจฺจติ ทาหปิตฺตมเนเนติ อติมุตฺตโกฯ จิตฺตกิปิฯ

ทฺวยํ วาตโปเถ, ปํ วาตํ ลุนาตีติ ปลาโส, อโสฯ ‘‘ปตฺเต ปลาสํ โส รุกฺเข, ปีตหริตกึ สุเก’’ติ หิ รุทฺโทฯ วาตโปโถปิ, วาตสฺส โปโถ วาตโปโถ, ปุถ หึสายํฯ

ทฺวยํ ‘‘ปุตีติ’’ ขฺยาเตฯ หตชนฺตุปโมหสงฺขาตาริผลตาย อริฏฺโฐ, นิปาตนา หนฺติสฺส ฏฺโฐ, ตํโรคาริวนฺตชเนหิ อิจฺฉิตพฺพผลตฺตา วา อริฏฺโฐ, อิสุ อิจฺฉายํฯ ผณ คติยํ, อิโล, อสฺเสฯ

๕๕๖. ติกํ สิริผเลฯ มล ธารเณ, อูโรฯ พิล เภทเน, ณุโว, เพลุโวฯ ลปจฺจเย พิลฺโลฯ สณฺฑิลฺโย, เสลุโสปิฯ ‘‘มุนิปฺปเภเท มาลูเร, สณฺฑิลฺโย ปาทปนฺตเร, นเฎ พิเลฺล จ เสลุโส’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๒] รภโสฯ

ทฺวยํ ตุงฺเคฯ ปุมนาโม นาโค รุกฺโข ปุนฺนาโคฯ ‘‘ปุนฺนาเค ปุริโส ตุงฺโค, เกสโร เทววลฺลโภ’’ติ [อมร ๑๔.๒๕] หฺยมรสีโห, ทีโฆ, ‘‘ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสู’’ติ อการโลโป จฯ อติสยปุปฺผเกสรวนฺตตาย เกสโร, กิส ตนุกรเณ วา, อโร, ปุปฺผเกสยุตฺตตาย วา เกสโร, โรฯ

ทฺวยํ โลทฺทมตฺเตฯ สล คมนตฺโถ, อโวฯ รตฺตกผปิตฺตโสเต ลุนาตีติ โลทฺโท, ทฺโทฯ ติริโฎ, สาวโรปิฯ ‘‘สาวโร อปราเธ จ, โลทฺเท ปาเป จ กถฺยเต’’ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๓] ตฺยชโยฯ ทฺวยํ ธนุปฏฺเฎ ผลินิฯ ปี ปาเน, อโล, อีสฺส อิยาเทโสฯ สนฺนกา ตาปสา, เตสํ ทุ ทุโม สนฺนกทฺทุ, ‘‘สนฺนกทฺทุ จาปปฎา, วรโณ ตาปสปฺปิโย’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๕] หิ โกสนฺตเรฯ

๕๕๗. ทฺวยํ ‘‘มฺหนกู’’อิติ ขฺยาเตฯ ลิกุโจ นาม ฑหุรุกฺโข, ตคฺคุณตฺตา ลิโกจโก, สญฺญายํ โกฯ องฺก ลกฺขเณ, โอโล, องฺโกโลฯ ทฺวยํ กุมฺเภฯ โรคหรเณ ครุโนปิ เวชฺชสฺส ครุ คุคฺคุลุ, นิปาตนาฯ กุส เฉทเน, ณฺวุฯ กุมฺโภ, ปุโรปิฯ

‘‘ราสิเภเท คชมุทฺธํเส, กุมฺภกณฺณสุเก ฆเฎ;

กามุเก วารนาริยญฺจ, กุมฺโภ กฺลีวนฺตุ วคฺคุลุมฺหี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๔]ฯ

รภโสฯ ปุร อคฺคคมเน, โณ, ปุโรฯ

ทฺวยํ อมฺเพฯ อม คติยํ, โพ, อมฺพ สทฺเท วา, อฯ จุติ อาเสจเน, รกฺขเณ จ, อ, จุ จวเน วา, โต, ทีฆาทิฯ รสาโลปิ, รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆฯ เอโส อมฺโพ สุคนฺธวา อติสยคนฺธยุตฺโต สมาโน ‘‘สโห, สหกาโร’’ติ โจจฺจเตฯ สห สตฺติยํ, สุคนฺธํ กตฺตุํ สหตีติ สโห, อฯ สหนํ สโห, ตํ กโรตีติ สหกาโร, หา วา ปมุทา, ตาย สห วตฺตตีติ สโห, สหํ สมุทํ กโรตีติ สหกาโรฯ

๕๕๘. ทฺวยํ เสตมฺเพฯ ปุณฺฑ ปุณฺฑเนฯ ปุณฺฑ ขณฺฑเนตฺเยเก, ณฺวุ, อสฺสี, อราคโม จฯ เสตวณฺโณ อมฺโพ เสตมฺโพฯ ทฺวยํ พหุวารเก, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉิลานิฯ สิ พนฺธเน, ลุ, สล คมนตฺโถ วา, อุ, อสฺเสฯ ปิจฺฉิลตฺตา พหูนิ วารีนิ ยสฺมึ พหุวารโก, สญฺญายํ โกฯ สีโต, อุทฺทาโล, กผโลปิฯ

ทฺวยํ กาสฺมริยํฯ สิริมนฺตานิ ปณฺณานิ ยสฺสา เสปณฺณี, นทาทิ, สิรีสทฺทสฺส เสฯ กสฺมีรเทสชตฺตา กาสฺมรี, กาส ทิตฺติยํ วา, มโร, นทาทิฯ มธุปณฺณี, ภทฺทปณฺณีปิฯ ทฺวยํ สกณฺฎกมฺพิลผลรุกฺเขฯ สกณฺฎกตฺตา กุจฺฉิตํ ลาตีติ โกลี, นทาทิฯ วท เถริเย, อโร, นทาทิฯ กุวลี, กกฺกนฺธูปิฯ

๕๕๙. ทฺวยํ ตสฺสา โกลิยา ผเลฯ โกลิยา ผลํ โกลํฯ พทริยา อยํ อวยโว พทโรฯ กุวลํ, เผนิลํ, โสวีรมฺปิฯ ‘‘โสตญฺชเน ตุ โสวีรํ, กญฺชิเก พทเรปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๖] รภโสฯ ทฺวยํ อสฺสตฺถกุลสมฺภูเต รุกฺขปาสาณาทีสุ สญฺชาตรุกฺเขฯ ปิลํ ปรํ นิสฺสยภูตํ กสตีติ ปิลกฺโข, กส วิเลขเน, สสฺส ขตฺตาทิ นิปาตนาฯ อขาทนียผลตาย วิรูปํ ผลมสฺสตฺถีติ ปิปฺผลี, อี, นทาทิ, วิสฺสปิ จฯ

ทฺวยํ โตยาทิวาปินิยํ, ยสฺสา มูลํ มหาปญฺจมูเล ปวิฎฺฐํฯ ปฎ คมเน, อโล, นทาทิ, ปาฎลี, ปาฎลาปิฯ กณฺหํ ปุปฺผวณฺฎํ ยสฺสา สา กณฺหวณฺฎา, กาสฺมริยมฺปิฯ อลิปฺปิยํ, ตมฺพปุปฺผิปฺยตฺรฯ ทฺวยํ คนฺธิเลฯ สาทุผลตาย สาทุ จ โส กณฺฎสหิตตาย กณฺโฎ เจติ สาทุกณฺโฎฯ สกณฺฎกตาย อตฺตานํ วิรูปํ กโรตีติ วิกงฺกโต, ทฺวิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จฯ

๕๖๐. จตุกฺกํ ตินฺทุเกฯ ตนุ วิตฺถาเร, อุโก, ทนฺโต จฯ ติทิ หึสายํ วา, อุ, สญฺญายํ โกฯ กาโฬ ขนฺโธ ปกณฺโฑ ยสฺสาติฯ ติม อทฺทภาเว, อูโส, สกตฺเถ โก, วรนฺโต จฯ อุปจฺจเย ติมฺพรุฯ

ทฺวยํ ตมฺพผเลฯ อิราวตี นที, ปฐมกาเล ตสฺสา ตีเร ชาโต เอราวโตฯ นารํ วุจฺจติ นีรํ, ตํ คจฺฉตีติ นารงฺโคฯ ทฺวยํ มกฺกฎตินฺทุเกฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ กาเกนฺทุ, กากลุโกปิฯ

๕๖๑. ติกํ กทมฺเพฯ กํ วาตํ ทเมตีติ กทมฺโพ, โพฯ ปิเนตีติ ปิยโก, ณฺวุ, อิยาเทโสฯ นยติ มุทํ นีโป, โปฯ ทฺวยํ, วิทรุกฺเข, ยสฺส นิยฺยาเสน เปฬาทโย ลิมฺปนฺติฯ ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, นทาทิ, อญฺญตฺร โต, กนฺโต จ, ภลฺลาตโก, ตีสฺวยํฯ อรุกโร, อคฺคิมุโขปิฯ

ทฺวยํ ‘‘ปาวุสา’’อิติ ขฺยาเตฯ ฌป ทาเห, ณฺวุฯ ปสฺส โวฯ ปจ ปาเก, อุโลฯ ทฺวยํ สิริมติ, ยสฺส ผลานิ มรีจปฺปมาณานิ, อมฺพิลานิ จฯ ติล คมเน, ณฺวุฯ ขุร เฉทเน, ณฺวุฯ

๕๖๒. ทฺวยํ อมฺพิลิกายํฯ จิ จยเน, โจ, จิจ อาทานสํวรเณสุ วาฯ ตนุ วิตฺถาเร, อมฺพิลรสํ ตโนตีติ ตินฺติณี, ทฺวิตฺตมิตฺตํ, ณตฺตญฺจ, นทาทิฯ ทฺวยํ อมฺพิลงฺกุรผเล เสตรุกฺเขฯ คทฺรภณฺฑปฺปมาณผลตฺตา คทฺทภณฺโฑ, รโลโปฯ กปิ จลเน, ตโน, ทีโฆ อาคมสฺสฯ กนฺทราโล, ปิลกฺโขปิฯ

ติกํ สาลรุกฺเขฯ สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโลฯ อสฺสกณฺณสทิสปณฺณตาย อสฺสกณฺโณฯ สนฺช สงฺเค, อ, สชฺช อทเน วา, อฯ ทฺวยํ นทีสชฺเชฯ อชฺช อชฺชเน, อุโนฯ กก โลเลฺย, อุโธฯ วีรตรุ, อินฺททุโมปิฯ

๕๖๓. ติกํ มุจลินฺเทฯ จุล นิมุชฺชเนฯ มุจล สงฺคาเต, อินฺโทฯ นีโป กทมฺเพปิฯ ติกํ ปีตสาเลฯ ปิยโก กทมฺเพปิฯ อส ภกฺขเน, ยุ, ปีตปุปฺโผ สาโล รุกฺโข ปีตสาโลฯ พนฺธูกปุปฺโผ, ชีวโกปิฯ

ทฺวยํ ฌาฎลิยํฯ คาโว ลิหนฺตีติ โคลีโส, หสฺส โสฯ ฌฎ สงฺฆาเต, อโลฯ ฌาฎโล, ปาฎลิปุปฺผากาโร ทีฆผโล รุกฺโขฯ ปโมกฺโขปิฯ

๕๖๔. ทฺวยํ ราชายตเน, ขีรวนฺตตาย ขีริกาฯ เทวราชสฺส นิวาสนฎฺฐานภูตตฺตา ราชายตนํ, ปิยาเลปิฯ ทฺวยํ กปฺผเลฯ กุจฺฉิเตน ผเลน อุมฺภติ ปูรตีติ กุมฺโภฯ กุจฺฉิเตน โมทตีติ กุมุทิกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ คุวากรุกฺเข, ยสฺส ผเลน ตมฺพูลนามํ ชายติฯ ปูช ปูชายํ, โณ, ชสฺส โคฯ กมุ อิจฺฉายํ, เหตุกตฺตริ ณฺวุฯ ขปุโรปิฯ ทฺวยํ โลหิตโลทฺเทฯ ปฎฺฎิอิตฺยาขฺยา ยสฺส ปฎฺฎิ ฯ ‘‘ปทฺธี’’ติปิ ปาโฐฯ อสฺมึ ปกฺขิตฺเต ลาขา รตฺตา ภวตีติ ลาขาปสาทโนฯ กมุโกปิฯ

๕๖๕. ทฺวยํ อิงฺคุทิยํ, อยญฺจ กณฺฎกี พาหุเลฺยน มชฺฌิมเทเส ชายเตฯ อิงฺค คมนตฺโถ, อิโท, อิสฺสุ, นทาทิฯ ตาปโส ปยุชฺชมานผลกตาย ตาปสตรุฯ ทฺวยํ ‘‘ภุชปตฺโต’’อิติขฺยาเต สุนฺทรตเจ รุกฺเข, ยสฺส ตเจ มนฺตกฺขรานิ ลิขนฺติฯ ภุโช ปาณิ, ตํสทิสปตฺตตาย ภุชปตฺโตฯ มนฺตเลขเกหิ อาภุชิตตจวนฺตตาย อาภุชีฯ ภูโช, จมฺมี, มุทุตฺตโจปิฯ

ทฺวยํ สิมฺพลิยํฯ ปิจฺฉาโยคา ปิจฺฉิลา, อิโลฯ สมฺพ มณฺฑเล, อลิ, อสฺสิฯ ‘‘ปิจฺฉิลา ปูรณี โมจา, ถิรายุ สิมฺพลี ทฺวิสู’’ติ [อมร ๑๔.๔๖] อมรโกโสฯ ทฺวยํ ปิจฺฉิลากาเร กณฺฎกสหิเต รุกฺเขฯ รุจ ทิตฺติยํ, เหตุกตฺตริ ยุ, กุฎ โกฎิเลฺย, กตฺตริ โณ, โกโฎ อสิมฺพลิ สมาโนปิ สิมฺพลิสทิสาการทสฺสนโต โกฎสิมฺพลิ, ปุเมฯ กสมฺพโลปิฯ

๕๖๖. ทฺวยํ ‘‘กณฺฎกรญฺช’’อิติ ขฺยาเต กณฺฎกินิ กรญฺชคุมฺเพ, ยํ โลเก ‘‘กลิโน’’ติ วุจฺจติฯ กร หึสายํ, กรโต ริริยาฯ ปู ปวเน, อิโก, โตนฺโต จฯ ปูติกรโช, กลิมารโกปิ, กลิโนฯ ทฺวยํ ทาลิมปุปฺผากาเร ปีตนาสกรุกฺเขฯ รุห ชนเน, ณีฯ โลหิตปุปฺผตาย โรหิตโกฯ

ทฺวยํ เอรณฺเฑฯ เอรฑิ หึสายํฯ วาตํ เอรณฺฑตีติ เอรณฺโฑ, โณฯ มณฺฑ ภูสเน, อีสํปสนฺนเตลตาย วา อามณฺโฑ, อามํ วา วาตํ, ตํ ทายตีติ อามณฺโฑฯ ทา อวขณฺฑเน, ทาสฺส โฑฯ จิตฺตโก, จญฺจุปิฯ

‘‘อคฺคิสญฺเญปิ จิตฺตโก, ปุเม เอรณฺฑเก จญฺจุฯ

ปกฺขิตุณฺเฑ ถิยํ มโต’’ฯ

ทฺวยํ สิวารุกฺเขฯ สตฺตุยุตฺตผลตาย สตฺตุผลาฯ คณฺฑํ สเมตีติ สมี, อ, นทาทิ, ปาริภทฺทเกปิฯ ครุทารุ, ปูติกฎฺฐมฺปิฯ

๕๖๗. ทฺวยํ กรญฺเชฯ นตฺตํ รตฺตา มาลา ยสฺสฯ กํ รญฺชยตีติ กรญฺโช, โณฯ จิลฺลวิลฺโล, กรโชปิฯ ทฺวยํ ขทิเรฯ ขท หึสายํ, เถริเย จฯ ขทนฺติ ทนฺตา เยนาติ ขทิโร, อิโรฯ ทนฺตา ธาวนฺติ เยน นิโรคตฺตาติ ทนฺตธาวโน, ยุ, ธาว คติสุทฺธิยํฯ คายตฺตี, พาลตนโยปิฯ ‘‘คายตฺตี ขทิเร อิตฺถี, ฉนฺทสิปิ ฉฬกฺขเร’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๔๙ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๕๐] รภโสฯ พาโล สุขุโม ปตฺตสญฺญิโต ตนโย ยสฺส พาลตนโยฯ ทฺวยํ ปีตสาเร ขทิเรฯ ขทิราทิกนฺตุ ปีตสาเรฯ เสตวณฺณตาย โสโม กปฺปูรสทิโส วกฺโก วกฺกลเมตสฺส โสมวกฺโกฯ ‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ, วสุปฺปเภเท วสุธากเร จฯ ทิพฺโพสธี โสมลตา สมีรเณ, กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ อีสํ ขุทฺทกํ ทลเมตสฺส กทโร, ลสฺส โรฯ ทฺวยํ ปิณฺฑีตเกฯ สล คมเน, โลฯ มท อุมฺมาเท, ยุฯ ‘‘ปิณฺฑีตโก มรวโก, สสโน กรหาฎโก’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๔.๕๒]ฯ

๕๖๘. ติกํ อินฺทสาเลฯ สาลานํ รุกฺขานํ อินฺโท ราชา อินฺทสาโล, ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิสทฺโท วิย อธิวจนมตฺตมิทํฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส สาโลติปิ อินฺทสาโลฯ สลฺลโต ณฺวุ, นทาทิ, สลฺลกีฯ ขร เฉทนวินาสเนสุ, ณฺวุฯ

ทฺวยํ เทวทารุมฺหิฯ เทวานํ ทารุฯ ภทฺทตฺตา ภทฺททารุฯ สกฺกปาทโป, ปาริภทฺทโก, ปีตทารุ, ทารุ, ปูติกฎฺฐมฺปิฯ ทฺวยํ เหมปุปฺผเกฯ ปฐมกาเล จมฺปานคเร ชาโต จมฺเปยฺโย, เณยฺโยฯ กปจฺจเย จมฺปโกฯ

๕๖๙. ทฺวยํ ปนเสฯ ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, อโสฯ กณฺฎกยุตฺตํ ผลมสฺส กณฺฎกิผโลฯ ทฺวยํ สิวายํฯ น วิชฺชเต โรคภยํ, โรคพฺยโถ โจปยุชฺชมานายมสฺสนฺติ อภยาฯ โรคภยํ หรติ อปเนตีติ หรีตกี, โต, สกตฺเถ โก, นทาทิฯ หริตฺตกีปิฯ อพฺยถา, ปุตนา, อมตา, เหมวตี, เจตกี, สิวาปิฯ

ทฺวยํ กริสผเลฯ โรคํ อสติ ภกฺขตีติ อกฺโข, โข, สสฺส โกฯ โรคํ วิภูตํ กโรตีติ วิภีตโก, วิภีฎโกปิฯ ภูตาวาโส, กลิทฺทุโมปิ, กลิสฺส อาสยภูโต ทุโม กลิทฺทุโมฯ ทฺวยํ ปุสฺสผเลฯ นตฺถิ มตเมติสฺสํ เหตุภูตายํ อมตาฯ มล ธารเณ, ณฺวุ, นทาทิ, อามลกีฯ วยฎฺฐาปิฯ วโย ติฎฺฐติ ถิรีภวตฺเยตายาติ วยฎฺฐาฯ

๕๗๐. ทฺวยํ ฑหุรุกฺเขฯ ลพุนามเก ปพฺพเต ชายตีติ ลพุโชฯ ขุทฺทกตฺตา ลีนํ อปากฎํ กุจสงฺขาตํ ผลเมตสฺส ลิกุโจ, นิปาตนาฯ ทฺวยํ ปีตปุปฺเผฯ อคนฺธปุปฺผตาย อตฺตานํ กณิฎฺฐํ กโรตีติ กณิกาโร, ฎฺฐโลโป, ปทุมปฺปมาณปุปฺผทุมตาย ทุมุปฺปโลฯ

ติกํ หิงฺคุนิยฺยาเสฯ นี นเย, โพ, โมนฺโต จฯ ติตฺตรสตฺตา อริภาเว ติฎฺฐตีติ อริฏฺโฐฯ ปุจิํ กุฎฺฐํ มทฺทตีติ ปุจิมนฺโท, อิตฺตํ, พินฺทาคโมฯ ธมฺมเสโน, มาลโกปิฯ มลเต โรคํ มาลโก, ณฺวุฯ ทฺวยํ รตฺตปุปฺเผฯ กโรติสฺมา ณฺวุฯ ทล วิทารเณ, โม, อิการาคโมฯ ทาฬิโมปิฯ

๕๗๑. ทฺวยํ ปีตทฺทุเมฯ สรติ กาลนฺตรํ สรโล, อโลฯ ปูติเยว กฎฺฐํ ปูติกฎฺฐํ, ปูติมุตฺตนฺติ ยถาฯ ทฺวยํ ปิจฺฉิลายํฯ กปิ จลเน, อิโลฯ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, สิส อิจฺฉายํ วา, อโป, นิคฺคหีตาคโม, สิํสปาฯ อคุรุปิฯ

ติกํ ผลินิยํฯ สา ตนุกรเณ, โมฯ ปิยภาวํ คจฺฉตีติ ปิยงฺคุ, อุฯ กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ, นิปาตนาฯ มหิลาวฺหยา, ลตา, คุนฺทา, คนฺธผลี, การมฺภาปิฯ ทฺวยํ สิรีเสฯ สรติ โรคํ หึสตีติ สิรีโสฯ อีโส, อสฺสิฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, อิโลฯ กปีตโนปิฯ อมฺพาฎเก, คทฺทภณฺเฑ จ กปีตโนฯ

๕๗๒. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺเณฯ สุณ คติยํ, ณฺวุ, ทีฆํ ผลวณฺฎํ ยสฺสฯ นโฎ กุฎนฺนฎาปิฯ ทฺวยํ พกุเลฯ วก อาทาเน, อุโลฯ เกสรยุตฺตปุปฺผตาย เกสโรฯ

ทฺวยํ มลปุปฺผสฺมึฯ กากานํ อุทุมฺพโร กาโกทุมฺพโร, โส เอว กาโกทุมฺพริกา, สกตฺเถ อิโกฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, คุ, ลสฺส โคฯ ทฺวยํ นาครุกฺเขฯ น คจฺฉตีติ นาโค, ทีฆาทิฯ นาคานํ มาลา, สา สญฺชาตา ยตฺร นาคมาลิกาฯ

๕๗๓. ทฺวยํ อโสเกฯ นตฺถิ โสโก เยนฯ วช คมเน, อุโลฯ ทฺวยํ ชยายํฯ ตํตํโรคชยาทิกํ กโรตีติ ตกฺการี, ณีฯ วิเสเสน ชยตีติ เวชยนฺติกา, อนฺโต, นทาทิ, สกตฺเถ โกฯ ‘‘ชยา ชยนฺตี ตกฺการี, นาเทยี เวชยนฺติกา’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๖๕]ฯ

ทฺวยํ สมุทฺทสมีปเทสเช สามทเล ตมาลนาเม ตรุมฺหิฯ ตาปิยํ ชายตีติ ตาปิญฺโฉ, อญฺญตฺเถ โฉ, พินฺทาคโม, ‘‘ตาปี ตุ สริตานฺตเร’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ตมุ กงฺขายํ, อโลฯ ทฺวยํ กุฎเชฯ โรคํ ฉินฺทตีติ กุฎโช, โชฯ คิริมฺหิ ชาตา มลฺลิกา คิริมลฺลิกา, สกฺกปริยาโยปฺยตฺรฯ

๕๗๔. ตสฺส กุฎชสฺส ผเล อินฺทยโวฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส ยโว ธญฺญวิเสโส อินฺทยโวฯ กลิงฺคํ, กทฺทยวมฺปิฯ

‘‘ปูติกรญฺช ธูมฺยาเฎ, เทสเภเท ปุมา ภเว;

กุฎชสฺส ผเล กฺลีวํ, กลิงฺคํ ถี ตุ นาริย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๖๗]ฯ –

รภโสฯ อมรมาลายนฺตุ ‘‘กลิงฺเค’นฺทยโว ปุมา’’ติ อิตฺถิกณฺเฑ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ กลิงฺคา อิตฺถี, อินฺทยโว ปุมา ฯ ทฺวยํ กณิการิกายํฯ อคฺคิ อเนน มนฺถฺยเต อคฺคิมนฺโถ, โณฯ ตํ กฏฺเฐหิ ฆํสิยมาเน อคฺคิ อุฎฺฐหติฯ กณ คติยํ, ณฺวุฯ ชยาปฺยตฺรฯ ‘‘วิชเย โส ชยา ทุคฺคา, ชยนฺตี คณิการิเก’’ติ ชยา นานาตฺถาฯ

ทฺวยํ นิคฺคุณฺฑิยํฯ นตฺถิ คุณฺฑํ คพฺภพนฺธนเมตายาติ นิคฺคุณฺฑีฯ สิ พนฺธเน, ทุ, สินฺทุํ คพฺภพนฺธนํ วาเรตีติ สินฺทุวาโรฯ อินฺทานีปฺยตฺรฯ อินฺทานีกรเณ ถีนํ, สินฺทุวาเรนฺทนาริสุฯ ทฺวยํ มลฺลิกายํฯ ติณานิ สูลนฺติ ยสฺมินฺติ ติณสูลํ, สูล รุชายํฯ ยตฺร ตํ ชายติ, ตตฺร ติณานิ โรคีนิ ภวนฺตีตฺยตฺโถฯ ‘‘ติณสูลํ มลฺลิกายํ, ปณฺฑกํ เกตกีผเล’’ฯ มลฺลเต ธารียเต สพฺเพหีติ มลฺลิกา, มลฺล ธารเณ, อิ, สกตฺเถ โกฯ ภูปที, สีตภีรุ จฯ

๕๗๕. ทฺวยํ กณฺหปุปฺผเสผาลิกายํฯ สิผา ชฎา ยสฺสตฺถิ เสผาลิกา, อิโก, ลมชฺโฌฯ นีลปุปฺผตาย นีลิกาฯ สุวหา, นิคฺคุณฺฑีปิฯ ‘‘สินฺทุวาเรปิ นิคฺคุณฺฑี, นีลเสผาลิกาย เจ’’ติ รุทฺโทฯ ทฺวยํ วนมลฺลิกายํฯ ผุฎ วิกสเน, อา ภุโส ผุฎตีติ อปฺโผฎา, รสฺสาทิฯ

จตุกฺกํ รตฺตปุปฺเผฯ พนฺธ พนฺธเน, อุ, สกตฺเถ โกฯ ชยตฺถํ สุมนํ ชยสุมนํฯ ภณฺฑติสฺมา อิโก, ภณฺฑิโกฯ ชีวตีติ ชีวโก, ชีว ปาณธารเณ, ณฺวุฯ ชีวกสทฺทสฺส ปีตสาลาทีสฺวปิ ปวตฺตนโต พนฺธุ เอว ชีวโก พนฺธุชีวโกติ พนฺธุสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, สมุทิเตน วา นามมิทเมกสฺสฯ ‘‘พนฺธุ พนฺธุกปุปฺเผ จ, พนฺธุภาตริ พนฺธเว’’ติ วจนโต,

‘‘ชีวโก ปีตสาเล จ, เขปเน วุทฺธิชีวินิ;

เสวินิ ปาณเก ผาติ-กุณฺฑิเก ปาทปนฺตเร’’ติฯ –

วจนโต จ ‘‘พนฺธุชีวโก’’ติ เอตฺถ ทฺเว นามานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ

๕๗๖. ปญฺจกํ สุมนายํฯ สุนฺทรํ มโน ยสฺสํฯ สุคนฺธตฺตา ชาติสุมนาติ สมุทิตนามํฯ มล ธารเณ, โต, นทาทิฯ ชน ชนเน,ติฯ วสฺสกาลสญฺชาตปุปฺผตาย วสฺสิกีฯ อิโก, นทาทิฯ

ทฺวยํ ‘‘จมฺเปยฺย’’อิติ ขฺยาเตฯ ยุถ หึสายํ, อิ, สกตฺเถ โก, ทีฆาทิฯ มคเธ ภวา มาคธีฯ คณิกา, อมฺพฎฺฐาปิฯ ทฺวยํ ‘‘เทวาลิ’’อิติ ขฺยาตายํฯ สุนฺทรํ ทลเมติสฺสา สตฺตลา, ทสฺส โต, สตฺต ทลานิ ยสฺสา วา สตฺตลาฯ นวา นูตนา มลฺลิกา นวมลฺลิกาฯ นวมาลิกาปิฯ

๕๗๗. ทฺวยํ ปุณฺฑเก ‘‘ลํสฺวณ’’อิติ ขฺยาเตฯ วสนฺเต ปุปฺผติ วาสนฺตีฯ อติมุทํ ตโนตีติ อติมุตฺโต, นิปาตนาฯ มาธวี, ลตาปิฯ มธุมฺหิ จิตฺเต, เวสาเข วา ปุปฺผตีติ มาธวีฯ

‘‘ลตา โชติมตีปกฺก-สาขาวลฺลีปิยงฺคุสุ;

ลตา กตฺถูริกายญฺจ, สา ทุพฺพามาธวีสุ จา’’ติฯ

ลตา อเนกตฺถาฯ ทฺวยํ กรวีเรฯ กุจฺฉิตํ รวนฺติ อสฺสา เยน กรวีโร, อีโรฯ อสฺเส มาเรตีติ อสฺสมารโกฯ ปฎิหาโสปิฯ

ทฺวยํ มาตุลุงฺเคฯ มตฺโต ลุชฺชติ เยน มาตุลุงฺโค, ลุช วินาเสฯ ปริปุณฺณพีชตาย พีชปูโรฯ รุจโกปิ, รุจ ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ทฺวยํ ธุตฺตุเรฯ อุคฺคํ มชฺชติ เยน อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเทฯ มาเรตีติ มาตุโล, อุโล, รสฺส โตฯ ‘‘อุมฺมตฺโต กิตโว ธุตฺโต, ธตฺตูโร กนกาวฺหโย, มาตุโล มทโน’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๗๗]ฯ

๕๗๘. ทฺวยํ กณฺหปากผเลฯ กรํ หตฺถํ มทฺทติ กณฺฎเกน กรมนฺโทฯ กรมทฺโทปิฯ สุฎฺฐุ สิโนตีติ สุเสโน, สิ พนฺธเน, ยุฯ ทฺวยํ กุนฺเทฯ กุณ สงฺโกจเน, โท, นตฺตํ, กุณ สทฺโทปกรเณสุ วาฯ มาเฆ ภวํ มาฆฺยํ, โย, ตสฺมึ กาเล หิ ปุปฺผาทิสมิทฺธิ ภวตีติ ตพฺภวตฺเตน พฺยปเทโสฯ

ทฺวยํ เทวตาเสฯ เทวตา อาสนฺติ ยํ เทวตาโสฯ ชีมูตกาเล สญฺชาตตฺตา ชีมูโต, มฺหนลาฯ ทฺวยํ สนามปสิทฺเธ ปุปฺผวิฎเปฯ ปุปฺผมาสุํ น มิลาตมสฺส ภวตีติ อมิลาโตฯ มหนฺตมฺปิ กาลํ สหตีติ มหาสหาฯ

๕๗๙. จตุกฺกํ ฌิณฺฑิสามญฺเญฯ สิรี วตฺตติ เยน เสเรยฺยโก, เณยฺยโกฯ ทาสนามกตฺตา ทาสีฯ กิร วิกฺกิรเณ, อาโต, ทฺวิตฺตํฯ กุร สทฺเท, โฑ, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ กณฺเฎน, ปตฺเรน จ สิเต ปณฺณาเสฯ อช คมเน, อุโกฯ สิโต สุกฺโก ปณฺณาโส สิตปณฺณาโสฯ ทฺวยํ อปฺปปตฺเต ปณฺณาเสฯ อีร กมฺปเน, ยุฯ ผณิํ ชยติ ผณิชฺชโก, ยสฺส โกฯ

๕๘๐. ทฺวยํ ชปากุสุเมฯ ชปติ ยาย ชปา, ชุ ชวเน วา, โป, อุสฺสตฺตํฯ มรุเทสเช กณฺฎกินิ กรภปฺปิเย ตรุวิเสเส กรีราทิทฺวยํฯ กโรติสฺมา อีโรฯ กจ พนฺธเน, ทฺวิตฺตํ, กกโจ, คนฺถิโลปิฯ

ทฺวยํ รุกฺโขปริชาเต วิชาติเย ปลฺลเวฯ รุกฺเข ชายมานา ตํ อทฺทติ หึสตีติ รุกฺขาทนี, อทฺท หึสายํ, ยุ, นทาทิ, ทโลโปฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อ, อิตฺถิยํ, สกตฺเถ โก, อสฺส ทีโฆฯ รุกฺขรุหา, ชีวนฺติกาปิฯ ทฺวยํ จิตฺตเกฯ จิติ หึสายํ, คนฺเธ จ, ณฺวุฯ อคฺคิสญฺญิโตติ อคฺคิปริยายนามโกฯ ปาฐีปิ, ปุเม’ยํฯ

๕๘๑. ทฺวยํ คณรูเปฯ อกฺโก สูริโย, ตปฺปริยายนามกตฺตา อกฺโกฯ วิกโรตีติ วิกิรโณ, ยุฯ อสฺสิฯ อกฺกโวฺห, วสุโก, อปฺโผโฎ, มนฺทาโร, อกฺกปณฺโณปิฯ ‘‘ปุเม อกฺกโวฺห อปฺโผโฎ, วนมาลฺยปราชิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๘๐] รุทฺโทฯ มนฺทาโร เทวทุมมฺหิ ปาริภทฺทเกปิฯ ตสฺมึ อกฺเก โย เสตปุปฺผโก, ตสฺมึ อฬกฺโกฯ เสตปุปฺผตาย อลํภูโต อกฺโก อฬกฺโก, อล ภูสเน, ฬตฺตํฯ ปตาปโสปิฯ ทฺวยํ ฉินฺนรุหายํฯ ติตฺตรสตฺตา ปูติภูตา ลตา ปูติลตา, ปู ปวเน วา,ติฯ โรคมลํ ปุนาตีติ ปูติ, สา เอว ลตา ปูติลตาฯ คุฬ รกฺขเณ, โจ, นทาทิฯ คร เสจเน วาฯ อมตา, มธุปณฺณีปิฯ มธุ อิว ปณฺณมสฺสา มธุปณฺณีฯ ทฺวยํ ธนุเสนิยํ, ยา ปตฺเตหิ วจาสทิสี, ตตฺตโจ ตนฺตธนุคุโณปยุตฺโตฯ มุพฺพาวิการตาเยว ธนุชิยา ‘‘มุพฺพี’’ตฺยุจฺจเต, มุพฺพ พนฺธเน, อ, มุพฺพาฯ มธุรสตฺตา มธุรสาฯ เทวี, โมรฎาปิฯ มุร ปเวธเน, อโฎ, โมรฎาฯ

๕๘๒. ทฺวยํ มกฺกฎิยํฯ กปีนํ วานรานํ กจฺฉุํ ชเนตีติ กปิกจฺฉุฯ กปิกจฺจุปิฯ ทุกฺขสมฺผสฺสตาย ทุผสฺโสฯ อตฺตคุตฺตา, ชฑา, อพฺยณฺฑา, กณฺฑูรา, ปาวุสายินี, สูกสิมฺพิปิฯ ‘‘อยํ ผสฺเสน กณฺฑุํ ชนยตี’’ติ ยา โลเกหิ ปริหรียเต, ตโต อยํ อตฺตนา คุตฺตา รกฺขิตา อตฺตคุตฺตาฯ ปาวุสายํ อุตุยํ เอติ ชายเต, โณ, อินีฯ สูกสหิตา สิมฺพิ อสฺสา สูกสิมฺพิ, รสฺสนฺโตฯ ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺณิยํฯ มช สุทฺธิยํ, โฐฯ กาส ทิตฺติยํ, กรเณ อ, รสฺโสฯ สมงฺคา, โยชนวลฺลีปิฯ สมงฺคตีติ สมงฺคา, อฯ โยชนํ วลฺลี ยสฺสา โยชนวลฺลีฯ

ทฺวยํ วนติตฺติกายํฯ อมฺพ สทฺเท, โฐ, อว รกฺขเณ วา, นิคฺคหีตาคโมฯ ปา รกฺขเณ, โฐฯ เสตา, ปาปเจลีปิฯ เสตรเสน ยุชฺชเตติ, อฯ ทฺวยํ กฎุกโรหิณิยํฯ กฎ วสฺสาวรณคตีสุฯ อุ, กฎุ, นารีฯ กฎุกรสา หุตฺวา รุหตีติ กฎุกโรหิณี, รุห ชนเน, ยุ, นทาทิฯ ‘‘กฎุกโรหิณี’’ติ สมุทิเตน นามมิทํฯ กฎุโรหิณีปิฯ

๕๘๓. ทฺวยํ ขรมญฺชริยํ ‘‘จจสิม’’อิติ ขฺยาตายํฯ อปมชฺชนฺติ วตฺถาทิก’มเนเนติ อปามคฺโค, ทีโฆ อุปสคฺคสฺสฯ สิขรมสฺสาติ เสขริโกฯ ธามคฺคโว, วิมุขปุปฺผีปิฯ ‘‘โฆสเก ขรมญฺชริยํ, ธามคฺคโว ปุเม มโต’’ฯ วิมุขํ ปุปฺผมสฺสาฯ ทฺวยํ กณายํฯ ปิตฺตํ ผลติ กุปฺปติ ยาย ปิปฺผลี, นทาทิฯ มคเธ ภวา มาคธี, มคธานํ อยํ วา มาคธี, ตตฺร ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, พาหุเลฺยน วา ตตฺร ชายมานตฺตา ตํสมญฺญาย พฺยปทิสฺสเตฯ เวเทหี, กณา, โกลาปิฯ เวเทหานมยํ เวเทหีฯ กณา นานตฺถา, วุตฺตญฺจ ‘‘กณา ปิปฺผลิ’ชาชี เจ’’ติฯ

ทฺวยํ ติกณฺฎเกฯ ควํ กณฺฎโก โคกณฺฎโก, ปถวิยํ วา ลคฺโค กณฺฎโก โคกณฺฎโกฯ สิงฺฆ ฆายเน, อาโฎฯ ปลงฺกสา, สาทุกณฺโฎปิฯ ยุตฺตราสฺนายํ ปลาเส จ ปลงฺกสา ถิยํฯ สาทุกณฺโฎ วิกงฺกเตปิฯ ทฺวยํ หตฺถิปิปฺผลิยํฯ โกลาการา, ตํนามิกา วา วลฺลี โกลวลฺลิ, รสฺโสฯ อิภานํ หตฺถีนํ ปิปฺผลี อิภปิปฺผลีฯ กปิวลฺลี, วสิโรปิฯ วสิโร นานตฺโถฯ วสิโร อปามคฺโค สามุทฺทลวณํ หตฺถิปิปฺผลิ เจติฯ ปุเม’ยํฯ

๕๘๔. ทฺวยํ ฉคนฺถายํ, ยา ‘‘อุคฺคคนฺธา’’ติปฺยุจฺจเตฯ คุนฺนํ โลมสมฺปาตนฎฺฐาเน ชาตา โคโลมี, วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ อ, สตปพฺพิกาปิฯ วจา สุกฺกโลหิตมูลเภเทน ทุวิธา, ตตฺรสุกฺกา ‘‘เหมวตี’’ตฺยุจฺจเต อมรโกเส [อมร ๑๔.๑๐๒-๓]ฯ ทฺวยํ อปฺโผฎายํฯ กณฺณสณฺฐานปุปฺผตาย กณฺณีฯ คิริมฺหิ ชาตา กณฺณี คิริกณฺณีฯ โรคาทิชิตตฺตา อปราชิตาฯ

ทฺวยํ กลสิยํฯ สีหปุจฺฉาการกุสุมมญฺชริตาย สีหปุจฺฉิฯ ปญฺหิ อปฺปตนุ วุจฺจเตฯ ปญฺหิ ปณฺณํ ยสฺสา ปญฺหิปณฺณีฯ ปุถุปณฺณี, คุหาปิ, ปุถุ อสิลิฎฺฐํ ปณฺณมสฺสา ปุถุปณฺณีฯ คหฺวเร สีหปุจฺฉญฺจ, ถิยํ ฉมาตุเก คุโห [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๙๓]ฯ ทฺวยํ สาลปณฺณิยํฯ สาลปณฺณสทิสวิฎตาย สาลปณฺณีฯ สาลํ โสภนยุตฺตํ ปณฺณมสฺสา วา สาลปณฺณีฯ ถุ คติเถริเยสุ, อิโร, ถิโรฯ

๕๘๕. ทฺวยํ กณฺฎการิกายํฯ นิทฺทหติ กณฺฎกมุฏฺเฐติ นิทิทฺธิกา, ณฺวุฯ ภยกรณวเสน พฺยคฺฆสทิสตาย พฺยคฺฆี, พฺรหตี, ขุทฺทาปิฯ ทฺวยํ นีลิรุกฺเขฯ นีล วณฺเณฯ นีลวณฺณตาย นีลี, นทาทิ, อินี, นีลินี, กาฬา, ตุตฺถาปิฯ

กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลี โยชนวลฺลิสุ;

ปณฺเฑ รสญฺชเน ตุตฺถา, สุขุเมลาย นีลิยํ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๙๔-๕]ฯ

ทฺวยํ คุญฺชายํฯ ชญฺช ยุทฺเธ, อุโก, อสฺสิ, คุช สทฺเท, อ, พินฺทาคโมฯ นามนฺตรานิ จสฺส –

ทุเม สา รตฺติกา รตฺต-ทลา จูฬามณี จ สา;

กากจิญฺจี ตุลาพีชํ, กณฺหลา จ สิขณฺฑินีฯ

ทฺวย’มเหรุยํฯ อยมเหรุอิจฺเจว ขฺยาตกณฺฎกวตี ภวติฯ สตํ มูลานิ ยสฺส สตมูลีฯ สตํ โรเค อาวรตีติ สตาวรี, วร อาวรณิจฺฉาสุ, อถ วา ‘‘สตา’’ติ จ ‘‘อาวรี’’ติ จ ทฺเว นามานิ ตสฺสาฯ ‘‘สตมูลี พหุสุตา-ภีรุ อินฺทีวรี วรี’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๐] หิ วุตฺตํฯ

๕๘๖. ทฺวยํ อติวิสายํฯ มหาวีริยํ โอสธํ มโหสธํฯ ‘‘ลสุเณ ติวิสายญฺจ, สุณฺฐิยมฺปิ มโหสธ’’นฺติ รุทฺโท ฯ อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสา, วิสา, อรุณา, สิงฺคีปิฯ

‘‘อรุโณ กิญฺจิรตฺตกฺเก, สญฺฌาราเค อนูรุเก;

นิสทฺเท กปิเล กุฏฺเฐ, ทพฺเพว วาจฺจลิงฺคิโก’’ฯ

‘‘อรุณาติวิสาสามา, มญฺชฎฺฐาติวุตาสุ จ;

อุสีเรติวิสายญฺจ, สิงฺคิมคฺคุรวลฺลภา’’ติฯ

ทฺวยํ โสมราชิยํฯ วก อาทาเน, อโจ, โสมสมตาย การิตา วลฺลิกา โสมวลฺลิกา, สกตฺเถ โก, กณฺหผลา, ปูติผลาปิฯ

ทฺวยํ ทารุหลิทฺทารุกฺเขฯ ทร วิทารเณ, โพ, รสฺส โพ, ทาพฺพี, ทีฆาทิ, นทาทิฯ หลิทฺทวณฺณทารุตาย ทารุหลิทฺทา, หลิทฺทาปิฯ ทฺวยํ พิฬงฺเคฯ องฺค, รงฺค, ลงฺค, คตฺยตฺถา ทณฺฑกา ธาตู, อ, ฬตฺตํ, พิฬงฺคํฯ จิตฺรานิ ตณฺฑุลานิ ยสฺสา, ตณฺฑุโล, กิมิสตฺตุปิฯ

๕๘๗. ทฺวยํ สมนฺตทุทฺธายํ, นุห อุคฺคิรเณ, นทาทิ, มหนฺตํ นามมสฺสฯ สีหุณฺโฑ, วชิรทุโม, คุฬาปิฯ ทฺวยํ ทกฺขายํฯ มุทุคุณโยคา มุทฺทิกา, มธุรโส สาทุ, เตน วุตฺตํ เวชฺชคนฺเถ ‘‘สาทุ ลวณติตฺตมฺพิลกฎุกสายกา’’อิติ, ตํโยคา มธุรสาฯ โคตฺถนี, ทกฺขาปิฯ ติกํ ยฎฺฐิมธุกายํฯ มธุรสตาย มธุกํ, อุปมาเน โกฯ ทณฺฑาการตฺตา ยฎฺฐิ จ สา มธุรสตฺตา มธุกา เจติ ยฎฺฐิมธุกาฯ มธุรสภาเว ติฎฺฐตีติ มธุลฎฺฐิกา, รสฺส โล, สกตฺเถ โก จฯ ‘‘มธุยฎฺฐิกา’’ติปิ ปาโฐ, วุตฺตญฺจ ‘‘มธุกํ กฺลีตกํ ยฎฺฐิ-มธุกํ มธุยฎฺฐิกา’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๙]ฯ

๕๘๘. ทฺวยํ วาติงฺคเณฯ วาตหรตฺเตน คณียเตติ วาติงฺคโณ, ภณฺฑ ปริภาสเน, ณฺวุ, นทาทิฯ ฎการกรเณ ภณฺฎากีปิ, พฺรหติยมฺปิ อยํฯ

‘‘วาติงฺคโณ ตุ วาตฺตากุ,

วาตฺตาโก สากเวฬุ จ;

ภณฺฑากี ราชกุมฺภณฺโฑ,

วาตฺตากี ทุปฺปหาสินี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๑๔]ฯ

รภโสฯ ทฺวยํ พฺรหติยํฯ วาตฺตํ นิรามยํ กโรตีติ วาตฺตากี, วาติงฺคเณปิฯ พฺรห วุตฺติยํ, โต, นทาทิฯ

ทฺวยํ โครกฺขตณฺฑุเล, วุตฺตญฺจ ตนฺตนฺตเร ‘‘คงฺเครุกี นาคพลา, ตถา โครกฺขตณฺฑุลา’’ติฯ นาคสฺส พลมิว พลเมติสฺสา โรคหรณตฺตา นาคพลา, ฌส หึสตฺโถ, อฯ ทฺวยํ อคฺคิสิขายํฯ นงฺคลสทิสมูลตาย ลางฺคลี, นสฺส โล, ทีโฆ จฯ ‘‘นงฺคลี’’ติปิ ปาโฐ, สรทกาเล สญฺชาตตฺตา สารทีฯ

๕๘๙. ติกํ กทลิยํฯ รมนฺติ ยสฺสํ รมฺภา, โภฯ กท มารเณ, อโล, นทาทิฯ มุจ โมจเน, โณฯ ทฺวยํ กปฺปาสิยํ , ยสฺสา ผลํ กปฺปาสํ กโรติ โลกานมุปการนฺติ กปฺปาสี, กโรติสฺมา ปาโส, นทาทิฯ วท เถริเย, อโร, สมุทฺทนฺตาปิฯ

สมุทฺทนฺตา ตุ กปฺปาสี, สิกฺกาทุราลภาสุ จ;

กปฺปาสี วนสมฺภวา เจ, ภารทฺวาชีติ วุจฺจติฯ

ทฺวยํ ปณฺณลตายํฯ นาคโลเก ชาตา ลตา นาคลตาฯ ตมฺพวณฺณํ ลาตีติ ตมฺพูลี, อสฺสู, นทาทิฯ ตมฺพูลสฺส อยํ วา ตมฺพูลีฯ ตมฺพูลวลฺลี, นาควลฺลีปิ, ตมฺพูลํ นาม ผลปตฺตจุณฺณาทิโยคสมูหานํ นามํ, ตทตฺถา วลฺลี ตมฺพูลวลฺลี, นาคโลกสฺส วลฺลีฯ ทฺวยํ ธาตกิยํ, อยํ ตมฺพปุปฺผี, มชฺโชปยุตฺตาฯ ปุปฺผา สุคนฺธิกา ธาตกิจฺเจว ขฺยาตาฯ อคฺคิชาลสมานปุปฺผตาย อคฺคิชาลาฯ อติสยํ ฐิติํ กโรตีติ ธาตกี, นทาทิฯ

๕๙๐. ทฺวยํ สุกฺกติวุตายํฯ ติสฺโส วุตา ตจราชิโย ยสฺสา ติวุตาฯ ติสฺโส ปุฎา ตจราชิโย ยสฺสา ติปุฎาฯ สรลา, ติภณฺฑี, โรจนีปิ [เทวนีปิ (ก.)]ฯ ทฺวยํ กณฺหติวุตายํฯ สา ตนุกรเณ, วิเรจนกรเณน กายํ, โรคญฺจ สายตีติ สามาฯ

‘‘สามา ตุ เมจเก วุทฺธ-ทารเก หริเต นทิ;

ติกณฺหติวุตา คุนฺทา, สาริวายมินีสุ เจ’’ติฯ –

รภโส, กล สงฺขฺยาเน, กร กรเณ วา, อ, กาฬาฯ ถี กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลีโยชนวลฺลิสุฯ มสูรวิทลา, อทฺธจนฺทา, กาฬเมสิกาปิฯ

ทฺวยํ กุกฺกุฎสิงฺคายํฯ สิงฺคสทิสปุปฺผตาย สิงฺคี, กุฬีรสิงฺคี, วกฺกงฺคีปิฯ ทฺวยํ เรณุกาเขฺย คนฺธทพฺเพ, อยํ เรณุเกตฺเยว วาณิชาทีนํ ขฺยาตาฯ อสฺสา จ มรีจากติ ผลํฯ เรณุ คติสทฺเทสุ, ณุ, กปิลา วุตฺตาฯ ทฺวิชา, หเรณู, โกนฺตี, ภสฺมคนฺธนีปิฯ ‘‘หเรณุ โส กลาเยปิ, เรณุกายํ ถิยํ ภเว’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๒๐] รุทฺโทฯ

๕๙๑. ทฺวยํ ผาลเกฯ หิรีนามิกาย เทวธีตาย สรีรโต สญฺชาตตฺตา หิริเวรํฯ วาเรตีติ วารํ, วารินามกตฺตา วา วารํ, ลตฺเต วาลํฯ อุทีฌํฯ เกสมฺพุนามมฺปิ, อุทีจีเทเส ภวํ อุทีฌํ, เกสสฺส อมฺพุโน จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานฺยสฺสาติ เกสมฺพุนามํฯ ทฺวยํ พิมฺพิกายํฯ รตฺตํ ปกฺกผลมสฺสาฯ โอฎฺฐวณฺณสมานผลตาย พิมฺพิกา, อสฺสา เอว หิ ผเลโนฏฺโฐ อุปมียเตฯ ตุณฺฑิเกรี, ปิลุปณฺณีปิฯ

ทฺวยํ เสเลยฺเย, ตญฺจ ปาสาณภวํ สุคนฺธรสทพฺพํ เสลชนฺติ ขฺยาตํฯ สิลายํ ปาสาเณ ภวํ เสเลยฺยํ, เณยฺโยฯ อสฺมโน, อสฺมสฺส วา ปุปฺผํ อสฺมปุปฺผํ, กาฬานุสาริยมฺปิฯ ทฺวยํ เอลายํ ‘‘ผาลา’’ติ ขฺยาตายํฯ อิล คมเน, อ, อิสฺเสฯ พหโว อตฺเถ ลาตีติ พหุลา, พหุโรเค วา ลุนาตีติ พหุลา, จนฺทวาลาปิฯ

๕๙๒. ทฺวยํ ‘‘กุฎฺฐ’’อิติ ขฺยาเต สุคนฺธทพฺเพฯ กุฎ เจทเน, โฐฯ กุยํ ปถวิยํ ติฎฺฐตีติ วา กุฎฺฐํฯ พฺยาธินามกตฺตา พฺยาธิ, ตถา จ ‘‘โกเวรํ ภาสุรํ กุฎฺฐํ, ปาริภาพฺยํ คทาหฺวย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๒๖] รภโสฯ ปากลํ, อุปฺปลมฺปิฯ ทฺวยํ เกวตฺตีมุตฺถเกฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปริเปลวํ ปฺลวํ วนฺยํ, ตํ กุฎนฺนฎสญฺญกํ;

ชายเต มณฺฑูกาการํ, เสวาลทลสญฺจเย’’ติฯ

วเน ปานีเย ชาตํ วาเนยฺยํ, เณยฺโย, เกวตฺตีมุตฺถเก ปณฺโฑ, โสณโกโส กุฎนฺนโฎฯ กุฎ เฉทเน, นฎ อวพนฺธเน, นฎ นฎฺฎเน วา, กุฎนฺนฎนฺติ สมุทิตนามํฯ นิคฺคหีตาคโมฯ ทาสปุรมฺปิฯ

ผลปากนฺตลตาทิ ชาติมตฺตเมว โอสธิ นาม, น ตุ ติผลกกฺโกลาทิ, อิปจฺจ โย, พหุวจนนฺตุ อตฺถพหุลตฺตา เอว, เอกวจนนฺโตปิ ทิสฺสเต, โอสธิ อิตฺถิยเมวฯ โอสธํ สพฺพมชาติยํฯ ผลปากนฺตตฺตา ชาติโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ โรคาปนยนกรํ, ตโทสธมุจฺจเตฯ โอสธิชาติสมฺพนฺธิทพฺพมฺปิ ชาติวตฺติจฺฉายํ โรคปหีนกฺริยาเหตุตฺตา โอสธสทฺทวาจฺจนฺติ ปฎิปาทนตฺถํ สพฺพคฺคหณํฯ โอสธสทฺท โต ชาติยํ โณฯ เกจิ ปน ‘‘โอสธิชาติมตฺตโมสธํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปาฐมวตฺวา ‘‘โอสธิชาติมตฺตํ เภสชฺชํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปฐนฺติฯ ตมิธ โอสธิโอสธสทฺทานเมว เอกเทสวิกติวเสน วุตฺตานํ สํสยาปคมนตฺถํ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, อมรโกเสปิ วุตฺตํ ‘‘โอสโธฺย ชาติมตฺเตสุ, อชาตฺยํ สพฺพโมสธ’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๓๕]ฯ ตตฺถ สกวาทีปกฺเข เอโก มกาโร อาคมวเสน วุตฺโตฯ

๕๙๓. มูลาทิกํ ทสวิธํ สากนฺติ มตํ, สกฺโกติ เยนาติ กตฺวาฯ ตตฺร มูลํ มูลกาทีนํ, ปตฺตํ พากุจาทีนํ, กลีรํ วํสาทีนํ, อคฺคํ เวตฺตาทีนํ, กนฺทํ นีลุปฺปลาทีนํ, มิญฺชํ ตาลาทีนํ, ผลํ กุมฺภณฺฑาทีนํ, ตโจ มาตุลุงฺคาทีนํ, ปุปฺผํ วงฺคสุเสนาทีนํ, ฉตฺตํ อหิฉตฺตาทีนํฯ

๕๙๔. ทฺวยํ เอฬคเลฯ ปกาเรน ททฺทุํ ปุนาตีติ ปปุนฺนาโฎฯ ปุ ปวเน, กิยาทิ, อโฎ, นิคฺคหีตาคโมฯ เอฬคํ ททฺทุํ ลุนาตีติ เอฬคโลฯ ททฺทุโฆ, จกฺกมทฺทโก, อุรณาโขฺยปิ, ททฺทุํ หนฺตีติ ททฺทุโฆ, หนสฺส โฆฯ จกฺกาการตาย จกฺกํ, ททฺทุ, ตํ มทฺทยตีติ จกฺกมทฺทโกฯ อุรณาโขฺย เมสาโขฺยฯ มาริสากติอปฺปปตฺตโก ภูมิลคฺคปตฺโต ตณฺฑุเลยฺโย อปฺปมาริโส จ นาม, ตณฺฑุลโต ชายตีติ ตณฺฑุเลยฺโย, เณยฺโยฯ อปฺปปตฺตตาย อปฺโป จ โส มาริสากติตฺตา มาริโส เจติ อปฺปมาริโสฯ

ทฺวยํ ชีวนฺติยํ, อยํ รตฺตงฺคมาริสากติ, ชีวโต อนฺโต, นทาทิฯ อิตรโต ยุ, นทาทิฯ ชีวา, ชีวนียา, มธุปิฯ ‘‘เหํ นุ นฺเว นี’’ฯ ทฺวยํ ชีวเก, อยํ อฎฺฐวคฺคปวิฏฺโฐฯ อเนเนว นาเมน วาณิชานํ ปสิทฺโธฯ มธุรสตาย มธุรโก, ชีวาเปตีติ ชีวโก, ณฺวุฯ

‘‘ชีวโก สิงฺคโก เสโก, ทีฆายุ กุจฺจสีสโก;

รสฺสงฺโค มธุโร สาทุ, ปาณโก จิรชีวินี’’ติฯ

ตนฺตนฺตรํ [อมรโกสุคฺฆาฎนฎีกายมฺปิ อปราทฺธํ จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ

๕๙๕. ทฺวยํ ลสุเณฯ ยสฺส มูลํ เสตวณฺณํฯ ปลณฺฑุกนฺทโต มหนฺตกนฺทตาย มหากนฺโทฯ อมฺพิเลเนเกน รเสน อูนตาย ลสุณํ, ลตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ณตฺตญฺจ, ลส กนฺติยํ วา, ยุ, อสฺสุ, ณตฺตํฯ มโหสธํ, อริฎฺฐํ, รโสโนปิฯ ทฺวยํ รตฺตมูเล, หริเต จฯ ปลฑิ คนฺธเน, อุ, สุนฺทโร กนฺโท ยสฺส สุกนฺทโกฯ กฺรณสฺวนนีฯ

ทฺวยํ ปโฎเลฯ ปฎ คมเน, โอโล, ปฎุํ รสํ ลาตีติ วา ปโฎโล, อุสฺโส, ติตฺตรสตาย ติตฺตโกฯ สกตฺเถ โกฯ กุลกํ, ปฎุปิฯ ทฺวยํ ‘‘ภิงฺคราช’’อิติ ขฺยาเต เกสรญฺชเนฯ ภิงฺโค วุจฺจติ ภมโร, ตพฺพณฺณํ กตฺวา เตสํ รญฺเชตีติ ภิงฺคราโชฯ มุจ โมจเน, อโว, อุสฺสา, มากฺกโวฯ

๕๙๖. ทฺวยํ ปุนนฺนวายํ, วุทฺโธปิ ปุน นโว ภวติ ยาย โยคิตายาติ ปุนนฺนวาฯ โสถํ หนฺตีติ โสถฆาตํ, หนสฺส ฆาโตฯ ทฺวยํ อนูปเช สาเกฯ ตุท พฺยถเน, ภาเว โตฯ วิคตํ ตุนฺนเมตสฺส ขาทเน วิตุนฺนํฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, โต, อนฺนาเทโส, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ การเวลฺลเกฯ ติตฺตรสตาย กุจฺฉิตากาเรน ลมฺพตีติ การเวลฺโลฯ อุสฺสาตฺตํ, รตฺตํ, อิลฺโล, กุปุพฺโพ ลวิ อวสํสเนฯ สสุ หึสายํ, อโว, นทาทิ, อสฺสุฯ ‘‘เห ขา เล-ขฺยา’’ฯ ติกํ ลาพุยํฯ ตุมฺพ อทเน, ตุมฺพติ หึสติ ปิตฺตนฺติ ตุมฺพี, นทาทิฯ นปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อุ, มโลโป, นสฺส อตฺตํ, อลาพุ, ปาณินิยานํ [อุณาทิ ๑.๘๗], อาปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อาลาพุฯ กาตนฺติกานํ, จนฺทานญฺเจวํ, อสฺมากนฺตุ รสฺสํ กตฺวา อลาพุ, อโลเป ลาพุ, อเภโทปจาเรน ตีณิปิ ผเลปิ อิตฺถิลิงฺคานิ, สาสทฺโท อิตฺถิ ลิงฺคตฺถโชตโกฯ

๕๙๗. ทฺวยํ สมฺปุเสฯ อิรํ วาริํ ลาติ ตพฺพาหุลฺยโตติ เอฬาลุกํฯ ‘‘อิรา วาริสุรา ภูมิ-ภารตีสุ ปยุชฺชเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ถิยํ, อุ, สกตฺเถ โกฯ กุก อาทาเน, อโร, นทาทิ, อุสฺสตฺตํ, กํ วาตํ, กผญฺจ กโรตีติ กกฺกรี, อปรตฺร ผโลโปฯ กกฬิปิฯ ทฺวยํ กุมฺภณฺเฑฯ กุมฺภปฺปมาณผลตาย กุมฺภณฺโฑ, อญฺญตฺเถ ณฺโฑ, กุมฺโภ วิย เฑตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, พินฺทาคโม, กุส เฉทเน วา, อณฺโฑ, สสฺส โภ, พินฺทาคโม, กํ วาตํ อุมฺเภตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, อณฺโฑฯ วลฺล สํวรเณ, อิโภ, มหาผลตาย สพฺพาสํ วลฺลิชาตีนํ ภาติ ทิพฺพตีติ วา วลฺลิโภ, กกฺการูปิฯ

ทฺวยํ โครกฺขกกฺกริยํฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส วารุณี สุรา อินฺทวารุณีฯ วิเสเสน สรติ หึสติ กผปิตฺตาทโยติ วิสาลาฯ ‘‘สรเมโห กุฎฺฐหริ, วิสาลา กผปิตฺตฆา’’ติ หิ ทพฺพคุเณฯ วิสรติ วิเรจติ เอตายาติ วา วิสาลาฯ ทฺวยํ อนุปสาเกฯ วสติ ยสฺมึ ขารคุโณ วตฺถุฯ วส นิวาเส, รตฺถุ, วส หึสายํ วา, วสติ กผวาตปิตฺเตติ วตฺถุฯ วตฺถุเลยฺยโกติ สมุทิตนามํฯ ลย สายฺเย, ลยาเปติ สพฺพโทเสติ เลยฺยโก, ณฺวุ, อสฺเส, วตฺถุ จ โส เลยฺยโก จาติ วตฺถุเลยฺยโกฯ ‘‘มौํ-เหํ’’ฯ

๕๙๘. ทฺวยํ มูลเกฯ ณฺวุมฺหิ มูลโกฯ จจฺจ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อุ, อสฺสุ, มุํลาปงฯ ทฺวยํ กลมฺพุเกฯ ตมุ กงฺขายํ, ณฺวุ, พนฺโต จ, เก ชเล ลมฺพตีติ กลมฺพุโก, ณฺวุ, อสฺสุฯ อุโปทิกาปิ, อุทกํ อปคตา อุโปทิกาฯ

กาสมทฺทฌชฺฌรีมคฺควาทโย สากเภทา สากวิเสสาฯ กาสํ มทฺทตีติ กาสมทฺโทฯ กโจ, ฌชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อโร, นทาทิ, ฌชฺฌรีฯ กนกลาฯ ผํ วาตํ คณฺหาตีติ ผคฺคโว, หสฺส โว, ผคฺคโว, ‘‘ปै-เตํ-ขา’’ฯ

๕๙๙-๖๐๐. ทฺวยํ ทุพฺพายํฯ สุนฺทรํ ทลํ ปตฺตเมตสฺส มงฺคลปาเฐติ สทฺทโล, สทฺทํ มงฺคลสทฺทํ ลานฺติ ภาสนฺติ ปฐนฺติ พฺราหฺมณา เยนาติ วา สทฺทโลฯ ทุพฺพี หึสายํ, อ, อวมงฺคลํ ทุพฺพตีติ ทุพฺพา, ทุนฺนิมิตฺตาทโย วาเรนฺติ ยายาติ วาทุพฺพา, เนรุตฺโตฯ สตปพฺพิกา, ภคฺควี, อนนฺตา, รุหาปิฯ สา ทุพฺพา สิตา สุกฺกา เจ, โคโลมี นาม, โคโลมชตฺตา โคโลมีฯ สตวีริยา, คณฺฑาลี, สกุลากฺขโกปิฯ

ทฺวยํ ภทฺทมุตฺเตฯ คุ สทฺเท, โทฯ มุจ โมจเน, โต, โรคหรณตฺตา ภทฺทญฺจ ตํ มุตฺตญฺเจติ ภทฺทมุตฺตํ, ‘‘นฺวา-มฺเย-เยํ-ชี’’ฯ ทฺวยํ อุจฺฉุมฺหิฯ รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อุ, อุส ทาเห วา, อุ, สสฺส โฉ, ปุพฺพตฺร อิสฺสุ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉุ, ปุเมฯ

จตุกฺกํ วํเสฯ วี คมเน, ฬุ, ตโจว สาโร ยสฺสฯ วี คมเน, อุ, นาคโม, ณตฺตํ, วนติ สมฺภตีติ วํโสฯ วน สมฺภตฺติยํ, โส, วส นิวาเส วา, กรเณ อ, นิคฺคหีตาคโมฯ สตปพฺโพ, ยวผโล, มกฺกโร, เตชโนปิ, มกฺกโรติ ปฎิเสวติ เยน มกฺกโร, สญฺญายํ อฯ ติกํ ปพฺเพฯ ปพฺพ ปูรเณ, ปพฺพํฯ ผล วิสรเณ, อุ, ฬตฺตํฯ คนฺถ คนฺถเน, อิ, วณฺณวิกาเร คณฺฐิ, โส ปุมาฯ

อนิลทฺธุตา อนิเลน กมฺปิตา เย เวณู กีฎาทิภิ กตรนฺธตาย นทนฺติ, เต กีจกา นาม สิยุํ, จกี อามสเน, ณฺวุ, ปุพฺพาปรพฺยญฺชนานํ วิปริยโย, กีจกาฯ

๖๐๑. ทฺวยํ นเฬฯ นี นเย, อโล, ฬตฺตํ, ธม สทฺทคฺคิสํโยเคสุ, ยุ, โปฎคโลปฺยตฺรฯ ทฺวยํ กาเสฯ ปุฎํ อญฺญมญฺญํ สํสคฺคํ คจฺฉตีติ โปฎคโล, มสฺส โลฯ กาส ทิตฺติยํ, อ, อยมนิตฺถีฯ

ทฺวยํ สเรฯ ติช นิสาเน, ยุฯ สรนฺตฺยเนเนติ สโรฯ ปุเม สญฺญายํ อ, สร หึสายํ วาฯ คุนฺโทปฺยตฺรฯ พีรณสฺส เสตกุสุมสฺส ติณวิเสสสฺส มูลํ อุสีรํ นาม, วส กนฺติยํ, อุส ทาเห วา, อีโร, ปุพฺพสฺมึ วสฺสุ, อภยํ, นลทํ, เสพฺยํ, ชลาสยํ, อมณาลํ, ลามชฺชกมฺปิฯ

หริตกฺยาภยา ปณฺโฑ, อุสีเร นิพฺภเย ติสุฯ

ชลาสโย ชลาธาเร, อุสีเร ตุ ชลาสยํฯ

เสพฺยา เสวารเห สิยาฯ

๖๐๒. ติกํ กุเส, กุส เฉทเน, อ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึ สาทาเนสุ จ, อิโส, ทุ ปริตาเป, อพฺโภ, ทพฺโภ, กุโถ, ปวิตฺรมฺปิฯ

ทฺวยํ ‘‘คนฺธเขฑ’’อิติ ขฺยาเต ติเณ, วุตฺตญฺจ ‘‘ภูตินํ คนฺธเขฑญฺจ, สุคนฺธํ โคมยปฺปิย’’นฺติฯ อถ รามกปฺปูรโต โก อสฺส เภโทฯ รามกปฺปูรํ พหุปกณฺฑํ กปฺปูรสุคนฺธํฯ คนฺธเขฑนฺตุ อิกฑสมานปตฺตํ สาขาสภาวํ ภูมิลคฺคํ, อโตเยว ภูตินกมุจฺจเต, ภูมิยํ ลคฺคํ ติณํ ภูตินกํ, นตฺตํ, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ ควาทีนํ มทนีเย ติเณ, ฆส อทเน, โณ, ยุ มิสฺสเน, อโสฯ ทฺวยํ ปูครุกฺเขฯ ปูช ปูชายํ, โณ, ปูโคฯ กมุ อิจฺฉายํ, ณฺวุฯ โฆณฺฎาปิ, ‘‘โฆณฺฎา พทรปูเคสู’’ติ รุทฺโทฯ

๖๐๓. ทฺวยํ ตาเลฯ ตล ปติฎฺฐายํ, จุราทิ, อฯ วาตาทโย วิภินฺทตีติ วิเภทิกาฯ

‘‘วาตโฆ พฺรูหโน จาปิ, กิมิหา กุฎฺฐนาสโน;

รตฺตปิตฺตหโร สาทุ, ตาโล สตฺตคุโณ มโต’’ติฯ

หิ ทพฺพคุโณฯ ติณราชาปิฯ ทฺวยํ ขชฺชูริยํฯ ขชฺช ขชฺชเน, พฺยถเน จ, อูโร, นทาทิฯ สิท โมจเน, สฺเนหเน จ, อิ, สนฺท สวเน วา, อิ, อุปานฺตสฺสิ จ, สินฺทิฯ

๖๐๔. หินฺตาลาทโย สตฺต นิสฺสารตาย ติณานิ จ ตานิ มูเลน ชลปานสามญฺญโต ปาทปา เจติ ติณปาทปา วุจฺจนฺติ, ติณ อทเน, ปมาณโต ตาลโต หีโน หินฺตาโล, ปทวิปริยโย, รสฺโส จฯ นาฬิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโรฯ อญฺญตฺเถ อิโร, โกนฺโต จ, นาฬิเกโรฯ ลางฺคลีปิฯ ‘‘ลางฺคลี นาฬิเกเร จ, สิรปาณิมฺหิ ลางฺคลี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๖๘] รภโสฯ สณฺฐานโต ตาลสทิสตาย ตาฬี, ฬตฺตํ, อุปมาเน อี, ตฬ อาฆาเต วา, จุราทิ, นทาทิ, ตาฬีฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, ณฺวุ, นทาทิตฺตา อี, เกตกี, อยํ นารีฯ

อรญฺญวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๖. อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา

๖๐๕. นว ปพฺพตสฺส นามานิฯ ปพฺพ ปูรเณ, โตฯ คิร นิคฺคิรเณ, โอสธาทโย นิคฺคิรตีติ คิริ, อิฯ สิลานํ ราสิ เสโล, สิลา ปจุรา สนฺตฺยสฺมึ วา เสโล, เสล คติยํ วา, อฯ อทฺท คติมฺหิ ยาจเน จ, ภูวาทิ, อิ, อทฺท หึสายํ วา, จุราทิฯ น คจฺฉตีติ นโคฯ น จลตีติ อจโลฯ สิลานมุจฺจโย อุพฺเพโธ, ถูโป วา สิลุจฺจโยฯ สิขรโยคา สิขรี, อี, ติลกีภูโตฯ ภุํ ภูมึ ธรตีติ ภูธโร, ภุยา ธรียตีติ วา ภูธโร, พาหุเลฺยน อ, ภูธโรฯ อหาริโย, โคตฺโตปิ, เทสนฺตรํ เนตุมสกฺยตฺตา อหาริโย, ควํ ภูมึ ธารเณน ตายเต โคตฺโตฯ

ปญฺจกํ สิลายํฯ อม คติยํ, โภฯ วน, สน สมฺภตฺติยํ, ปสนติ พฺยาเปตีติ ปาสาโณ, นิปาตนา, ปส พนฺธเน วา, ยุฯ อสุ เขปเน, โม, อสฺมา, ราชาทิ, อสุ พฺยาปเน วาฯ ปล รกฺขเณ, อุปโล, อุป เทเห วา, อลปจฺจโย นิปาโตฯ สิล อุจฺเจ, อฯ สิลา, นารีฯ

๖๐๖. คิชฺฌกูฎาทโย ติกูฎนฺตา ‘‘วงฺกาที’’ติ เอตฺถ อาทินา มลยททฺทุราทโย จ นคา นควิเสสาฯ คิชฺฌา สกุณวิเสสา อสฺส กูเฎ วสนฺติ, คิชฺฌสทิสกูฎยุตฺตตาย วา คิชฺฌกูโฎฯ วิเสเสน ภาตีติ เวภาโร, อโรฯ ปุล มหตฺเต, วิเสเสน ปุลตีติ เวปุลฺโลฯ อิสโย คิลตีติ อิสิคิลิ, อิฯ อาทิจฺจคมนวิโรเธน วิรุทฺธํ ฌายตีติ วิญฺโฌฯ ปณฺฑุวณฺณตาย ปณฺฑโว , ปณฺฑ คติยํ วา, อโวฯ กุฎิลตาย วงฺโกฯ ทฺวยํ อุทยคิริมฺหิฯ อปรเสลาเปกฺขาย ปุพฺพเสโลฯ อุทยนฺตฺยสฺมา สูริยาทโยติ อุทโย, สูริยาทีนมุทยโยคโต วา อุทโยฯ

ติกํ อตฺถคิริมฺหิฯ มนฺทยติ สูริโย ยสฺมึ มนฺทโรฯ มนฺทปฺปโภ วา อรติ ยสฺมึ สูริโยติ มนฺทโร, อตฺถํ อนุปลทฺธึ คหนกฺขตฺตานํ กโรตีตฺยตฺโถ, นามธาตุการิตนฺตา อฯ ทฺวยํ หิมวติ ปพฺพเตฯ หิมปฺปจุรตาย หิมวา, หิมํ วา วมตีติ หิมวา, กฺวิ, ราชาทิปกฺเขปตฺตา สิสฺสาฯ หิมยุตฺโต อจโล หิมาจโลฯ

๖๐๗. อตฺตนิ สญฺชาตคนฺธทพฺพานํ คนฺเธหิ โลเก มทยติ, โมทยตีติ วา คนฺธมาทโน, ยุฯ เกลาโส วุตฺโตฯ วิจิตฺตกูฎยุตฺตตาย จิตฺตกูโฎฯ สุขํ ทสฺสนํ ยสฺส, ยสฺมึ วา สุทสฺสโน, กาฬวณฺณกูฎตาย กาฬกูโฎฯ ตีณิ กูฎานฺยสฺส ติกูโฎ, ฉเฬเตปิ ปพฺพตวิเสสาฯ อสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปพฺพตสฺส ปตฺโถ สโม ภูมิภาโค สานุ นาม, อสฺส วา ปพฺพตสฺส สมาย ภูมิยํ ปตฺโถ สานุ จ ภวนฺตีติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ปติฎฺฐเต อสฺมินฺติ ปตฺโถ, ฐสฺส โถฯ สน สมฺภตฺติยํ, ณุ, สมฺภชียเต เสวียเตติ สานุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ

๖๐๘. ติกํ สิงฺคสฺส นามํฯ กุฎ ทาเห, กมฺมนิ โณ, วากาเรน กูฎมฺปิฯ สิขํ รุหตีติ สิขรํฯ เนรุตฺโตฯ สิขํ คจฺฉตีติ สิงฺคํ, อิงฺค คมนตฺโถ, ขโลโปฯ ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ ปปตนฎฺฐานสฺส นามํฯ ปปตนฺตฺยสฺมา, โณฯ ปต อโธคมเน, ปปาโตฯ ตฎ สมุสฺสเย, ตโฎฯ

ทฺวยํ ปพฺพตนิตมฺเพฯ นิตมฺโพ ชฆเนปิ, กฎ วสฺสาวรเณสุ, ณฺวุฯ ปพฺพเต ปาสาณาทีสุ อมฺพุโน ชลสฺส ปสโว ปสวนํ นิชฺฌโร นาม, นิสฺสรณํ นิชฺฌโร, สสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํฯ ฌโรปิฯ

๖๐๙. ทฺวยํ กิตฺติเม อกิตฺติเม, สชเล นิชฺชเล วา กนฺทเรฯ ทร วิทารเณ, อ, อี, ทรีฯ กํ ชลวาจกมพฺยยํ, เกน ทรียเต กนฺทโร, อา, กนฺทราฯ ติกํ เทวขาตพิเลฯ นิลียนฺตฺยสฺมึ เลณํ, ลี สิเลสเน, ยุฯ คติํ หฺวยติ กุฎิลยตีติ คพฺภรํ, นิปาตนาฯ คพฺภ ธารเณ วา, อโรฯ คุหู สํวรเณ, อ, คุหาฯ

ทฺวยํ สิลามยโปกฺขรณิยํฯ โสฑิ คพฺเภ, อีฯ โสณ วณฺณคติสงฺฆาเตสุ วา, โฑ, อีฯ ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ คพฺภรเทเส ลตาปลฺลวติณาทีหิ ปิหิโตทเร คพฺภเรฯ กุญฺช อพฺยตฺตสทฺเท, กรเณ, โณ, นิกุญฺชํ นิปุพฺโพฯ ทฺวยํปฺยนิตฺถิยํฯ นิกุญฺชวจนํ ปกุญฺชาทินิวตฺตนตฺถํฯ

๖๑๐. เสลสฺส ปพฺพตสฺส อุทฺธํภูมิ อธิจฺจกา นามฯ เสลสฺสาโธภาคาสนฺนภูมิ อุปจฺจกา นามฯ อตฺร เตหิ อุปาทิสทฺเทหิ จฺจโก ยทาทินา [ปาณินิ ๕.๒.๓๔]ฯ

มูลปพฺพตสฺสนฺเต ปริวาเรตฺวา ฐิตา ขุทฺทปพฺพตา ปาทา นามฯ ตตฺร ปาทาทิทฺวยํฯ ปชฺชเต คมฺยเตติ, โณฯ เสลสฺส อุปนฺโต สมีเป ปพฺพโต อุปนฺตเสโลฯ

เคริกมโนสิลาหริตาลกฎฺฐินฺยาทิโกสพฺโพ เอว สิลาวิกาโร ‘‘ธาตู’’ตฺยุตฺโต, ธร ธารเณ, ตุ, ธาตุฯ

เสลวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๖๑๑. ติกํ สีเหฯ เกสโร ชฎา, ตํโยคา, อี, เกสรีฯ มิเค หึสตีติ สีโห, นิปาตนา วณฺณวิปริยโย, มิเค หนฺตุํ สํวิชฺชมานา อีหา อสฺสาติ วา สีโห, สหตีติ วา สีโหฯ ปญฺจสฺโส, หริปิฯ มุขมิว จรณาปฺยสฺส กริกุมฺภทารณสมตฺถาติ เตหิ สห ปญฺจสฺสานิ ยสฺสฯ หรติ มิเคติ หริ, อิฯ มหากุกฺกุรปฺปมาโณ กุกฺกุรากติ กณฺหเลขาจิตฺตสรีโร โคมนุสฺสาทิหึสกฺขโม รสฺสมุโข ตรจฺโฉ นาม, โส ‘‘สุนขพฺยคฺโฆ’’ติ วุจฺจติฯ ตร ตรเณ, โฉ, มิเค อทตีติ มิคาทโน, นนฺทาทีหิ ยุฯ

ทฺวยํ พฺยคฺเฆฯ วินิหนฺตฺวา อาฆายตีติ พฺยคฺโฆ, ฆา คนฺโธปาทาเน, พฺยคฺโฆ ทีปินิปิฯ ปุํ ปุมาโน ทาเลตีติ ปุณฺฑรีโก, ทล วิทารเณ, ณฺวุฯ ทสฺส โฑ, ลสฺส โร, อสฺสี, ปุณฺฑรีโกฯ

‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, สิตจฺฉตฺเร จ เภสชฺเช;

โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ วคฺโฆปิฯ ทีปินิวิสเย สทฺทูโล อีริโต, สรตีติ สทฺทูโล, อูโล, โท จนฺโต, สทฺเทน อุลติ คจฺฉตีติ วา สทฺทูโลฯ ทีปํ ตจฺจมฺมํ, ตํโยคา ทีปี, ตสฺมึ ทีปินิฯ

๖๑๒. ปญฺจกํ อจฺเฉฯ อสุ เขปเน, โฉฯ อิจ ถุติยํ, อ, อิกฺโกฯ ภลฺลุโกปิ, ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, ณฺวุ, อสฺสุ, อีส คติหึสาทาเนสุ, โส, รสฺสาทิฯ อปจฺจเย อิโสฯ

ทฺวยํ โรหิเตฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิโส, โลหิโต จ, ปุพฺพตฺร ตสฺส โสฯ ติกํ โคกณฺเณฯ ควสฺส กณฺโณ วิย ยสฺส กณฺโณติ โคกณฺโณฯ คณยุตฺตตาย คณี จ โส กณฺฎกสทิสสิงฺคตาย กณฺฎโก เจติ คณิกณฺฎโก, สมุทิตนามมฺปิ วทนฺติฯ คณิ จ กณฺฎโก จ คณิกณฺฎกาติ ทฺเว นามานิปิ ทฎฺฐพฺพานิ, เตเนว หิ ‘‘คณิกณฺฎกา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ

๖๑๓-๖๑๔. จตุกฺกํ ขคฺเคฯ สิงฺคญฺจ ขคฺคาขฺยํ, ตํโยคา ขคฺโคฯ ‘‘ขคฺโค คณฺฑกสิงฺคาสิ-วุทฺธเภเทสุ คณฺฑเก’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๕.๔] หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ขคฺคสทิสํ วิสาณมสฺส สณฺฐานโตติ ขคฺควิสาโณ, โณฯ เอตฺถ ขคฺคสทฺโท อสิปริยาโยฯ ปลาสมทตีติ ปลาสาโทฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, ณฺวุ, คณฺฑโกฯ

พฺยคฺฆาทิโก สพฺโพปิ มิคเภโท ‘‘วาฬมิโค, สาปโท’’ติ โจจฺจเตฯ พฺยคฺฆสฺสาติสเยน มนุสฺสาทีนํ หึสนโต ทุฎฺฐตา ปากฎาติ ตปฺปมุขตา วุตฺตาฯ วล สํวรเณ, วลนฺตฺยตฺตานมสฺมาติ วาโฬ, โณ, วาโฬ จ โส มิโค เจติ วาฬมิโค, ทุฎฺฐมิโคตฺยตฺโถฯ ‘‘พฺยคฺโฆ ตํ ขาทตู’’ตฺยาทินา สปนฺติ เยนาติ สาปโท, สป อกฺโกเส, โท, ทีฆาทิฯ

ปฺลวงฺคนฺตํ มกฺกเฎฯ ปฺลโว คติเภโท, เตน คจฺฉตีติ ปฺลวงฺคโม, ปฺลวงฺโค จฯ มร ปาณจาเค, อโฎ, โก จนฺโต, มกฺกโฎฯ นโร อิว วานโร, วาสทฺโท อิวตฺเถ, นามานํ ยุตฺตตฺถตฺตา สมาโสฯ สาขายํ ปสุโต มิโค สาขามิโคฯ คตฺยตฺถตาย กฺริยาย ปโยคาฯ กปิ จลเน, อิ, กปิฯ วลี สิถิลํ จมฺมํ มุเข อสฺส วลีมุโขฯ กิโส, วโนโกปิ, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ กิโส, อุสฺสิฯ วนโมกมาสโย อสฺส วโนโกฯ โส มกฺกโฎ เจ กณฺหตุณฺโฑ กาฬมุโข สิยา, ตทา ‘‘โคนงฺคโล’’ติ มโต, คุนฺนํ นงฺคลสทิสตาย โคนงฺคโลฯ

๖๑๕. ปชฺชทฺธํ สิงฺคาลสฺส นามํฯ สร คติหึสาจินฺตาสุ, อโลฯ สรติสฺส สิงฺโคฯ ชมุ อทเน, ณฺวุ, โพ จนฺโต, อสฺสุฯ กุส อกฺโกเส, ตุ, ถุ วาฯ เภรวยุตฺตตาย เภรโว, ‘‘เภ’’อิติ รวตีติ วา เภรโวฯ สมุ อุปสเม, อิโว, สิวา, นารี, สิ เสวายํ วา, โวฯ มิคธุตฺโต, วญฺจโกปิ, มิเคสุ วนปสูสุ ธุตฺโตฯ พฺราหฺมณํ วญฺเจตีติ วญฺจโกฯ

ติกํ พิฬาเรฯ พิล เภทเน, อโร, ฬตฺตํฯ พพฺพ คติยํ, อุฯ มช สุทฺธิยํ, อาโร, นิคฺคหีตาคโมฯ โอตุ, อาขุภุโชปิฯ ทฺวยํ โกเก, อยํ กุกฺกุรปฺปมาโณ กปิโล หริโณฯ กุก, วก อาทาเนฯ อีหามิโคปิ, มิเค อีหติ กงฺขตีติ, กมฺมนิ โณฯ

๖๑๖. ทฺวยํ มหึเสฯ มหิยํ เสตีติ มหึโส, รสฺโส, นิคฺคหีตาคโม จฯ ลล อิจฺฉายํ, อุทกํ ลลตีติ ลุลาโย, นิปาตนา, อโย, อสฺสุ จฯ โค วิย วชติ ชายตีติ ควโชฯ โค วิย อยตีติ ควโย, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ สเลฺลฯ สลฺล อาสุคติยํ, อ, สลฺโล, สกตฺเถ โก, สลฺลโก อตฺตโน สรีรชาเตน สเลฺลน สุนขํ สลติ หึสตีติ วา สลฺโล, สลฺลโก จ, อยํ สูกรสณฺฐาโน, สลากาปาโย จฯ อสฺส สลฺลสฺส โลมมฺหิ สลลํ, สลญฺจ ภเวฯ ปล, สล, ปถ คติยํ, อโล, นทาทิตฺเต สลลี, ถิตฺตาภาเว สลลํ, อมฺหิ สลํฯ

๖๑๗. ปญฺจกํ มิเค, หรนฺตฺยเนน หริโณ, หร หรเณ ยุฯ ณตฺตมิตฺตญฺจฯ มร ปาณจาเค, อ, รสฺส โค, อิตฺตญฺจฯ เสน สุนเขน รงฺคติ คจฺฉติ ปลายตีติ สารงฺโคฯ ทีฆาทิ, มโค, มิโค จ เอเต ทฺเว มิคมตฺเตปิฯ อชินสฺโสปยุชฺชมานสฺส โยนิ, เตน ภูตสฺสาชินสฺสุปฺปตฺติการณตฺตา วา อชินโยนิฯ อยมฺปิ มิคมตฺเตปิฯ กุรงฺโค, วาตายุปิฯ กุยํ ปถวิยํ รงฺคตีติ กุรงฺโคฯ วาตมยตีติ วาตายุ, อุฯ

ทฺวยํ สูกเรฯ สุนฺทรํ ผลํ กโรตีติ สูกโรฯ วุตฺตญฺจ ทพฺพคุเณ –

‘‘สฺเนหนํ พฺรูหนํ วสฺสํ, ตถา วาตสมาปหํ;

วาราหํ ปิสิตํ พาลฺยํ, โรจนํ เสทนํ ครู’’ติ [ทพฺพคุณสงฺคห ๒.๑๑-๒]ฯ

สุขํ กโรตีติ วา สูกโรฯ สุนฺทโร กโร ยสฺส วา สูกโรฯ วเร อาหนฺตีติ วราโห, วเร สติ อาหนฺตพฺโพติ วา วราโห, โกโล, ถทฺธโลโม, ภูทาโรปิฯ ทฺวยํ สเสฯ เปล คติยํ, ณฺวุฯ สส ปฺลุตคติยํ, อฯ

๖๑๘. ทฺวยํ เอณีมิเคฯ เอณิยา มิคิยา, เอณสฺส วา อปจฺจํ เอเณยฺโย, อยํ จมฺมาทีสุปิ ‘‘เอณสฺส, เอณิยา วา จมฺมาทิโก เอเณยฺโย’’ติ วจนตฺถํ กตฺวาฯ เอณิยา อิตฺถิยา ปุตฺโต มิโค เอณีมิโค, อิ คติยํ, ยุ, นทาทิ, อนทาทิตฺเต เอโณ, เอวเมเตปฺยุปฺปาทิตาฯ ทฺวยํ ปมฺปฎเกฯ ปฎ คมเน, ณฺวุ, อุปสคฺคนฺเต พินฺทาคโม จฯ ปพฺพ คติยํ, ณฺวุ, พินฺทาคโม, พโลโป จฯ

ทฺวยํ วาตมิเคฯ คมเนน วาตสโม มิโค วาตมิโคฯ จลติสฺมา ยุ, นทาทิฯ ติกํ มูสิเกฯ มุส เถยฺเย, ณฺวุ, อิตฺตญฺจฯ อาปุพฺโพ ขนุ อวทารเณ, อุ, นโลโปฯ อุนฺท ปสวนกฺเลทเนสุ, อูโรฯ

๖๑๙. จมราทโย , สรภาทโย จ มิคนฺตรา มิควิเสสาฯ จมโร อุตฺตราปเถ ขฺยาโต, ยสฺส ปุจฺฉํ จามรํ, จมุ อทเน, อโร, จมโร, ถิยํ จมรีฯ ปสโท จิตฺตโลมี, ปส พนฺธเน, อโทฯ กุยํ รงฺคตีติ กุรุงฺโค, อสฺสุ, อุตฺตาภาเว กุรงฺโคฯ สพฺเพสมฺปิ มิคานํ มาตุฎฺฐาเน ติฎฺฐตีติ มิคมาตุกา, อุปมาเน โกฯ รุ สทฺเท, รุฯ รุณํ กโรตีติ รงฺกุ, อุ, ณสฺส โลโป รการสฺส, อุสฺส จฯ อตฺตานํ นีจํ กโรตีติ นีโกฯ สรติสฺมา อโภ, สรโภฯ อฎฺฐาปโท อุทฺธํนยโน สีหสฺสาปิ หนฺตา, ตสฺส จ ปาทจตุกฺกํ อุทฺธํ ภวตีติฯ

๖๒๐. ปิยกาทโย ตโย, อาทินา กนฺทลีจีนสมูรุอาทโย จ จมฺมโยนโย, เตน ภูตสฺส จมฺมสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา, เอเต จ จิตฺรตนุรุหาทโย กมฺโพชาทิมฺหิ, อุตฺตราปเถ จ ชายนฺติ, ตตฺเรว สนามขฺยาตาฯ ยถา มิคสทฺโท วนฺยปสุสามญฺเญ, วิเสเส จ กุรงฺคาเขฺย วตฺตติ, ยถา จ โลหสทฺโท สุวณฺณาทิเก เตชสสามญฺเญ, วิเสเส จ, ตถา จมฺมโยนิอชินโยนิสทฺทาปิ มิคสามญฺเญ, มิควิเสเส เจติ ตถา วุตฺตาฯ

ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺวุ, อิยาเทโสฯ อูรุมฺหิ อติสยจมฺมยุตฺตตาย จมูรุ, เอกสฺส มสฺส โลโปฯ กทิ อวฺหาเน, อโล, อี, กทลี จ โส มิโค เจติ กทลีมิโคฯ

สีหาทโย ยถาวุตฺตา, อวุตฺตา จ สพฺเพ จตุปฺปทา สตฺตา ‘‘มิคา, ปสโว’’ติ โจจฺจนฺเตฯ ปสวนฺตีติ ปสโว, สุ อภิสเว, ปส พนฺธเน วา, อุฯ

๖๒๑. จตุกฺกํ ลูตายํฯ ลู เฉทเน, โต, ลูตา, สกตฺเถ อิโก, ลูติกา, ทฺเว นาริยํฯ อุณฺณาปาโย ตนฺตุ อุณฺณา, สา นาภิยํ อสฺส อุณฺณนาภิ, รสฺโสฯ มกฺกโฎ วิย สาขายํ อตฺตโน ตนฺตุมฺหิ คจฺฉตีติ มกฺกฎโกฯ

ทฺวยํ โคมยชวิจฺฉิเกฯ วิจฺฉ คมเน, ณฺวุ, วิจฺฉิโก, สตปทิยมฺปิ, อาฬํ วิจฺฉิกนงฺคุลํ, ตํโยคา อาฬิฯ ทฺวยํ ฆรโคธายํฯ สรติสฺมา อู, อโว จนฺโตฯ ฆรํ นิสฺสิตา โคธา ฆรโคฬิกา, ธสฺส โฬ, สกตฺเถ โกฯ

๖๒๒. ทฺวยํ โคธายํฯ คุธ โรเส, อ, โคธา, นารีฯ กุณฺฑ ทาเห, อ, กุณฺโฑฯ ทฺวยํ รตฺตปายํฯ กณฺณสฺส ชลูกา รตฺตปา กณฺณชลูกาฯ สตํ ปทา ยสฺสา สตปที, ปทสทฺโท ปาทตฺโถฯ

ทฺวยํ กลนฺทเกฯ กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, กนฺทตีติ กลนฺทโก, ลมชฺโฌ, ณฺวุฯ กาฬวณฺณตาย กาฬกา, นาริยํฯ ทฺวยํ นกุเล, นตฺถิ กุลํ เอตสฺส สปฺเปสุ นกุโล, อริสปฺโปปิฯ นกฺก นาสเน วา, อุโล, กโลโป, สปฺเป นาเสตีติ นกุโลฯ มงฺค คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโสฯ

๖๒๓. ทฺวยํ กกณฺฎเกฯ กุจฺฉิโต กณฺฎโก อสฺส, อุสฺสตฺตํฯ สรติ ธาวตีติ สรโฎ, อโฎฯ

จตุกฺกํ กีเฎฯ กีฎ พนฺธเน, อ, กีฎ คมเน วา, ทีฆาทิฯ ปุล มหตฺเถ, อโว, ฬตฺตํฯ กุจฺฉิตํ อมติ คจฺฉตีติ กิมิ, อิ, อสฺสิตฺตํฯ ปกาเรน อนตีติ ปาณโก, ณฺวุ, ณตฺตํฯ

ทฺวยํ กณฺฎโลมกีเฎฯ อุจฺจํ ฐานํ อาลิงฺคตีติ อุจฺจาลิงฺโคฯ พหุโลมยุตฺโต ปาณโก โลมสปาณโกฯ

๖๒๔-๖๒๕. สาทฺธปชฺเชน สกุณสฺส นามานิฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ วิหงฺโค, วิหงฺคโม จ, อากาสปริยาโย เจตฺถ วิหสทฺโท, เวหาสสฺส วา วิหาเทโสฯ ปกฺขยุตฺตตาย ปกฺขีฯ เขน, ขสฺมึ วา คจฺฉตีติ ขโคฯ อณฺฑโต ชาโตฯ สกฺโกติ อุทฺธํ คนฺตุนฺติ สกุโณ, สกุนฺโต, สกุณี จ, สก สตฺติยํ, อุโณ, อุนฺโต, อุณี จฯ ปตนฺโต เฑนฺโต, ปตฺเตน วา คจฺฉตีติ ปตงฺโค, อปรตฺร ตโลโปฯ มาตุกุจฺฉิโต, อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโชฯ อุฑฺฑนาทีสุ วกฺกํ กุฎิลํ องฺคํ คีวาทิกํ เอตสฺส, วกฺเกน คมเนน องฺคตีติ วา วกฺกงฺโคฯ ปตฺเตน ยาติ, ตํ วา ยานํ เอตสฺสฯ ปตติ ปตนฺโต วิย อากาสโต โหตีติ ปตนฺโตฯ นีเฬ กุลาวเก ชายตีติ นีฬโชฯ

วฎฺฎกาทโย, โปกฺขรสาตกาทโย จ ตพฺเภทา เตสํ สกุณานํ วิเสสาฯ วฎฺฎ วฎฺฎเน, ณฺวุ, วฎฺฎกา นารีฯ มยูรปฺปมาโณ ตทากติจิตฺตปกฺโข ชีวญฺชีโว ทกฺขิณปถาทีสุ ชายเต, ‘‘ชีวชีวา’’ติ สทฺทํ กโรตีติ ชีวญฺชีโวฯ ‘‘ชีวชีโว’’ติ นิรานุนาสิกาปิฯ จนฺทิกายุตฺตรตฺติปฺปิโย ปกฺขี จโกโร, จก ปริตกฺกเน, อุโร, อุสฺโส, จงฺโกโรปิฯ ตรติสฺมา อิโร, ทฺวิตฺตมิตฺตญฺจ, ติตฺติโรฯ

๖๒๖. สล คติยํ, ณิโก, ฬตฺตํ, สาฬิกา, นารีฯ กลํ รวตีติ กรวีโก, อีโก, ลโลโปฯ กรวีโก, ยสฺส สโร ภควโต สเรน อุปมียเต, โส วุจฺจติ ‘‘กรวีโก’’ติฯ ชเวน รวินา สทิโส หํโส รวิหํโสฯ กุส สทฺเท, ถโก, ทฺวิตฺตํ, กุสสฺส สสฺส โต, กุกุตฺถโก ฯ กรณฺฑ ภาชนตฺเถ, อโว, กรณฺฑโว, ชลจโร ปกฺขีฯ พิลุ ปติตฺถมฺเภ, อ, อวาเทโส, พิลโว, ‘‘คณฺฑปฺลโว’’ติ ขฺยาโต รตฺตปกฺโข มหาปกฺขี โปกฺขรสาตโก, โปกฺขรสฺส สญฺญา ยสฺส โปกฺขรสาตโก, ญฺญสฺส โต, ทีโฆ จ, สมุทิตนามเมว วา ตสฺส, ตทา สาท อสฺสาทเน, ณฺวุ, ทสฺส โต, โปกฺขรสาตโกฯ

๖๒๗. สตฺตกํ ปกฺเขฯ ปตนฺติ อเนนาติ ปตตฺตํ, ยทาทินา โต, ทฺวิตฺตํฯ อุข คติยํ, ยุ, อุสฺเส, อสฺสุ, เปขุณํ, ณตฺตํฯ ปต คมเน, โต, ปาตโต ตายตีติ วา ปตฺตํฯ ปต คมเน, โข, ตสฺส โก, ปกฺโขฯ ปติตุํ อิจฺฉติ เยน ปิญฺฉํ, เนรุตฺโต, ปต คมเน วา, โฉ, ตโลโป, พินฺทาคโม, อสฺสิฯ ฉาทฺยเต อเนน ฉโทฯ คิร นิคฺคิรเณ, อุ, อิสฺสตฺตํ, คมุ คมเน วา, อุ, มสฺส โรฯ

ปกฺขีนํ พีเช ‘‘ออุ’’อิติ ขฺยาเต อณฺฑํ, กจฺฉปาทีนํ พีเชปิ, ‘‘อณฺฑํ ขคาทิโกเส จา’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ อฑิ อณฺฑตฺเถ, โณ, เปสิ, โกโสปิ, ปิส อวยเว, อิ, เปสิ, ‘‘เปสิยํ ปตฺตเภเท จ, โกโส ปุเมว อิจฺฉิโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๓๗] รุทฺโทฯ ทฺวยํ ปกฺขิเคเหฯ นีล วณฺเณ, อ, ฬตฺตํ, นี นเย วา, อิโลฯ กุจฺฉิตํ อณฺฑวินาสนาทิกํ ลุนาตีติ กุลาวกํ, ณฺวุฯ

๖๒๘. ทฺวยํ ครุฬานํ มาตริฯ วิโน ปกฺขิโน นมนฺติ ยํ วินตาฯ ถีปุมทฺวยํ อิตฺถิปุริสานํ ทฺวยํ มิถุนํ นาม, สงฺขฺยานสฺส สงฺเขฺยยฺยนิสฺสิตตาย อิตฺถิปุริสาเยว มิถุนํ, มิถ สงฺคเม, อุโนฯ

ฉกฺกํ ยุคฬมตฺเตฯ ยุช โยเค, อ, ยุคํ, อลปจฺจเย ยุคฬํ, ฬตฺตํ, ยุคลมฺปิฯ อุภ ปูรเณ, โณ, ทฺวนฺทาเทโส จ, ทฺวนฺทํ, ยมุ อุปรเม, ณฺวุ, อโล จ, ยมกํ, ยมลญฺจ, อปจฺจเย ยมํฯ

๖๒๙-๖๓๑. มณฺฑลนฺตํ สมูเหฯ สมฺมา, วิเสเสน จ อูหเต ปุญฺชีภูตตฺตาติ สมูโห, โณ, สมํ สห อวยเวน อูหติ ติฎฺฐตีติ วา สมูโหฯ คณ สงฺขฺยาเน, คณียติ อวยเวน สหาติ คโณฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สงฺฆาโต, หน คมเน, โณ, สห อวยเวน อุทยตีติ สมุทาโย, ทาคโม, มชฺเฌ ทีโฆฯ สญฺจิโนติ อวยวนฺติ สญฺจโย, จิ จเยฯ สห อวยเวน ทุหยตีติ สนฺโทโห, ทุห ปปูรเณฯ นิสฺเสสโต วหติ อวยวนฺติ นิวโหฯ อวยวํ กตฺวา พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ [อุจฺยเต โอโฆ อุจ สมวาเย ฆอุ นิปาตนา จสฺส โฆ (จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๓๙)]ฯ วิสนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร, อโรฯ อวยวํ สมีเป กโรตีติ นิกโรฯ เอเกกาเปกฺขาย อปฺปตฺเถน กสงฺขาตา อวยวา อายนฺติ ยสฺมึ กาโย, อถ วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, โส วิย อวยวานํ อุปฺปตฺติฎฺฐานํ กาโยติ อิธ สมูโห วุตฺโตฯ อนฺตตฺเถน ขํสงฺขาตํ อวยวํ ธาเรตีติ ขนฺโธ, ขาทติ อวยเวติ วา ขนฺโธ, อมชฺฌทีเฆ สมุทโยฯ ฆฎ ฆฎเนฯ ฆฎนํ ราสิภวนํ, ฆเฎนฺติ อสฺสํ อวยวาติ ฆฎาฯ สห อวยเวน เอตีติ สมิติ,ติฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สํหติ, หน คติยํ,ติ, นโลโปฯ รส อสฺสาทเน, อิณฯ ปุญฺช กุจฺฉายํฯ สห อวยเวน พฺยาเปตฺวา อยตีติ สมวาโยฯ ปูโค ตมฺพูเลปิฯ ชเนติ อวยเวติ ชาตํ, โตฯ กํ อตฺตานํ เทตีติ กโท, จกฺขาทิโก สรีราวยโวฯ กโท วิย กโท, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กทมฺพกํฯ วิเสเสน อูหนฺตฺยสฺมึ อวยวา พฺยูโหฯ วิตโนติ อวยเวติ วิตานํ, โณฯ คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม, คุมฺโพ, คุมฺพมฺปิฯ กลํ อวยวภาวํ ปาติ รกฺขตีติ กลาโป, ‘‘กลา โสฬสโม ภาโค’’ติ หิ วุตฺตตฺตา กลาสทฺโท ภาคตฺโถปฺยตฺถีติ ญายติฯ ชล ทิตฺติยํฯ ชลติ อวยเวนาติ ชาลํฯ อวยเวน มณฺฑตีติ มณฺฑลํ, มณฺฑ วิภูสายํ, อโลฯ

๖๓๒. สาทฺธปชฺเชน คณเภทา วุจฺจนฺเตฯ ตตฺร ชาตฺยาทีหิ สมานานํ ปาณีนํ, อปาณีนญฺจ คโณ วคฺโค นาม, ยถา ‘‘พนฺธุวคฺโค, กวคฺโค’’จฺจาทโย, วชฺช วชฺชเน, วชฺเชติ อสมานชาตฺยาทโยติ วคฺโค, โณ, ชฺชสฺส คฺโคฯ ชนฺตูนํ สมานชาติยานํ, วิชาติยานญฺจ คโณ ‘‘สงฺโฆ, สตฺโถ’’ติ โจจฺจเต, ยถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, วาณิชสตฺโถ’’จฺจาทโยฯ สํหญฺญนฺเต นิพฺพิเสเสน ญายนฺเต อวยวา ตสฺมินฺติ สงฺโฆ, โรฯ สรนฺติ วตฺตนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ สตฺโถ, โถ, รสฺส โตฯ

สชาติกานํ สมานชาติกานํ ชนฺตูนเมว คโณ กุลํ นาม, ยถา ‘‘ขตฺติยกุลํ, โคกุล’’มิจฺจาทโยฯ กุล สงฺขฺยาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อ, กุลํฯ สธมฺมีนํ สมานธมฺมานเมว ชนฺตูนํ คโณ นิกาโย นาม, ยถา ‘‘ภิกฺขุนิกาโย’’ติฯ จิ จเย, โณ, นิพฺพิเสเสน จิโนติ อวยเวติ นิกาโยฯ

สชาติยติรจฺฉานานํเยว คโณ ‘‘ยูโถ’’ตฺยุจฺจเต, โส จานิตฺถี, ยถา ‘‘หตฺถิยูโถ, มิคยูถ’’มิจฺจาทโย, ยุ มิสฺสเน, โถ, ทีฆาทิ, ยูโถ, ‘‘คโณ ปสูนํ สมโช, สมาโชญฺเญส’มุจฺจเต’’ติ [อมร ๑๕.๔๒ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ] อิธานาคตวจนมฺปิ ญาตพฺพํฯ

๖๓๓. จตุกฺกํ ครุเฬฯ กนกรุจิรตฺตา โสภโน ปณฺโณ ปกฺโข ยสฺส สุปณฺโณฯ วินภาย นาม มาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, เณยฺโยฯ ครํ วิสธรํ หนฺตีติ ครุโฬ, โณ, รนฺตสฺสุ, หสฺส จ ฬตฺตํ, วณฺณวิกาโร, ครุโฑฯ ปกฺขิสีโห, อุฬูตีโส, วชิรตุณฺโฑ, สุธาหโร, สุวณฺณปกฺโข, ภุชคาสโนปิ [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๔๒]ฯ

ปิกนฺตํ โกกิเลฯ ปเรน วิชาติเยน กาเกน โปสิโตติ ปรปุฏฺโฐ, ปุส โปสเน, โตฯ ปเรน ภโต ปุฏฺโฐ ปรภโต, ภร ธารณโปสเนสุ, โตฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, อโลฯ กุก, วก อาทาเน, อิโล, โกกิโลฯ อปิหิโต กายตีติ ปิโก, อปิ อนฺตรธาเน, วณฺณนาโส, อปิสฺสาการโลโปฯ

๖๓๔. อฎฺฐกํ โมเรฯ มุร สํวรเณ, โณฯ มย คติยํ, อูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโร, ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโคติ เนรุตฺโตฯ วรหํ สิขณฺโฑ, ตํโยคา วรหีฯ นีลา คีวา กณฺโฐ ยสฺส, ภุชงฺคภุโชปิฯ

ทฺวยํ มยูรมตฺถกสิขายํฯ สิขา อคฺคิชาลายญฺจ, ปุพฺเพ วุตฺตาฯ

๖๓๕-๖๓๖. จตุกฺกํ มยูรกลาเปฯ สิขณฺฑิโน อยํ สิขณฺโฑ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ, กรเณ อฯ โก มยูโร ลสติ เยน กลาโป, โณ, สสฺส โปฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โฉ, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ ทฺวยํ โมรสฺส ปิญฺฉฏฺเฐ อกฺขิสณฺฐาเนฯ จทิ หิลาทเน, ทิตฺติยญฺจ, ณฺวุฯ เมจโก กณฺหวณฺเณปิ วุตฺโตฯ

อฬฺยนฺตํ ภมเร, ฉ ปทานิ อสฺสฯ มธุํ วตยติ ภุญฺชเต มธุพฺพโต, วต โภชเนฯ ภม อนวฎฺฐาเน, ปุปฺผมตฺถเก ภมตีติ ภมโร, อโรฯ อร คมเน, อิ, ฬตฺตํฯ

จตุกฺกํ เคหวนกโปเตสุฯ ปาเรน สพเลน อาปตตีติ ปาราปโต, ปารวโตปิฯ กป อจฺฉาทเน, กมฺป จลเน วาฯ โอโต, ปรปกฺเข มโลโปฯ กุก อาทาเน, อโฎ, อุสฺสตฺตมสฺสุตฺตญฺจฯ ปกาเรน รวตีติ ปาเรวโฎ, รุ สทฺเท, อโฎ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, อสฺเส, ปาเรวโฎ, ปเรวโฎปิฯ

‘‘ปาราวโต จ เฉชฺโช จ, กโปโต รตฺตโลจโน;

ปาราปโต กลรโว, ปตฺตี เสโน สสาทโน’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๑๔]ฯ –

รภโสฯ

๖๓๗. ทฺวยํ คิชฺเฌฯ คิธ อภิกงฺขายํ, โย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ, ฌปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตถา ธสฺส โชฯ คิธติสฺมา อ, นิคฺคหีตาคโม, อิสฺสตฺตํ, คนฺโธฯ ติกํ เสนสามญฺเญฯ กุกฺกุฎาทีนํ กุลํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุลโล, กุล สนฺตาเน วา, อโลฯ เส คมเน, โนฯ สตฺตานํ หึสนโต พฺยคฺโฆ วิย พฺยคฺฆิ, สตฺเต นาเสตีติ นาโสฯ พฺยคฺฆิ เอว นาโสติ สมุทิตนามํฯ

สกุณคฺฆาทโย ตโย ตพฺเภทา ตสฺส เสนสฺส วิเสสาฯ สกุณํ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, สิน?ฯ อฎ คมเน, โณฯ อาโฎฯ ทพฺพิสทิสํ ตุณฺฑํ ยสฺส ทฺวิชสฺส โส ทพฺพิมุขทฺวิโชฯ ‘‘ทพฺพิมุขทฺวิโช อาโฎ นามา’’ติปฺเยโก อตฺโถ, ตทา ทฺเวเยว เสนเภทาฯ

๖๓๘. จตุกฺกํ อุลูเกฯ ‘‘อุหุ’’นฺติ สทฺทํ กโรตีติ อุหุงฺกาโรฯ ‘‘อุทฺธํ กณฺณา ยสฺส อุทฺธํกณฺโณ’’ติ สมฺปตฺเต นิรุตฺตินเยน อุลูโก [อุลภิเนตฺเตถิ ทหตฺยุลูโก, อุทฺโธโลกนา อิติ นิรุตฺตม (อมรโกสุคฺฆาฎนฎีกา ๑๕.๑๕)], อุจติ สมเวติ โกฎรนฺติ วา นิปาตนาฯ กุส อกฺโกเส, ยสฺส อมนาปตาย สทฺเทน โลกา โกสนฺติ, โส โกสิโย, โกสิตพฺโพติ กตฺวา, โกฎเร วสตีติ วา โกสิโย, เนรุตฺโต, วายสานํ กากานํ อริ สตฺตุ, สกฺกหฺวโย, ทิวานฺโธ วกฺกนาสิโก, หริเนตฺโต, ทิวาภีโต, กากภีรู, รตฺติจารีปิฯ

วายสนฺตํ กาเกฯ ‘‘กา’’อิติ สทฺทํ กายตีติ กาโกฯ ริฎฺฐํ มรณลกฺขณํ, ตทสฺส นตฺถิ อริฏฺโฐฯ ธงฺก โฆรวาสิเต, อฯ พลินา ปุฏฺโฐ ภโตฯ วย คมเน, วโย เอว วายโส, สกตฺเถ โส, สกึปโช, อตฺตโฆโส, ปรภโร, พลิภุโช, คุฬฺหเมถุโนปิฯ สกึ เอกวารํปชา ปสูติ ยสฺสฯ ‘‘กาก’’อิจฺจตฺตานํ โฆสยติฯ วิชาติยํ โกกิลํ ภรติฯ

๖๓๙. กาโก วิย อุลติ คจฺฉตีติ กาโกโฬ, ฬตฺตํฯ โทณกาโก, ททฺธกาโกปิฯ ทฺวยํ ‘‘พี-ลौํ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ ลู เฉทเน, โณ, วสฺส โป, ลาโป, ลาโวปิฯ เลฑฺฑุ วิย อกตีติ ลฎุกิกา [เลฑฺฑุกิกา (ก.)], ณฺวุฯ

ติกํ หตฺถิลิงฺคสกุเณฯ วารณสทิสตฺตา วารโณฯ หตฺถิโน ลิงฺคํ ญาปกํ โสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชตีติ หตฺถิลิงฺโคฯ หตฺถิโสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชติ, โส หตฺถิโสณฺโฑ จ วิหงฺคโม เจติ หตฺถิโสณฺฑวิหงฺคโมฯ

๖๔๐. ทฺวยํ อุกฺกุเสฯ อุจฺจํ โกสตีติ อุกฺกุโส, กุส สทฺเท, อฯ กุร สทฺเท, อโร, ถิยํ กุรรีฯ โกลฎฺฐิปกฺขิมฺหิ ‘‘อุภุต’’อิติ ขฺยาเต ปกฺขิมฺหิ กุกฺกุโหฯ โกลฎฺฐิอชฺโฌหารโก ปกฺขี โกลฎฺฐิปกฺขีฯ ‘‘กุกฺกุ’’อิติ สทฺทายตีติ กุกฺกุโห, โห, กุก อวฺหาเน วา, อุโหฯ

ติกํ สุเวฯ สุ สวเนฯ มนุสฺสสทฺทมฺปิ สุณาตีติ สุโว, อ, อุวาเทโสฯ ‘‘กี’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กีโรฯ กโรติ มนุสฺสสทฺทนฺติ วา กีโรฯ อ, อสฺสีฯ สุก คติยํ, สุนฺทรํ , สุฎฺฐุ วา มนุสฺสสทฺทํ กายตีติ สุโกฯ ทฺวยํ กุกฺกุฎมตฺเตฯ ตมฺพา จูฬา ยสฺสฯ กุกฺกุฎตีติ กุกฺกุโฎ, กุก, วก อาทาเน วา, อโฎฯ

๖๔๑. ทฺวยํ นิชฺชิเวฺหฯ นตฺถิ ชิวฺหา ยสฺส นิชฺชิโวฺหฯ ทฺวยํ โกญฺจาสกุเณฯ อิตฺถิลิงฺเคน มิถุนานํ นามานิฯ โกญฺจ โกฎิลฺยปฺปีภาเวสุ, อ, โกญฺจาฯ กนฺต เฉทเน, ยุ, นทาทิ, อสฺสุฯ กุณฺฑนีปิ, กุณฺฑ ทาเหฯ

ทฺวยํ จกฺกวาเกฯ จกฺเกน จกฺกสทฺเทน อุจฺจเต จกฺกวาโก, โณฯ วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺกมิจฺจาวฺหา ยสฺส, รถงฺคาวฺหยนามโกปิ, รถงฺคํ จกฺกํ, ตสฺส อวฺหโย รถงฺคาวฺหโย, โส นามํ อสฺส รถงฺคาวฺหยนามโก, เตน รถงฺคนาโม รถจรณสมาโน อวฺหโย โจจฺจเตฯ

ลกฺขิตลกฺขณา จาตฺร, ลกฺขโณปจริตวุตฺติยา, โคณมุขฺยาย วา วุตฺติยา ลกฺขิเตน อตฺเถน ยตฺร อตฺถนฺตรํ ลกฺขฺยเต, สา ลกฺขิตลกฺขณาฯ ยถา ‘‘รถาวยวายุโธ’’ อิจฺจตฺร รถาวยวสทฺเทน จกฺกํ ลกฺขฺยเต, น ตทากติ ตนฺนาโม จายุธวิเสโสฯ ‘‘ปนฺติรโถ’’อิจฺจตฺร ปนฺติสทฺเทน ทสกฺขรํ ฉนฺโท ลกฺขฺยเต, น ทสสทฺโท, เตหิ ตุ อายุธรถสทฺทสนฺนิเวโส ‘‘จกฺกาวยวายุโธ, ทสรโถ’’ อิติ เทววิเสโส, ราชวิเสโส จ ลกฺขฺยเต, ตถาตฺราปิ ‘‘รถงฺค’’นฺตฺยเนน รเถกเทโส ลกฺขียเต, ‘‘อวฺหายเต’’อิจฺจเนน จ ปริภาสนํ, น เตนาปิ วากสทฺโทฯ เตหิ จ อญฺญมญฺญสนฺนิเวโส จกฺกวาโกติ ปกฺขิวิเสโส ลกฺขียเตติ คุณโต สุกฺกาทีหิ เอวํคตา โคณี วุตฺติฯ

ทฺวยํ จาตเกฯ อยํ เมฆชลปายี, สร หึสายํ, สรณํ สาโร, ตํ คจฺฉตีติ สารงฺโคฯ ‘‘จาตเก หริเณ ปุเม, สารงฺโค สพเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๓.๒๓] รภโสฯ จต ยาจเน, ณฺวุ, โถกโกปิ, โถกํ กํ ชลํ อีหนียฏฺเฐน อสฺสตฺถิ โถกโกฯ

๖๔๒. ทฺวยํ ปกฺขิพิฬาเลฯ ตุล อุมฺมาเน, อิโยฯ ปกฺขยุตฺโต พิฬาโล, ‘‘สู’’ฯ

ทฺวยํ รุกฺขกีฎขาทเกฯ สตํ ปตฺตานิ อสฺสฯ สรติ กีเฎติ สารโส, โส, ‘‘ขาว สา’’ฯ

ทฺวยํ กาเกหิ สทฺธึ นีฬํ กตฺวา วสนเก สุกฺกสกุเณฯ วก อาทาเน, อฯ เสตวณฺณตาย สุกฺโก จ โส กาเกหิ สทฺธึ นิวาสนโต, กากสณฺฐานตฺตา วา กาโก เจติ สุกฺกกาโกฯ

ทฺวยํ วิสกณฺฐิกายํฯ พล ปาณเน, ณฺวุ, ทีโฆ, อาโก วาฯ วิสสทิโส กาฬวณฺโณ กณฺโฐ ยสฺสา สา วิสกณฺฐิกา, เอติสฺสา ปุโม นาม น วิชฺชติฯ วุตฺตญฺจ อปทาเน –

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ [อป. เถร. ๑.๑.๕๑๑]ฯ

๖๔๓. ทฺวยํ กงฺเกฯ โลหสทิโส ปิฎฺฐิ ยสฺส โลหปิฏฺโฐฯ กงฺก โลเลฺย, อ, กงฺโกฯ

ทฺวยํ ปตฺตกณฺเฐฯ ขญฺโช วิย จรตีติ ขญฺชรีโฎ, อีโฎฯ ปสฺสนฺตานํ ขํ สุขํ ชเนตีติ ขญฺชโนฯ ขญฺช คติเวกเลฺย วา, ยุฯ

ทฺวยํ คามจาฎเก, จาฎกมตฺเต วาฯ กลหํ รวตีติ กลวิงฺโก, ยทาทิฯ กํ สุขํ ลุนาตีติ วา กลวิงฺโก, อิโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ จฎ เภเท, ณฺวุ, จาฎโกฯ

ทฺวยํ เวฬุริยจฺฉวิโลเม จิตฺรปกฺเข ‘‘สุวณฺณจูเฬ’’ติ ขฺยาเตฯ ทิภ สนฺถมฺเภ, ทฺวิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ ‘‘กิ’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กิกี, ณี, จาโส, ทิวิปิ [จาโส กิกีทิวิ (อมร ๑๕.๑๖)]ฯ

๖๔๔. ทฺวยํ เมฆสาเม ‘‘ฎี-ฎौ’’อิติ ขฺยาเตฯ กทมฺพโยคา กาทมฺโพฯ กาฬวณฺโณ หํโส กาฬหํโส, กาลหํโสปิฯ

ทฺวยํ ‘‘งเห-โฑ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ สกุนฺโต วุตฺโต, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภทสฺมึ, ภาสปกฺขีขเคสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สุนฺทรากาเรน ปกฺเขน ยุตฺโต สกุโณ ภาสปกฺขี, ‘‘ภาสนฺโต สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ทฺวยํ ‘‘นฺวา-มี-สฺเว’’อิติ ขฺยาเต นีลปกฺขินิฯ ธูมฺยํ ธูมํ อฎติ สหตีติ ธูมฺยาโฎ, โณฯ กาฬวณฺณตาย กุจฺฉิตํ ลิงฺคํ ยสฺสฯ ภิงฺโคปิฯ

ทฺวยํ ชลกุกฺกุเฎฯ ทา ลวเน,ติ, ทาติ อูหติ อุสฺสหตีติ ทาตฺยูโห, ขณฺฑิตทฺธนิอิจฺจตฺโถฯ กาเล สสฺสมุตุมฺหิ กณฺโฐ กณฺฑทฺธนิ ยสฺส กาฬกณฺฐโก, สมาสนฺเต โกฯ

๖๔๕. ขุทฺทาทิ มธุจฺฉิฎฺฐกราทิโก กมฺมภูโต ‘‘มกฺขิกาเภโท’’ตฺยุจฺจเต, มกฺขิ สงฺฆาเต, ณฺวุ, มกฺขิกา, ตาสํ เภโท มกฺขิกาเภโทฯ ปิงฺคลมกฺขิกายํ ‘‘มฺหณ’’อิติ ขฺยาตายํ ทฺวยํฯ ฑํส ฑํสเน, ฑํโสฯ ทํโสปิ, ฑํส ขาทเน วา, ปิงฺคลมกฺขิกาติวณฺณนามํฯ

มกฺขิกาย อณฺฑํ อาสาฎิกา นาม, สฎ อวยเว, ณฺวุฯ ทฺวยํ ‘‘นฺหํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปฎํ คจฺฉตีติ ปฎงฺโค, ปตงฺโคปิ, สรติ หึสตีติ สลโภ, อโภ, ลตฺตํ, สล คมเน วาฯ

๖๔๖. ทฺวยํ ‘‘เฉํ’’อิติ ขฺยาเต, มก ปาเณ, อโส, มกโสฯ ทฺวยํ นิทาเฆ นุหาทีสุ วรณกมกฺขิกายํฯ ‘‘จีรี’’ติ สทฺทายตีติ จีรี, จิริ หึสายํ วา, นทาทิ, ทีฆาทิฯ ฌลฺล สทฺเท, ณฺวุ, ฌลฺลิกาฯ

ทฺวยํ ตาลปตฺตาทฺยนฺตเรสุ นิลีนายํ จมฺมปตฺตายํฯ ชตุ วิย ชตุกา, อุปมาเน โก, ‘‘รามเฐ ชตุกํ จมฺม-ปตฺตชตุกเรสุ ถี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๔๐] หิ รภโสฯ อชินํ จมฺมํ ปตฺตํ ยสฺสา อชินปตฺตาฯ ทฺวยํ หํสสามญฺเญฯ หนฺติ อทฺธานํ หํโสฯ เสโต ฉโท ปตฺตํ ยสฺสฯ ยถากถญฺจิ พฺยุปฺปตฺตีติ วุตฺตตฺตา อเสตจฺฉเทปิ, จกฺกงฺโค, มานโสโกปิ, จกฺกสฺส จกฺกวากสฺเสว องฺคานิ ยสฺสฯ มานสํ สโร โอโก ยสฺสฯ

๖๔๗. เย รตฺเตหิ โลหิเตหิ ปาทตุณฺเฑหิ จรณจญฺจูหิ วิสิฎฺฐา สิตา จ สรีเร, เต ราชหํสา นาม, หํสานํ ราชาโน ราชหํสาฯ

มลีเนหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฎฺฐา เย เต มลฺลิกาขฺยา, มล, มลฺล ธารเณ, อิ, สญฺญายํ โก, ‘‘มลฺลิโก หํสเภเท จ, ติณสูเล จ มลฺลิเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๒๔] รุทฺโทฯ อาขฺยาสทฺเทน พหุพฺพีหิฯ อสิเตหิ กณฺเหหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฎฺฐา เย, เต ธตรฎฺฐา, ธตรฎฺฐานํ อปจฺจานิ ธตรฎฺฐาติ, โณฯ

๖๔๘. ติกํ ติรจฺฉาเนฯ ติริยํ อญฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อญฺจติสฺส จฺโฉฯ ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโขฯ ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํฯ สีหาทิวคฺโคฯ

อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๗. ปาตาลวคฺควณฺณนา

๖๔๙-๖๕๐. จตุกฺกํ ปาตาเลฯ อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํฯ ปตนฺติ อสฺมึ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆฯ นาคานํ โลโกฯ รสาย ตลํ รสาตลํฯ

โสพฺภนฺตํ ฉิทฺทมตฺเตฯ รณ สทฺเท, โธ, นตฺตํ, ยทาทิฯ วร ทิตฺติยํฯ วิคโต วโร วารณํ อสฺส วิวรํ, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, โทฯ กุห วิมฺหยเน, อโรฯ สุส โสสเน, อิโรฯ พิล เภทเน, อฯ สุสโต อิ, สุสิฯ ฉินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ ฉิคฺคลํ, ยทาทิฯ สุฎฺฐุ อพฺภํ อากาสํ อสฺมึ โสพฺภํฯ

‘‘สุสิร’’นฺติ ฉิทฺทสามญฺเญ ยํ นปุํสกวจนํ, ตํ สจฺฉิทฺเท ฉิทฺทวติ ทพฺเพ ตีสุ, ยถา ‘‘สุสิโร รุกฺโข, สุสิรา จิญฺจา, สุสิรํ กฎฺฐ’’นฺติฯ

ทฺวยํ ภูมิฉิทฺเทฯ กาส ทิตฺติยํ, อุฯ อว รกฺขเณ, อโฎ, อาวาโฎ, อวาโฎปิฯ ทฺวยํ สปฺปานํ ราชินิฯ วสุ รตนํ ยสฺสตฺถีติ วาสุกีฯ

๖๕๑. ทฺวยํ นาคานํ ราชินิฯ เทเวหิปฺยสฺสนฺโต โนปลทฺโธติ อนนฺโต, เสโสปิ, สิส หึสายํ, สิสติ กปฺปนฺเตติ เสโส, อฯ

ทฺวยํ อชคเรฯ วหติสฺมา อโส, วาหโสฯ อชํ ฉาคํ คิลตีติ อชคโร, อ, อิสฺสตฺตํ, ลสฺส รตฺตญฺจฯ สยีปิ, สยนสีโล สยีฯ

ทฺวยํ โคนสสปฺเป ‘‘งา-จฺเว’’อิติ ขฺยาเตฯ ควสฺเสว นาสา อสฺสาติ โคนโส, สญฺญายํ นาสสทฺทสฺส นโส กโต [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙]ฯ ติลํ อิจฺฉตีติ ติลิจฺโฉ, ติริยํ อญฺจตีติ วา ติลิจฺโฉ, ยทาทิฯ

ทฺวยํ เทฑฺฑุเภ, โย ‘‘ชลสปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ เทฑฺฑุนา ราชิยา อุภตีติ เทฑฺฑุโภฯ ปิฏฺเฐ ราชิโยคา ราชุโล, อุโล, พธิรสปฺเปปฺเยเตฯ

๖๕๒. กมฺพโล จ อสฺสตโร จาติ อิเม ทฺเว นาคกุลา เมรุปาเท วสนฺติฯ

ทฺวยํ เวสฺมนิวุฎฺฐสปฺเปฯ ‘‘วมฺมนี’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อสุทฺโท ฆรสปฺโป’’ติ วุตฺตตฺตา นิพฺพิสตาย อมาริตตฺตา สีลยุตฺตํ อตฺตา มโน ยสฺมึ สิลุตฺโต, อสฺสุ, รสฺสาทิฯ

ทฺวยํ รุกฺขคฺคาทีสุ นิวุฎฺฐสปฺเปฯ นีโล หริโต สปฺโปติ นีลสปฺโปฯ ‘‘นีโล กณฺหมฺหิ หริเต’’ติ หิ ตารปาโลฯ ปฐมกาเล สิลายํ ภวตีติ สิลาภุฯ

๖๕๓-๖๕๔. วิสธรนฺตํ สปฺปมตฺเตฯ อาสิยํ วิสํ เอตสฺส อาสีวิโส, อาสี สปฺปทาฐาฯ ภุช โกฎิเลฺย, กุฎิลายมาโน คจฺฉตีติ ภุชงฺโค, เอวํ ภุชโค, ภุชงฺคโม จฯ อหิ คมเน, อิฯ สรนฺโต สปฺปติ คจฺฉตีติ สรีสโป, อสฺสี, สํโยคโลโป, อลุตฺตสมาโสยํ, ภุชงฺคภุชงฺคมาปิ, สพฺพธรกเต ปน ‘‘ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา กุฎิลํ สปฺปตีติ สรีสโป’’ติ วุตฺตํฯ ผณโยคา, อี, ผณีฯ สปฺปติสฺมา อ, ภูมิผุฏฺเฐน คตฺเตน คติ สปฺปนํฯ อรํ สีฆํ คจฺฉตีติ อลคทฺโท, มสฺส โท, รสฺส ลตฺตญฺจ, อลคทฺโท, ชลสปฺเปปฺยยํ, ‘‘อลคทฺโท ชลวาโฬ’’ติ [อมร ๘.๕] หิ อมรสีโหฯ โภโค ผณิกาโย, ตํโยคา โภคีฯ ปนฺนํ คจฺฉตีติ ปนฺนโค, ปาเทหิ วา น คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ ทฺเว ชิวฺหา อสฺสฯ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโคฯ วิเสเสน อาลาติ คณฺหาติ อายุนฺติ วาโฬ, ลสฺส ฬตฺตํ, วา คมเน วา, อโลฯ ทีฆสรีรตาย ทีโฆฯ ทีฆา ปิฎฺฐิ ยสฺส, สมาเส โกฯ อุทรเมว ปาโท ยสฺสฯ วิสํ ธรติฯ จกฺกี, กุณฺฑลี, คูฬฺหปาโท, จกฺขุสฺสโว, กาโกทโร, ทพฺพีกโร, พิเลสโย, ชิมฺหโค, ปวนาสโนปิฯ สิรสิ จกฺกโยคา จกฺกีฯ กุณฺฑลมิว วปุ อสฺสตฺถีติ ตํโยคา กุณฺฑลีฯ จกฺขุนา สุโณตีติ จกฺขุสฺสโวฯ กาโกทรมิว อุทรํ อสฺสฯ ทพฺพิคติกตฺตา ผณา ทพฺพี, ตํ กโรติ พนฺธตีติ ทพฺพีกโรฯ สามญฺญนิทฺเทเสปิ กณฺหสปฺปาทิเยว ทพฺพีกโรฯ ชิมฺหํ กุฎิลํ คจฺฉตีติฯ ปวนาสโน วาตโภชีฯ

ผณิโน สปฺปสฺส ตนุ กาโย โภโค นามฯ ภุชตีติ โภโค, ภุช โกฎิเลฺย, โณฯ

๖๕๕-๖๕๖. ทฺวยํ สปฺปสฺส ทาฐายํฯ อสติ เยน อสํ, มุขํ, ตสฺมึ ภวา อาสี, สปฺปสฺส ทาฐา ทนฺตุตฺตมาฯ ทฺวยํ สปฺปสฺส ชิณฺณตเจ , นิมุจฺจเต ยสฺมา สปฺโปติ, โณฯ กญฺจุกสทิสตฺตา กญฺจุโกฯ สมา ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ วิสมตฺเตฯ โสณิปถคตํ วิสติ เทหนฺติ วิสํ, วิส ปเวสเนฯ คิรตีติ ครฬํ, อโฬฯ

หลาหโล, กาฬกูโฎ, อาทินา กาโกลาทโย จ สตฺตาติ อิเม นว ตพฺเภทา ตสฺส วิสสฺส เภทาฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล-กาฬกูฎหลาหลา;

โสรฎฺฐิโก สุกฺกิเกยฺโย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;

ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ [อมร ๘.๑๐-๑๑]ฯ

ตตฺร หลาหโล ปุเม, วากาเรน นปุํสเกปิ, ‘‘หาลาหล’’นฺติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๑.๘.๕] ทีฆาทิปิฯ ตาลปตฺรสณฺฐาโน นีลปตฺโร โคถนากติผโล คจฺโฉ หลาหโลฯ อสฺส จ สมีเป รุกฺขาทโย ฑยฺหนฺเตฯ หิมวติ, กิกฺกินฺทายํ, โกงฺกเณสุ, ทกฺขิณสมุทฺเท จ ชายเต, หนตีติ หโล, อ, นสฺส โล, หลานมฺปิ หโล หลาหโล, มชฺฌทีโฆฯ ติริยเลขาย จิตํ ทฺวิชปเทหิ ยุตฺตํ, ตถา คณฺฐิภิ พฺยาปิตํ พินฺทุภิเทว ยํ ฆนตเรหิ, ตํ กาฬกูฎํฯ อิทญฺจ ปุถุมาลินามสฺสาสุรสฺส โสณิตมฺหา เอว อสุรสมเย [เทวาสุรรเณ (?)] สมุปฺปนฺนสฺส อสฺสตฺถรุกฺขสทิสสฺส รุกฺขสฺส นิยฺยาโส, อหิจฺฉตฺตมลยโกงฺกณสิงฺคเวรปพฺพตาทีสุ โจปฺปชฺชเตฯ วณฺเณน กาฬญฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตหรณโต โลหมุคฺครสทิสตาย กูฎญฺเจติ กาฬกูฎํฯ

พฺรหฺมปุตฺโต ตุ กปิโล, มลยทฺทิภโว ขโร;

ปทีปโน ตุ ทหโน, รตฺตวณฺโณ’ญฺชนทฺทิโช [จินฺตามณิฎีกา ๘.๑๐-๑๑]ฯ

ทรเท ภโว ทารโท, สุปฺปภนามโก ตํเทสปสิทฺโธ จฯ วจฺฉนาโภ สินฺทุวารปตฺตสทิโส จ ตํสมีเป รุกฺโข น วทฺธเต, ตํสมฺผสฺสวายุ จ ชรยติ, วิญฺฌายํ, กิกฺกินฺทายญฺจ ชายเต, เอวํ วิสนฺตรานมฺปิ สรูปํ อาคมโต วิญฺเญยฺยํฯ

ทฺวยํ ธนตฺถํ สปฺปคฺคาเหฯ วาฬํ สปฺปํ คณฺหนสีลตาย วาฬคาหีฯ อหิโน ตุณฺเฑน มุเขน ทิพฺพตีติ อหิตุณฺฑิโก, ณิโก, ‘‘วาฬคฺคาโห’หิตุณฺฑิโก’’ติ [อมรโกเส ๘.๑๑-คาถายมฺปิ] อมรมาลาฯ

๖๕๗. ติกํ นิรเยฯ อโย อิฎฺฐผลํ, โส นิคฺคโต อสฺมาติ นิรโย, นินฺทิโต รโย คมนํ เอตฺถาติ วา นิรโยฯ ทุฎฺฐา คติ ทุคฺคติฯ อปุญฺเญ เนตีติ นรโก, ณฺวุ, รนฺโต จ, นรโกฯ

เตสุ นิรเยสุ โย ‘‘มหานิรโย’’ติ วุตฺโต, โส อฎฺฐธา โหตีติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺชีโว’’จฺจาทินา สิโลเกนฯ มรนฺตาปิ กมฺมผลานุภวนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ชีวนฺติ อสฺมึ สญฺชีโวฯ ยตฺถ นิรเย เนรยิกานํ สรีรานิ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺเตน สญฺญาณํ กตฺวา วาสิยา ตจฺฉนฺติ, โส กาฬสุตฺโตฯ ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา ทุกฺขิตสทฺเทน รวนฺติ อสฺมึ โรรุโว, มหนฺโต จ โส โรรุโว จาติ มหาโรรุโวฯ ปุน ‘‘โรรุโว’’ติ จูฬโรรุโว วุตฺโตฯ ภุสํ ปตนฺติ อสฺมึ ปตาปโน, ‘‘วีจิ ตรงฺเค อปฺเป จา’’ติ รุทฺโท, นตฺถิ สุขสฺส วีจิ เลโสปิ อตฺราติ อวีจิ, ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๗๘], ตสฺมา นตฺถิ วีจิ สุขํ เอตฺถาติ อวีจิฯ สมนฺตโต อาคเตหิ ปพฺพเตหิ หญฺญนฺติ อตฺราติ สงฺฆาโตฯ ตปนฺติ อตฺร ตาปโน, อิติสทฺโท อฎฺฐนฺนํ ปริสมาปนตฺโถฯ

๖๕๘. ตตฺถ นิรเยสุ เวตรณี จ โลหกุมฺภี จาติ อิเม ทฺเว นิรยา ชลาสยา ชลาธารา, เต จ ถิยํ, ตรณี นาวา, สา นตฺถิ ยสฺสํ เวตรณีฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีฯ

ทฺวยํ นิรยปาเลฯ การณา ยาตนา, สา จ ติพฺพเวทนา, ตํ กโรตีติ การณิโกฯ นิรยคตสตฺเต ปาตีติ นิรยโปฯ

ทฺวยํ นิรยคตสตฺเตฯ นิรยํ คจฺฉตีติ เนรยิโกฯ นรกํ คจฺฉตีติ นารโกฯ

๖๕๙. อุทธิ ปริยนฺตํ สมุทฺทสฺส นามํฯ อณฺโณ ชลํ, โส วาติ คจฺฉติ ยสฺมึ อณฺณโว, อณฺโณ ยสฺมึ วิชฺชตีติ วา อณฺณโว, อสฺสตฺถฺยตฺเถ โวฯ สคเรหิ ราชกุมาเรหิ ขโต สาคโร, สานํ ธนานํ อากโรติ วา สาคโร, กสฺส โค, สาค สํวรเณ วา, อโรฯ สนฺทเตติ สินฺธุ, สนฺท สวเน, ยทาทิฯ อุทิ กฺเลทเน, สมฺมา กฺลิทนฺติ จนฺโททเย อสฺมา อาปานีติ สมุทฺโทฯ ชลานิ, อุทกานิ จ นิธียนฺเต, ธียนฺเต จาตฺราติ ชลนิธิ, อุทธิ จ, อุทกสฺส อุทาเทโสฯ

ตสฺส สมุทฺทสฺส ขีรณฺณโว, อาทินา ลวโณโท, ทธฺยุโท, ฆโตโท, อุจฺฉุรโสโท, มทิโรโท, สาทุทโก จาติ อิเม สตฺต มหณฺณววิเสสา ภวนฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๑๐.๒]ฯ ขีรวณฺโณ อณฺณโว ขีรณฺณโวฯ

๖๖๐. อสฺส สมุทฺทสฺส กูลเทโส ตีรเทโส เวลา นาม, วิคจฺฉนฺติ อิรา ยสฺสํ เวลา, ลตฺตํฯ จกฺกมิว สลิลานํ ชลานํ ภโม ภมนํ อาวฏฺโฎ นาม, อาวฎฺฎนฺติ ชลานิ อตฺราติ อาวฏฺโฎฯ

ติกํ พินฺทุมฺหิฯ ถุ อภิตฺถเว, โว, อุสฺเสฯ วิทิ อวยเว, อุ, พินฺทุฯ ผุส ผุสเน, โต, ผุสิตํฯ ปากาเร, เคหาทิติตฺติยญฺจ ชลนิคฺคโม ภโม นาม, ภมุ อนวฎฺฐาเนฯ

๖๖๑. สิโลโก อุทเกฯ อาป พฺยาปเน, อปฺโปติ สพฺพตฺราติ อาโปฯ ปาตพฺพนฺติ ปโย, ปา ปาเน, ณฺโยฯ รสฺโส , ปโยฯ ชล ธญฺเญ, อฯ วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ, วร นิเสเธ, ณิ, วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริฯ ปียเตติ ปานียํ, อนีโยฯ สลตีติ สลิลํ, สล คติยํ, อิโลฯ อุทิ กฺเลทเน, ณฺวุ, อุโลโป, ทกํ ปิปาสจฺเฉทํ กโรตีติ วา ทกํ, ‘‘ทา ทานจฺเฉทธาตู’’ติ [เอกกฺขรโกส ๒๐ คาถา] หิ เอกกฺขรโกเส, รสฺโสฯ อน สทฺเท, อ, ทฺวิตฺตํ, อร คมเน วา, โต, อนฺนาเทโส, ณตฺตํฯ นี นเย, อีโรฯ วน สมฺภตฺติยํฯ วนียเต ปิปาเสหีติ วนํฯ วา คมเน, อโลฯ ตายเต ปาลยเตติ โตยํ, ตา ปาลเน, จุราทิ, โย, อาการสฺโสตฺตํฯ อมฺพ สทฺเท, อุ, อมฺพุฯ อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, ณฺวุ, อุทกํฯ กร กรเณ, กฺวิ, กํฯ กมลํ, ขีรมฺปิ, กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, อโลฯ ขนุ หึสายํ, อีโร, นโลโป, ขี ขเย วา, ขีรํฯ

๖๖๒. จตุกฺกํ ตรงฺเคฯ ตรนฺโต คจฺฉติ, ตีรํ วา คจฺฉตีติ ตรงฺโค, อลุตฺตสมาโส, ปรตฺร อีสฺสตฺตํฯ สยเมว ภิชฺชเตติ ภงฺโค, อฯ อูห วิตกฺเก, มิ, หโลโป, อูมิ, อร คมเน วา, มิ, อสฺสู, รโลโปฯ วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, อิ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, เอเต ทฺเว ปุมิตฺถิยํฯ

อุลฺโลโล, กลฺโลโล จาติ อิทํ ทฺวยํ มหาวีจีสุ กถฺยเต, โลล อุมฺมาทเน, อุลฺโลลยตีติ อุลฺโลโล, โณ, อุล คมเน วา, โอโล, ทฺวิตฺตํฯ กลฺล สทฺเท, โอโล, กลฺโลโลฯ

๖๖๓. สิโลกทฺธํ กทฺทเมฯ ชลํ พลเต ชมฺพาโล, กมฺมนิ โณ, มกาโร วณฺณวิกาโรฯ กล สงฺขฺยาเน, อโลฯ ปจ วิตฺถารวจเน, กมฺมนิ โณฯ จิกฺข วจเน, อโล, ทฺวิตฺตํฯ กท มทฺเท, อโม, ทฺวิตฺตํฯ

ฉกฺกํ วาลุกายํฯ ปุล มหตฺเถ, อิโน, ฬตฺตํฯ วล สํวรเณ, ณฺวุ, อสฺสุ, วาลุกา, ถีฯ วณฺณ สทฺเท, วณฺโณฯ มร ปาณจาเค, อุ, มรุ, เทเวปิฯ อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ, มหนฺเตปิ, วณฺโณ จ มรุ จ อุรุ จ วณฺณมรูรุฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โต, สิกตา, ถีฯ

๖๖๔. ชลมชฺฌคตํ ตลํ กมฺมภูตํ ‘‘อนฺตรีปํ, ทีโป’’ติ โจจฺจเตฯ ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตรคตํ อนฺตรีปํ, อาการสฺสีฯ ‘‘อนฺตรีย’’นฺติ วา ปาโฐ, ตทา ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตเร ภวํ อนฺตรียนฺติ วิคฺคโห, อการสฺสีฯ ทฺวิธาคตานิ อาปานิ อสฺมึ เหตุภูเตติ ทีโปฯ วการอาการานํ โลโป, อิสฺสี จ, ทีโป, วากาเรน ทีปมฺปิฯ

ปญฺจกํ ตีรสฺส นามํฯ ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, จุราทิ, อฯ กูล อาวรเณ, โณฯ รุธ อาวรเณ, โรธํฯ อญฺญปาราทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตีร’’นฺติ วุตฺตํฯ ตฎ อุสฺสเย, อ, ถิยํ, ตฎีฯ

๖๖๕. ปรมฺหิ ตีรสฺมึ ปารสทฺโท, โส จ นปุํสเก, ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, ปาร สามตฺถิเย วา, ปารยติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํฯ โอรนฺตุตีรํ ‘‘อปาร’’นฺตฺยุจฺจเต, อวเร ตีรเทเส ภวํ โอรํ, โณฯ ปารโต อญฺญํ ตีรํ อปารํฯ

ปญฺจกํ อุฬุมฺเปฯ อุฬุโต ทกโต ปาติ รกฺขติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหีตาคมวเสน อุฬุมฺโปฯ ปฺลวติ, ปฺลวนฺติ อเนนาติ วา ปฺลโว, ปฺลว คมเน, คมนํ อตฺร ชลคมนํฯ กุล สนฺตาเน, อ, เก อุลติ คจฺฉตีติ วา กุลฺโล, อ, ทฺวิตฺตํฯ ตรนฺติ อเนน ตโร, ตร ปฺลวตรเณสุฯ คมนาคมนวเสน ปุนปฺปุนํ ชเล อรนฺติ ยาย, สา ปจฺจรี, อ, นทาทิฯ

๖๖๖. ติกํ นาวายํฯ ตรนฺติ ยาย ตรณี, ยุ, นทาทิ, อิปจฺจเย ตริ, อีมฺหิ ตุ ตรีฯ นุ ถุติยํ, อ, วุฑฺฒาวาเทสา, นาวาฯ ทฺวยํ ลงฺการถมฺเภฯ กูป คมเน, ณฺวุ, กูปโก, อปจฺจโย วา, ตทา สกตฺเถ โกฯ กมุ อิจฺฉายํ, โภ, สกตฺเถ โก, อสฺสุ จ, กุมฺภกํฯ

ทฺวยํ ‘‘เป เสํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ตรสฺส ปจฺฉาภาเค พนฺธิตพฺโพติ ปจฺฉาพนฺโธฯ ค’มิจฺฉิตทิสํ อฎติ เยน โคฎวิโส, อิโส, อวนฺโต จ อสฺโสตฺตญฺจ, โคฎวิโสฯ ทฺวยํ ‘‘เป ตมา’’อิติ ขฺยาเตฯ นาวาย กณฺโณ วิย กณฺโณ, มหนฺโต เกนิปาโต, เตน ปวหณปติสวนโต, ตํ ธรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นาวาย ยุตฺโต นาวิโกฯ

๖๖๗. ทฺวยํ นาวาย คมโนปาเยฯ อรติ เยนาติ อริตฺตํ, ฉทาทีหิ ตตฺรณ, อิการาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ เก ชเล นิปาติยเต เกนิปาโต, อลุตฺตสมาโสยํฯ

ทฺวยํ นิยามเกฯ โปโต ปวหนํ, ตํ วาหยตีติ โปตวาโหฯ นิยจฺฉติ โปตนฺติ นิยามโก, ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ คมเน, ณฺวุ, นิยามโก, จุราทิฯ นิยามเกปิฯ

เย วาณิชา นาวาย วาณิชกมฺมํ อาจรนฺติ, เต สํยตฺติกา นาม, สํยานํ สํยาตฺรา, ทีปนฺตรคมนํ, ตฺรณ, สา ปโยชนเมเตสํ สํยตฺติกา, ณิโก, รโลโป, รสฺโส จฯ ตปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ โปตวาณิชาปิ, โปโต ปวหนํ, ตสฺส วาณิชาฯ

๖๖๘. ลงฺการาทโย, ผิยาทโย จ นาวาย องฺคา อวยวาฯ โล อินฺโท, ตสฺส การณํ ลงฺกาโรฯ วโฎ วุจฺจติ สิวโฎ, ตทาการตาย วฎากาโรฯ ‘‘วโฎ กมทฺเท นิคฺโรเธ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ผา วุฑฺฒิยํ, อิโย, ผิโยฯ

ทฺวยํ ‘‘ตลก’’อิติ ขฺยาเตฯ ปู ปวเน, โต, วุฑฺฒิ, ปวหติ นิยามเกติ ปวหนํฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ทฺวยํ กฎฺฐมฺพุวาหินิยํ, ทุณ คติหึสาสุ, อ, นทาทิ, วุฑฺฒิ, โทณีฯ อมฺพุํ เนติ เยน อมฺพณํ, อุสฺสตฺตํ, ณตฺตญฺจ, อมฺพ สทฺเท วา, ยุฯ

๖๖๙. ติกํ คมฺภีเรฯ คมุ คมเน, อีโร, โภนฺโต จ มโลโป จ, คภีโรฯ มาโลเป ตุ คมฺภีโร, คจฺฉนฺตา ภายนฺติ อสฺมินฺติ วา คภีโร, คมฺภีโร จฯ นิปุพฺโพ มน อภฺยาเส, โณ, มสฺส โนฯ ตพฺพิปกฺขโต คมฺภีรวิปรีตโต อุตฺตานํ นาม, อุคฺคตํ ตานํ ปมาณํ อสฺส อุตฺตานํ, อคมฺภีรํฯ

ทฺวยํ อคาเธฯ คาธ ปติฎฺฐากงฺขาสุ, คนฺเถ จ, นตฺถิ คาธํ ยตฺร อคาธํฯ น เหฎฺฐิมตลํ ผุสติ ยตฺร อตลมฺผสฺสํฯ

ติกํ อปฺปสนฺเนฯ นตฺถิ อจฺฉภาโว อตฺร อนจฺโฉฯ กลุสํ ปาเปปิ วุตฺตํฯ วิล เภทเน, โณ, อาวิโลฯ อว รกฺขเณ วา, อิโลฯ

๖๗๐. ติกํ นิมฺมเลฯ โฉ เฉทเน, น ฉินฺทติ ทสฺสนนฺติ อจฺโฉ, โณ, สจฺโฉปิ, สร วิสรเณ, โต, อนฺนาเทโสฯ นตฺถิ มลํ เอตสฺมึ วิมโลฯ คภีรปฺปภุตี คภีราทโย วิมลนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

ปญฺจกํ เกวฏฺเฎฯ ธา ธารเณ, อีวโรฯ มจฺเฉ หนฺตฺวา ชีวตีติ มจฺฉิโก, อิโกฯ มจฺเฉ พนฺธติ ชาเลนาติ มจฺฉพนฺโธ, มจฺเฉ วธตีติ วา มจฺฉพนฺโธ, นิคฺคหีตาคโม, กํ ชลํ, ตสฺส อีลกฺขี, ตาย วฏฺโฎ วฎฺฎนํ อสฺสตฺถีติ เกวฏฺโฎฯ เกวตฺโตปิ, โณฯ ชาเล นิยุตฺโต, ชาเลน หนฺตีติ วา ชาลิโก, ทาโสปฺยตฺร, ทาส ทาเน, อ, ‘‘ทาโส เกวฎฺฎภจฺเจสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๑๕] รุทฺโทฯ

๖๗๑-๖๗๒. ฌสานฺตํ มจฺเฉฯ มส อามสเน, โฉ, มรธาตุวเสน วา สิทฺโธ, มร ปาณจาเค, อิโน, รโลโปฯ มุขปฺปเทเส ปุถูนิ โลมานิ อสฺส ปุถุโลโมฯ ปาฐีนาทีนํ มจฺฉตฺตา วิเสสโต อโลมเกปฺยสฺส วุตฺติฯ ฌส หึสตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อ, ฌโสฯ อณฺฑโช, วิสาโร, สกลีปิ, วิจิตฺรํ สรติ อเนน วิสาโร, โณฯ โรหิตาทีนํ วกฺกลปฺปาโย [พตฺตลปฺปาโย (ก.)] ตโจ สกลํฯ ตํโยคา, อี, สกลีฯ

โรหิตาทโย, มกราทโย จ มจฺฉปฺปเภทาฯ รุห ชนเน, โต, โรหิโตฯ วิปาเก มธุรสตฺตา มคฺคุโร, วณฺณวิกาโร, มชฺชตีติ วา มคฺคุโร, อูโร, มชฺช สุทฺธิยํ, ชฺชสฺส คฺคตฺตํ, รสฺโส จ, มคฺคุโร, ‘‘งา ขู’’ฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคี, โณ, นทาทิ, สงฺคุปิ, สรติ วาตนฺติ วา สิงฺคี, สร หึสายํ, อ, รสฺส โค, อสฺสิ, นิคฺคหีตาคโม, นทาทิ, สิงฺคี, ‘‘ง จฺเว’’ฯ พล สํวรเณ, อโล, ลสฺส โช, พลโช,’’ง ปา’’ฯ มุญฺช สทฺทตฺโถ, มุญฺโชฯ ปู ปวเน, อุโส, วุทฺธฺยาวาเทสา, ปาวุโส, มหามุขมจฺโฉ, ‘‘ง ฎา’’ฯ

สตฺตกฺขตฺตุํ วงฺกตีติ สตฺตวงฺโก, ‘‘ง เส’’ฯ สห วงฺเกน, สํวิชฺชมาโน วา วงฺโก ยสฺส สวงฺโก, ‘‘ง มฺเว’’ฯ นฬสณฺฐาโน มีโน นฬมีโน, ‘‘ง ผौ-โย’’ฯ กฑิ สนฺนิจยวทเนกเทเสสุ, ณฺวุ, คณฺฑโก, ‘‘ง มา’’ฯ สสุ หึสายํ, อุ, อสฺสุ, สุสุกา, สกตฺเถโก, ‘‘ง-ปौ-ฎเย’’ฯ สยนโต ปสฺเสน ผรตีติ สผรี, นทาทิ, ผร ผรเณ, สผรี ทฺวีสุ, ‘‘ง ขู-มา’’ฯ ปาณิคฺคหเณ มุขํ กิรตีติ มกโร, ยทาทิฯ

๖๗๓. ติมิอาทโย สตฺต มหามจฺฉา นามฯ ติม อทฺทภาเว, ติมตีติ ติมิ, อิ, ติมิ มจฺฉมตฺเตปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, โณ, ลตฺตํ, อิสฺสตฺตํฯ ติมิโน คโล ติมิงฺคโล, นิคฺคหีตาคโมฯ วณฺเณน ปิงฺคลติมิรสทิสตาย ติมิรปิงฺคโลฯ อา ภุโส นนฺทตีติ อานนฺโท, นนฺท สมิทฺธิยํฯ ติมิโน มจฺเฉ นนฺทยตีติ ติมินนฺโทฯ ‘‘ติมินฺโท’’ติปิ ปาโฐ, ติมีนํ มจฺฉานํ อินฺโท ติมินฺโทฯ อธิโก อาโรโห ยสฺส อชฺฌาโรโหฯ มหนฺโต ติมิ มจฺโฉ มหาติมิฯ

๖๗๔. ทฺวยํ ‘‘ง เผ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปาสาณสทิสสณฺฐาโน มจฺโฉ ปาสาณมจฺโฉฯ ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, อิโน , อุภยตฺร ทีโฆ, ปาฐีโน, ‘‘ง-ปौ’’ติ จ วทนฺติฯ ทฺวยํ พฬิเสฯ วงฺกตีติ วงฺโก, วงฺก โกฎิเลฺยฯ พล สํวรเณ, อิโส, ฬตฺตํฯ มจฺฉเวธนมฺปิ, วิธ วิธาเน, เภทเน จ, อเนกตฺถตฺตา, ยุฯ

ติกํ กุมฺภีเลฯ ‘‘สุํสุมาโร’’ติ สมุทิตนามํ, สสตีติ สุสุฯ สุสุ เอว สุํสุ, มาเรตีติ มาโร, สุํสุ เอว มาโร สุํสุมาโรฯ เกน อุภติ ปูเรตีติ กุมฺโภ, ชลาสโย, ตตฺร อุลติ คจฺฉตีติ กุมฺภีโล, กุมฺภี วา ฆโฎ, ตํ ลาตีติ กุมฺภีโลฯ น กมตีติ นกฺโก, กฺวิ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺส ปกติ, นกฺก นาสเน วา, จุราทิฯ

ทฺวยํ กจฺฉเปฯ กุจฺฉิโต อูมิ เวโค อสฺส กุมฺโม, ‘‘ปกาเส เวคภงฺเคสุ, ตรงฺเค อูมิ ปุํถิย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๒๑] รภโส, ‘‘เวเค ภงฺคปฺปกาเสสุ, พิลายํ อูมิ วีจิย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโหฯ กจฺเฉน ปิวตีติ กจฺฉโป, โณ, กมโฐปฺยตฺร, กมุ อิจฺฉายํ, อโฐฯ

๖๗๕. ทฺวยํ กกฺกเฎฯ กกตีติ กกฺกฎโกฯ สกตฺเถ โก, กุก อาทาเน วา, อโฎ, อุสฺสตฺตํฯ กุล สนฺตาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อีโร, กุํ วา ปถวึ ลุนาตีติ กุฬีโร, อีโรฯ ทฺวยํ รตฺตเปฯ ชลสฺส อูกา กิมิวิเสโส ชลูกา, ชลํ โอกํ เคหํ เอติสฺสาติ วา ชลูกา, โอสฺสู, อุจ สมวาเย, โณ, โอกํฯ รตฺตํ รุธิรํ ปิวตีติ รตฺตปาฯ

ติกํ มณฺฑูเกฯ มณฺฑ ภูสเน, อุโก, ทีโฆฯ ทท ทาเน, อุโร, ทฺวิตฺตํฯ ภี ภเย, สปฺปโต ภายตีติ เภโก, อิโก, อีสฺเสฯ วสฺสาภู, สาลุโร, ปฺลโวปิฯ ทฺวยํ ‘‘ตี’’อิติ ขฺยาเตฯ คณฺฑํ วจฺจสนฺนิจยํ อุปฺปาเทตีติ คณฺฑุปฺปาโทฯ มหิยา ลตา มหีลตา, กิญฺจุลุโกปิฯ กิญฺจ จุลตีติ กิญฺจุลุโก, อุโกฯ

๖๗๖. ทฺวยํ มุตฺตาโผเฎฯ สปฺป คมเน, อิ, อสฺสิ, สิปฺปิ, ถีฯ สุ อภิสเว, ตฺติ, สุตฺติฯ ทฺวยํ สงฺเขฯ ขนุ อวทารเณ, กฺวิ, สงฺโขฯ สมุ อุปสเม วา, โข, สงฺโขฯ กํ วาติ คจฺฉตีติ กุมฺพุ, อุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ

ทฺวยํ ขุทฺทสงฺขชาติยํฯ สงฺขสฺส นโข อิว สงฺขนโขฯ ทฺวยํ ‘‘ขรุ’’อิติ ขฺยาเตฯ ชเล สวตีติ ชลสุตฺติ, สุ ปสเว, ตฺติฯ สมตีติ สมฺพุโก, อุโก, โพนฺโต จ, ‘‘สมฺพุโก ชลสุตฺติ’ตฺถี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๒๓] ปุํกณฺเฑ โวปาลิโตฯ

๖๗๗. ทฺวยํ ชลาสเยฯ ชลานํ อาสโย ปติฎฺฐิตฎฺฐานํ ชลาสโยฯ เตสุ ชลาสเยสุ มชฺเฌ โย คมฺภีโร อคาโธ, โส รหทาโขฺย, หร หรเณ, ภูวาทิ, โท, วณฺณวิปริยโย, รหโทฯ

ทฺวยํ อุทปาเนฯ อุทกํ ปิวนฺติ อสฺมึ, ยุ, กโลโปฯ ปิวนฺติ อสฺมึ ปาโน, โส เอว กูโป ปานกูโป, กุ สทฺเท, โป, ทีฆาทิ, กูโป, เกน อุภตีติ วา กูโป, ภสฺส โปฯ อนฺธุปิ, อนฺธ ทสฺสนุปสงฺฆาเต, จุราทิ, อุฯ ทฺวยํ สมจตุรสฺสโปกฺขรณิยํฯ ขนุ อวทารเณ, กมฺเม โต, นโลโป, ทีฆาทิฯ โปกฺขรํ ชลํ, ตํโยคา อโน, นทาทิ, โปกฺขรณีฯ

๖๗๘. ติปาเทน มหโต สทา อคาธชลสฺส ปทฺมฎฺฐานสฺส จ ปทฺมสุญฺญสฺส จ โยคฺยตาย นามํ [อมร ๑๐.๒๘ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ตฬ อาฆาเต, ตล ปติฎฺฐายํ วา, อาโก, อปรปกฺเข ฬตฺตํฯ สร คมเน, อ, สโรฯ วป พีชนิกฺเขเป, วปนฺติ ยาย วาปี, อายตจตุรสฺสายมฺปิฯ สรติสฺมา อโส, นทาทิ, สรสีฯ ทห ภสฺมีกรเณ, อ, ทธ ธารเณ วา, ธสฺส โหฯ อมฺพุชานํ ปทฺธานํ อากโร อุปฺปตฺติฎฺฐานํฯ

ขุทฺทโก สโร ‘‘ปลฺลล’’นฺตฺยุจฺจเตฯ ยตฺร วสฺสาสุ อธิกํ ชลํ, คิมฺเหสุ ชาณุมตฺตํ, สุกฺขตฺเยว วา, ปลฺล รกฺขเณ, จุราทิ, อโล, ปลฺลลํฯ

๖๗๙-๖๘๐. อโนตตฺตาทโย เอเต สตฺต มหาสรา นามฯ ตตฺร สูริยรํสิสมฺผุฎฺฐาภาเวน น อวตปติ อุทกเมตฺถาติ อโนตตฺโตฯ กณฺณมุณฺฑปพฺพตสมีปตฺตา กณฺณมุณฺโฑฯ รถํ กโรตีติ รถการโก, ยถากถญฺจิ อยํ พฺยุปฺปตฺติ นาม, สญฺญา ปน โลกโตเยวาวคนฺตพฺพาฯ ฉพฺพณฺณทนฺตวนฺตตาย ฉทฺทนฺโต, นาคราชา, ตสฺส นิวาสนฎฺฐานสมีปตฺตา ฉทฺทนฺโต, สโรฯ กุณาลสกุณา พหโว ยตฺถ สนฺติ กุณาโลฯ มนฺทากินี อากาสคงฺคายมฺปิ วุตฺตาฯ พหโว สีหา ปปตนฺติ อสฺมึ สีหปฺปปาโตฯ

ทฺวยํ ชลปฺปาเย เทเส กูปนิกเฎ ปสุปานตฺถํ ปตฺถาราทิรจิเต ชลาสเยฯ อาหูยนฺเต ปสโว อตฺร ปานายาติ อาหาโว, โณ, วุฑฺฒาวาเทโสฯ นิปิวนฺติ อสฺมึ นิปานํ, ยุฯ ทฺวยํ สุรขาเต, อโปริเส เทวนิมฺมิเตติ ภาโว, โสณฺเฑอิจฺจญฺเญฯ ‘‘อขาโต เทวขาตโก’’ติ [อมร ๑๐.๒๗] หิ อมรมาลายํ ปุํสกณฺฑํฯ

๖๘๑. นทฺยนฺตํ นทียํฯ สวตีติ, อนฺโต, นทาทิ, สวนฺตีฯ นินฺนฎฺฐานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา, กฺวิฯ สนฺท ปสวเน, อุ, อสฺสิตฺตํ, วณฺณวิกาโร, สินฺธุฯ สร คมเน, โต, อิการาคโม, สริตาฯ อาปานํ นิวาโส อาโป, สมุทฺโท, โณ, ตํ คจฺฉตีติ อาปคาฯ นท อพฺยตฺตสทฺเท, นทตีติ นที, นทาทิ, ตรงฺคนีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คงฺคายํฯ ภคีรเถน รญฺญา นิพฺพตฺติตา ภาคีรถีติ โลกิยา, อสฺมากนฺตุ มเตน นามมตฺตเมเวตํ ตสฺสาติ สนฺนิฎฺฐานํ, เอวํ สพฺพตฺรฯ คจฺฉตีติ คงฺคา, คมิโต โค, ติปถคตาปิ, ตโย สคฺคมจฺจปาตาลปเถ คตา ติปถคตาฯ สินฺธูนํ นทีนํ สงฺคโม เมลโก สมฺเภโทฯ สมฺมา ภิชฺชนฺติ อสฺมึ สมฺเภโท, สํปุพฺโพ ภิทิ เมลเน, โณฯ

๖๘๒. คงฺคาทิกา อิมา ปญฺจ นทิโย มหานที นามฯ อจิรํ สีฆคมนํ เอติสฺสมตฺถีติ อจิรวตีฯ ยมุ อุปรเม, อุโน, ยมสฺส ภคินี วา ยมุนา, ภคินฺยตฺเถ อุโนฯ สรานิ ภวนฺติ ยาย อวธิภูตายาติ สรภู, สร คติหึสาจินฺตาสุ วา, อู, อโภนฺโต จ, สรภูฯ มห ปูชายํ, อ, นทาทิฯ

จนฺทภาคาทิกา นินฺนคา ปญฺจ มหานทิโต อญฺญาสํ นทีนํ เภทาฯ จนฺทภาโค นาม ปพฺพโต, ตโต ปภวตีติ จนฺทภาคาฯ สรโยคา วนฺตุ, มชฺเฌ สการาคโม, นทาทิ, สรสฺวตีฯ วนฺตุรตฺราติสเยฯ

๖๘๓. นิทฺโทสํ ชลํ อสฺสํ เนรญฺชรา, ยทาทิ, อถ วา เนรญฺชรา นาม ตูริยวิเสโส, ตํสมานสทฺทตาย อยํ นที เนรญฺชรา นามฯ นานาคาหากุลีภูตตาย กุจฺฉิตํ เวรํ อสฺสา กาเวรี, นทาทิฯ นมฺมํ สุขํ ททาตีติ นมฺมทา, โณฯ อาทินา สราวตี เวตฺตวตี กณฺฎกี โกสิกีอาทิกา อเนกา นทีเภทา สงฺคหิตาฯ

ทฺวยํ หมฺมิยเทวาลยาทีสุ ชลมคฺเคฯ วาริโน นิกฺขมนมคฺโค วาริมคฺโคฯ นล คนฺเธ, อ, นทาทิ, ฬตฺตํ, ปนาฬิ, อยํ อิตฺถิยํ, ปุเม จฯ

ติกํ คามทฺวารมฺหิ อสุจิปูติปงฺกสมฺปุณฺณายํ กาสุยํฯ จิตฺตํ ทุโนตีติ จนฺทนิกา, ยทาทิฯ

๖๘๔-๖๘๕. ชมุ อทเน, อโล, นทาทิ, โพนฺโต จ, ฬตฺตํ, ชมฺพาฬีฯ อวลคฺคนฺติ อสฺมึ โอฬิคลฺโล, ลคฺค สงฺเค, อโล, ฬตฺตํ, อสฺสิ, คโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ สาทฺธปชฺเชน ปทุมสฺส นามํฯ สรสิ รุหตีติ สโรรุหํ, โรฯ สตํ ปตฺตานิ อสฺส, ปทฺมวิเสสตฺเถปฺยสฺส ปทฺมตฺตา วิเสสโต อเภโทฯ อรํ วินฺทตีติ อรวินฺทํฯ ปท คมเน, อุโมฯ ปทุมํ, อนิตฺถีฯ ปงฺเก กทฺทเม รุหตีติ ปงฺเกรุหํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ นล คนฺเธ, อิโน, ฬตฺตํฯ ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, ขโร, วุฑฺฒิ, สสฺส โก, โปกฺขเร ชเล ชาตนฺติ วา โปกฺขรํฯ มุฬาลโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผติ มุฬาลปุปฺผํฯ กํ ชลํ อลยติ ภูสยตีติ กมลํ, อล ภูสเนฯ ภิสโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผตีติ ภิสปุปฺผํฯ กุเส ชเล เสติ ติฎฺฐตีติ กุเสสยํ, โร, อลุตฺตสมาโสฯ ตามรสมฺปิ, ตามรํ ชลํ, ‘‘ตามรํ ฆตมณฺโณ เจ’’ติ ตนฺตตนฺตรํ, ตตฺร เสติ ติฎฺฐตีติ ตามรสํ, โรฯ

๖๘๖. สิตํ เสตํ กมลํ ‘‘ปุณฺฑรีก’’นฺตฺยุจฺจเต, ปุฑิ ขณฺฑเน, มุฑิริตฺเยเก, อิโก, อราคโม จ, มสฺส โป, อิสฺสีกาโร จ, ปุณฺฑรีกํฯ รตฺตํ ตุ กมลํ ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ โจจฺจเตฯ โกเก นาทยตีติ โกกนาทํ, โณฯ รตฺตุปฺปเล จ, ‘‘โกกนทํ, โกกนุท’’นฺติปิ ปาโฐ, เก กนติ ทิพฺพตีติ วา โกกนทํ, ภูวาทิ, โท, อสฺโสฯ กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, เก กาสตีติ โกกาสโก, ณฺวุ, กาส ทิตฺติยํฯ

ทฺวยํ เกสเร, เก ชายตีติ กิ, กมลาทิ, ตสฺมึ ชายติ, ชลตีติ วา กิญฺชกฺโข, โข, นสฺส, ลสฺส วา โก, นิคฺคหีตาคโม, เก สรตีติ, อ, สตฺตมิยา อโลโป, ทฺวยมนิตฺถีฯ ทฺวยํ ปทฺมาทิทณฺเฑฯ ทณฺฑสทิสตาย ทณฺโฑฯ นล คนฺเธ, โณฯ

๖๘๗. ทฺวยํ มุฬาเลฯ วิส เปรเณ, วสฺส โภ, ภิสํ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อาการสฺสิฯ มูเล ชายตีติ มุฬาโล, อญฺญตฺเถ อโล, รสฺสาทิ, ฬตฺตญฺจ, มูล ปติฎฺฐายํ วา, อโล, เสสํ ปุพฺพสทิสํ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ

ทฺวยํ กณฺณิกายํฯ พีชสฺส โกโส อากโร พีชโกโสฯ กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา, กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสสณฺฐานตาย กณฺณิกา, ปทุมาทีนํ สมูเห คหเน วเนตฺยตฺโถฯ สณ ทาเน, โฑ, สณฺฑํ, ‘‘สณฺฑํ ปทฺธาทิสงฺฆาเต, โคปติมฺหิ ปุเม ภเว’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ

๖๘๘. ทฺวยํ ปทฺมกุมุทาทิสามญฺเญ, ตถา หิ ปทฺมํ มโหปฺปลํ สิโตปฺปลมุจฺจเต, ‘‘กุวลยํ อุปฺปลญฺจ, นีลมินฺทีวรนฺติ หิ’’อิติ พฺยาฑิ, ‘‘อุปฺปลญฺจ กุวลยํ, นีลมินฺทีวรํ มต’’นฺติ ภาคุริ จ, ‘‘โรโม สิติ จ นีโล, กุวลยมินฺทีวรญฺจ นีลมฺพุช’’นฺติ ตุ วรรุจิฯ ‘‘กุวลยทลสาโมปฺยงฺคทธิติ ปริธู สร’’นฺติ มาลธิ, มาธโว จ, ตตฺร ปุพฺพกมตมิห นิสฺสียเตฯ ยทฺเยวํ กถมุปฺปลสทฺเทน นีลุปฺปลาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มโหปฺปลาทิมฺหีติ? วุจฺจเต – สามญฺเญปิ ธญฺญตฺเต ยถา ธญฺญสทฺเทน กลมาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มุคฺคาทีสุ, เอวมิหาปิฯ อุปุพฺโพ ปา ปาเน, อโล, ทฺวิตฺตํ, อุทเก ปฺลวตีติ วา อุปฺปลํ, ยทาทิฯ กุยา ปถวิยา วลยํ อิว โสภากรตฺตา กุวลยํฯ

ทฺวยํ นีลุปฺปเลฯ นีลวณฺเณ, อ, นีลํ, อินฺทตีติ อินฺที, นทาทิ, อินฺที ลกฺขี, ตสฺสา วรํ อินฺทีวรํ, อินฺท ปรมิสฺสริเย วา, อีโรฯ

อสฺมึ นีลุปฺปเล เสเต กุมุทํ นามฯ กุยํ โมทเต กุมุทํ, โณฯ อสฺส ปทุมาทิโน กนฺโท สาลูกมุจฺจเตฯ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, กนฺท อวฺหาเน วา โรทเน จฯ สล คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโก, ทีโฆ, สาลูกํฯ

๖๘๙. ติกํ รตฺตารตฺตสามญฺเญฯ กมลโต อญฺญตรสฺมึ ชลกุสุเม, น ตุ รตฺเตเยว, สุคนฺเธน ยุตฺตํ โสคนฺธิกํฯ กสฺส หารํ อิว โสภากรตฺตา กลฺลหารํ, ลาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ ทกํ สีตลํ กโรตีติ ทกสีตลิกํฯ

ทฺวยํ เสวาเลฯ อุทกํ เสวตีติ เสวาโล, อโล, วการาคโม, อิสฺเส จฯ นีลตีติ นีลิกา, นีล วณฺเณ, อิโก, นีลวณฺณโยคโต วา นีลิกา, เสวโลปิ, ทฺวยํ ปทฺมยุตฺเต เทเส, ปทฺมสมูเห จฯ นฬินี จ ปงฺกชินี วิสินี จ สโรชินี ปทฺมินีติ ปริยายาฯ ‘‘ปทฺมสณฺฑํ ตทากเร’’ติ หิ ปริยายํ รตนมาลายํ มาธโว, วิสํ สมํ, ตพฺพนฺตตาย วิสินี, อิโน, นทาทิฯ อมฺพุชโยคโต, อมฺพุชานํ สมูหโต วา อมฺพุชินีฯ

๖๙๐. ติลพีชาทโย เสวาโล นามฯ ตตฺร ติลพีชปฺปมาณํ ชลสณฺฐิตํ นีลาทิวณฺณยุตฺตํ ติลพีชํ นามฯ สงฺโข นาม สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุขาปิธานาทิปฺปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโสฯ ปณโก นาม ภมรสณฺฐาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส, ปณ สงฺขาเต, ณฺวุ, ปณโกฯ

ปาตาลวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ ภูกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ