อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา (๓) สามญฺญกณฺฑ

อภิธานปฺปทีปกาฏีกา

 ๓. สามญฺญกณฺฑ🔺

๑. วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา

๖๙๑. อิห วกฺขมาเน สามญฺญกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ องฺคอุปางฺคทฺวยสหิเตหิ วิเสสฺยาธีเนหิ วิเสสฺยายตฺเตหิ วิเสสนสทฺเทหิ โสภนาทีหิ สํกิณฺเณหิ อญฺญมญฺญวิชาติยตฺเถหิ ทพฺพกฺริยาคุณาทีหิ อเนกตฺเถหิ สมยวณฺณาทีหิ อพฺยเยหิ จิรสฺสมาทีหิ จ กมา กมโต วคฺคา กถฺยนฺเต, เต จ ปุพฺพวคฺคสนฺนิสฺสยา, ตถา หิ โสภนาทโย เทวมนุสฺสาทีสุ วิเสสนภาเวน สมฺพนฺธา, กฺริยาทโย ตุ ตทาธารตาย, สมยาทโย วาจกตาย, จิรสฺสมาทโย ตํกฺริยาวิเสสนภาเวน, ตโตเยว สาธารณตฺตา สามญฺญกณฺฑมิทํฯ

๖๙๒. อิห สตฺเถ ภิยฺโย รูปนฺตรา ลิงฺควินิจฺฉโย, โส อตฺราปิ วคฺเค ภิยฺโย รูปนฺตราเยวาติ วิปฺปฎิปตฺตินิราสตฺถํ พฺยาปกนฺยายมาห ‘‘คุณิ’’จฺ จาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – วิเสสนภูตา สพฺเพ คุณสทฺทา, ทพฺพสทฺทา, กฺริยาสทฺทา จ วิเสสฺยาธีนภาเวน เหตุนาเยว, น ภิยฺโย รูปนฺตราปิ วิเสสนสทฺเทน สมลิงฺคิโน สิยุนฺติ, ยถา – โสภนา อิตฺถี, โสภโน ปุริโส, โสภนํ จิตฺตํฯ

๖๙๓-๖๙๖. สุภนฺตํ โสภเนฯ สุภ โสภเน, ยุฯ รุจ ทิตฺติยํ, อิโรฯ สาธ สํสิทฺธิยํ, อุฯ มนํ โตเสตีติ มนุญฺญํฯ ญา ปริมาณโตสนนิสามเนสุ, อนฺตสฺสุกาโร, มนํ อา ภุโส โตเสตีติ วา มนุญฺญํ, ตทา ‘‘มโน อญฺญ’’นฺติ เฉโท, อาโลโปฯ จร คติภกฺขเนสุ, ณฺวุ, จรติ จิตฺตเมตฺถาติ จารุฯ สุฎฺฐุ ทรียเต สุนฺทรํ, ทร ทารเณ ฯ วคฺค คมเน, อุ, วคฺคุฯ มโน รมติ อสฺมึฯ กมุ อิจฺฉายํ, โตฯ หรติ จิตฺตํ หารี, ณีฯ มน ญาเณ, ชุ, มโน ชวติ ยสฺมึ วา มญฺชุ, นโลโปฯ ปิยสีลยุตฺตตาย เปสลํ, ปิยสฺส เป, อีสฺสตฺตํฯ ภทิ กลฺยาเณ, โทฯ วา คติยํ, โมฯ กล สงฺขฺยาเน, ยาโณฯ มนํ อปฺเปติ วเฑฺฒตีติ มนาปํ, มโน อปฺโปติ ยสฺมินฺติ วา มนาปํ, อาป ปาปุณเน, อปาทิปุพฺโพ จฯ ลภิตพฺพนฺติ ลทฺธํ, โต, สกตฺเถ โกฯ สุภตีติ สุภํ, สุนฺทเรน สภาเวน ภวตีติ วา สุภํฯ

ปุงฺควนฺตํ อุตฺตเม, อุพฺภุโต อตฺยตฺถํ อุตฺตโม, อุภสทฺทโต อุพฺภุตตฺถโต วิเสสตฺเถ ตโม, อุคฺคตตมตฺตา วา อุตฺตโมฯ วร ปตฺถนายํ, ปวโรฯ อิฎฺฐปจฺจเย วุฑฺฒสฺส ชาเทโส, เชฏฺโฐฯ ปกฎฺฐํ มุขํ อารมฺโภ อสฺส ปมุโขฯ นตฺถิ อุตฺตโร อุตฺตโม ยสฺมา อนุตฺตโรฯ ปมุโข จ อนุตฺตโร จาติ ทฺวนฺโทฯ อปาทิปุพฺเพ วโรฯ มุขมิว มุโขฺย, อิวตฺเถ โยฯ ปทธาตีติ ปธานํ, ยุฯ ปมุขภาเว ติฎฺฐตีติ ปาโมกฺโข, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒิฯ ปกฎฺฐํ ราตีติ ปรํ, โณฯ ‘‘อคฺค’’นฺติ ชานิตพฺพนฺติ อคฺคญฺญํ, ‘‘อคฺค’’นฺติ ปมานิตพฺพนฺติ วา อคฺคญฺญํฯ อุตฺตโร อุตฺตมสทิโสฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, นี นเย, กมฺมนิ โณฯ ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํ, ปกฎฺฐภาเว รมตีติวา ปรมํ, โณฯ อิยิฏฺเฐสุ ปสตฺถสฺส, วุฑฺฒสฺส จ โส, เสยฺโย, เสฏฺโฐ จ, ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อิสฺเสฯ คามํ เนตีติ คามณิ, ‘‘ตสฺสีลาทีสุ ณี ตฺวาวี จา’’ติ ณี, รสฺโส, คามณิฯ สนฺตตมตาย สตฺตโม, สนฺตโต ตโม, สนฺตสฺส จ โสฯ วิเสสียเตติ วิสิฏฺโฐ, สิส วิเสสเน, โตฯ อร คมเน, ณฺโย, อิการาคโม, อริโยฯ นตฺถิ อคฺโค ยสฺมา นาโค, ทีฆาทิ, คโลโป จฯ อิ คติยํ, ณฺวุ, อิสฺเส, อโลโป จ, เอโก, สทิสรหิตตาย วา เอกีภาเว ติฎฺฐตีติ เอโก, โกฯ อุสฺสาเปติ ปจฺจนีเกติ อุสโภ, อุส ทาเห, อโภ ฯ อช คมเน, อ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ, อคฺโคฯ มุจ โมจเน, หีนมชฺฌิมภาเวหิ มุจฺจตีติ โมกฺโข, โต, ตสฺส โขฯ โมกฺข โมจเน วา, อฯ ปธานภาวํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโว, ยทาทิ, ปุกฺขโลปฺยตฺร, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, อโล, สสฺส โข, อสรูปทฺวิตฺตํฯ เอเต จุตฺตมาทโย สมาสคาปิ อสมาสคาปิ อุตฺตมตฺถวาจกาฯ อมรโกเส ปน นาโคสภปุงฺควานํ สมาสคตฺเตเยว อุตฺตมตฺถวาจกตา วุตฺตา, วุตฺตญฺจ –

‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโว’สภกุญฺชรา;

สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฎฺฐตฺถโคจรา’’ติ [อมร ๒๑.๕๙]ฯ

ตสฺสตฺโถ – พฺยคฺฆาทโย กมฺมธารยสมาเส สติ อุตฺตรปทีภูตา เสฎฺฐตฺถวิสยา ปุพฺพปทสฺส เสฎฺฐตฺถวาจกา ปุลฺลิงฺคา จ ภวนฺติ, ยถา ‘‘ปุริสพฺยคฺโฆ, มุนิปุงฺคโว’’อิจฺจาทิฯ สีหาทโย, อาทินา วราหปุณฺฑรีกโธรยฺหโสวีราทโย จ สมาสคา กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปทภูตา เสฎฺฐตฺถวาจกา ปุเมว ภวนฺติ, ยถา ‘‘สกฺยสีโห, กวิกุญฺชโร, ปุริสสทฺทูโล, ปุริสวราโห’’อิจฺจาทิฯ

๖๙๗. จิตฺตสฺส, อกฺขิโน จ ปีติชนกํ วตฺถุ อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจ นาม, น พฺยาสิญฺจนฺติ นกฺขรนฺติ นยนมนานิ ยสฺมาติ อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจ, น พฺยาสิญฺจนฺติ จ ยสฺมึ อาคนฺตุกภูตานิ อญฺญรสานีติ วา อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจฯ โณ, ยุ จฯ

ฉกฺกํ อิฏฺเฐ วตฺถุมฺหิฯ อิจฺฉิตพฺพํ, เอสิตพฺพนฺติ วา อิฎฺฐํ, อิสุ อิจฺฉายํ, อิส คเวสเน จ, โตฯ สุภตฺตํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กฺวิฯ หทเย สาธุ, หทยสฺส วา ปิยนฺติ หชฺชํ, โณ, ทนฺตสฺส โลโป, ทฺยสฺส ชฺโชฯ ทยิตพฺพํ อาทาตพฺพนฺติ ทยิตํ, โตฯ วลฺล สํวรเณ, กมฺมนิ อโภฯ ปิยายิตพฺพนฺติ ปิยํ,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺโย, รสฺสาทิฯ

๖๙๘. ติกํ ตุจฺเฉฯ ตุจ วินาเส, โฉฯ ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ, โต, สกตฺเถ โกฯ สุนสฺส หิตํ สุญฺญํ, โย, นฺยสฺส ญฺโญ, สุน คติยํ วา, โยฯ ทฺวยํ อสาเรฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, อุ, คุ วาฯ ปุพฺพตฺร โคนฺโต, อสฺเส, เผคฺคุฯ

ติกํ ปวิตฺเตฯ เมธ หึสาสงฺคเมสุ, เมธียเต สงฺคมียเต เมชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํฯ ปุ ปวเน, โต, ทีฆาทิฯ วุฑฺฒาวาเทโส, อิการาคโม จฯ ทฺวยํ อวิรทฺเธฯ น วิรชฺฌตีติ อวิรทฺโธ, รธ หึสาปราธาปคมเนสุ, โตฯ ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา เจ’’ติ ตสฺส โธฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ณฺวุ, วิรทฺธโวหาเรน น ปณาเมตีติ อปณฺณโกฯ

๖๙๙-๗๐๑. ทฺวยํ ชาตฺยาจาราทินา อนินฺทิเตฯ อุปุพฺโพ, ปปุพฺโพ จ กส วิเลขเน, หึสายญฺจ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ’’ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ตสฺส ฏฺโฐฯ

คารยฺหนฺตํ ชาตฺยาจาราทินา นินฺทิเตฯ นิหียเตติ นิหีโน, หา จาเค, อิโน, ทีโฆฯ อปาทิปุพฺเพ หีโนฯ ลม นินฺทายํ, ณฺวุ, ลามโกฯ กิฎ คติยํ, ปติ นิปุพฺโพ ตุ นินฺทายํ, โฐ, ปติกิฎฺฐํ, นิกิฎฺฐญฺจฯ อิตฺตรสทฺโท ลามกตฺถวาจโก ปาฎิปทิโก, ‘‘ชาตฺยาจาราทีหิ นิหีโนย’’นฺติ อวทิตพฺโพติ อวชฺโช, ตพฺภาวตฺโถ เจตฺถ อกาโรฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺโย, ทฺยสฺส ชฺโชฯ กุจฺฉา สญฺชาตา อสฺส กุจฺฉิโตฯ อโธภาเค ชาโต อธโม, โอสฺสตฺตํฯ อุม นินฺทายํ, กมฺเม อ, สกตฺเถ โก, อุสฺโส, โอมโกฯ ครหิตพฺโพติ คารยฺโห, ครห นินฺทายํ, ณฺโย, วณฺณวิปริยโยฯ

ทฺวยํ มลยุตฺเตฯ มลยุตฺตตาย มลีโน, อิโน, ทีโฆฯ อสฺสตฺถฺยตฺเถ อี, มสปจฺจเย มลีมโส, กจฺจรํ, มลทูสิตมฺปิ, กุจฺฉิตํ จรตีติ กจฺจรํฯ

ติปาทํ วิปุเลฯ พฺรห วุทฺธิยํ, ราชาทิ, พฺรหาฯ มห ปูชายํ, อนฺโตฯ ปุล มหตฺเต, วิปุลํฯ สล คมเน, วิสาลํ, โณฯ ปถ สงฺขฺยาเน, อุโล, อสฺสุ, ปุถุลํ, อุมฺหิ ปุถุฯ คร เสจเน, อุ, ครุฯ อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุฯ ตนุ วิตฺถาเร, โต, อิณฺณาเทโส, ตสฺส โถ, อสฺสิ, อสรูปทฺวิตฺตํ, วิตฺถิณฺณํฯ

วฐรนฺตํ ถูเลฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, อิโนฯ ถูล ปริพฺรูหเน, อฯ ปีธาตุโต อีวโร, ปีวรํฯ ลปจฺจเย ถุลฺลํ, รสฺสาทิฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทตีติ วฐรํ, อโร, ทสฺส โฐฯ ถูลมุปจิตมํสวิปุลายตมํสาทิฯ

ทฺวยํ สนฺนิจิเตฯ อานิปุพฺโพ จิ จเย, กมฺเม โต, อาจิตํ, นิจิตญฺจฯ

๗๐๒. สิโลโก สพฺพสฺมึฯ สรตีติ สพฺพํ, โว, รสฺส จ โวฯ สํปุพฺโพ อสุ เขปเน, โต, สมตฺตํ, อถ วา สม ติม เวกลฺลพฺเย, โต, สมตฺตํฯ น ขิยตีติ อขิลํ, โล, อขิลํ, นิขิลญฺจ ตถาฯ สก สตฺติยํ, อโล, กลาภิ อวยเวหิ สห วตฺตเตติ วา สกลํฯ เสสโต อวสิฎฺฐโต นิคฺคตํ นิสฺเสสํฯ กส คมเน, อิโน, ณตฺตํ, กสิณํฯ น เสสํ อวสิฎฺฐํ อเสสํฯ อคฺเคน สิขเรน สงฺคตํ สมคฺคํฯ กเต สมาเส ปุพฺพนิปาโต อภิธานาฯ อูน ปริหาเน, น อูนํ อสฺมึ อนูนกํ, โกฯ

๗๐๓. พหุลนฺตํ พหุตฺเต, ภาเวติ วเฑฺฒตีติ ภูริ, ภู สตฺตายํ, ริ, ภูริ, ทีฆาทิ, รสฺสนฺโต, อีมฺหิ ภูรี, เมธาฯ ปหุ สตฺติยํ, โต, อุการาคโม, ปปุพฺโพ หู สตฺตายํ วา, รสฺโสฯ ปจิ วิตฺถาเร, อุโร, ปจุรํฯ ภี ภเย, ภายติ ยสฺมาติ ภิยฺโย, ทฺวิตฺตํฯ สมฺปโหตีติ สมฺปหุลํ, โลฯ พห วุฑฺฒิยํ, อุ, พหุฯ เยภุยฺยสทฺโท พหุลตฺถวาจโก ปาฎิปทิโกฯ พหู อตฺเถ ลาภีติ พหุลํฯ

ทฺวยํ พหิคเตฯ พหิ ชาตํ พาหิรํ, อิรณฯ

๗๐๔-๗๐๖. เยสํ ปทตฺถานํ มตฺตํ ปมาณํ สตาทิโต ปรํ อธิกํ ภวติ, เต ปโรสตาทีฯ อาทินา ปโรสหสฺสาทิฯ สตโต ปโร ปโรสตํฯ สหสฺสโต ปโร ปโรสหสฺสํ, ปรสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา ปรสทฺทา โอการาคโมฯ ปชฺชํ อปฺเปฯ ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ ปริตฺตํฯ สุข ตกฺริยายํ, ตกฺริยา สุขนํ, อุโมฯ สุจ โสจเน วาฯ ขุท ปิปาสายํ, โท, ขุทฺทํฯ ถุจ ปสาเท, โณฯ อล ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ, โป, ลสฺส โป, อปฺปํฯ กิส ตนุกรเณ, โณฯ ตนุ วิตฺถาเรฯ จิ จเย, อุโล, ทฺวิตฺตํ, จุลฺลํ, นีเจ ปน จุลฺโลฯ มา มาเน, ฉทาทีหิ โตฯ รสฺสาทิ, มตฺตา, อิตฺถิยํฯ ลิส อปฺปีภาเว, อฯ ลู เฉทเน, ลุยเตติ ลโว, อฯ อณ คตฺยตฺโถ, อุฯ กณ สทฺเท, อ, กโณฯ ลวาทีหิ สห กโณ ปุเม, วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘ปุเม ลวเลสกณาณโว’’ติ [อมร ๒๑.๖๒]ฯ

ญตฺตนฺตํ สมีเปฯ สงฺคตา อาโป ยสฺมึ สมีปํ, อาสฺสีฯ ปาทิโต ยทาทินา กโฎ, นิกโฎ, นตฺถิ กโฎ อาวรณํ เอตสฺสาติ วา นิกโฎฯ สทสฺมา โต, อาสนฺโนฯ กณฺฐํ สมีปํ อุปคตํ อุปกฏฺโฐฯ ‘‘กณฺโฐ คเล สนฺนิฎฺฐาเน, สทฺเท มทนปาทเป’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห, อิธ ปน กณฺฐสฺส กฎฺฐาเทโส, ณโลโป วาฯ อภฺยาสีทตีติ อภฺยาโสฯ ‘‘อภฺยาโส ตุ สมีปมฺหิ, ปุมา อภฺยสเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๑.๖๗] รภโสฯ สห อนฺเตน สนฺติกํ, สกตฺเถ อิโกฯ วิทูรปฎิปกฺขตฺตา อวิทูรํฯ สงฺคตํ อนฺตํ สามนฺตํ, สสทฺทสฺส ทีโฆ, นิคฺคหีตสฺส โม, สํ นิปุพฺโพปิ กฎฺฐสทฺโท สมีปตฺโถเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อุทาหฎํ, กส วิเลขเน วา, โต, สนฺนิกฎฺฐํฯ อนฺติกภาวํ อุปคตํ อุปนฺติกํฯ สห กาเสน วตฺตเต สกาสํ, กาส ทิตฺติยํฯ อนฺตโยคา อนฺติกํ, อิโกฯ ญายเตติ ญตฺตํ, โต, สกาสส ทฺเทน สนิฑสเทสสวิธสมริยาทสเวสาปิ คยฺหนฺติฯ สห นิเฑน, สห เทเสน, สห วิธาย, สห มริยาทาย, สห เวเสน วตฺตเตติ วิคฺคโห, พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, รูฬฺหีสทฺทา ปน เอเตฯ

ทฺวยํ ทูรมตฺเตฯ ทุกฺเขน อรติ ยํ ทูรํฯ วิปปุพฺโพ กฎฺฐสทฺโท ทูเร, สกตฺเถ โก, วิปฺปกฎฺฐกํฯ

๗๐๗. ติกํ ฆเน, นตฺถิ อนฺตรํ ฉิทฺทํ ยสฺสฯ หนติสฺมา อ, หสฺส โฆ จ, ฆนํฯ สมุ อุปสเม, โท, สนฺทํฯ ปาโท วิรเฬฯ วิรมตีติ วิรฬํ, อ, วณฺณวิกาโรฯ ปิโย ลโว อปฺโป ยสฺมึ เปลวํ, ปิยสฺส เป, ปิลิ คมเน วา, อโวฯ ตนุ อปฺปาทีสุปิฯ

ทฺวยํ ทีเฆฯ ยต อายตเน, อายตํฯ อิ คมเน วา, โต, ภูวาทิ, อิสฺเส, เอ อย, ทีฆาทิฯ ทิ ขเย, โฆ, ทีฆาทิฯ ติกํ วฎฺฎเลฯ นิคฺคตํ ตลํ อสฺมาติ นิตฺตลํฯ วฎฺฎ วฎฺฎเน, วฎฺฎํ, ลตาทิฯ อุลปจฺจเย วฎฺฎุลํฯ

๗๐๘. อุจฺฉิตนฺตํ อุนฺนเตฯ จิ จเย, อุจฺจิโนตีติ อุจฺโจ, อฯ อุนฺนมตีติ อุนฺนโตฯ ตุช หึสายํ, ผลเน จ, อ, ตุงฺโคฯ อุคฺคตํ อคฺคํ อสฺส อุทคฺโคฯ อุทฺธํ สิโต อุจฺฉิโต, สิ เสวายํ, โต, สสฺส โฉ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉิโตฯ ปํสุปิ, ปกฏฺโฐ อํสุ ทิตฺติ ยสฺส ปํสุฯ

ติกํ วามเนฯ อุทฺธํ น อญฺจตีติ นีโจ, อญฺจ คมเน, โณ, อการญการานํ โลโป, นิสทฺโท อตฺร นิเสเธฯ รส สทฺเท, โส, รสฺโสฯ วา คมเน, มโน, วามโนฯ

ติกํ อุชุมฺหิฯ น ชิมฺหํ กุฎิลํ อชิมฺหํฯ ตสฺมึ อวงฺกตาย ปกฏฺโฐ คุโณ ยสฺส ปคุโณฯ อช คมเน, อุ, อสฺสุ, อุชุฯ

๗๐๙. ฉกฺกํ วงฺเกฯ อลธาตุมฺหา อโร, ฬตฺตํฯ เวล คมเน, โต, ทฺวิตฺตาทิ, วิรูเปน อิลยตีติ วา เวลฺลิตํ, โต, อิล คมเนฯ วงฺก โกฎิเลฺย, อฯ กุฎ เฉทเน, อิโล, กุฎ โกฎิเลฺย วาฯ หา จาเค, กตฺตริ โม, ทฺวิตฺตํ, วณฺณวิปริยยาทิ, ชิมฺหํฯ กุญฺจ โกฎิเลฺย, โตฯ วกฺกมฺปิ, วกฺก คมเนฯ

ปญฺจกํ ธุเวฯ ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโสฯ สสฺสเต นิจฺเจ ภโว สสฺสโตฯ นิจฺโจ วุตฺโต [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา]ฯ สทา กาเล ภโว สทาตโนฯ สนสทฺโท นิจฺจตฺโถ สตฺตมฺยนฺโต นิปาโต, สนํสทฺโท วา [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา], ตตฺร ภโว สนนฺตโน, อุภยตฺราปิ ภวตฺเถ ตโน, ปุพฺเพ นิคฺคหีตาคโมฯ

๗๑๐. เอเกเนว ภาวาทิรูเปน กาลสฺส พฺยาปโก นิพฺพานากาสาทิกูฎฏฺโฐติ ปกาสิโตฯ มายานิจฺจลยนฺตาทีสุ กูฎํ วกฺขติ [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา]ฯ นิจฺจโล ติฎฺฐตีติ กูฎฏฺโฐ, ปพฺพโต, กูฎฏฺโฐ วิย สทา ติฎฺฐตีติ กูฎฏฺโฐฯ

ทฺวยํ ลหุเกฯ ลงฺฆ คติ โสสเนสุ, อุ, ฆสฺส หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, ลหุ, ลฆุปิฯ สํปุพฺเพ, สตฺถิกกปจฺจเย จ สลฺลหุกํฯ ติกํ สงฺขฺยาเตฯ ขฺยา กถเนฯ คณ สงฺขฺยาเนฯ มา ปริมาเณ, สพฺพตฺร โตฯ

๗๑๑. ติกํ ติขิเณฯ ติช นิสาเน, โห, วณฺณวิกาโร, ติณฺหํฯ ติช นิสาเน, อิโน, ชสฺส โข, ณตฺตํ, ติขิณํฯ ติชโตเยว โว, ชสฺส โว, พตฺตํ, ติพฺพํฯ ติกํ จณฺเฑฯ จณฺฑ โกเป, จณฺฑํฯ อุชฺช พลปาลเนสุ, อ, ชฺชสฺส คฺโค, อุคฺคํฯ ขร วินาเส, อ, ขรํฯ

จตุกฺกํ ชงฺคเมฯ คมุ คมเน, ทฺวิตฺตาทิ, ชงฺคมํฯ จร คมเน, อ, จรํฯ ตสติ จลตีติ ตสํ, ตส อุพฺเพเค, อุพฺเพโค ภยํ, จลนญฺจฯ จรภิสฺมา จโร, มชฺเฌ ทีโฆ, จราจรํ, อพฺภาสนฺเต วา ราคโม, จราจรํ, สพฺพตฺร อปจฺจโยฯ อิงฺคมฺปิ, อิงฺคตีติ อิงฺโค, อิงฺค คมเนฯ

๗๑๒-๗๑๓. ทฺวยํ จลนมตฺเตฯ กมฺป จลเนฯ จล กมฺปเน, สพฺพตฺร กตฺตริ ยุฯ

ทฺวยํ อธิเกฯ อติริจฺจตีติ อติริตฺโต, ริจ วิโยชนสมฺปฎิจฺฉนคตีสุ, โต, ภุชาทิฯ อธิ เอติ คจฺฉตีติ อธิโก, อิ คมเน, โกฯ

ชงฺคมา ปาณิโต อญฺโญ ถาวโร นาม, ติฎฺฐตีติ ถาวโร, ฐา คตินิวตฺติยํ, วโร, วณฺณวิกาโร, ถาวโร, ฐาวโรปีตฺเยเกฯ

จตุกฺกํ โลเลฯ โลล อุมฺมาทเนฯ จล กมฺปเน, ทฺวิตฺตาทิ, จญฺจลํฯ ตร ปฺลวนตรเณสุ, ตรํ ลาตีติ ตรลํ, เอเต จลนมตฺเตปิฯ

จตุกฺกํ ปุราเณฯ ปุเร ภโว ปุราโณ, ยทาทินา นปจฺจโย, ณตฺตํฯ ปุรา ภโว ปุราตโน, ตนปจฺจโยฯ สนํสทฺโท อิห สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺร ภโว สนนฺตโน, ปุพฺเพ วิย สนํสทฺโท วา, ตตฺราปิ ปุพฺเพ วิย นิคฺคหีตาคโมฯ จิรํสทฺโท นิปาโต สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺโถ อิห คยฺหเต, ตตฺร ภโว จิรนฺตโนฯ นิคฺคหีตโลโป จิรกาลาทีสุฯ

จตุกฺกํ อภินเวฯ ปติโต อคฺโค ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, คสฺส โฆ, พหุโก วา อคฺโฆ ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, อเนกตฺถตฺตา หิ อุปสคฺคนิปาตานํ พหุกตฺโถ เอตฺถ ปติสทฺโทฯ นวสทฺทาสกตฺเถ ตโน, นวสฺส นุภาโว จฯ นโว เอว อภินโว, นุ ถุติยํ, อ, นโวฯ

๗๑๔-๗๑๕. ปญฺจกํ กกฺขเฬฯ กนฺตตีติ กุรูรํ, อูโร, กนฺตสฺส จ กุราเทโส, กร หึสายํ วา, อูโร, อสฺสุฯ กฐ กิจฺฉชีวเน, มุทฺธชทุติยนฺโต ธาตุ, อิโน, วณฺณวิปริยเย กถินนฺติปิฯ ทล วิทารเณ, โห, ฬตฺตํ, พห วุทฺธิมฺหิ วา, พสฺส โท, ฬนฺโต จ, ทฬฺหํ ทห ภสฺมีกรเณ วา, อ, ฬนฺโต จฯ นิฎฺฐาตีติ นิฎฺฐุรํ, ฐา คตินิวตฺติยํ, อุโรฯ กกฺข หสเน, อโล, ฬตฺตํฯ กโฐรํ, ชรฐํ, มุตฺติมํ, มุตฺตมฺปิ, กฐ กิจฺฉชีวเน, โอโรฯ ชร ชีรเณ, ภูวาทิ, โฐฯ มุตฺติ กถินฺยํ, ตํโยคา มุตฺติมํฯ อปจฺจเย มุตฺตํฯ

สตฺตกํ อนฺเตฯ อม คมเน, โต, อนฺโต, อนิตฺถีฯ ปริปุพฺโพ ปริยนฺโตฯ ปปุพฺโพ ปนฺโตฯ ปจฺฉา ภโว ปจฺฉิโมฯ อนฺเต ภโว อนฺติโม, อิโมฯ ชฆเน สาธุ ชิฆญฺญํ, โย, อสฺสิฯ จรติสฺมา อิโมฯ จริมํ, จรสทฺทา วา อิโมฯ

จตุกฺกํ ปฐเมฯ ปุพฺพ ปูรเณ, อฯ อคฺคํ เสฏฺเฐปิ วุตฺตํฯ ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, อโม, ปถ สงฺขฺยาเน วา, อโม, วณฺณวิกาโร, ปฐมํ, ปถมนฺติปิฯ อาทียเต ปฐมํ คณฺหียเตติ อาทิ, อิ, ปุเม, โสสทฺโท อาทิสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตโชตโก, ปุริมํ, ปุรตฺถาปิ, ภวตฺเถ อิมตฺถาฯ

ทฺวยํ อนุจฺฉวิเกฯ ปฎิคฺคหิโต รูโป ปติรูโปฯ ฉวิยา อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ นิรตฺถเกฯ มูห เวจิตฺเต, อ, หสฺส โฆฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส, สกตฺเถ โกฯ

๗๑๖. ทฺวยํ ปากเฎฯ วิสิฏฺโฐ อตฺตา ยสฺส พฺยตฺตํฯ ปุฎ ปกาสเน, ปุฎ วิกาสเน วาฯ

ติกํ มุทุมฺหิฯ มุท โมทเน, อุ, มุท สํสคฺเค วาฯ โสภนํ กุมารํ กนฺติ ยสฺสฯ กุ สทฺเท, อโล, มนฺโต จฯ

ทฺวยํ อินฺทฺริยคฺคยฺเหฯ อกฺขํ อินฺทฺริยํ ปติคตํ นิสฺสิตํ, อกฺเขน วา ปติคตํ ปจฺจกฺขํ, กเต สมาเส ปติสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานโตฯ อินฺทฺริยํ จกฺขาทิกํ, เตน คยฺหํ อินฺทฺริยคฺคยฺหํฯ

ทฺวยํ อปจฺจกฺเขฯ ปจฺจกฺขวิปรีตํ อปจฺจกฺขํ, ปรมาณฺวาทิฯ อินฺทฺริยํ อติกฺกนฺตํ อตินฺทฺริยํฯ

๗๑๗. จตุกฺกํ อญฺญตฺเถฯ อิตรสทฺโท ปาฎิปทิโก อญฺญตฺถวาจโก, อิทํสทฺทา วา ตโร อญฺญตฺเถ, ทํโลโป จ ฯ อญฺญสทฺทา สกตฺเถ ตโรฯ เอโก เสฏฺเฐปิ วุตฺโตฯ อญฺญสทฺโท ปาฎิปทิโก ภินฺนตฺโถ, น ญายเตติ วา อญฺโญฯ

ติกํ นานปฺปกาเรฯ พหโว วิธา ปการา อสฺส พหุวิโธฯ วิจิตฺตา วิธา ยสฺส วิวิโธฯ

ทฺวยํ อนิวาริเตฯ นตฺถิ พาโธ นิเสโธ ยสฺส อพาธํฯ นตฺถิ อคฺคฬํ อสฺสฯ

๗๑๘. จตุกฺกํ อสหาเยฯ อสหายตฺเถ เอกโต อากี, จฺโจ, โก จ, เอกากี, เอกจฺโจฯ อญฺญตฺเถปิ เอกโก วุตฺโตฯ สมา ตุลฺยตฺถาฯ

อเนกสมฺพนฺธินิ สาธารณาทิทฺวยํฯ สห อาธารเณน วตฺตตีติ สาธารณํ, ยทาทิ, ถิยํ สาธารณี, สาธารณา จฯ สมานเมว สามญฺญํ, โย, สามญฺญา อิตฺถิยํฯ

ทฺวยํ อปฺปาวกาเสฯ สมฺพาธเต อสฺมึ, โรฯ สํสทฺทา กโฎ, ยทาทิ, สงฺกฎํ, สห อาวรเณน วตฺตตีติ วา สงฺกฎํ, สหตฺโถ สํสทฺโทฯ

๗๑๙. วามํ กเฬวรํ วามกาโย สพฺยํ นามฯ ‘‘สพฺยํ วาเม จ ทกฺขิเณ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๑.๘๔] หิ อชโย, สว คติยํ, โยฯ ทกฺขิณํ กเฬวรํ อปสพฺยํ, สพฺยโต อปคตํ อปสพฺยํฯ

ทฺวยํ วิปรีเตฯ ปฎิกูลติ อาวรตีติ ปฎิกูลํ, กูล อาวรเณฯ อปสพฺยํ ทกฺขิเณปิ วุตฺตํฯ

ทุรธิคมนฺโต ปถํ คหนํ, ยถา – คหนเมตํ สตฺถํ, ทุพฺพิเวกมิจฺจตฺโถฯ คจฺฉนฺตํ หนฺตีติ คหนํ, คหณมฺปิ, ยทาทิฯ กล คมเน, อิโล, กลึ ลาตีติ วา กลิลํฯ

๗๒๐-๗๒๑. ทฺวยํ พหุปฺปกาเรฯ อุจฺจญฺจ ตํ อวจญฺเจติ อุจฺจาวจํ, กมฺมธารโยฯ พหโว เภทา อสฺสฯ

ติกํ ชนาทินิรนฺตรคเตฯ สงฺก สงฺกายํ, โตฯ กิร ปกฺเขปวิกฺขิปเนสุ, โต, อิณฺณาเทโสฯ สงฺก สงฺกายํ, อุโล, สงฺกุลํ, สํปุพฺโพ กุล สนฺตาเน วา, โรฯ

สิโลโก เฉเกฯ กโต อภฺยาสิโต หตฺโถ ปทตฺโถ เยน กตหตฺโถฯ กุส สิเลสเน, อโลฯ ปกฎฺฐา วีณา อสฺสฯ อภิชานาติ อภิญฺโญฯ สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, โตฯ ปุณ กมฺมนิ สุเภ, โรฯ ปฎ คมเน, อุฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, กตฺตริ อ, ทสฺส โกฯ จต ยาจเน, อุโรฯ ทล ทิตฺติยํ, โข, ลสฺส โก, ทกฺข วุฑฺฒิยํ วา, อ, ทกฺข วุฑฺฒิหึสาคติสีเฆสุ วาฯ ปิส หึสาพลทานนิเกตเนสุ, อโล, เปสโลฯ กตมุโข, กตีปิ, กตสทฺโท อภฺยาสิตตฺโถ, กตํ อพฺยาสิตํ มุขํ อุปาโย อเนนาติ กตมุโขฯ กตํ อสฺสตฺถีติ กตีฯ

สตฺตกํ พาเลฯ พล ปาณเน, พลตีติ พาโล, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตน ชีวติ, น ปญฺญาชีวิเตนาตฺยตฺโถฯ ทา กุจฺฉายํ คติยํ วา, ตุ, ทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิฯ ชล ธญฺเญ, อ, ฬตฺตํฯ มูห เวจิตฺเต, โล, วณฺณวิปริยโย, มูฬฺโหฯ มนฺท ชฬตฺเตฯ พาลฺยโยคา พาลิโส, อิโสฯ อญฺโญ, ยถาชาโตปิ, น ชานาตีติ อญฺโญฯ ยาทิโส ชาโต วิเวโก ยถาชาโตฯ

๗๒๒. ติกํ ภาคฺยสมฺปนฺเนฯ ปุญฺญํ, สุกตญฺจ ยสฺมึ อตฺถิ ปุญฺญวา, สุกตี, วนฺตุ, อี จฯ ธนํ คหณํ ลทฺโธติ ธญฺโญ, โยฯ ทฺวยํ มหาวีริเยฯ มหาธิติ มหาวีริโยฯ ทฺวยํ มหิจฺเฉฯ มหาสโยปิฯ

ทฺวยํ พหุลหทเย, ปสตฺถหทเย จฯ หทยํ พหุลํ, ปสตฺถญฺจ ยสฺส หทยี, หทยาลุ จ, ตพฺพหุเล อี, อาลุ จ, สุหทโยปิฯ

๗๒๓. ทฺวยํ หฎฺฐจิตฺเตฯ ‘‘หาสมโน วิกุพฺพาโน, ปมาโน หฎฺฐมานโส’’ติ [อมร ๒๑.๗] อมรสีโหฯ ทฺวยํ ทุมฺมเนฯ ทุฎฺฐํ, ทุกฺขิตํ วา มโน ยสฺสฯ วิรูปํ มโน ยสฺสฯ อนฺตมโนปิฯ

จตุกฺกํ พหุปฺปเทฯ ยาจกานํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทานิโย, วทญฺญู จ, อิโย, รู จ, ปุพฺพตฺรญฺญสฺส นาเทโส, มชฺฌทีโฆ จฯ ทาเน โสณฺโฑ ปสุโตฯ โสณฺฑสทฺโทตฺร มชฺชมเทตฺเยเก, ถูลลกฺโขปฺยตฺร, ทานตฺถํ ถูลํ ลกฺขํ อสฺสฯ

๗๒๔. สิโลโก ปากฎมตฺเตฯ ขฺยา ปกาสเน, โตฯ ปติปุพฺโพ อิ คมเน, โตฯ อภิมุขํ เอตีติ ปตีโตฯ ญา อวโพธเน, โต, ปญฺญาโต, อภิญฺญาโต จฯ ปถ ขฺยาเนฯ สุ คติพุทฺธีสุ, โต, สุโต, วิสฺสุโต จ, สุ สวเน วา, กมฺเม โตฯ วิท ญาเณ, วิทิโตฯ สิธุ สํราเธ, โต, สิธ สํสิทฺธิยํ วาฯ กฎ คติยํ, ทสฺสนํ กฎตีติ ปากโฎ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆฯ

๗๒๕. ติปาทํ อิสฺสเรฯ อีส อิสฺสริเย, อีสตีติ อิสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตํฯ นี นเย, ณฺวุ, นายโกฯ สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามี, ทีฆาทิ, รสฺสนฺเต สามิปิฯ ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺสาทิ, ปติฯ อธิปุพฺเพ อธิปติฯ อีส อิสฺสริเย, อ, อีโสฯ ปภวตีติ ปภุ, อุ, ปภูปิฯ อย คมเน, โย, อยฺโยฯ อธิปาตีติ อธิโป, โรฯ อธิภวตีติ อธิภู, กฺวิฯ นี นเย, ริตุ, เนตาฯ

ติกํ พหุธเนฯ อิภํ อรหตีติ อิพฺโภ, โว, วณฺณวิปริยโยฯ เฌ จินฺตายํ, อ, อชฺฌายติ ธนํ อโฑฺฒ, ฌสฺส โฒ, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ จฯ ธนา อติสเย อี, ธนีฯ

๗๒๖. ทฺวยํ ทกฺขิเณยฺเยฯ ทานํ ปฎิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ทานารโห, ทกฺข วุทฺธิยํ, สีฆตฺเถ จ, ทกฺขนฺติ โภคสมฺปทาทีหิ ยาย, สา ทกฺขิณา, อิโณ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ

ทฺวยํ สฺเนหวติฯ สินิห ปีติยํ, โธ, หสฺส โท, สินิทฺโธ, วจฺโฉ สิเนโห ยสฺสตฺถิ วจฺฉโล, โลฯ

ปมาณิโก ปริกฺขโก, ปริกฺขเต อวธารยเต ปมาเณหิ อตฺถนฺติ ปริกฺขโก, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ณฺวุฯ การณํ ชานาตีติ การณิโก, อิโกฯ

ทฺวยํ อาสตฺเตฯ สนฺช สงฺเค, โตฯ ตํ ตํ วตฺถุ ปรํ ปธานํ อสฺส ตปฺปโรฯ

๗๒๗. ติกํ การุณิเกฯ กรุณา สีลํ อสฺส การุณิโกฯ ทยา กรุณา ยสฺสตฺถิ ทยาลุ, อาลุฯ ทุกฺขิเตสุ สุฎฺฐุ รมตีติ สูรโต, อุปสคฺคสฺส ทีฆตาฯ

อิฎฺฐตฺเถ อภิมตปฺปโยชเน อุยฺยุโต ปุคฺคโล อุสฺสุโก นาม, อุฎฺฐานํ สุฎฺฐุ กายตีติ อุสฺสุโก, หสาทฺยนุฏฺเฐยํฯ

โย อาลสฺยาวสาทีหิ อนุติฎฺฐติ, โส ทีฆสุตฺโต, ทีฆญฺจ ตํ สุตฺตญฺจ, ตมิว จรตีติ ทีฆสุตฺตํ, ทีฆสุตฺตปริยนฺติกํ การิยํ กโรตีติ ทีฆสุตฺโตฯ จิเรน กฺริยานุฎฺฐานํ อสฺสฯ

๗๒๘. ทฺวยํ ปรายตฺเต, ปรสฺมึ, ปเรน วา อธีโน ปราธีโน, อฌนฺตา สกตฺเถ อิโน ยทาทินาฯ ปรตนฺโต, ปรวา, อตฺตวาปิ [นาถวา (อมร ๒๑.๒๖], ตนฺตยตีติ ตนฺโต, ตนฺต กุฎุมฺพธารเณ, อ, ปโร ตนฺโต นิยามโก ยสฺสฯ ปโร เสฏฺโฐ นายโก, อตฺตา จ อตฺถีติ ปรวา, อตฺตวา จ, วนฺตุฯ

อายตฺตตามตฺเต จตุกฺกํฯ ยต ปยตเน, อาปุพฺโพ อวสีภาเว, โตฯ อนฺเตน สมีเปน สหาติ สนฺตโก, สกตฺเถ โกฯ ปริคฺคยฺหเต ‘‘สก’’นฺติ กรียเตติ ปริคฺคโหฯ อธิคโต อิโน ปภู เยนาติ อธีโนฯ

เสน อตฺตนา อีริตํ สีลํ อสฺสาติ เสรี, ตสฺมึ เสรินิ จ สจฺฉนฺโท วตฺตติ, สสฺส อตฺตโน ฉนฺโท ยสฺสตฺถีติ สจฺฉนฺโท, อฯ สวโส, สยํวสี, นิรวคฺคโหปิฯ

๗๒๙. คุณโทเส อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา โย กโรติ, โส ชมฺโม, ชม อทเน, โมฯ

ทฺวยํ อติตณฺเหฯ ลุภ โลเภ, อ, ทฺวิตฺตํ, ภสฺส โป, โลลุโป, โลลุโภปิฯ

ติกํ ลุทฺเธฯ คิธ อภิกงฺขายํ, โตฯ ลุภ คิทฺธิยํ, โตฯ โลล อุมฺมาทเน, อ, โลโลฯ อถ มหาตณฺหาติตณฺหคิทฺธานํ โก เภโท? มหาตณฺโห นานารมฺมณํ อิจฺฉติ, อติตณฺโห เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อเนกวารํ, อธิกญฺจ ตสติ, คิทฺโธ ปน อุภยถาปีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

โย กฺริยาสุ มนฺโท, โส กุณฺโฐ, กุณฺฐ ปฎิฆาเต, อาลสฺเย จ, อฯ

๗๓๐. ปญฺจกํ กามเกฯ กมุ อิจฺฉายํ, จุราทิ, ริตุ, กามยิตา, การิตโลเป กมิตาฯ ยุมฺหิ กามโน, กมโนปิฯ ณีปจฺจเย กามี, ณุกปจฺจเย กามุโก, อนุโก, อภิโกปฺยตฺร, อนุกามยเต อนุโก, กฺวิฯ อภิกามยเต อภิโก, กฺวิฯ อติโกปิฯ

ทฺวยํ มตฺเตฯ สุณฺฑา สุรา, ตตฺร กุสโล โสณฺโฑ, ปานาคารํ วา สุณฺฑา, ตตฺร ภโว, ฐิตํ วา โสณฺโฑฯ มท อุมฺมาเท , โตฯ อุกฺกโฎ, ขิโวปิ, มเทน อุทฺธโต อุกฺกโฎ, ยทาทินา อุโต กโฎ มตฺตตฺเถ [ปาณินิ ๕.๒.๒๙]ฯ ขิว มเท, อฯ

ติกํ วจนการินิฯ ปวตฺตินิวตฺตีสุ วิธาตุํ สกฺโย วิเธยฺโย, อิยฺโยฯ อาเทสิตํ, อาทเรน วา สุโณตีติ อสฺสโว, รสฺสาทิ, อฯ สุนฺทรํ วโจ อาจริยาทีนํ เอตสฺมึ เหตุภูเตติ สุพฺพโจฯ วินยคฺคาหีปิ, วินยํ วิธิปฎิเสธวจนํ คเหตุํ สีโล วินยคฺคาหีฯ

๗๓๑. ตงฺขณุปฺปตฺติญาณํ ปฎิภา, ตาย ยุตฺโต ปคพฺโภ, สีฆเมว คพฺภตีติ ปคพฺโภ, คพฺภ ธารเณฯ

ติกํ ภีรุเกฯ ภี ภยํ สีโล ยสฺส ภีสีโลฯ ภายตีติ ภีรุ, ภี ภเย, รุฯ รุกปจฺจเย ภีรุโก, สกตฺเถ วา โกฯ

ทฺวยํ อสูเรฯ น วีโร สูโร อวีโรฯ กุจฺฉิตตรตฺตา กาตโร, กุสฺส กาเทโสฯ

ทฺวยํ หึสาสีเล, หนนสีโล หึสาสีโล, ฆาตุโก, อุโก, หนสฺส ฆาโตฯ สรารุ, หึโสปิฯ

๗๓๒. ติกํ โกธยุตฺเตฯ กุธ โกเป, กุชฺฌนสีโล โกธโน, ยุฯ ทุส โทเส, โทสโน, ปฎิโฆ , ยุฯ กุป โกเป, กุปตีติ โกปี, ณีฯ อมริสโนปิ, นตฺถิ มริสนํ ขมา อสฺส อมริสโน, มริส อสหเนฯ

ทฺวยํ อธิกโกธยุตฺเตฯ จณฺฑเตติ จณฺโฑ, อ, จณฺฑ โกเปฯ อติเรกํ กุชฺฌตีติ อจฺจนฺตโกธโนฯ อจฺจนฺตโกปโนปิ, ตทา กุปโต ยุฯ

ปญฺจกํ ขนฺติยุตฺเตฯ สห ขมเน, ยุฯ ขมุ สหเน, ยุฯ ตุมฺหิ ขนฺตา, สตฺถาทิฯ ติติกฺขา ยสฺสตฺถีติ ติติกฺขวาฯ มนฺตุมฺหิ ขนฺติมา, สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาฯ

๗๓๓. ทฺวยํ สทฺธายุตฺเตฯ หิ ปทปูรเณฯ สทฺธา ยสฺสตฺถีติ สทฺธาลุฯ สทฺธา รตนตฺตยาทีสุ ปสาโท, ตณฺหา, อาทโร จฯ ทฺวยํ ธชยุตฺเตฯ จิหเน จ ปฎากายํ, ธโช โสเผ จ โสณฺฑิเก, โสโผ ปุลฺลิงฺคํฯ

ทฺวยํ นิทฺทาสีเลฯ นิทฺทา เอว สีลํ ยสฺส โส นิทฺทาสีโลฯ ทฺวยํ ปภายุตฺเตฯ ภา ทิตฺติมฺหิ, สรปจฺจโย, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตญฺจ, ภสฺสโร, ภาสา รติ ยสฺสาติ วา ภสฺสโร, รสฺสาทิ เอวฯ สสฺส ทฺวิตฺตาภาเว ภาสุโร, อสฺสุ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อุโร, อถ วา ทฺวยํ พหุกถายุตฺเต, ภาสาสุ สพฺพาสุ พหูสุ กถาสุ รมตีติ ภสฺสโร, กฺวิ, ภาสตีติ วา ภสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตญฺจ, ภาสาสุ รมตีติ วา ภาสโร, กฺวิ, มชฺฌรสฺโส, ภาสตีติ วา ภาสโร, อโร, อิมสฺมึ ปกฺเข อสฺสุตฺตาภาโวฯ

๗๓๔. ติกํ นคฺเคฯ น คจฺฉตีติ นคฺโค, ทฺวิตฺตํ, ลคฺค สงฺเค วา, นตฺตํ, นชิ ลชิ พิเล วา, โณ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํฯ ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ เอตสฺส, น ปกติวตฺถนฺติ ทิคมฺพโรฯ สสฺส โคฯ นตฺถิ วตฺถํ เอตสฺส, อถ วา ทิคมฺพรา วตฺถา, อญฺญติตฺถิโก อวตฺโถ จาติ เอเต ทฺเว นคฺโค นาม, นคฺคา นามาติ วา, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป, สตฺต ปกรณานิ อภิธมฺโม นามา’’ตฺยาทีสุ วิย สญฺญาสญฺญีสทฺทานํ วจนเภทสฺสาปิ สมฺภวโตฯ นคฺโค จ นคฺโค จ นคฺคา, ปุริมสฺมึ ปกฺเข ปน สามญฺญตาย เอกวจนนิทฺเทโสฯ

ทฺวยํ ภกฺขเกฯ ฆส อทเน, มโร, ฆสฺมโรฯ ภกฺข อทเน, ณฺวุฯ

วตฺตุํ โสตุญฺจ อกุสโล, วจเน สวเน จ อกุสโล เอฬมูโค นาม, เอโฬ พธิโร, มูโค อวจโน, กมฺมธารโย, สเฐปิ เอฬมูโคฯ

๗๓๕. มุขราทโย ตโย อปฺปิยวาทินิฯ วาฌาวาเฌสุ มุขํ อสฺสตฺถิ, นินฺทายํ โรฯ นินฺทิตํ มุขํ ยสฺส ทุมฺมุโขฯ อพทฺธํ อนคฺคฬํ มุขํ ยสฺส อพทฺธมุโขฯ

พหุ จ คารยฺหญฺจ วโจ ยสฺส โส วาจาโล นามฯ กุจฺฉิตา วาจา อสฺส สนฺตีติ วาจาโล, นินฺทายํ โลฯ

ทฺวยํ สุวจเนฯ วทตีติ วตฺตา, ปสํสายํ ตุฯ วทตีติ วโทฯ โส ปทปูรเณฯ

๗๓๖. ติกํ อตฺตนิเยฯ เนตพฺโพติ นิโย, นิโย เอว นิโช, นี นเย, ณฺโย, ยสฺส โช, สมีเป ชายตีติ วา นิโชฯ สสฺส อตฺตโน อยํ สโก, อิทมตฺเถ โก, โส เอว วา สโก, สสฺสายํ สโก, โณฯ อตฺตนิ ชาโต อตฺตนิโย, อนิโยฯ

ติกํ อจฺฉริเยฯ วิปุพฺโพ มห ปูชายํ, ภูวาทิ, ณฺโย, มนฺตโลโป, วิมฺหโยฯ อาปุพฺโพ จร คติภกฺขเนสุ, อ, จรสฺส จฺฉริโย, รสฺสาทิ จ, อจฺฉริโยฯ น ภวิตฺถาติ อพฺภุโต, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺโส จ, อภูโตปิ [สทฺทนีติปทมาลายํ ๓๔๐.๑ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

โสกาทีหิ อิติกตฺตพฺพตาปฎิปตฺติสุญฺโญ วิหตฺโถ, พฺยากุโล จฯ วิกฺขิตฺโต หตฺโถ ยสฺส วิหตฺโถฯ กุล สงฺขฺยาเน วิอาปุพฺโพฯ

กตสนฺนาโห วธุทฺยโต หนฺตุมุทฺยโต อุยฺยุโต อาตตายี นามฯ ‘‘วธุยฺยุตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ อาปุพฺโพ ตา ปาลเน, ณี, ทฺวิตฺตํ, อาการนฺตานมาโย, อาตตายีฯ

๗๓๗. สีสจฺเฉชฺชมฺหิ สีสจฺเฉทารเห วชฺโฌฯ หนฺตพฺโพติ วชฺโฌ, หน หึสายํ, ณฺโย, หนสฺส วโธ, ฌสฺส โฌฯ อสรูปทฺวิตฺตํ, วชฺโฌฯ

ติกํ วกฺกาสเยฯ นิกนฺตตีติ นิกโต, กนฺต เฉทเน, อ, นโลโปฯ สฐ เกตเว, อฯ นตฺถิ อุชุตา ยสฺส อนุชุฯ

ติกํ เภทการเกฯ สูจ เปสุญฺเญ, ณฺวุฯ ปิสิ สญฺจุณฺณเน, ปิสิ อวยเว วา, ปิสตีติ ปิสุโณ, ยทาทินา อุโน, ณตฺตํฯ กณฺเณ ชปตีติ, อลุตฺตสมาโส, อรุจิตพฺพโรจเกปิ กณฺเณชโปฯ

ทฺวยํ ปหรณสีเลฯ ธุพฺพี หึสายํ, โต, ภุชาทิฯ วญฺจยเต วิปฺปลปเตติ วญฺจโก, วญฺจ คมเนฯ

๗๓๘. อริยาสามญฺเญน จ พาลปุริสสฺส ลกฺขณมาหฯ หิ ปทปูรเณฯ โย ปุริโส โย ชโน, ชนปริยาโย เจตฺถ ปุริสสทฺโท ‘‘ทฺเว มหาปุริสา อภินิกฺขนฺตา’’ตฺยาทีสุ วิย, อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา วธพนฺธนาทิกิจฺจํ กโรติ, โส ขลุ เอกนฺตโต ‘‘จปโล’’ติ วิญฺเญยฺโย, กสฺมา? อวินิจฺฉิตการิตฺตา สมฺมา อวินิจฺฉิตสฺส การิยสฺส กรณสีลตฺตาฯ จป กกฺกรเณ, จป สนฺตาเน วา, อโล, จปโลฯ

๗๓๙. จตุกฺกํ กทริเยฯ กุจฺฉิตํ ททาตีติ ขุทฺโท, โท, กสฺส โข, อทานสีลตาย สมฺปราเยสุ ขุทฺทํ พุภุกฺขิสฺสามีติ วา ขุทฺโท, ขุท พุภุกฺขายํ, โท อนาคตตฺเถฯ ปรานุปโภเคน อตฺถสญฺจยสีลตฺตา กุจฺฉิโต อริโย อตฺถปติ กทริโย, อทายกตฺตา กุจฺฉิตํ ฐานํ อรตีติ วา กทริโย, อิโยฯ ทานาทีสุ นมนาภาเวน ถทฺเธน มจฺเฉรยุตฺตจิตฺเตน สหิตตาย ถทฺธมจฺฉรี, อีฯ กุจฺฉิโต ปโณ ยสฺส กปโณ, กิปจาโน, มิตปฺปโจปิฯ กุจฺฉิตํ ปจาโนติ ทุติยาสมาโสฯ มิตํ ปจตีติ มิตปฺปโจ, โณฯ

อทฺธํ ทลิทฺเทฯ นตฺถิ กิญฺจนํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ธนํ ยสฺส อกิญฺจโนฯ ทลิทฺท ทุคฺคติยํ, อ, ทล วิทารเณ วา, อิโท, ทฺวิตฺตํฯ ทีน ทุคฺคตภาเว, ทีโน, ทิ ขเย วา, อีโนฯ นตฺถิ ธนํ อสฺสฯ นินฺทิตํ คมนํ อสฺส ทุคฺคโตฯ

๗๔๐. ยํ กมฺมํ ‘‘อิทมหํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อสมฺภาวิตํ อจินฺติตเมว หุตฺวา สมฺปตฺตํ, ตํ ‘‘กากตาลีย’’นฺตฺยุจฺจเตฯ ตาลสฺส อิทํ ผลํ ตาลํ, กาโก จ ตาลญฺจ กากตาลานิ, เตหิ สทิสํ กมฺมํ กากตาลิยํ, กากสฺส, ตาลผลสฺส อุฑฺฑนปตนสทิสํ กมฺมนฺตฺยตฺโถฯ

จตุกฺกํ ยาจเกฯ ยาจนํ กโรตีติ ยาจนโก, ยาจตีติ วา, ยาจ ยาจเน, ยุฯ สกตฺเถ โกฯ อตฺถ ยาจนายํ, อตฺถนํ อตฺโถ, โส อสฺสตฺถีติ อตฺถีฯ ณฺวุ, ยาจโก ฯ ‘‘มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา ราชา สคฺคํ คมิสฺสตี’’ตฺยาทินา ทานผลํ วณฺเณตฺวา วกติ ยาจตีติ วนิพฺพโก, วณฺณสฺส วนิ, วก อาทาเน, อาทานเมตฺถ ยาจนเมวฯ

๗๔๑. กิญฺจิทูนกนฺตํ ปติปาเทน นามํฯ ปกฺขิสปฺปมจฺฉาทโย อณฺฑโต ชาตตฺตา อณฺฑชาฯ นราทโย ปน คพฺภาสยสงฺขาตชลาพุโต, ตตฺร วา ชาตตฺตา ชลาพุชาฯ กิมิ จ ฑํสา จ อาทินา มกสมงฺคุราทโย จ เสทชา, เสทการณตฺตา อุสฺมา เสโท, ตโต ชาตา เสทชาฯ เทโว จ อาทินา พฺรหฺมเนรยิกาทโย จ โอปปาติกา, อุปคนฺตฺวา ปตตีติ อุปปาตี, ณี, โสฬสวสฺสุทฺเทสิกาทิโก อตฺตภาโว, โส เยสมตฺถิ, เต โอปปาติกาฯ

๗๔๒. ชณฺณุมตฺเต ชณฺณุปฺปมาณยุตฺเต อุทกาทิมฺหิ ชณฺณุตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุตคฺโฆ, ปมาณตฺเถ ตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุมตฺโต, ปมาณตฺเถ มตฺโต [โมคฺคลฺลาเน ๔.๔๗ สุตฺเต ปสฺสิตพฺพํ], ตสฺมึฯ

กิญฺจิทูนเก อปฺปมตฺตกยุตฺเต กปฺโป [ปาณินิ ๕.๔.๖๗], อูนสฺส อปฺปกตาย กปฺปียติ เอกาทิวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ กปฺโป, กปฺป ปริจฺเฉทเนฯ

จตุกฺกํ ปริยาปนฺเนฯ อนฺโต คจฺฉตีติ อนฺตคฺคตํ, ‘‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอโลเป ออาคโม, ทฺวิตฺตํฯ อนฺโตคตมฺปิฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาปนฺนํ คหิตํ ปริยาปนฺนํฯ คาธ ปติฎฺฐายํ, อนฺโต โอคาธตีติ อนฺโตคธํ, รสฺโส, โอคาธตีติ โอคธํฯ

๗๔๓. ทฺวยํ สาธิเตฯ ราธ สาธ สิทฺธิยํ, กมฺมนิ โตฯ

ทฺวยํ กุถิเตฯ ปจ ปาเก, อตีเต กตฺตริ โต, ตสฺส กฺโก, จโลโปฯ กุถ นิปฺปกฺเก, โตฯ

อาปทํ พฺยสนํ ปตฺโต อาปนฺโน นาม, อติปีฬนํ อาปชฺชตีติ อาปนฺโน, ‘‘อา ตุโกธมุทาฎฺฎีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกโส [เอกกฺขรโกส ๑๔ คาถา] ฯ ปท คมเน, ‘‘อาปนฺโน จ วิปตฺติมฺหิ, ปตฺเต จ วาจฺจลิงฺคิโก’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ

ทฺวยํ ปเรสมวสคเตฯ นตฺถิ วโส อายตฺโต ปเรสํ เอตสฺมึ เสรีภูเตติ วิวโส, อวโส จฯ

๗๔๔. ฉกฺกํ ขิตฺเตฯ นุท เปรเณ, นุท เขเป วา, โต, ตสฺส อินฺโนฯ อนินฺนาเทเส ภุชาทิ, นุตฺโตฯ นุโตปิฯ อสุ เขปเน, โต, ภุชาทิ, อตฺโตฯ ขิป เปรเณ, โตฯ

อีร คติยํ, กมฺปเน จ, อิโต, อีริโตฯ อาปุพฺโพ วิธ เปรเณ, โต, อาวิทฺโธฯ

จตุกฺกํ กมฺปิเตฯ กมฺป จลเน, ธู วิธุนเน, กมฺปเน จฯ ธูโต, อาธูโต, จล กมฺปเน, จลิโตฯ เวลฺลิโต, เปขิโตปิฯ เวลฺล จลนตฺโถฯ เปข คตฺยตฺโถ, เปขิโตฯ

ทฺวยํ นิสิเตฯ นิสิ นิสาเนฯ ติช นิสาเน, นิสานํ ติกฺขกรณํ, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โตฯ

๗๔๕-๗๔๖. ติกํ ปตฺตพฺเพฯ ปต คมเน, ตพฺโพฯ คมุ คติยํ, ณฺโย, มฺยสฺส มฺโม วา, คมฺมํ, คมฺยํ, ทฺยสฺส ชฺโช, อาปชฺชํฯ

ทฺวยํ ปริณเตฯ ปจิโน อเนกตฺถตฺตา อิห ปริณตตฺโถฯ นมุ นมเน, ภูวาทิ, กตฺตริ โต, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

ปญฺจกํ เวฐิเตฯ เวฐ เวฐเนฯ วลมิว วลยํ, กุณฺฑลาการํ วลยํ กตํ วลยิตํ, นามธาตุ, การิตนฺตา โตฯ รุธ อาวรเณ, รุทฺธํฯ สํปุพฺโพ วุ สํวรเณ, สํวุตํฯ สมนฺตโต วุตํ อาวุตํ, วุ สํวรเณ, สพฺพตฺร กมฺมนิ โตฯ

ทฺวยํ ปริขาทินา ปริกฺขิตฺเตฯ ปริ สมนฺตโต กรียเตติ ปริกฺขิตฺตํ, ปริกฺขตมฺปิฯ วุ สํวรเณ, นิวุตํฯ

ติกํ วิตฺถเตฯ สร คติยํ, โต, ตสฺส โฎ, รโลโป, วิสฎํฯ ตนุ วิตฺถาเร, โต, ตสฺส โต, นโลโป, วิตฺถตํ, ตตํฯ

ทฺวยํ เลปนีเยฯ ลิป เลปเน, ทิห อุปเลปเน, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โตฯ

ทฺวยํ คุเฬฺหฯ คุห สํวรเณ, โฬ, คุฬฺโหฯ คุป โคปเน, คุตฺโตฯ

ทฺวยํ โปสนีเยฯ ปุส โปสเน, โต, สตานํ ฏฺโฐ, ฎฺฐาภาเว โปสิโตฯ

๗๔๗. ทฺวยํ สลชฺเชฯ ลชฺช ปีเฬ, ปีโฬ ลชฺชาวฯ หีฬ นินฺทาลชฺชาสุ, หีฬิโตฯ

ทฺวยํ สทฺเทฯ สน ธน สทฺเท, สนิตํ, ธนิตํฯ

ปญฺจกํ พนฺธนีเยฯ สนฺทนํ พนฺธนํ, ตํโยคา วนฺตุฯ สนฺทานวนฺตํ กตํ สนฺทานิตํ, นามธาตุมฺหา โต, วนฺตุโลโปฯ สนฺทานํ สชฺชา, ตมสฺสาติ วา, อิโตฯ สิ พนฺธเน, โตฯ พนฺธ พนฺธเน, พทฺโธฯ กีล พนฺธเนฯ ยมุ อุปรเม, สํปุพฺโพ พนฺธเน, สพฺพตฺร กมฺมนิ โตฯ มูตํ, อุทฺทิตํ, สทฺทิตมฺปิฯ มู พนฺธเนฯ ทา อวขณฺฑเนฯ อุ สํปุพฺโพ พนฺธเนฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อุทฺทานนฺตุ จ พนฺธน’’นฺติฯ

๗๔๘. ติกํ สิทฺเธฯ สิธ สํสิทฺธิมฺหิฯ ปท คมเน, นิปุพฺโพ สิทฺธิยํฯ วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํปฺยตฺร สิชฺฌนํ นิปุพฺพตฺตาฯ

ติกํ วิทาริเตฯ ทร ภิท วิทารเณ, อินฺนาเทโสฯ ภินฺนํฯ อนินฺนาเทเส ตุ เภทิตํฯ

ทฺวยํ ติณาทีหิ ฉาทนีเยฯ ฉท สํวรเณ, โต, ตสฺส สธาตฺวนฺตสฺส อนฺนาเทโสฯ

ติกํ ฉินฺทิเตฯ วิธ เวธเนฯ ฉิทฺท กณฺณเภเท, จุราทิฯ วิธ เวธเน, สพฺพตฺร กมฺเม โต, อปรทฺวเย จ สญฺชาตตฺเถ อิโตฯ

๗๔๙. ติกํ อานีเตฯ หร หรเณ, ภร ธารณโปสเนสุ, อาปุพฺโพ นี นเยฯ

ทฺวยํ ทมยุตฺเตฯ ทมุ ทมเน, กตฺตริ โตฯ ปกฺกมาทีหิ นฺโตฯ อนฺตาเทเส ทมิโตฯ กมฺมสาธโนปฺยยํฯ

ทฺวยํ สนฺเตฯ สมุ อุปสเม, กตฺตริโตฯ อนฺตาเทเส สมิโต, กมฺมสาธโนปฺยยํฯ

ทฺวยํ ปุณฺเณฯ ปูร ปูรเณ, ตราทีหิ อิณฺโณ, ทฺวีสุปิ กตฺตุกมฺมสาธนานิ ลพฺภนฺติฯ

๗๕๐. ติปาทํ ปูชิเตฯ จาย ปูชานิสามเนสุฯ มห ปูชายํ, ปูช ปูชเน, อรห ปูชายํ, อรหิโตฯ อจฺจ ปูชายํฯ มาน ปูชายํฯ จิ จเย, อปปุพฺโพ ปูชเนฯ นมสฺสิโตปิ, นมสฺสธาตุ ปูชายํฯ

ทฺวยํ ตจฺฉิเต ทารุอาทิมฺหิฯ ตจฺฉ ตนุกรเณ, ตนุกรียเตติ ตนูกโต, ทีโฆฯ

๗๕๑. ทฺวยํ อคฺคิอาทีหิ ตตฺเตฯ ตป ธูป สนฺตาเปฯ

ทฺวยํ ราชาทีนํ สนฺติเก ภชนาทิวเสน อุปคเตฯ จร คตฺยตฺโถ, อุปจริโตฯ อาส อุปเวสเน, อุปาสิโตฯ

อทฺธํ จุเตฯ ภส อโธปตเน, โตฯ คฬ เสจเน, คฬิตํฯ ปท คมเน, ปนฺนํฯ จุ จวเน, จุ คมเน วาฯ ธํสุ อวสํสเน, คติยญฺจฯ กนฺนมฺปิ, กนฺน คติโสสเนสุฯ

๗๕๒. ตุฎฺฐนฺตํ ปมุทิเต, ปี ตปฺปนกนฺตีสุฯ มุท หาเสฯ หส หํสเน, หส อลิเก วาฯ มท หาเส, มตฺโตฯ ตุส ปีติยํฯ

จตุกฺกํ ฉินฺเนฯ กนฺต เฉทเนฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณฯ ลู เฉทเน, โณ, ยุ วาฯ ทา ลวเน, ตุ, ทา อวขณฺฑเน วาฯ ฉาตมฺปิฯ โฉ เฉทเน, โอสฺสากาโรฯ

ติกํ ปสตฺเถฯ สฐ ถุติยํ, โตฯ วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ ถุ อภิตฺถเวฯ อีฑิโต, ปณิโตปิ, อีฑ ถุติมฺหิฯ ปณ พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปณิโตฯ

๗๕๓. ปญฺจกํ อเลฺล, ติม อทฺทภาเว นิจฺจเลปิ, ปกฺกมาทีหิ นฺโตฯ อลฺล กฺเลทเน, โล, อลฺลํฯ อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ, อาปุพฺโพ ทา อวขณฺฑเน วา, โท, อทฺทํฯ กิลิท อทฺทภาเว, อินฺนาเทโสฯ อุนฺท กฺเลทเน, อินฺโน, อุนฺโน วา, สาทฺทมฺปิฯ อทฺทคุณยุตฺตํ อทฺทํ, เตน สห วตฺตเต สาทฺทํฯ

จตุกฺกํ คเวสิเตฯ มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิฯ เอส คติยํ, ภูวาทิฯ คเวส มคฺคเน, จุราทิฯ

ทฺวยํ ลทฺเธฯ ลภ ปตฺติยํฯ ปปุพฺโพ อาป พฺยาปเน, โต, ภุชาทิ, อาโลโป, ปตฺตํฯ ภาวิตํ, อาสาทิตํ, วิภูตญฺจฯ

๗๕๔. ปาลิตนฺตํ รกฺขนีเย, รกฺข ปาลเนฯ คุป โคปเน, ภุชาทิฯ ตา ปาลเน, ตาตํฯ อายาคเม โคปายิตํฯ อว รกฺขเณ, อวิตํฯ

จตุกฺกํ จตฺเตฯ สช วิสฺสคฺเคฯ จช หานิยํฯ หา จาเค, อิโน, ทีฆาทิ, หีโนฯ อุฌ อุสฺสคฺเค, สมุชฺฌิตํฯ ธูตมฺปิ, ธู กมฺปเนฯ

๗๕๕. ปชฺชํ ภาสิเตฯ ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํฯ ลป พฺยตฺติยํ วาจายํ, วจ ภาสเน, วุตฺตํฯ อภิปุพฺโพ ธา ธารเณ, โต, ธาติสฺส หิ, หิ คมเน วา, อภิหิตํฯ ขฺยา กถเนฯ ชปฺป พฺยตฺติยํ วาจายํฯ อีร เขปคติวจนกมฺปเนสุ, อุทีริตํฯ กถ วากฺยปพนฺเธฯ คท วิยตฺติยํ วาจายํฯ ภณ ภณเนฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต, วสฺสุ, อุทิตํฯ

๗๕๖. จตุกฺกํ อวมานิเตฯ ญา อวโพธเนฯ คณ สงฺขฺยาเนฯ ภู สตฺตายํฯ มาน ปูชายํ, มน ญาเณ วา, อวปริปุพฺพา เอเต ปริภูเตฯ เหฎฺฐา กตฺวา ญายติ, คณียติ, มญฺญตีติ อวญฺญิโต, อวคณิโต, อวมานิโต จฯ ปริภวียติ อวมานํ กรียตีติ ปริภูโตฯ

จตุกฺกํ ฉาเตฯ ฆส อทเน, โฉ, ทฺวิตฺตํฯ ชิฆจฺฉา สญฺชาตา ยสฺส ชิฆจฺฉิโตฯ ขุท ปิปาสายํฯ ฉาท ภกฺขเนฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, โข, ทฺวิตฺตาทิ, พุภุกฺขา สญฺชาตา ยสฺส พุภุกฺขิโตฯ

๗๕๗. ฉกฺกํ ญาเตฯ พุธ ญา อวคมเนฯ ปท คมเน, โต, ตสฺส อนฺโน, ปฎิปนฺนํฯ วิท ญาเณฯ คติ พุฌตฺโถฯ อวคตํฯ มน ญาเณ, โต, มตํฯ

อทฺธํ คิลิเตฯ คล อทเน, อสฺสิ, คิลิโตฯ ขาท ภกฺขเนฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุฯ ภกฺข อทเนฯ อธิอวปุพฺโพ หร หรเณ, โต, ตสฺส โฎ, รโลโป, อชฺโฌหโฎฯ อส ภกฺขเน, อสิโตฯ ชปฺปิโต, คสิโตปิ, ชปฺป อทเนฯ คส อทเนฯ

วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๒. สํกิณฺณวคฺควณฺณนา

๗๕๘. ปุพฺพสฺมึ กณฺฑทฺวเย พุทฺธาทีนิ นามานิ สมานตฺถานิ ปกรเณน นิพทฺธานิ, อสฺมิมฺปิ กณฺเฑ โสภนาทีนิ วิเสสนนามานิ, สมยาทีนฺยเนกตฺถานิ, จิรสฺสมาทีนิ จ อพฺยยานิ ปกรเณเนว นิพทฺธานิ, อิทานิ ปน ปุพฺพวคฺเคสุ วิตฺถารภยา เย น นิพทฺธา, ตํสงฺคหตฺถํ, ตํสมยานุปาลนตฺถญฺจ สํกิณฺณมารภเต ‘‘เญ ยฺย’’มิจฺจาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – อิหาปิ สํกิณฺณวคฺเคปิ กฺวาปิ กตฺถจิ กฺริยาทีสุ ปจฺจยตฺถวเสน อาปจฺจยาทีนํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาวโชตกสฺส สภาวสฺส วเสน ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิกํ เญยฺยนฺติฯ จกาเรน ภิยฺโย รูปนฺตราทิปริคฺคโหปิฯ อิหาติ จ อุปลกฺขณํ, วคฺคนฺตเรสุปิ ปจฺจยตฺถวเสน ลิงฺคาทินิจฺฉยสมฺภวโตฯ

กตฺตพฺพโต กฺริยา, กร กรเณ, ณฺโย, อิการาคโม, อสฺสิ, วณฺณวิปริยเย กฺริยา, กฺริยมฺปิ, ริริยปจฺจเย กิริยํ, กิริยาปิฯ รมฺมปจฺจเย กมฺมํฯ

ติกํ จิตฺโตปสเมฯ สมุ อุปสเม,ติ, สนฺติฯ ถมฺหิ สมโถฯ อมฺหิ สโมฯ

ติกํ กาโยปสเมฯ ทมุ อุปสเมฯ ถมฺหิ ทมโถฯ ติมฺหิ ทนฺติฯ จิตฺโตปสเมปฺเยเตฯ

สุทฺธกมฺมนิ วตฺตํ ภวติฯ วตฺต วตฺตเน, วตฺต สมาทาเน วา วตฺตํ, อสีติมหาวตฺตาทิฯ

อาสงฺควจนํ อาสตฺตวจนํ สทฺทสรูปํ ปรายณํ นาม วุตฺตํ, ตญฺจ ตีสุฯ ปรํ อายนํ อายตฺโต ตาณํ ปรายณํ, กมฺมาสตฺโต อิจฺจตฺโถ, สากลฺยวจเน ตุ ปารายณํ, ปารํ ปริยนฺตํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ กสฺสจิ อเนนาติ ปารายณํ, ยุ, ณตฺตํ, ยถา – นามปารายณํ, ธาตุปารายณํฯ

๗๕๙. ติกํ ทฺวิธาภาเวฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณฯ ทร วิทารเณฯ ผุฎ วิกสเน, ผุฎ เภทเน วา, ยุฯ

ทฺวยํ ตปฺปเนฯ ตป ปีณเน, ยุฯ ปี ตปฺปเน, ยุ, กิยาทิ, นสฺส ณตฺตํฯ อวนมฺปิ, อว ปาลเน, ทิตฺติยญฺจ อเนกตฺถตฺตาฯ

ทฺวยํ สาเปฯ กุส อวฺหาเน, เภทเน จ, ยุฯ สนฺช สงฺเค, อภิสงฺโคฯ

ติกํ ยาจนายํฯ ภิกฺข ยาจเน, ยุฯ ยาจ ยาจเนฯ อตฺถ ยาจเนฯ อทฺทโนปฺยตฺร, อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จฯ

๗๖๐. นิมิตฺตรหิตํ ยทิจฺฉา นาม, ยา ยา อิจฺฉา อธิปฺปาโย ยทิจฺฉา นามฯ เสริตาปิฯ

ติกํ อาปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนญฺจ คมนาคมนาทิสมเย สุหชฺช พนฺธวาทีนมาลิงฺคน จุมฺพนสฺวาคตปิยวจนาโรคฺยปุจฺฉนคมนานุญฺญาทินา อานนฺทนํฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนํฯ นนฺท สมิทฺธิยํ, อานนฺทนํฯ สภาช ปีติทสฺสเนสุ, สภาช ปีติวจเนสุ วา, จุราทิ, ยุ, สภาชนํฯ

ทฺวยํ นเยฯ ญายนฺติ เยนาติ ญาโย, อาการนฺตานมาโยฯ นฺยาโยปิ, นิสฺเสสโต อยติ เยน นฺยาโยฯ นี นเย, อยาเทโส, นโยฯ

ทฺวยํ วุทฺธิมฺหิฯ ผา วุทฺธิมฺหิ, ผาย วุทฺธิยํ วา, ยโลโป,ติ, ผาติ, นาริยํฯ วทฺธ วทฺธเน,ติ, ทโลโป, ธฒภเหหิ ธฒา จ, อสฺสุ, วุทฺธิ, วุฑฺฒิปิฯ

๗๖๑. กิลม หาสกฺขเย, โถ, กิลมโถฯ ยุมฺหิ กิลมนํฯ สู ปาณิปสเว, ปสวนํ ปสโว, ติมฺหิ ปสูติฯ

กส คติยํ หึสายญฺจ, นิคฺคหีตาคโม, อุกฺกํโส, กส วิเลขเน วาฯ อติสโย วุตฺโตฯ ภุสาทโย ปมาณาติสยวเสน วุตฺตา, อุกฺกํโส คุณาติสยวเสน วุตฺโต, อติสโย ปน อุภยวเสนาติ อุภยตฺร นิทฺทิฎฺฐานํ เภโทฯ ติกํ ชยเนฯ ชยนํ ชโย, ยุ, ชยนํฯ ติมฺหิ ชิติ, นารีฯ

๗๖๒. พนฺธนนฺตานิ ทฺเว ทฺเว นามานิฯ วส กนฺติยํฯ กมุ กนฺติยํ,ติฯ วิธ เวธเน, พฺยถเน จ อเนกตฺถตฺตา, อ, อิการสฺส ยาเทโส, พฺยโธ, เวโธฯ คห อุปาทาเน นิพนฺธเน จ, คโห, คาโห จฯ วร อาวรเณ, วโรฯ วุ สํวรเณ,ติ, วุติฯ ปจ ปาเก, อิตฺถิยมติยโว วา, อฯ ปจนํ ปาโก, โณฯ

ทฺวยํ อาหฺวาเนฯ หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, โณ, หโวฯ ติมฺหิ หุติฯ ทฺวยํ อนุภวเนฯ วิท ญาเณ, โณ, เวโท ฯ วิท เวทนาขฺยานนิวาเสสุ, จุราทิ, ยุ, เวทนํ, วากาโร เวทนาสทฺทสฺส นปุํสกตฺตาเปกฺโขฯ

๗๖๓. ทฺวยํ ธนาทิชานิยํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, ยุ, ชีรณํ, อสฺสีฯ หา จาเค, ยุ, นทาทิ, รสฺโส, หสฺส โช, ชานิฯ ตา ปาลเน, ยุ, ณตฺตํฯ ทฺวยํ ปมาเณฯ มา มาเน,ติ, ปมิติฯ อมฺหิ ปมาฯ

ทฺวยํ สํโยเคฯ สิลิส อาลิงฺคเนฯ สํปุพฺโพ ธา ธารเณ, อิ, สนฺธนํ สนฺธิฯ ทฺวยํ ขเยฯ ขิ ขเย, โณ, อิสฺเส, เอ อย, ขโยฯ จิ จเย, อปปุพฺโพ ขเยฯ ทฺวยํ สทฺเทฯ รุ สทฺเท, โณ, วุทฺธฺยาเทโสฯ รณ สทฺเทฯ อ, รโณฯ

๗๖๔. คท พฺยตฺติยํ วาจายํ, โณ, อ จ, นิคาโท, นิคโท จฯ ทฺวยํ มเทฯ มท อุมฺมาเท, มาโท, มโท จฯ สิ พนฺธเน,ติ, สิติฯ

ติกํ อากาเรฯ อากรณํ อากาโร, อเนกตฺถตฺตา มุขวงฺกาทฺยงฺควิกาโร วา, อิงฺคติ ชานาตีติ วา เยน อากาโรฯ อิงฺค คมนตฺโถ, โต, อ จ, อิงฺคิตํ, อิงฺโค จฯ อตฺถสฺส ธนสฺส อปคโม วินาโส พฺยโย นามฯ พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ

๗๖๕. ทฺวยํ อนฺตราเยฯ จุติปฎิสนฺธีนมนฺตเร อยตีติ อนฺตราโยฯ ปฎิปกฺขวเสน อูหติ ปวตฺตตีติ ปจฺจูโห, อถ วา การิยสิทฺธิ อนฺตรํ พฺยวธานํ อยติ คมยตีติ อนฺตราโยฯ ปจฺจูหนฺติ วินิหนฺตีติ ปจฺจูโหฯ

วิกรณํ อญฺญถา ภวนนฺติ วิกาโร, วิกติ จ, กร กรเณ, โณ,ติ จฯ

ทฺวยํ สภาววิคเมฯ สิลิส อาลิงฺคเน, ปวิปุพฺโพ ตํสภาววิคเม, วิคโต ธุโร สทิสภาโว ยสฺมาติ วิธุโร, ‘‘วิธุรํ ปวิสิเลเส, กฺลิวญฺจ วิกเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๒.๒๐] รภโสฯ วิธ วิธาเน วา, อุโรฯ ทฺวยํ อาสเนฯ วิส ปเวสเน, อุปเวสนํฯ อาส อุปเวสเน, อาสนํฯ

๗๖๖. ติปาทํ อธิปฺปาเยฯ จิตฺตมธฺยาคนฺตฺวา สยตีติ อชฺฌาสโยฯ อนมิปุพฺเพ อาสโยฯ อธิปยติ จิตฺเตติ อธิปฺปาโย, โณ, ปย คมเนฯ จิตฺเต อภิสนฺธายตีติ อภิสนฺธิ, ทฺวีสุฯ ภวติ จิตฺเตติ ภาโว, โณฯ อธิมุจฺจนํ จิตฺเต อธิฎฺฐานํ อธิมุตฺติ, นารีฯ ฉนฺโท ตณฺหายมฺปิ วุตฺโตฯ

ทฺวยํ อาทีนเวฯ โทโส ปฎิเฆ วุตฺโตฯ อา ภุโส ทีนํ วายติ คมยตีติ อาทีนโว, ทีน ทุคฺคตภาเว, โว, วี คมเน จฯ

๗๖๗. ทฺวยํ อานิสํเสฯ สํส หึสาถุตีสุ, อานิสํโส อมุขฺยผเล, มุขฺยผเล จ, ตถา คุโณฯ คุณ ปกาสเน, ปกาเสติ การณนฺติ คุโณ, คณ สงฺขฺยาเน วา, อสฺสุ, คุโณฯ ทฺวยํ มชฺเฌฯ มช สุทฺธิยํ, โฌฯ วิปุพฺเพ เวมชฺฌํฯ

ทฺวยํ ตรุณสูริยฎฺฐาเนฯ อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌโห, โส เอว มชฺฌนฺหิโก, หสฺส นฺโห [โมคฺคลฺลาน ๓.๑๑๐ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌนฺโห, มชฺฌนฺโตปิฯ ทฺวยํ นานตฺตายํฯ วิคตา มตฺตา สทิสปฺปมาณํ เอเตน เหตุภูเตน เวมตฺตํฯ นานเมว นานตา, นานสทฺโท ปุนฺนปุํสเก, อพฺยเย ตุ นานาฯ

๗๖๘. ทฺวยํ นิทฺทาปฎิกฺเขเปฯ ชาคร นิทฺทกฺขเย, ชาครเมว ชาคริโยฯ ทฺวยํ ชลาทีนมวิจฺฉนฺนายํ สนฺตติยํฯ วหติสฺมา โณ, ปวาโหฯ วตุ อาวตฺตเน,ติ, ปวตฺติฯ

ติกํ วิตฺถาเรฯ อสุ เขปเน, โณ, พฺยาโสฯ ปปุพฺโพ ปญฺจ วิตฺถาเรฯ ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพ จ วิตฺถาเรฯ ติกํ สํยเมฯ ยมุ อุปรเม, โณ, ยาโมฯ อิตเรสุ อฯ

๗๖๙. ทฺวยํ คตฺตานํ มทฺทเนฯ ‘‘สมฺพาหโน’งฺคมทฺทโก’’ติ โวปาลิโต, สํปุพฺโพ วาห ปยตเน, มทฺทเน วา, ยุฯ มทฺท มทฺทเนฯ ทฺวยํ นานารมฺมณาทีสุ วิสปฺปเนฯ สร คมเน, ณฯ สปฺป คมเน, ยุ, วิสปฺปนํฯ

ทฺวยํ ปริจเยฯ ถุ อภิตฺถเวฯ จิ จเยฯ ติกํ สงฺคเมฯ มิล สิเลสเน, โณ, สกตฺเถ โก, เมลโกฯ สนฺช สงฺเค, โณฯ สํปุพฺพา คมิโต อฯ

๗๗๐. สนฺนิกฎฺฐมฺหิ สมีเป สนฺนิธิสทฺโท, สนฺนิธานํ สนฺนิธิ, ปุเม, ฐปเนปฺยยํฯ นส อทสฺสเน, โณฯ ทิส เปกฺขเน, ยุ, ทิสฺสาเทโส, อิสฺสตฺตํฯ

ติกํ ธญฺญาทีนํ ลวเนฯ ลู เฉทเน, อฯ ณมฺหิ อภิลาโวฯ ยุมฺหิ ลวนํฯ ทฺวยํ ขณปฺปตฺติยํฯ ปปุพฺโพ ถุ อภิตฺถเวฯ สร คมเน, อวสโรฯ สมาติ ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

๗๗๑. จตุกฺกํ ปริโยสาเนฯ สา ตนุกรเณ, ยุ, โอสานํฯ ปริปุพฺโพ ปริโยสานํฯ อุกฺกํสาติสยา ปกฏฺเฐปฺยุตฺตาฯ

ทฺวยํ สณฺฐาเนฯ วิส ปเวสเน, สนฺนิเวโสฯ ฐา คตินิวตฺติยํ, ยุ, สณฺฐานํฯ ทฺวยํ อพฺภนฺตรวาจกํ ปาฎิปทิกํฯ อถ วา อภิ พนฺธเน, อโร, ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก อภิ, อพฺภนฺตรํฯ อพฺภาภาเว อนฺตรํฯ

๗๗๒. ติกํ ปาฎิหาริเยฯ หิ คติมฺหิ, ปฎิโต หิสฺส เหรณ หีรณ, ปาฎิเหรํ, ปาฎิหีรํฯ ยทาทินา หาริยญฺจ, ปาฎิหาริยํ, อถ วา ปฎิปกฺเข หรตีติ ปาฎิหีรํ, โณ, อสฺสีฯ เอการาเทเส ปาฎิเหรํฯ ณฺยมฺหิ ปาฎิหาริยํ, วิหตุปกฺกิเลเสน ปจฺจาหริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฎิหีรนฺติอาทิปิ กาตพฺพํฯ

ทฺวยํ กตฺตพฺพมตฺเตฯ กรมฺหา ริจฺจ, กิจฺจํ, อวสฺสํ กาตพฺเพปิฯ อนียปจฺจเย กรณียํฯ

ทฺวยํ ปุปฺผาทินา อุทกาทีนํ ปริภาวเนฯ สุนฺทรํ กรียเต เยนาติ สงฺขาโร, โณ, ขราเทโสฯ วส นิวาเส, ยุ, วาสนา, กิเลสาทีนํ สตฺติวิเสเสปิฯ สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ อพฺยากตาปิ, ตถา ปหาตพฺพาปิ อตฺถิ อปฺปหาตพฺพาปิฯ ตตฺถ ยา กุสลาพฺยากตา, น สา ปหาตพฺพาฯ ยา ปน อกุสลา, สา สุขุมตรตาย ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, นาญฺเญสํฯ เอวํ สนฺเต อริยานมฺปิ อปายูปปตฺติ สิยาติ? น สิยา, สพฺเพสเมว อริยานํ อปายูปปตฺติเหตุกาย วาสนาย ปหีนตฺตาฯ ทุวิธา หิ อกุสลา วาสนา กายวจีปโยคเหตุภูตา จ อปายูปปตฺติเหตุภูตา จฯ ตตฺถ ปุริมา ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, อิตรา สพฺเพสมฺปิ อริยมคฺเคนาติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาว สวาสเน กิเลเส ปชหิตุํ สกฺโกนฺติ, นาญฺเญ’’ติ, ตํ กายวจีปโยคเหตุภูตํ วาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เนตรนฺติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

๗๗๓. ติกํ ธญฺญาทีนํ ปูตกรเณฯ ปู ปวเน, ยุฯ อปจฺจเย ปโวฯ ณมฺหิ นิปฺปาโวฯ ทฺวยํ ตสเรฯ ตส อุพฺเพเค, อโรฯ สุตฺเตน เวฐนํ สุตฺตเวฐนํฯ

ทฺวยํ ทุคฺคสญฺจาเรฯ สงฺกมฺยเต เยนาติ สงฺกโมฯ สญฺจรนฺติ อเนนาติ สญฺจาโร, ทุคฺคสฺส สญฺจาโร ทุคฺคสญฺจาโรฯ ทฺวยํ ปฐมารมฺเภฯ ปฐมํ กโม ปกฺกโม, อุปกฺกโม จฯ

๗๗๔. ติกํ ปาเฐฯ ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, โณ, ปาโฐฯ นิปุพฺเพ นิปาโฐ, อมฺหิ นิปโฐฯ ทฺวยํ อปหริตาทิโน วตฺถุโน อนฺเวสเนฯ จิ จเย, จยนมตฺร อนฺเวสนํฯ มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ, ยุ, เอเต ทฺเว อปุเม, สํวิกฺขนํปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ อาลิงฺคเนฯ ลิงฺค คตฺยตฺโถฯ สนฺช สงฺเคฯ สิลิส อาลิงฺคเนฯ คุห สํวรเณ, ยุ, ปริรมฺโภปฺยตฺรฯ รมฺภ สทฺเทฯ

๗๗๕. จตุกฺกํ อาโลกเนฯ โลก ทสฺสเนฯ เฌ จินฺตายํฯ อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทิส เปกฺขเน, สพฺพตฺร ภาเว ยุฯ

จตุกฺกํ นิรากรเณฯ ทิส เปกฺขเนฯ อสุ เขปเน, นิรสนํฯ ปติ อาปุพฺโพ ขากถเนฯ กร กรเณ, อิตฺถิยมติยโว วา,ติฯ

๗๗๖. ปญฺจกํ วิปริยเยฯ วิปริปุพฺโพ อสุ เขปเน, โณ, วิปลฺลาโสฯ อญฺเญน ปกาเรน ภวนํ อญฺญถาภาโวฯ วิปริปุพฺโพ อย คมเน, วิปริยโยฯ อสุ เขปเน, วิปริยาโสฯ

ติกํ อติกฺกเมฯ อติกฺกมนํ อติกฺกโมฯ อติกฺกมฺม ปตนํ อติปาโตฯ อย คมเน, อุปจฺจโยฯ

สํกิณฺณวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๓. อเนกตฺถวคฺควณฺณนา

๗๗๗. อิทานิ สํกิณฺณวคฺคโต อนนฺตรํ คาถาโต, คาถาย อทฺธโต, ปาทโต จาติ อิเมหิ ตีหิ ปกาเรหิ อเนกตฺเถ นานตฺเถ สมยาทิเก สทฺเท กมา กมโต ปวกฺขามิฯ เอตฺถ อเนกตฺถวคฺเค เอกสฺส ภูตสทฺทาทิกสฺส ยา ปุนรุตฺตตา, สา ถีปุนฺนปุํสกสงฺขาตลิงฺควิเสสตฺถํ กตาฯ

๗๗๘. สมวายตฺถาทิวาจเก พหโว สมยสทฺเท ชาติยา สงฺคยฺห ‘‘สมโย’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ ตตฺร ‘‘กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๔๔๗] สมวาเย ปจฺจยสามคฺคิยํฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมึ, เทวกายา สมาคตา’’ตฺยาทีสุ สมูเหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฎิวิทฺโธ’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๑๓๕] การเณฯ ‘‘เอโกเยว จ โข ขโณ จ สมโย จา’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๘.๒๙] ขเณ โอกาเสฯ ‘‘อภิสมยตฺโถ’’ตฺยาทีสุ ปฎิเวเธฯ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๑] กาเลฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๘] ปหาเนฯ ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร’’ตฺยาทีสุ ลาเภ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙]ฯ ‘‘สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจิเร’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๒๐๘] ทิฎฺฐิยํฯ

ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฎฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา – สมุทาโยติ อวยวสหาวตฺถานเมว หิ สมูโหติฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, การณํ, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ สเมติสมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ อวคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธฯ สเมติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ วิย, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฎิลาโภ, สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สมฺปยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฎฺฐิฯ ทิฎฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ, เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส อุทาหรณํ โสปสคฺโค, อนุปสคฺโค จ สมยสทฺโท สมวายาทฺยตฺถวาจโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํฯ เอวํ สพฺพตฺร อุทาหรณํ ตํตทตฺถานุรูปนิพฺพจนาทโย ทฎฺฐพฺพาฯ

๗๗๙. สณฺฐานํ ทีฆรสฺสาทิฯ รูปํ รูปายตนํ, ชาติ ขตฺติยาทิกุลํฯ ฉวิ พหิจมฺมํ, ปมาณํ มริยาโทฯ อกฺขรํ อการาทิ , ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จฯ คุโณ สีลาทิ, ตปนิเยปิ วณฺโณฯ

๗๘๐. ปาติโมกฺขสฺส ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วเสน ทุวิธสฺส ปาติโมกฺขสฺส อุทฺเทเส ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ [มหาว. ๑๓๔]ฯ ปณฺณตฺติยํ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๔๖]ฯ อุปวาโส วุตฺโตฯ อฎฺฐงฺโค ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิ’’อาทิฯ อุโปสถทินํ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๑๖๘]ฯ

๗๘๑-๗๘๒. รถงฺคํ จกฺกทฺวยํฯ ลกฺขณํ จกฺกลกฺขณํฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺตฺยาทีสุ [สุ. นิ. ๕๖๒] ธมฺมจกฺเกฯ อุรจกฺกํ นาม ขุรจกฺกํ ‘‘จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ [ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๐]ฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺตฺยาทีสุ [สํ. นิ. ๑.๒๙] อิริยาปถจกฺเกฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๔.๑๓๑] สมฺปตฺติจกฺเกฯ ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุวตฺเตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๕.๑๓๒] จกฺกรตเนฯ มณฺฑลํ ‘‘อลาตจกฺก’’นฺตฺยาทีสุ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๖๑; สํ. นิ. ๒.๑๖๒] จฯ พลํ ถาโมฯ กุลาโล กุมฺภกาโร, ตสฺส ภณฺเฑ กุลาลจกฺกนฺติฯ อาณายํ ‘‘จกฺกํ วตฺตยติ ปาณีน’’นฺติ [ชา. ๑.๗.๑๔๙]ฯ อายุเธ จกฺกากาเร อายุเธฯ ทานํ เทยฺยธมฺโมฯ ราสิ ขนฺโธฯ สทฺธคาถาปิ คาถาเยวฯ

‘‘ทณฺฑกา จณฺฑวุฎฺฐฺยาทิ, ปาเทหิ ฉหิ ตีหิ ตุ;

คาถาติ จ ปรตฺเถวํ, ฉนฺโทสญฺญา ปกาสิตาฯ

อนนฺตโรทิตํ จญฺญ-เมตํ สามญฺญนามโต;

คาถาอิจฺเจว นิทฺทิฎฺฐํ, มุนินฺทวจเน ปนา’’ติ [วุตฺโตทย ๑๔-๑๕ คาถา] หิ วุตฺตํฯ

๗๘๓.

‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ

อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺห;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๒, ๑๕๙๓, ๑๕๙๕]

อิมสฺมึ วิธุรปณฺฑิตชาตเก ทานสฺมึ อาคโตฯ

‘‘ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต อปฺปมญฺญาสุฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิต’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๗๔] ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคเห สกลสฺมึ สาสเนฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ [ม. นิ. ๑.๘๓] อิมสฺมึ สเลฺลขสุตฺเต เมถุนา วิรติยํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ [เป. ว. ๒๗๕]ฯ –

อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺเจฯ

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตา พฺรหฺมจริยํ จราม,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๙๗]ฯ –

มหาธมฺมปาลชาตเก สทารตุฎฺฐิยํฯ

‘‘เอวํ โข ตํ, ภิกฺขเว, ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ [จูฬว. ๓๑๑] อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก ปญฺจสีเลฯ

‘‘อิทํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฎฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] มหาโควินฺทสุตฺเตเยว อริยมคฺเคฯ

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ [ชา. ๑.๘.๗๕]ฯ –

นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กเต อฎฺฐงฺคุโปสเถฯ

‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตปสฺสิ สุทํ โหมี’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๕๕] โลมหํสสุตฺเต ธิติสงฺขาเต วีริเยฯ

๗๘๔. สภาโว อวิปรีตตฺโถฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณิตพฺพา วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตาฯ ญาโย ยุตฺติ, สปฺปฎิปทา วา มคฺคาทโยฯ เญยฺเย สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติวเสน ปญฺจวิเธ เญยฺเยฯ นิสฺสตฺตตา สตฺตสภาวสฺส อภาวตาฯ อาปตฺติยํ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺม’’นฺติฯ ‘‘สห ธมฺเมน นิคฺคยฺหา’’ตฺยาทีสุ การเณฯ อาทินา สมยญฺญูปมาหึสาทีสุปิ ธมฺโมฯ

๗๘๕. ปโยชนํ ผลํฯ สทฺทาภิเธยฺเย สทฺทตฺเถฯ วุฑฺฒิยํ วฑฺฒเนฯ วตฺถุมฺหิ ทพฺเพฯ นาเส วินาเสฯ ปจฺฉิมปพฺพเต อตฺถคิริมฺหิฯ นิวตฺติวิสยุปฺปตฺติสภาวาทีสุปิฯ

๗๘๖. เยภุยฺยตา พาหุลฺยตาฯ อพฺยามิสฺสํ อสมฺมิสฺสํฯ วิสํโยเค วิปฺปโยเคฯ ทฬฺหตฺเถ ทฬฺหสทฺทสฺส อตฺเถฯ อนติเรเก อติเรกาภาเวฯ อนวเสสมฺหิ สพฺพสฺมึ, ตํ เกวลวจนํ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

๗๘๗. ปฎลํ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฎิํ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๓๔๘]ฯ ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๔] ราสิมฺหิฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฎิกงฺขิตพฺพา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๗๙] อานิสํเสฯ พนฺธนํ กามคุณํฯ อปฺปธาเน วิเสสเนฯ ชิยาย ธนุโนฯ

๗๘๘-๗๘๙. รุกฺขาโท ทุมาทิมฺหิฯ วิชฺชมาเน ภูตคุเณฯ อรหนฺเต ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจินิํ ปจี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐]ฯ ขนฺธปญฺจเก ‘‘ภูตมิทํ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสถา’’ติ [ม. นิ. ๑.๔๐๑]ฯ สตฺเต ปาณิมฺหิฯ มหาภูเต ปถวาทิเกฯ อมนุสฺโส เทวรกฺขสาทิฯ วิชฺชมานตฺถวชฺชิเต รุกฺขาโท นาริยํ น ภวติ, วิชฺชมานตฺเถ, ปน อตีตาทีสุ จ วาจฺจลิงฺโคฯ ปตฺเต สมฺปตฺเตฯ สเม ตุลฺยตฺเถฯ

๗๙๐. สชฺชเน สปฺปุริเสฯ

๗๙๑. ปทปูรเณ ‘‘สุตฺตนฺต วนนฺตา’’ตฺยาทีสุฯ เทหาวยเว ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺตฺยาทีสุ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวตฺติํสาการ]ฯ เทโห จ อวยโว จาติ เอเกฯ โกฎฺฐาเส ‘‘อยเมโก อนฺโต’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๖.๖๑]ฯ ลามกํ นิหีนกํฯ

๗๙๒. นิกาโย สธมฺมีนํ คโณฯ สนฺธิ ปฎิสนฺธิฯ สามญฺเญ วิเสสาธาเรฯ ปสูติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กุลํ ขตฺติยาทิกุลํฯ ภโว ภวนกฺริยาฯ วิเสสฺโย อุปาธิ, ยสฺส วเสน ภินฺเนสุ สพลาทีสุ อภินฺนา ธีสทฺทา วตฺตนฺเตฯ สุมนายํ มาลติยํฯ สงฺขตลกฺขเณ สงฺขตธมฺมานํ ลกฺขเณฯ

๗๙๓. ภวเภโท กามภวาทิฯ ปติฎฺฐายํ นิสฺสเยฯ นิฎฺฐา นิปฺผตฺติฯ อชฺฌาสโย อธิปฺปาโยฯ พุทฺธิ ญาณํฯ วาสฎฺฐานํ วสนฎฺฐานํฯ วิสรตฺตํ วิสรณภาโวฯ ‘‘วิสทตฺเถ’’ติปิ ปาโฐ, ตทา สทธาตุสฺส วิสรณตฺถตา ทฎฺฐพฺพาฯ

๗๙๔. ผเล โสตาปตฺตาทิเกฯ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา วิปสฺสนา นามฯ มคฺเค โสตาปตฺติมคฺคาทิเกฯ

๗๙๕. กมฺมารุทฺธนํ กมฺมารานํ อุทฺธนํ, กมฺมารานํ ยถา อุกฺกาติฯ องฺคารกปลฺลํ องฺคารานํ ภาชนํฯ ทีปิกา นาม มธุจฺฉิฎฺฐาทิมยา ปทีปกิจฺจการิกาฯ สุวณฺณการมูสา มตฺติกมยา เอกา ภาชนวิกติฯ วายุโน เวเค จ อุกฺกาสทฺโท, โย ‘‘เทวทุทฺรภี’’ติ วุตฺโตฯ

๗๙๖. เกโสหารณํ เกสานํ ลวนํฯ ชีวิตวุตฺติ ชีวิตสฺส วตฺตนํฯ วปนํ พีชสฺส วปนํฯ วาปสมกรณํ วปิตสฺส พีชสฺส สมกรณํฯ ปวุตฺตภาโว พนฺธนา มุตฺติฯ

๗๙๗-๗๙๘. สุโต วิสฺสุเต ปากเฎฯ อวธาริเต อุปลกฺขิเตฯ อุปจิเต ราสีกเตฯ อนุโยโค ปุจฺฉาฯ กิลินฺเน ตินฺเตฯ โสตวิญฺเญยฺยํ สทฺทายตนํฯ สตฺถํ สทฺทสตฺถาทิ, สุตนามโก วา เอโก สตฺถวิเสโสฯ เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ สุตํ นปุํสกํฯ ปุตฺเต สุโต ปุลฺลิงฺโค, ราชินิปิ สุโตฯ

๗๙๙. ยุเค กตาทิจตุกฺเกฯ เลโส อนุมานญาณวิสโยฯ ปญฺญตฺติยํ ‘‘กปฺปตฺเถโร’’ติฯ ปรมายุมฺหิ ‘‘กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทตี’’ติฯ อญฺญตฺร กปฺปาทีสุ ปุลฺลิงฺเคฯ สทิเส ปน ตีสุ ลิงฺเคสุฯ สมณโวหาโร วินยาคโต สมณานํ โวหาโรฯ กปฺปพินฺทุ จีวเร กตพินฺทุฯ สมนฺตตฺเต สมนฺตภาเวฯ อนฺตรกปฺโป มหากปฺปสฺส อสีติโม ภาโคฯ อาทิสทฺเทน อสงฺเขฺยยฺยมหากปฺเป สงฺคณฺหาติฯ ตกฺเก วิตกฺเกฯ วิธิ วิธานํฯ

๘๐๐. วิรติ วิรติตฺตยํฯ สปโถ อกฺโกโสฯ ตจฺเฉ ตถภาเวฯ อริยสจฺจมฺหิ ทุกฺขสจฺจาทิเกฯ ทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐิฯ

๘๐๑. สญฺชาติเทโส ‘‘กมฺโพโช อสฺสายตน’’นฺติฯ วาสฎฺฐานํ นิวาสฎฺฐานํ ‘‘เทวานํ เทวายตน’’นฺติฯ อากโรติ ยตฺถ สุวณฺณรชตาทโย อุปฺปชฺชนฺติฯ สโมสรณฎฺฐานํ พหูนํ สนฺนิปาตฎฺฐานํฯ ปทปูรเณ ‘‘กมฺมายตนํ, สิปฺปายตน’’นฺติฯ

๘๐๒. วตฺถํ อมฺพรํฯ อญฺโญ โย สโก น โหติฯ โอธิ มริยาโทฯ เภโท วิเสโสฯ มนสิปิ จิตฺเตปิฯ

๘๐๓. วิปาเก อิฎฺฐวิปาเก กุสโลฯ อนวชฺชาทีสุ วาจฺจลิงฺคิโกฯ

๘๐๔. ทฺรโว มธฺวาทิฯ มธุราทีสุ ฉสุ รเสสุฯ ปารโท สูโตฯ สิงฺคาราโท นว นาฎฺยรเสฯ รสรตฺตมํสเมทฎฺฐิสุกฺกฎฺฐิมิญฺชวเสน สตฺต ธาตโว, ตพฺเภเทฯ กิจฺเจ ผสฺสาทิธมฺมานํ สงฺฆฎฺฎนาทิกิจฺเจฯ สมฺปตฺติ เตสํเยวฯ

๘๐๕. โพธิสทฺโท ญาณทฺวเย นาริยํ, โพธิราชกุมาราทิปญฺญตฺติยํ ปุเมฯ อสฺสตฺถรุกฺเข ปุมิตฺถิยํฯ

๘๐๖. เยน กตฺตุภูเตน โย กมฺมภูโต นิจฺจเสวิโต, ตตฺถาปิ กมฺมภูเตฯ วิสโย อนญฺญถาภาโวฯ ชนปเท กุรุอาทิเกฯ โคจเร ตพฺพหุลาจาเรฯ

๘๐๗. สตฺตายํ วิชฺชมานตายํฯ

๘๐๘. พนฺธเว โส ปุเมฯ อตฺตนิ สํ นปุํสเกฯ ธนสฺมึ โส สํ อนิตฺถิยํฯ สุนเข สา ปุเม วุตฺโตฯ อตฺตนิเย โส ติลิงฺคิโกฯ

๘๐๙. ฉวิสมฺปตฺติยํ ฉวิยา สมฺปตฺติยํฯ

๘๑๐. ชามาตา ธีตุสามิโกฯ มนฺทปฺปิเย อปฺปปิเย วรํ อพฺยยํฯ

๘๑๑. มกุเล อวิกาสสมฺปตฺเตฯ เนตฺติํสาทิปิธาเน ขคฺคาทีนํ เคเหฯ

๘๑๒. ปิตามโห พฺรหฺมาฯ ปิตูสุ มาตาปิตูสุฯ ตถา ปกฺขนฺตเรฯ ตปสิ สีเลฯ

๘๑๓-๘๑๔. มชฺฌพนฺเธ อุโรพนฺธเนฯ ปโกฏฺโฐ กปฺปรสฺสาโธภาโคฯ กจฺฉพนฺธนํ อโธมฺพรสฺส ทฬฺหพนฺธนํฯ เมขลายญฺจาติ กจฺฉา จตูสฺวตฺเถสุฯ กจฺโฉ ลตาทีสุฯ กจฺโฉ พาหุมูลมฺหิ ปรูฬฺหกจฺฉนขโลเม, ‘‘กจฺเฉหิ เสทา มุญฺจนฺตี’’ติฯ อนูโป พหูทกเทโสฯ

๘๑๕. มานํ ตุลาปตฺถงฺคุลีหิฯ ปมาตริ ปมาณสฺส กตฺตริฯ

๘๑๖. ทพฺพํ ธนํฯ อตฺตภาโว ปญฺจกฺขนฺธสมูโหฯ ปาโณ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ทพฺพาทีสุ จตูสุ สตฺตํฯ สตฺตายํ วิชฺชมานตายํ สตฺตาฯ ชเน สตฺโตฯ โส สตฺตสทฺโท, อาสตฺเต ลคฺคิเต ติลิงฺคิโกฯ

๘๑๗. เสมฺหาโท ติโทเสฯ รสรตฺตาทิ ปุพฺเพวุตฺโตฯ ปภาทิเก รูปธาตุมฺหิฯ จกฺขาทิเก วิสยธาตุมฺหิฯ

๘๑๘. อมจฺจาทิกา สตฺต ปกติโย วุตฺตาฯ สตฺตาทิสามฺยวตฺถา สตฺตรชตมภูตานํ ติณฺณํ คุณานํ สามฺยวตฺถาฯ ปจฺจยา ณปจฺจยาทิโต ปฐเม ปฐมสณฺฐิเต กโรตฺยาทิธาตุมฺหิฯ

๘๑๙. ปริตฺตาณํ รกฺขณํฯ วตฺถุมฺหิ โอกาเสฯ ตลฺลญฺฉนํ ปาทสฺส ฐานํฯ

๘๒๐. โลหมุคฺคเร โลหมเย มุคฺคเรฯ ตาฬาทิเก สมฺมตาฬกํสตาฬาทิเกฯ กฐิเน กกฺขเฬฯ

๘๒๑. มกฺขิกา นีลมกฺขิกาทิกาฯ ตาสํ เภทา สวิสา มธุกตา ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มธุมฺหิ ขุทฺทํ อปฺปกาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตมานํ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ อธโม นิหีโนฯ กปโณ เอกจารีฯ

๘๒๒. ตกฺเก โครสวิเสเสฯ มรณลิงฺเค มรณญาปกลกฺขเณฯ อสุเภ, สุเภ จาติ จตูสฺวตฺเถสุ อริฎฺฐํฯ อาสโว มชฺชวิเสโสฯ เผณิลทฺทุโม ‘‘พฑี-ยौ-โข’’ฯ

๘๒๓. เคหานํ ทารุพนฺธปฺปโยชนํ ปีฐิกา นามฯ ปกฺขนฺททฺวยสฺส, กณฺณิกาทีนญฺจ นิสฺสยภูตา ปีฐิกาฯ

๘๒๔. มิตฺตากาเร อมิตฺตสฺสาปิ มิตฺตสณฺฐาเนฯ พเล, ราสิมฺหิ, วิปตฺติยญฺจ, ‘‘พลสฺส ราสี’’ติปิ เอเกฯ

๘๒๕. ขนฺเธ รูปกฺขนฺเธฯ ภเว รูปภเวฯ นิมิตฺตมฺหิ การเณฯ วปุ สรีรํฯ

๘๒๖. วตฺถุกิเลสกาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุฯ มทเน มารเทวปุตฺเตฯ รเต เมถุเนฯ นิกาเม อิจฺฉารหิเต กามํ นปุํสเกฯ อนุญฺญายํ กามมพฺยยํ ภเวฯ

๘๒๗. วชฺชภณฺฑมุเข วีณาโทณิมุเขฯ มาตงฺคสฺส หตฺถิโน กรโกฎิ หตฺถคฺคํฯ

๘๒๘. รมฺโภ สฐฺยํ, เกตวนฺตฺยตฺโถฯ อสจฺจํ มุสาฯ อโยฆนํ เยน ปหรติฯ คิริสิงฺคมฺหิ คิรคฺเคฯ สีรงฺเค ผาลงฺเคฯ ยนฺเต กูฎยนฺเตฯ

๘๓๐. ปฎิวากฺเย ปฎิวจเนฯ อุตฺตราสงฺเค อุปริวตฺเถฯ เสฎฺฐาทีสุ อุตฺตโร ตีสุ, ปรสฺมึ อุปริสฺมิญฺจ อีริโตฯ

๘๓๑. วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ มคฺคนิพฺพานานิปิฯ

๘๓๒. สงฺขเต ปจฺจยาภิสงฺขเต ธมฺเมฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร, อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิฯ ปโยโค อุสฺสาโหฯ กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ กายสงฺขาราทิฯ อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขรณกฺริยาฯ

๘๓๓. ตพฺภาเว ทิฎฺฐิสหคตํฯ

๘๓๔. ปติรูเป ยุตฺเตฯ ฉาทิเต ติณาทีหิฯ รโห สุญฺญฎฺฐานํฯ ปญฺญตฺติยํ ฉนฺโน ภิกฺขุ, ปญฺญตฺติยํเยว ปุเมฯ

๘๓๕. พุทฺธจกฺขุ พุทฺธานํ จกฺขุฯ สมนฺตจกฺขุ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ธมฺมจกฺขุ เหฎฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํฯ

๘๓๖. อภิกฺกโม อภิกฺกมนีโยฯ

๘๓๗. เววจนํ อภินฺนตฺโถ สทฺโทฯ ปการสฺมึ เภเทฯ อวสโร อวกาโสฯ

๘๓๘. จิตฺตกมฺมํ จิตฺตการานํ กมฺมํฯ วิจิตฺเต นานาวิเธฯ ปญฺญตฺติยํ จิตฺโต ธนุธโรเยวฯ จิตฺตมาโส ปุณฺเณนฺทุยุตฺเตน จิตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต มาโสฯ ตารนฺตเร จิตฺตนกฺขตฺเตฯ ถิยํ นาริยํฯ

๘๓๙. สามเล นีเลฯ สยมตฺเถ สยํสทฺทสฺส อตฺเถฯ สาริวา อุปาสกาฯ

๘๔๐. ‘‘ปุเม’’ตฺยาทินา ปุพฺพทฺเธน คุรุสทฺทสฺส อตฺถา วุตฺตา, อปรทฺเธน ครุสทฺทสฺส, ‘‘เอกเทเสกตฺตมนญฺญํเว’’ติ นฺยาเยน ทฺวินฺนมฺปิ เอกตฺตมญฺญมาเนน คาถาเนกตฺถวคฺเค กถิตาฯ มหนฺเต พหุตฺเตฯ ทุชฺชเร ชีราเปตุมสกฺกุเณยฺเย, ทุกฺกเร วาฯ

๘๔๑. อจฺจิเต ปูชิเตฯ ขินฺเน กิลมถปฺปตฺเตฯ สมิเต อุปสมิเตฯ

คาถาเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๘๔๒. วิสุทฺธิเทโว, สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว จาติ วิสุทฺธิเทวาทิฯ นภํ อากาโสฯ

ตรุณาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ มาณโวฯ

๘๔๓. อาทฺยตฺถาทีสุ อคฺคํฯ วเร เสฏฺเฐ ตีสุฯ

ปจฺจนีโก สตฺตุฯ อญฺเญ อญฺญตฺเถฯ ปจฺฉาภาเค ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติฯ

๘๔๔. โยนิ อิตฺถีนํ โยนิมคฺโคฯ กาโม อิจฺฉาฯ สิรี ปญฺญา, ปุญฺโญ จฯ อิสฺสรํ ปภุตาฯ ธมฺโม สีลาทิฯ อุยฺยาโม วีริยํฯ ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จฯ

๘๔๕. สมงฺคินิ สมนฺนาคเตฯ

๘๔๖. ฐิติ ฐานกฺริยาฯ

๘๔๘. ขนฺธโกฎฺฐาโส อณฺฑชาทิจตุกฺกํฯ ปสฺสาวมคฺโค อิตฺถีนํ โยนิฯ โส ปุลฺลิงฺโคฯ กูเล ตีเรฯ

๘๔๙. นาโคตุนาคสทฺโท ตุฯ อุรเค สปฺเป, หตฺถินิ จฯ

๘๕๐. สงฺขฺยา คณนาฯ ‘‘อญฺญตฺเถ’’ตฺเยเก วทนฺติฯ

๘๕๑. เภ นกฺขตฺตวิเสเสฯ สนฺติเก สมีเปฯ มูลมูเล โลภาทิเกฯ ปาภเต มูลธเนฯ อํโส สรีราวยโวฯ ปกณฺเฑ รุกฺขาทีนํ สรีเรฯ

๘๕๒. กมฺเม กฺริยายํฯ วิโกปนํ วิทฺธํสนํฯ

๘๕๓. ปจฺฉาตาโป วิปฺปฎิสาโรฯ อนุพนฺโธ ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํฯ ราคาโท สตฺตเกฯ มาตงฺคสฺส มุทฺธนิ ปิณฺฑทฺวเย กุมฺโภฯ

๘๕๔. ขคฺคโกเส ขคฺคปิธาเนฯ ปฎิจฺฉเท สมนฺตโต ฉาทเนฯ สารมฺเภ โกลาหเลฯ

๘๕๕. กาลวิเสโส ทสจฺฉรกาโลฯ นิพฺยาปารฎฺฐิติ อจิรฎฺฐิติ, อจิรฎฺฐิตีติ ทสจฺฉรโตปิ อูนฎฺฐิติฯ

อุปฺปตฺติภูมิ ชาติภูมิฯ

๘๕๖. กพฬีการาหาราทีสุ จตูสุฯ

๘๕๗. สทฺธาย อปรปฺปจฺจเยฯ จีวราทีสุ จตูสุฯ อาธาโร นิสฺสโยฯ

ทิพฺพวิหาโร, อริยวิหาโร, พฺรหฺมวิหาโร จาติ ทิพฺพวิหาราทิฯ สุคตาลเย ภิกฺขูนมาวาเสฯ

๘๕๘. สมตฺตเน นิฎฺฐายํฯ จกาเรน นิยมาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

สงฺเค ลคฺเคฯ กามาโท จตุกฺเกฯ

๘๕๙. สปฺปผณงฺเคสูติ สปฺปสฺส ผเณ, องฺเค จ สรีเรฯ โกฎิเลฺล กุฎิลตายฯ ภุญฺชนํ โภชนกฺริยาฯ

ภูมิภาเค ราชงฺคณาทิมฺหิฯ กิเลเส สํกิเลเสฯ มเล ราคาทิเกฯ

๘๖๐. ธนาทิทปฺเปติ ธนาทิเก ปฎิจฺจ อุปฺปนฺเน ทปฺเปฯ

นิมิตฺเต การเณฯ ฉเล สเฐฺยฯ

๘๖๑. โส ปุลฺลิงฺโคฯ ปรมตฺตนิ ทิฎฺฐีนํ คาหลทฺเธ อตฺตนิฯ ถมฺภสฺมึ เคหาทีนํ ถมฺเภฯ พลสชฺชนํ ยุทฺธกาเล พลสฺส สชฺชนํฯ

๘๖๒. กุสูโล ธญฺญาทีนํ เคหํฯ

โสปานงฺคมฺหิ โสปานสีเสฯ

๘๖๓. นิยฺยาเส สิเลเสฯ เสขเร สีเสฯ นาคทนฺตเก ภิตฺติอาทีสุ ปเวสิเต นาคทนฺตากาเร ทณฺเฑฯ

สิขณฺโฑ ปิญฺฉํฯ ตูณีเร อุสุนิธิมฺหิฯ นิกเร สมูเหฯ

๘๖๔. สํยตเกเสสุ พนฺธิตเกเสสุฯ

กมฺพุ ชลชนฺตุวิเสโสฯ นลาฎฎฺฐิ นลาเฎ ชาตฎฺฐิฯ โคปฺผเก ปาทคณฺฐิมฺหิฯ

๘๖๕. กาเล ปญฺจทสีทิวสปริมาเณฯ สาเธฺย ปตฺตสาธนีเยฯ สขี สหาโยฯ วาโช ปตฺตํฯ ปงฺคุโฬ ปีฐสมฺปีฯ

เทเส เทสวิเสเสฯ อณฺณเว สมุทฺเท, เอเต ปุเมฯ โส สินฺธุสทฺโท สริตายํ นทิยํ ภเวฯ

๘๖๖. กเรณุสทฺโท คเช หตฺถิมฺหิ, ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ หตฺถินิยํ ตุ อิตฺถิยํฯ

รตเน รตนวิเสเสฯ มณิเวโธ นาม ยํ โลเก ‘‘จิน’’ อิติ วุจฺจติฯ อินฺทเหติ อินฺทาวุโธฯ

๘๖๗. โกฎิยํ อนฺเตฯ วาทิตฺตวาทเน วีณาทิวาทิตฺตวาทโนปาเยฯ

‘‘โกโณ วชฺชปฺปเภเท จ,

โกโณ เสลคุเฬ อิเช;

วีณาทิวาทโนปาเย,

เอกเทเส คตสฺส เจ’’ติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๒๕]ฯ

๘๖๘. วณิปฺปเถ วาณิชานํ โวหารกมฺมปเถฯ เวเท เวทวิเสเส, วาณิเชปิ นิคโมฯ

วิวาทาโท ‘‘วิวาทาธิกรณ’’ [ปาจิ. ๓๙๔] นฺตฺยาทีสุฯ อาธาโร การกวิเสโส, นิสฺสโย จฯ การเณ ‘‘ยตฺวาธิกรณเมน’’นฺติ [ธ. ส. ๑๓๕๔]ฯ

๘๖๙. ปสุมฺหิ โคเณฯ วสุธา ปถวีฯ วาจา วจนํฯ อาทินา สคฺครํสิวชิรจนฺทชลาทโย คหิตาฯ

หริเต สุกปตฺตสทิเส วณฺณวิเสเสฯ วาสุเทเว กณฺเหฯ

๘๗๐. อายตฺเต นิสฺสเยฯ

กณฺณปูโร กณฺณาลงฺกาโรฯ เสขเร อคฺเคฯ เอเต ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถาฯ

๘๗๑. วิชฺชุยํ จญฺจลายํฯ อิตฺถิปุริเส ปุริสิตฺถิยํฯ

โกเณ อสฺเสฯ สงฺขฺยาวิเสโส ‘‘โกฎิปโกฎี’’ตฺยาทีสุฯ อุกฺกํเส ปริโยสาเนฯ

๘๗๒. ชาลา อคฺคิชาลาฯ อคฺคํ โกฎิฯ

นารี อาสีสทฺโท สปฺปทาฐายํฯ อิฎฺฐสฺส วตฺถุโน อาสีสนายํ ปตฺถนายมฺปิ อิตฺถี เอวฯ

๘๗๓. วิลีนเตเล วิสรณเตเลฯ วสคา วสํ คจฺฉนฺตี นารีฯ วญฺจฺยคาวี อนวจฺฉา โสรเภยีฯ

อภิลาเส อิจฺฉายํฯ กิรเณ รํสิมฺหิฯ อภิสงฺเค ลคฺคเนฯ

๘๗๔. อํเส โกฎฺฐาเสฯ สิปฺเป นาฎกสตฺถาคเตฯ จนฺทสฺส โสฬสเม ภาเค จ กลาฯ

๘๗๕. พีชโกเส วราฎเกฯ กณฺณภูสายํ กณฺณาลงฺกาเรฯ

อาคามิกาเล อนาคตกาเลฯ ปภาโว ทณฺฑเตโชฯ สํยเมปิ อายติ ภเวฯ

๘๗๖. เมสาทิโลเม เอฬกาทีนํ โลเมฯ ภูมชฺเฌ ทฺวินฺนํ ภูนํ มชฺเฌ ชาตายํ โรมธาตุยํ โลเมฯ

นฎฺฎกี นาฎกิตฺถีฯ มทิรา สุราฯ

๘๗๗. กฺริยจิตฺเต วีสติวิเธ กฺริยจิตฺเตฯ กรเณ กรณกฺริยายํ, เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ กฺริยํฯ กมฺมนิ กตฺตพฺเพ กฺริยา นารีฯ

สุณิสายํ ปุตฺตสฺส ภริยายํฯ กญฺญายํ อนิพฺพิทฺธายํฯ ชายายํ ภริยาสามญฺเญฯ

๘๗๘. อิสฺสริยํ ปภุตาฯ อกฺขราวยเว ครุอกฺขรานํ อวยเวฯ

ปาวจเน พุทฺธวจเนฯ สิทฺเธ สิทฺธนฺเตฯ ตนฺเต สุตฺตมเยฯ สุปิเต นิทฺทาสีเลฯ

๘๗๙. ราชลิงฺคํ ขคฺคาทิฯ อุสภงฺโค อุสภาวยโวฯ รุกฺเข รุกฺขวิเสเสฯ นิมิตฺตํ คุยฺหงฺคํฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ปเท วิภตฺยนฺเตฯ

๘๘๐. โวหาเร วาณิชกมฺเมฯ กีฬาโท กีฬาทิมฺหิฯ อาทินา ชุติถุติคตฺยาทโย สงฺคหิตาฯ

สรีเร สรีราธิเทเวฯ

๘๘๑. สุสฺสูสายํ โสตุมิจฺฉายํฯ อิสฺสาตฺยาเส สราภฺยาเสฯ หึสเนปิ อุปาสนํฯ

เหติเภเท อาวุธเภเทฯ สงฺกุ ขาณุวิเสโสฯ

๘๘๒. วีณาคุโณ วีณายชิยาฯ ตนฺตํ ตนฺตสทฺโทฯ มุขฺยํ ปธานํฯ สิทฺธนฺตํ อุทาหรณํฯ ตนฺตุ สุตฺตํฯ

รถนงฺคลาทีนํ องฺเค รถาทฺยงฺเคฯ กปฺปมฺหิ กตาทิเกฯ

๘๘๓. อิตฺถิปุปฺผํ อิตฺถีนํ อุตุฯ เรณุ ธูลีฯ ปกติเช คุเณ ติณฺณํ คุณานํ ทุติเย คุเณฯ

นฺยาสปฺปเณ ฐปิตสฺส ธนสฺส ทาเนฯ ทานมฺหิ ตทญฺญสฺส ทาเนฯ

๘๘๔. คุรุ อาจริยาทิฯ อุปาโย เหตุฯ อวตาโร โอตรณฎฺฐานํฯ ปูตมฺพุ ปวิตฺตชลํฯ ทิฎฺฐิ พุทฺธทสฺสนา อญฺญทสฺสนํฯ อาคเมปิ ติตฺถํฯ

โชติสทฺโท นกฺขตฺตรํสีสุ ปณฺฑเก นปุํสเกฯ อคฺคิมฺหิ ตุ โส ปุมาฯ

๘๘๕. ‘‘อิติ สนฺธิกปฺเป ปฐโม กณฺโฑ’’ตฺยาทีสุ วคฺเคฯ อวสเรปิ, อวสโร อวกาโสฯ

อถ พาหุทฺวยสฺส อุทฺธํ มาเนฯ สูรตฺเต สูรภาเวฯ

๘๘๖. โปริสํ ปุริสกาโรฯ อีหา วีริยํฯ นิสินฺนาทฺยุคฺคโม นิสินฺนาทิโก อุคฺคโม ฐานํฯ

อนิสฺสยมหีภาเค โลกนิสฺสยภูตานํ ตรุปพฺพตนคราทีนํ อภาวโต อนิสฺสยสงฺขาเต สุญฺญมหีโกฎฺฐาเสฯ ‘‘อิรีณํ อูสเร สุญฺเญ’’ติ [เมทินีโกส ๑๕.๓๖] หิ ติกณฺฑเสโสฯ อูสเร อูสวติ ฐาเนฯ

๘๘๗. สาธนตฺถาทีสุ อาราธนํฯ ราธนํปฺยตฺรฯ ‘‘ปตฺติยํ สาธเน วุตฺตํ, ราธนํ โตสเนปิ เจ’’ติ ติกณฺฑเสโสฯ

สานุมฺหิ ปพฺพตสฺส สเม ภูภาเคฯ วิสาเณ มาตงฺคทนฺเต, ปสูนํ สิงฺเค จฯ

๘๘๘. ทิฎฺฐํ รูปารมฺมณํฯ อาทิมคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ ญาณํ สามญฺญํฯ อกฺขิ จกฺขุฯ อิกฺขนํ โอโลกนํฯ ลทฺธิ คาโหฯ

สุวณฺโณ ปญฺจธรณํฯ ปญฺจสุวณฺโณ นิกฺโขฯ ปสาธนํ อลงฺการวิเสโสฯ

๘๘๙. ติถิเภเท โหรสตฺถาคเต อนิฎฺฐสมฺมเต ติถิมฺหิฯ สาขาทิผฬุมฺหิ รุกฺขสาขาทีนํ คณฺฐิมฺหิฯ ปูรเณปิ ปพฺพํฯ

พลวามุโข ยตฺร ปฺลวาทโย สีฆโสเตน อากฑฺฒิตฺวา ปเวสิยนฺติฯ

๘๙๐. กามเช ตณฺหาเช สุราปานาทิเกฯ โทเส อปราเธฯ โกปเช ทณฺฑผรุสาทิเก จฯ วิปตฺติยํ วินาเสฯ

อุปกรณํ กุลาลาทีนํ ทณฺฑจกฺกาทิฯ สิทฺธิ นิปฺผตฺติฯ การโก กตฺตาทิสตฺตวิโธฯ

๘๙๑. ทานสีเล ทานปกติเก จฯ วคฺคุวาทินิ มธุรวาทินิ จ วทญฺญู ภเวฯ อิโต ปฎฺฐาย อุสฺสิตปริยนฺโต ตีสุ วุตฺโตฯ อภิสิตฺเต มุทฺธาภิสิตฺเต ราชินิฯ

๘๙๒. ภาคฺยวิหีเน อปุญฺเญฯ อปฺปเก อพหุเกฯ มูเฬฺห พาเลฯ อปฎุ อเฉโกฯ ขเล, ชคติยญฺจ มนฺโทฯ วุทฺธิยุตฺเต วฑฺฒนยุตฺเตฯ สมุนฺนทฺเธ อนีเจ อุสฺสิตํ ตีสุ ภเว, ‘‘ภาสิต’’นฺติปิ ปาโฐฯ

๘๙๓. รถงฺเค รถาวยเวฯ สุวณฺณสฺมึ ปลสฺส จตุตฺถภาเคฯ ปาสเก จตุวีสติปฺปมาเณ, ติํสปฺปมาเณ วา ฯ หตฺถิทนฺตาทิวิกติยํ ตีสุ อกฺโขฯ จกฺขาทินฺทฺริเย อกฺขํฯ

สสฺสเต นิจฺเจฯ ตกฺเก วิตกฺเกฯ นิจฺฉิเต วินิจฺฉิเตฯ

๘๙๔. หเร มหิสฺสเร สิโว, ภทฺเท กลฺยาเณฯ โมกฺเข นิพฺพาเน จ สิวํฯ ชมฺพุเก สิงฺคาเล สิวาฯ

สตฺติยํ ถาเมฯ ถูลตฺเต ถูลภาเวฯ

๘๙๕. สงฺขฺยาเภโท อุปฺปลปุณฺฑรีกานํ มชฺเฌ คณนาฯ นรกเภเท ‘‘ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต’’ตฺยาทีสุฯ วาริเช กกฺกสนาเฬ กมเลฯ

เทวเภเทติ

‘‘อาโป ธุโว จ โสโม จ,

ธโว เจวา’นิโล’นโล;

ปจฺจูโส จ ปภาโส จ,

อฏฺเฐเต วสโว มตา’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑.๑๐]ฯ –

กถิเต เทววิเสเสฯ รตเน รตนสามญฺเญ, ธเน จ, ปณฺฑกํ นปุํสกํฯ

๘๙๖. อตฺถคมเน วินาสคมเนฯ อปวคฺเค สพฺพกิเลสานํ ขยเหตุภูเต วิราคธมฺเมฯ

เสตมฺพุเช เสตกมเลฯ รุกฺขนฺตเร ‘‘ปุณฺฑรีก’’อิติ ขฺยาเต ทุมวิเสเส, ทฺวีสฺวตฺเถสุ ปุเมฯ

‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, เสตจฺฉตฺเต จ เภสชฺเช;

โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคโหฯ

๘๙๗. อุปหาเร ปูชาทฺยตฺถํ อาภเต วตฺถุมฺหิฯ กรสฺมึ เขตฺตาทิสมฺภเว ราชภาเคฯ อสุรนฺตเร พลินามเก อสุเรฯ

สมฺภเว อิตฺถิปุริสสมฺภเว อสุจิมฺหิ สุกฺกํฯ ธวเล เสเต สุกฺโก, กุสเล ปุญฺเญ ตีสุ, ‘‘ปุญฺญํ ธมฺมมนิตฺถิย’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส อนิตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา สุกฺกสทฺโท ตีสุ วุตฺโตฯ

๘๙๘. วิภตฺตพฺพธเน วิภชิตพฺพธเนฯ ปิตูนํ ธเน เปตานํ มาตาปิตูนํ ปุตฺเตหิ วิภชิตพฺพธเน จฯ

ปภุโน ปุคฺคลสฺส ภาโว ปภุตฺตํ, ตถา อายตฺตสฺส ภาโว อายตฺตตาฯ อายตฺโต ปุคฺคโลฯ อภิลาโส อิจฺฉาฯ

๘๙๙. ธนิมฺหิ สทฺทมตฺเตฯ โยธสีหนาทมฺหิ โยธานํ อภีตนาเท จ เสฬนํฯ

๙๐๐. อาทฺยุปลทฺธิยํ ปฐมสญฺชาเต วตฺถุมฺหิฯ

๙๐๑. สาธกตเม กตฺตุโต อญฺเญสํ กฺริยาสาธกตเม กรณการเก, กฺริยายํ, คตฺเต สรีเร จฯ อินฺทฺริเย จกฺขาทิเกฯ

กุญฺจิกายํ อปาปุรเณฯ ตูริยงฺเค สมฺมตาฬาทิเกฯ

๙๐๒. อุปฺปาเท ชนเนฯ คพฺภโมจเน ปุตฺตวิชายเนฯ

อสฺเส อสฺสมตฺเตฯ

๙๐๓. ปุปฺผํวินา ผลคฺคาหิรุกฺเข อสฺสตฺถาโท, รุกฺขมตฺเต จ วนปฺปติสทฺโทฯ อาหเต อุปฎฺฐาปิเต วราหปุริสาทิรูเป จ, รชตมตฺเต จ รูปิยํฯ

๙๐๔. เกสสทฺโท ปุพฺโพ ยสฺส ปาสสทฺทสฺส โส เกสปุพฺโพฯ จเย สมูเห วตฺตติ, ยถา ‘‘เกสปาโส’’ติ, เกสกลาโปตฺยตฺโถฯ

อกฺขิมชฺเฌ ยา ‘‘สูลา’’ติ วุตฺตาฯ นกฺขตฺเต สตฺตวีสติวิเธ, ตทญฺเญสุ จ ตารา อิตฺถีฯ อุจฺจตรสฺสเร อุจฺจตเร สทฺเท ตาโรฯ

๙๐๕. ปตฺเต ภาชนสามญฺเญ, ภุญฺชนปตฺเต จฯ โลหเภทสฺมึ อโยตมฺพาทิมเย ภาชนวิเสเสฯ เทหมชฺฌํ อุทรํฯ

๙๐๖. เวเส สณฺฐาเนฯ สิปฺปสาลา สิปฺปีนํ สาลาฯ

สมฺปตฺติ ธนาทิสมฺปตฺติ ติวคฺคสมฺปตฺติ จฯ ลกฺขิยา กตปุญฺเญหิ เสวิยติฯ อิตฺถี อิตฺถิวิเสโสฯ เทวตา สิรีนามิกา เอกา เทวธีตาฯ

๙๐๗. ยุวราชา ปิตริ เทวงฺคเต ราชภาวารโห ราชปุตฺโตฯ ขนฺเท หรสฺส ปุตฺเตฯ สุสุ ตรุโณฯ

มณิเภเท โย โลเก ‘‘สนฺตา’’ติ วุจฺจติฯ องฺกุเร รุกฺขาทีนํ องฺกุเรฯ

๙๐๘. เวตนํ กมฺมกาเรหิ ลภิตพฺพธนํฯ มูลํ มูลธนํฯ โวหาเร วาณิชกมฺเมฯ

ภาชนนฺตรํ เยน เขฬาทฺยสุจิํ ปฎิคฺคณฺหาติฯ

๙๐๙. อสุเภ จ กมฺเม สุเภ จ กมฺเม ทฺวเยปิ กมฺเม จาติ ตีสฺวตฺเถสุ ภาคฺยํ วุตฺตํฯ

ตรุเภเท อสฺสตฺเถฯ

๙๑๐. วิมุตฺติยํ นิพฺพาเนฯ

‘‘อยํ ปุมา’’ติ ชานนสฺส การณภาโว ปุมตฺตํ, ตทาทิมฺหิฯ

๙๑๑. อชฺฌาเย ปริจฺเฉเทฯ ทิเว เทวโลเกฯ

๙๑๒. สปตฺตสฺมึ อมิตฺเตฯ รุกฺขงฺเค รุกฺขาวยเวฯ

๙๑๓. มุเขฺย ปธาเนฯ อุปาเย เหตุมฺหิฯ วทเน ลปเนฯ อาทิสฺมึ ปฐเมฯ

ภพฺเพ วิมุตฺตารเห, ภวิตพฺเพ จฯ คุณาธาเร คุณสฺส นิสฺสเยฯ วิตฺเต ธเนฯ พุเธ ปณฺฑิเตฯ ทารุ ทารุกฺขนฺโธฯ

๙๑๔. ปตฺถาโท ปตฺโถ, ตุลา, องฺคุลีติ ปตฺถาทิฯ วิธาย อุนฺนติยํฯ ปริสฺสเม เขเทฯ

๙๑๕. สโรรุเห กมเลฯ ขคนฺตเร รุกฺขกิมิขาทกสกุเณฯ ตูริยนฺตเร วํสสงฺขาทิเกฯ

๙๑๖. สํเวเค อุพฺเพเค, วิมฺหเย จฯ

๙๑๗. ตทุเปตนิสาย จนฺทปฺปภาย ยุตฺตรตฺติยํฯ

๙๑๘. มาเส ตติยมาเสฯ อติวุทฺเธ จ อติปสตฺเถ จฯ

๙๑๙. นิพนฺเธ พลกฺกาเร ‘‘พลคฺคโห’’ตฺยาทีสุฯ

มตฺติกาเภโท นีลาทิวณฺณยุตฺตกิตฺติมมตฺติกาฯ สิกฺกายํ อุทกกุมฺภาทิวาหิเกฯ นยนามเย จกฺขุโรควิเสเสฯ

๙๒๐. มณฺฑเล ปริมณฺฑเลฯ พิมฺพิกา ลตาชาติ, ตสฺสา ผเล จ พิมฺพํฯ

๙๒๑. ปเถ อญฺชเสฯ

๙๒๒. สนฺติ นิพฺพานํฯ นิเภ สทิเสฯ

จาเป ธนุมฺหิ อิสฺสาสํฯ อุสุโน สรสฺส เขปกมฺหิ เปรเก อิสฺสาโสฯ

๙๒๓. พาลสทฺโท ตีสุฯ กุตฺรตฺเถสุ? อาทิวยสา ปฐมวเยน สมงฺคินิ สมนฺนาคเต จฯ อปณฺฑิเต มูเฬฺห จฯ

โสณิเต โลหิเตฯ ตมฺพํ อุทุมฺพรํฯ อนุรตฺโต อนุราคยุตฺโต ปุคฺคโลฯ รญฺชิตํ รงฺครญฺชิตํฯ

๙๒๔. วิรเฬ นิรนฺตเรฯ กิเส อถูเลฯ หิเม ตุหิเนฯ

๙๒๕. คุฬเภโท โย โลเก ‘‘สกฺขรา’’ติ วุจฺจติฯ กฐเล สิลาขณฺเฑฯ

๙๒๖. ติขิเณ ติกฺเขฯ พฺยตฺเต เฉเกฯ โรคมุตฺเต นิโรเคฯ

ขตฺติเย มุทฺธาภิสิตฺเตฯ นรนาเถ ตทญฺญสฺมึฯ ปภุมฺหิ อิสฺสเรฯ

๙๒๗. ธญฺญกรณํ ธญฺญมทฺทนฎฺฐานํฯ กกฺเก นหานจุณฺเณฯ นีเจ อธเมฯ เสเตปิ ขโลฯ

๙๒๘. พฺรหฺมจารี จ คหฏฺโฐ จ วานปฺปตฺโถ จ ภิกฺขุ จาติ พฺรหฺมจารีคหฎฺฐาทิ, ตโปธเน ปิยสีเลฯ

กฐิเน กกฺขเฬฯ นิทฺทเย นิกฺกรุเณฯ

๙๒๙. กนิฏฺโฐ จ กนิโย จาติ เอเต ตีสุฯ กุตฺรตฺเถสุ? อตฺยปฺเป, อติยุเวปิฯ

อิฏฺเฐ, นิสฺสาเร จ อครุมฺหิ จาติ เอเตสฺวตฺเถสุ ตีสุฯ

๙๓๐. อโธภาเค จ หีเน จฯ ทนฺตจฺฉเท ทนฺตาวรเณฯ

ปาริจริยายํ อุปฎฺฐาเกฯ

๙๓๑. รตเน ทฺวิวิทตฺถิเกฯ คเณ สมูเห ยถา ‘‘เกสหตฺโถ’’ติฯ โสณฺฑาย กริกเรฯ ภนฺตรํ เตรสมนกฺขตฺตํฯ

อาวาเฎ กาสุยํฯ อุทปานํ อนฺธุ, ยตฺร ชลํ ฆฎิยนฺเตน อุทฺธริตฺวา ปิวนฺติฯ

๙๓๒. ปฐมํ ปมุขญฺจาติ อิทํ อภิธานทฺวยํ อาทิมฺหิ ปธาเน วตฺตติฯ

วชฺชเภโท อุภยตลํ ตูริยํฯ

๙๓๓. ถิรํโส ถิรโกฎฺฐาโสฯ

ขนฺธภาโร ขนฺเธน วหิตพฺโพ ภาโรฯ อาทินา กฎิภาราทโย คหิตาฯ ยสฺมา ปลสตํ ตุลา, วีสติตุลา ภาโร, ตสฺมา ‘‘ทฺวิสหสฺสปเล’’ติ วุตฺตํฯ

๙๓๔. มนฺทิเร เคเหฯ โรคเภเท ขยโรเคฯ อปจยมฺหิ วิทฺธํสเน, วินาเส จฯ

สาปเท พฺยคฺฆาทิเก ทุฎฺฐมิเคฯ สปฺเป อุรเคฯ กุรูเร กกฺขเฬฯ

๙๓๕. สชฺชทุเม อสฺสกณฺณรุกฺเขฯ รุกฺเข รุกฺขมตฺเตฯ

โสเต กณฺเณฯ ยชเน ปูชเนฯ สุติยํ สวนกฺริยายํฯ

๙๓๖. เปโต จ ปเรโตจาติ อิเม มเต กาลงฺกเต จ เปตโยนิเช เปตโยนิสมฺภเว สิยุํฯ

ขฺยาเต ปากเฎฯ หฏฺเฐ ปหฏฺเฐฯ

๙๓๗. อธิปฺปาเย อชฺฌาสเยฯ

ปกฺเข สกุณาทีนํ ปกฺเขฯ ทเล รุกฺขาทีนํ ฉเทฯ ภาชเน โลหมยาทิเกฯ ‘‘โสคเต’’ติ อิทํ ‘‘ภาชเน’’ติ อิมสฺส วิเสสนํฯ โสคเต สุคตสฺส สนฺตเก ภาชเนตฺยตฺโถฯ

๙๓๘. สุฎฺฐุกเต สมฺมา กเต กมฺมนิฯ

อนุกมฺปายารเห ทุกฺขิตสตฺเตฯ

๙๓๙. ธนิมฺหิ สทฺเทฯ

๙๔๐. วิหิเต วิธาตพฺเพฯ

อญฺชเส มคฺเคฯ วิสิขา รจฺฉาฯ ปนฺติยํ ปาฬิยํฯ

๙๔๑. คคเน อากาเสฯ พฺยสเน วิปตฺติยํฯ

เนตฺตโรเค จกฺขุโรควิเสเสฯ ฉทิมฺหิ เคหาทีนํ ฉทเนฯ

๙๔๒. สงฺฆฎฺฎเน ทฺวินฺนํ อนฺตรภูเตฯ ปุน สนฺธีติ ปทปูรณตฺถํ วุตฺตํฯ อติสนฺเต อติสมิเตฯ

๙๔๓. ยาปนา ยาปนการโก กพฬีการาหารรโสฯ ทิตฺติ ชลนํฯ พลํ ถาโมฯ

๙๔๔. กุจฺฉิ อุทรํฯ โอวรโก เคหวิเสโสฯ

ขณฺฑเน เฉทเนฯ อิติวุตฺเต จ กมฺมนีติ ‘‘อิติ เอวํ มยา ปุพฺเพ จริต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุภาสุภกมฺเมฯ ‘‘อติวตฺเต จ กมฺมนี’’ติปิ ปาโฐ, อตีตกาเล ปวตฺตกมฺมนีตฺยตฺโถฯ

๙๔๕. จิตฺตเก นลาเฎ กตกาฬาทิพินฺทุมฺหิ รุกฺขเภเท มรีจปฺปมาณมฺพิลรุกฺเข, ยสฺส ผเลน อมฺพิลสูปํ ปจนฺติฯ ติลกาฬเก ตํตํสรีราวยเว สญฺชาตติลสณฺฐาเน กาฬเกฯ

โพเธ พุชฺฌเนฯ ปตฺติ ลาโภ, ปาปุณญฺจฯ

๙๔๖. อายุมฺหิ ชีวิเตฯ หทยงฺคานิเล อุโรคมวาเตฯ

วเส อายตฺตตายํฯ เวเท จตุพฺพิธเวเทฯ อิจฺฉา อารมฺมณิจฺฉาฯ

๙๔๗. สิรสฎฺฐิมฺหิ สิรโส อฎฺฐิมฺหิฯ ฆฎาทิสกเล ฆฎาทิขณฺเฑฯ

๙๔๘. เวณฺวาทิสาขาชาลสฺมินฺติ เวณุอาทีนญฺจ อญฺญมญฺญสํสคฺเค สาขาสมูเหฯ ลคฺคเกเส ตาปสาทีนํ ลคฺคเกเสฯ อาลเย ตณฺหายํฯ

วเธ มารเณฯ รกฺขิตสฺมึ กมฺมนิ, กตฺตริ จฯ

๙๔๙. ถิยํ อิตฺถิยํฯ ปิเย สามิเกฯ มนุญฺเญ มนโส โตสนชนเกฯ ควกฺเข สีหปญฺชเรฯ

๙๕๐. กึ สทฺโท ปุจฺฉนตฺถาทีสุ สลิงฺโคฯ วิกปฺปตฺถาทีสุ ตุ อพฺยยํฯ

สสทฺเธ สทฺธาย สหิเตฯ นิวาเป เปตาทีนํ กตฺตพฺพปูชาทาเนฯ ปจฺจเย สทฺทหเน สทฺธาฯ

๙๕๑. อฎฺฐิสฺมึ ‘‘ปนสพีชํ ตาลพีช’’นฺตฺยาทีสุฯ สุกฺเก จ พิชํฯ

ปูเย ปกฺกวณสญฺชาเตฯ อคฺคโต ปุรโตฯ ทิสาโท สูริยุคฺคมนทิสายํฯ สา หิ ทิสานํ อาทิภูตา, ‘‘ทิสา’’ติ วา ทิสาวิเสโสฯ อาทินา ปุพฺพชาทีนํ คหณํฯ

๙๕๒. อาคมเน อสนฺตุปฺปตฺติกฺริยายํฯ ทีฆาทินิกายสฺมึ ทีฆนิกายมชฺฌิมนิกายาทิเกฯ

๙๕๓. เทวรุกฺโข สิรีโสฯ สนฺตติยํ วํเสฯ

อุตฺตรวิปรีเต อเสฏฺเฐ, อิมสฺมึ อตฺเถ นกาโร ปฎิเสธตฺโถฯ เสฏฺเฐ อุตฺตเมฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ปฎิเสธตฺโถว นกาโรฯ ‘‘อนุ อุตฺตร’’นฺติ เฉโท จ วิญฺเญยฺโยฯ

๙๕๔. สตฺติสมฺปตฺติยํ ปภาวาทีหิ สตฺตีหิ สมฺปตฺติยํฯ กนฺติมตฺเต กมนียมตฺเตฯ สูรวีริเยสุปิ วิกฺกโมฯ

ปฎิพิมฺเพ ปติรูปเกฯ ปภายํ อาโลเกฯ

๙๕๕. ฆมฺโม นิทาโฆ จาติ ทฺเว อภิธานานิฯ เสทชเล กายโต มุตฺเตฯ

กนฺตเน เฉทเนฯ วิกปฺเป วิตกฺเกฯ สชฺชเน หตฺถาทีนํ สชฺชเนฯ

๙๕๖. เทโส เทสวิเสโสฯ องฺคสทฺโท ปุํพหุตฺเตฯ ‘‘พหุมฺหี’’ติปิ ปาโฐฯ องฺคสทฺโท พหุตฺเต เทเสตฺยตฺโถฯ วปุมฺหิ สรีเร องฺคํฯ อวยเว เหตุมฺหิ จ องฺคํฯ

‘‘องฺคํ คตฺตนฺติโกปาย-ปติเกสฺว’ปฺปธานเก;

องฺคเทสวิเสสมฺหิ, องฺคา สมฺโพธเน’พฺยย’’นฺติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

เจติยทุเม ปูเชตพฺพภูเต รุกฺเข อสฺสตฺถาโทฯ

๙๕๗. สาธุปุริเส สปฺปุริเสฯ กปฺปเน หตฺถาทีนํ กปฺปเนฯ ‘‘สชฺชเน สชฺชนา กปฺปนาย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโหฯ

สุปเน นิทฺทายํฯ สุตฺเต อชาคริเตฯ วิญฺญาเณ สุตฺตสฺส วิญฺญาเณ จิตฺเต ตํ สุปินวจนํฯ ทสฺสเน จ สุปินํฯ

๙๕๘. ปจฺจกฺเข สมฺมุเขฯ สนฺนิธาเน ปโยเค, วิธาเน จฯ ภิยฺโยสทฺโท ปหูตรตฺเถ โส ปุมาฯ

๙๕๙. วิสลิตฺตสเร วิเสน เลปิตสเร ทิทฺโธ ปุมาฯ ลิตฺเต เลปิตพฺพสามญฺเญฯ

วาเส วสเนฯ ธูมาทิสงฺขาเร คนฺธจุณฺณธูมาทินา อภิสงฺขาเรฯ สมฺปฎิจฺฉเน ปฎิคฺคหเณฯ

๙๖๐. สุปฺปคพฺเภ วจนสูเรฯ

มธุจฺฉิฏฺเฐ มทเน, เยน ทีปมฺปิ ชาเลนฺติฯ โอทนสมฺภเว ภุตฺโตทนโต ปติเต ลามกสมฺมเต โอทนพินฺทุมฺหิฯ

๙๖๑. สุรภิมฺหิ สุคนฺเธฯ

อุปฺปตฺติยํ อุทฺธงฺคมเน จ อุคฺคมนํฯ

๙๖๒. ลูเข สมเล, กกฺขเฬ จฯ นิฎฺฐุรวาจายํ อกณฺณสุขวจเนฯ

อมฺพุเวเค อมฺพุโน อุทกสฺส เวเค โสเตฯ

๙๖๓. ตปฺปเร ตปฺปธาเนฯ กวเจ อุรจฺฉเทฯ วารวาเณ จมฺมมเย ยุทฺธาลงฺกาเร จฯ นิมฺโมเก สปฺปานํ ชิณฺณจมฺมนิฯ

๙๖๕. ปทาเน ทาเนฯ เสเล ปพฺพเตฯ

๙๖๖. โลเห กาฬายเส สตฺถํฯ สญฺจเย สมูเห สตฺโถฯ ยถา ‘‘สกฎสตฺโถ’’ตฺยาทิฯ วตฺตเน ปวตฺตเนฯ

๙๖๗. วลเย กฎเกฯ

๙๖๘. กณฺเฑ วาเณฯ วาปิมฺหิ ทีฆิกาทิกายํฯ ทุปฺผสฺเส ทุกฺขสมฺผสฺเสฯ กกเจ ขรปตฺเตฯ

๙๖๙. สุราย กาทมฺพริยํ, ยาย ปีตาย มตฺตา สตฺตา อนาคมนียวตฺถูสุปิ คจฺฉนฺติฯ รถงฺเค จกฺเกฯ กามุปธิอาทีสุ จตูสุ อุปธีสุ จ อุปธิ, อนิตฺถีฯ

๙๗๐. ทพฺเพ ธนาทิเกฯ ภูเภโท วตฺถาทิฯ มหาราเช จตูสุ มหาราเชสุ เอกสฺมึ มหาราเชฯ นเร สตฺเตฯ

๙๗๑. อาปเณ กยวิกฺกยฎฺฐาเนฯ สมฺภาเร อุปกรเณฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔] เอตฺถ อลงฺกาโร ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺโตฯ

๙๗๒. โวหารสฺมึ รถสกฎาทิโวหาเรฯ อุปฎฺฐิตคิรา สทฺทโต อตฺถโต จ ปากฎคิราฯ

๙๗๓. วจนาวยเวติ วากฺยาวยเวฯ เหตุทาหรณาทิยุตฺตสฺส สมฺพนฺธตฺถสฺส วจนสมูหสฺส อวยเวฯ มูเล โลภาทิเกฯ การเณ โลภาทิโต อญฺญสฺมึ การเณฯ ปาจานลสฺมึ อุทรฏฺเฐ ภุตฺตปาจเน กมฺมชเตชสฺมึฯ โรคเภเทปิ คหณีฯ

๙๗๔. สํยเม จกฺขาทินฺทฺริยสํยเมฯ

๙๗๕. มุทฺทิกสฺส รุกฺขสฺส รเส จฯ ปุปฺผสฺส สพฺพสฺส ปุปฺผสฺส รเส จฯ ขุทฺเท มกฺขิกากเต จ มธุ ปุนฺนปุํสกํฯ

‘‘มธุ ขุทฺเท ชเล ขีเร, มชฺเช ปุปฺผรเส มธุ;

รจฺเฉ จิตฺเต วสนฺเต จ, ชีวสาเก มธุทฺทุเม’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

อุลฺโลเจติ เสยฺยาทีนํ อุปริภาเค รโชปาตนิวารณตฺถํ ฐปิเต ทุสฺสมยาทิเกฯ

๙๗๖. อปวคฺเค นิพฺพาเนฯ สุธายํ เทวตานํ โภชเนฯ

‘‘อมตํ ยญฺญเสสสฺมึ, ปียูเส สลิเล ฆเต;

อยาจิเต จ โมกฺเข จ, ธนฺวนฺตริสุธาสิสุ;

อมโต อมตา สิวา-คโฬ ฌามลกีสุ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๑๖.๗๗-๘ คาถายมฺปิ]ฯ

นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ โมเห อวิชฺชายํฯ ติมิเร อนฺธกาเรฯ สงฺขฺยา คณนวิเสโสฯ คุเณ ตติเย คุเณฯ

๙๗๗. ขเร ผรุเสฯ อการิเย อกตฺตพฺเพฯ ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ สุกเต กุสเล ธมฺเม ปุญฺญํ ปณฺฑเก นปุํสเกฯ ปวเน ปูเตฯ

๙๗๘. อสินิทฺโธ สุกฺโขฯ สงฺเค ลคฺเคฯ

๙๗๙. ลญฺฉเน ปฎิพิมฺเพฯ สีมา มริยาโทฯ ปกาโร ตุลฺโยฯ

๙๘๐. มนฺตเน จตุกฺกณฺณาทิเกฯ พฺยสเน โภคพฺยสนาทิเกฯ วิปตฺติยํ อนตฺเถฯ

๙๘๑. รํสิเภโท ปุพฺเพ อุทยโต สูริยสฺส รํสิวิเสโสฯ อพฺยตฺตราเค กิญฺจิรตฺเตฯ โลหิเต รตฺเตฯ

ปกตานิวตฺเต ปกติโต อนิวตฺตเนฯ ‘‘ปกติยญฺจ อนิวตฺตเน จา’’ติปิ อตฺโถฯ นสฺสนกฺขเรติ วินาสนกฺขเรฯ นสฺส อทสฺสเน อกฺขเรฯ

‘‘อนุพนฺโธ ปกตฺยาโท, โทสุปฺปาเท วินสฺสเร;

สุสุมุขฺยานุสาเรสุ, ปกตสฺสา’นุวตฺตเน’’ติ [อมร ๒๓.๙๘ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

๙๘๒. อวตรเณ โอตรเณฯ ติตฺถสฺมึ นทฺยาทีนํ ติตฺเถฯ วิวเร วิวรเณฯ อิงฺคิเต สีสจลนาทิเกฯ

๙๘๓. ขตฺตา ขตฺติยโต สญฺชาเต สุทฺทิตฺถิตนเย สุทฺทิตฺถิยา ปุตฺเต จฯ ติพฺพมฺหิ อธิมตฺเต จฯ โส อุคฺโคฯ อคฺโค เสฏฺโฐฯ ธิติ วีริยํฯ

๙๘๔. ปภาเต ปจฺจูเสฯ นิโรเค โรคมุตฺเตฯ สชฺเช สงฺคเต, อาธาเรปิ จฯ ‘‘สชฺชุตฺโต สนฺนทฺเธ สงฺคเตปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ทกฺโข เฉโกฯ ยุตฺเตปิ กลฺลํฯ กูฎจริยายํ สฐจริยายํฯ

๙๘๕. ปกฺขิเภโท ปาราวตปฺปมาโณ ปกฺขีฯ ยสฺมึ เคเห ปลินา ปติเต อสุภนิมิตฺตํ กโรนฺติฯ ปาราวเต กลรเวฯ

สรทพฺภูเต สรทกาเล สมฺภูเตฯ อปฺปคพฺเภ กาตรวจเนฯ

๙๘๖. กฐิเน กกฺขเฬฯ สาหโส พลกฺกาโรฯ อปฺปิเย อมนาเปฯ จีเร นนฺตเก, วาเก จ จีรํฯ

๙๘๗. มิคเภเท กุกฺกุรปฺปมาเณ มิเคฯ ปฎากายํ ธเชฯ โมจํ ปสิทฺธํ, กทลี อีการนฺโตฯ ทกฺขิณา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ ทานํฯ

๙๘๘. อุปฺปาเต ภูตวิกติยํฯ เวสฺสานเร อคฺคิมฺหิฯ

๙๘๙. โปตวาเห ตลกวาเหฯ นิยนฺตริ ปาชิตริฯ

๙๙๐. โรธเน อาวรเณฯ

๙๙๑. ภาชเน วิลีวมยาทิเกฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณนํ สิกฺขนํ, ปริยาปุณิตพฺพา วา สิกฺขิตพฺพาฯ ชราสิถิลจมฺมสฺมึ ชราย การณภูตาย สิถิลจมฺมนิฯ อุทรงฺเค อุทรจมฺมราชิยํฯ

๙๙๒. วิทาริตาทีสุ ตีสุปิ วาจฺจลิงฺคิกํฯ อุปชาเป จตุตฺโถปาเยฯ

๙๙๓. คามสนฺโทเห คามสมูเหฯ ปริธิ ปริเวโส สูริยาทิเคหํฯ อาคเม พุทฺธวจเนฯ เลเข วาจิตเลเขฯ

๙๙๔. อโยมยวิชฺฌนกณฺฎโก สูฌาทิวิชฺฌนํฯ คุณุกฺกํเส คุณาติสเยฯ วิภเว โภเคฯ สมฺปตฺติ, สมฺปทาติ จ อภิธานทฺวยํฯ

๙๙๕. ภู ปถวีฯ โยคฺยาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ ตีสุฯ โยคฺเย อนุจฺฉวิเกฯ ยุตฺเต สงฺคเตฯ อทฺโธ อทฺธสทฺโท ภาเค สมภาเค, อสมภาเค จฯ ตตฺร สเม อทฺธํฯ อิตรตฺร อทฺโธ อทฺธมฺปิ, ปเถ มคฺเค อทฺธา ปุเมฯ กาเลปิ อทฺธา ปุเมฯ เอกํเส นิจฺฉเยฯ จตุรมฺพเณ กรีสํ วุตฺตํฯ

๙๙๖. อุสเภ ควสตเชฎฺฐเก คเวฯ เสฏฺเฐสุ จ อุสโภฯ วีสยฎฺฐิยํ อุสภํฯ ตนฺติ พุทฺธวจนํฯ ปนฺติ อาฬิฯ

๙๙๗. อิตฺถินิมิตฺเต อิตฺถิยา องฺคชาเตฯ กิลญฺเช วิลีวมเยฯ โส กฎสทฺโท กเต ตีสุฯ

‘‘กโฎ โสณิกฺริยากาเร,

กิลญฺเช’ติสเย สิเว;

สมเย คชคณฺเฑ จ,

กฎา วิปฺปลิยํ มตา’’ติ [เมทินีโกส ๑๑.๓]ฯ –

โวปาลิโตฯ ‘‘สมเย จ กฺริยากาเร, กิลญฺเช จ สเร กโฎ’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๙๓]ฯ มนฺทิราลินฺทวตฺถุนิ เคหสฺส อาลินฺทภาเค วตฺถุมฺหิฯ

๙๙๘. มถิเต โครสวิเสเสฯ สูจิผเล อมฺพิลปตฺตผเลฯ ทุทฺทเสตเร ปสฺสิตุํ อทุกฺกเรฯ

๙๙๙. อนฺตรีปํ ชลมชฺฌถลํฯ ปชฺโชโต ปทีโปฯ พนฺโธ สมฺพนฺโธฯ มิหิเต อีสํหสิเตฯ

๑๐๐๐. ถิยํ อิตฺถิสามญฺเญฯ อิตฺถิลิงฺเคติ วา อตฺโถฯ ทาเร ภริยายํฯ สุเร เทวตายํ, เทวตาวิเสเส วาฯ วาสุเทเว นารายเนฯ อนฺตเก วสวตฺตินิฯ อสิเต กาฬวณฺเณฯ

๑๐๐๑. อุปฎฺฐาเน ปาริจริยายํ, เสวเน จฯ อญฺญโรปเน อภํสภาวสฺส อญฺญสฺส ตํสภาวโรปเนฯ สกฺโก สกฺกสทฺโทฯ อินฺเท เทวราเช สกฺโกฯ ชนปเท สกฺกาฯ สากิเย จ ขเม ตีสุฯ

๑๐๐๒. วชฺชนตฺถาทีสุ ตีสุ ปริหาโรฯ ปญฺหวิสฺสชฺชเนปิ ปริหาโรฯ ทฺวิเช พฺราหฺมเณฯ เวสฺเสปิ อริโยฯ

๑๐๐๓. สุํสุมาเร นกฺเกฯ อุลูปินิ จณฺฑมจฺฉวิเสเสฯ อุทฺทาลปาทเป เสลุรุกฺเข, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉลานิฯ

๑๐๐๔. ปิยเก ปีตสาเลฯ กณฺเฑ สเรฯ ขิปเน อสนํฯ อสุ เขปเนฯ ยุเค รถยุคาโทฯ วิกาโร วิกติฯ อนฺติเก สมีเปฯ

๑๐๐๕. ลวิตฺเต ทาตฺเตฯ อชฺเฌสนา สกฺการปุพฺพิกา อายาจนาฯ

๑๐๐๖. มกจิวตฺเถ ยํ โลเก ‘‘จกฺกู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สาณวตฺถ’’นฺติปิ เอเกฯ คนฺเถ สทฺทสตฺถาทิเกฯ เลปฺยาทิกมฺมนิ จิตฺตการาทีหิ กตรูเปฯ

๑๐๐๗. ปุญฺญวติ ปุคฺคเลฯ ภูสณฺหกรณิยํ สุธาเลปกานํ ทารุมยหตฺเถฯ

๑๐๐๘. ปายิเต ปาตพฺเพ, ‘‘วายิเต’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘ทยิเต’’ติปิ กฺวจิ ทิสฺสติฯ

๑๐๐๙. โลหิตาทิมฺหิ วณฺณวิเสเสฯ รญฺชเน ‘‘มุขราโค’’ตฺยาทีสุฯ ปวุทฺธทริยํ มหาทริยํฯ

๑๐๑๐. กเสรุสฺส ผเล สกณฺฎกสฺส ผเลฯ มคฺคสมาคเม จจฺจเรฯ พหุลายํ ‘‘ผาลาตี’’อิติ ขฺยาเตฯ โทเส ตุ เอฬมีริตํฯ

๑๐๑๑. อธิกรเณ อธิกรณการเกฯ ปตฺตาธาโร ภาชนสฺส อาธาโรฯ อาลวาลเก ตรุเสกตฺถํ ตรุมูลวิจิเต โสพฺภชลาธาเรฯ อคเภโท รุกฺขเภโท, โส จ มหาสตฺเตน เตมิยราชกุมารกาเล ภุตฺตรุกฺโขฯ ตตฺร การา อิตฺถีฯ กาโรปิ สกฺกาเร, ทฺวีสุฯ พนฺธนาลเย ปน การาเยวฯ

๑๐๑๒. เมฆปาสาเณ ฆโนปเลฯ กุณฺฑิกายํ ภิงฺคาเรฯ ปทาติสฺมึ จตุตฺถเสนงฺเคฯ

๑๐๑๓. ฉิทฺทาทีนิ ตีณิ อภิธานานิ สุสิเร จ ทูสเน อปราเธ จ ตีสุ สิยุํฯ มุจฺจิเต มุจฺจิตพฺเพฯ

๑๐๑๔. หตฺถิลิงฺเค หตฺถิสณฺฐานสกุเณฯ มเท นาคมเทฯ

๑๐๑๕. อตฺถงฺคเม วินาเสฯ นิคมุพฺภูเต นิคเมสญฺชาตวตฺถุมฺหิฯ อาปโณปชีวินิ อาปเณน ชีวิตวุตฺติยํ กตฺตริฯ

๑๐๑๖. หริตสฺมึ สุกปตฺตวณฺเณฯ ปณฺเณ ฉทมตฺเตฯ

๑๐๑๗. ผลมฺหิ รุกฺขาทีนํ ผลมตฺเตฯ ตํ ปกฺกวจนํฯ นาสมุเข นาสาภิมุเข จ ปริณเต จ ตีสุฯ

อาชีวเน ชีวิตวุตฺติยํฯ ปิณฺฑเน ราสิกรเณฯ โคฬเก วฎฺฎเลฯ

๑๐๑๘. ปริพฺพเย เวตเนฯ กมฺมาทิเก กมฺมวฎฺฎวิปากวฎฺฎกิเลสวฏฺเฎฯ วฎฺฎเล พุพฺพุฬสณฺฐาเนฯ ปจฺจาหาเร ปฎิวจนาหาเรฯ

๑๐๑๙. วิกเต วิกติยํ, วิรูเป วาฯ

๑๐๒๐. สพฺยมฺหิ อทกฺขิเณฯ จารุ มนุญฺญํฯ สรพฺเย สเรน วิชฺฌิตพฺเพ ผลกาโทฯ จิหเน ลกฺขเณฯ

๑๐๒๑. สมสิปฺปีนํ สมานสิปฺปีนํ คเณ เสณี อิตฺถีฯ อาวฬิยํ ปนฺติยํฯ สุธายํ เลเปฯ ธูลิยํ รชสิฯ วาสจุณฺณเก วาสโยคฺคจุณฺเณฯ

๑๐๒๒. อติปสตฺเถ ปสตฺถสฺส โช, อติวุเฑฺฒ วุฑฺฒสฺสฯ ตกฺเก โครสวิเสเสฯ โหตีติ กฺริยาปทํฯ

๑๐๒๓. ปเณ ชูตการาทีนํ กมฺมนิฯ กณฺเห กาเฬฯ

๑๐๒๔. สมฺภเว สุกฺเกฯ อเมชฺเฌ อปวิตฺเตฯ

๑๐๒๕. อิกฺเก พหุโลเม กาฬมิเคฯ พฬิเส มจฺฉเวธเนฯ เสลเภเท วงฺกนามเก ปพฺพเตฯ

๑๐๒๖. กุณปมฺหิ มตกาเยฯ อทฺธมฺหิ สมทฺธภาเค, เตนาห ‘‘ปุริเส’’ติ, ‘‘ปุริเส’’ติ จ เยภุยฺยปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตนาห ‘‘วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเม’’ติฯ

๑๐๒๗. สํวรีมุเข รตฺติยา อาทิมฺหิฯ

๑๐๓๐. เทวเภโท กุมฺภณฺโฑ นาม ยกฺโขฯ วลฺลิชาติยํ ยสฺสา ผลานิ อุกฺขลิปฺปมาณานิ โหนฺติฯ จตุตฺถํเส จตุตฺถภูเต โกฎฺฐาเสฯ ปเท จรเณฯ ปจฺจนฺตเสเล ปพฺพตปาเทฯ

๑๐๓๑. โลหนฺตเร เสตโลเหฯ พหุมฺหิ พหุวจเนฯ กมฺมารภณฺฑเภเท ‘‘ตู’’อิติ ขฺยาเตฯ ขฎเก กุญฺจิกปาณิมฺหิฯ

๑๐๓๒. โทณิยํ กฎฺฐมเย ธญฺญมานิเกฯ อธิฎฺฐิติยํ อุปริฎฺฐาเนฯ ฐาเน ฐานมตฺเตฯ

๑๐๓๔. โกฎฺฐาสเภทสฺมึ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๑๑๐]ฯ วงฺเก กุฎิเลฺยฯ ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยสงฺขาตา ติสฺโส วิชฺชา, อาทินา อฎฺฐ วิชฺชา คหิตาฯ พุทฺธิยํ ญาเณฯ

๑๐๓๕. อนากุเล อากุลรหิเตฯ สิโลเก อนุฎฺฐุภาโทฯ อทฺเธ ภาเคฯ ตีสุ ปชฺโช ปชฺชสทฺโทฯ

๑๐๓๖. รุกฺขเภทสฺมึ อุทกปฺปสาทนผเลฯ กิตฺติเม กรเณน นิปฺผตฺเตฯ วิเธยฺเย วจนคฺคาหินิฯ ปุพฺพมฺหิ ปูเยฯ

๑๐๓๗. ลทฺธตฺถรกฺขเณ ลทฺธสฺส ธนาทิกสฺส อตฺถสฺส รกฺขเณฯ นิโยชเน เปสเนฯ การิเย ผเลฯ

๑๐๓๘. อสฺสาสปฺปตฺเต ลทฺธสฺสาเสฯ โพธิทุเม อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺเขฯ กุรูเร กกฺขฬการเกฯ เนสาทมฺหิ มิคมจฺฉาทิลุทฺเทฯ

๑๐๓๙. ลคฺคสฺมึ สงฺเคฯ มชฺฌมฺหิ อุทเรฯ ภาเค อสมทฺธภาเคฯ ธนิมฺหิ มหทฺธเนฯ

๑๐๔๐. คหเน สงฺกเรฯ สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเนฯ วิสยโคจรานํ วิเสโส วุตฺโตฯ

คาถาทฺธวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๑๐๔๑. ภุวเน กามภวาทิเกฯ ชเน ปาณิมฺหิฯ ยเส กิตฺติยํฯ ปชฺเช อนุฎฺฐุภาโทฯ รุกฺเข รุกฺขเภเทฯ

๑๐๔๒. วโฎ วฎรุกฺโขฯ วายเส กาเกฯ พเก เสตปตฺเตฯ อวสโร อวกาโสฯ อหํ ทินํฯ กุเจ นาริถเนฯ อพฺเภ เมเฆฯ

๑๐๔๓. อุจฺฉงฺเค ปลฺลงฺโกปริภาเคฯ ลกฺขเณ ญาปเกฯ

ทิฏฺโฐภาเสสุ ทสฺสเน, โอภาเส จาติ อตฺเถสุฯ

๑๐๔๔. สูรํสูสุ สูริเย, กิรเณ จฯ ทเม ทมเนฯ มานํ มานวิเสโสฯ สานุ ปพฺพตสานุฯ

๑๐๔๕. ตาโป สูริยสนฺตาโปฯ สปเจ จณฺฑาเล, สํ สุนขํ ปจตีติ สปโจฯ ปสุ จตุปฺปโทฯ กุรุงฺโค อชินโยนิฯ อุลูโก โกฎรสกุโณฯ อินฺโท สกฺโกฯ ‘‘มหินฺเท คุคฺคุลุลูก-ปลคฺคาเหสุ โกสิโย’’ติ อมรสีโหฯ

๑๐๔๖. มาณโว มจฺโจฯ อตฺตา สรีราธิปติเทวตาฯ สิเร อุตฺตมงฺเคฯ ติปุมฺหิ กาฬโลเหฯ

๑๐๔๗. พลิ ภาคเทยฺโยฯ หตฺโถ ปาณิฯ อํสุ ภาฯ ทนฺเต รเทฯ วิปฺเป พฺราหฺมเณฯ อณฺฑเช อณฺฑสญฺชาเตฯ ปชฺเช อนุฎฺฐุภาโทฯ อานนํ มุขํฯ อาจาโร อสีติมหาวตฺตาทิฯ ธญฺญงฺเค ภินฺนตณฺฑุเลฯ สุขุเม อณุมฺหิฯ ‘‘ลวเลสกณาณโว’’ติ หิ อมรสีเหน สุขุมปริยาโย กโณ วุตฺโตฯ

๑๐๔๘. ถูณา เคหาทีนํ ปธานทารุฯ ชฬตฺตํ มูฬฺหตฺตํฯ กุมฺมาโส มาสวิกติฯ พฺยญฺชนํ ตทญฺญพฺยญฺชนํฯ โผโฎ นาม ยสฺมึ ปูเย วิปรีเต ทุกฺขเวทนา นตฺถิฯ กโปโล นาม มุขจูฬิกานํ อนฺตรฎฺฐานํฯ มูเลฺย มูลธเนฯ

๑๐๔๙. ภาสปกฺขี จ ปกฺขี จ ภาสปกฺขิโน, เตสุ, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภเทปิ, ภาสปกฺขิ วิหงฺคเม’’ติ หิ ‘‘ภาสนฺตํ สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ จ โวปาลิโตฯ ‘‘สกุนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติปิ ปาโฐฯ ภาคฺเย สุภาสุภาวเห กมฺมนิฯ วิธาเน กรเณฯ

๑๐๕๐. โย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอตริตฺวา อุทกพฺภนฺตเร มจฺเฉ คณฺหาติ, โส นีลสกุโณ จาตโก นามฯ เอเณ เอณีมิคขฺยาเตฯ สโร กณฺโฑฯ เสเท เสทเน, สิท ปาเกฯ ปาโก ปจนํฯ ภิกฺขุเภเท ‘‘คณปูรโก’’ตฺยาทีสุฯ จเย สมูเหฯ

๑๐๕๑. ปุญฺเช ปิณฺเฑฯ เมโส อุสโภ เมถุนํ กกฺกโฎ สีโห กญฺญา ตุลา วิจฺฉิโก ธนุ มกโร กุมฺโภ มีโนติ เมสาทิฯ โลเณ ลวณุตฺตเมฯ สํวฏฺเฎ วินาสกปฺเปฯ กมุเก ตมฺพูลผลรุกฺเขฯ

๑๐๕๒. อมเต เทวตาโภชเนฯ เลเป สุทฺธสกฺขรจุณฺณาทิมเยฯ สตฺเถ ทีฆทณฺเฑ สตฺถวิเสเสฯ นชฺชนฺตเรติ คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปญฺจสุ มหานทีสุ ปญฺจมาย มหานทิยํฯ ภุวิ ปถวิยํฯ กฺริยา นารีสิงฺคารภาวชา กฺริยาฯ วิลาโส ปน ตทญฺญโชฯ อตฺรเช ปุตฺเตฯ

๑๐๕๓. กุโถ หตฺถิปิฎฺฐตฺถรณํฯ เวณี นารีนํ เกสกลาโปฯ ‘‘ปเวณี เวณี กุถโย’’ติ หิ โวปาลิโตฯ ‘‘ปเวณี กุลเวณีสู’’ติปิ กฺวจิ ปาโฐฯ วุตฺติ ภวนํ ฯ วุตฺตา วุตฺตนฺโตฯ เวตเน กมฺเมน ลทฺธพฺเพฯ ภรเณ โปสเน, ธารเณ จฯ

๑๐๕๔. มริยาทสทฺโท ทฺวีสุฯ สตฺตา วิชฺชมานตาฯ สมิทฺธิ สมฺปตฺติฯ โสปฺเป นิทฺทายํฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติฯ

๑๐๕๕. กุจฺฉา ครหาฯ อปวาโท อวณฺณวาโท, อภูตากฺขานมฺปิฯ ธญฺเญ ธญฺญวิเสเส, ยสฺส สีสํ องฺคุฎฺฐปฺปมาณํ ทีฆญฺจฯ ปิยงฺคุ คนฺธทพฺพํฯ โมกฺเข นิพฺพาเนฯ สิเว กลฺยาเณฯ

๑๐๕๖. รญฺชเน กาสายาทิรญฺชเนฯ สูรเต เมถุเนฯ วาเส วสนกฺริยายํฯ

๑๐๕๗. ปตฺเถ มานตุมฺเพฯ นาเฬ อุปฺปลาทีนํ นาเฬฯ ปิปาสายํ ปาตุมิจฺฉายํฯ วุตฺติ ภวนํฯ

๑๐๕๘. ปาณฺยงฺเค สงฺขนาภิยํฯ จกฺกนฺเต จกฺกสฺส อนฺเตฯ

‘‘นาภิ ปาณฺยงฺคงฺเค เขตฺเต, จกฺกนฺตจกฺกวตฺติสุ;

นาภิ ปธาเน กตฺถูริ-มํเส จ กฺวจิ กิตฺติโต’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ

๑๐๕๙. อนฺตเรติ ทฺวินฺนํ อนฺตเรฯ ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ โวปาลิโตฯ ถิรตฺเต ถิรภาเวฯ ‘‘ธีรตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ สเว สวเนฯ

๑๐๖๐. นิสฺสเย อาธาเรฯ

๑๐๖๑. วิตฺเต ธเนฯ องฺโก ลกฺขณํฯ พุทฺธิ ญาณํฯ เข อากาเสฯ

๑๐๖๒. วเต ติตฺถิยสมาจาเรฯ อาคุมฺหิ อปราเธฯ มณิ สิลาวิกติ, มณิสงฺขาโต วา รตนวิเสโส อิธ มณิ นามฯ หายเน สํวจฺฉเรฯ วุฎฺฐิ วสฺสนํฯ

๑๐๖๓. ลิปิ อการาทีนํ สนฺนิเวสวิเสโสฯ โมกฺโข นิพฺพานํฯ รเต สูรเตฯ

๑๐๖๔. ปาเป จ อสุเภ จ ริฎฺฐํฯ อริฎฺฐํปฺยตฺร, ตพฺภาเว ตตฺร อกาโรฯ อปราโธ อาทีนโวฯ เกตุมฺหิ ปฎากายํฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ‘‘ธโช โสณฺฑิกเลเสสุ, ปฎากายญฺจ จิหเน’’ติ โวปาลิโตฯ

๑๐๖๕. ทฺวารมตฺเตปิ พหิทฺวาเรปิฯ อิโต ปรํ เย อเนกตฺถา วุจฺจนฺเต, เต วาจฺจลิงฺคาฯ ผุเฎ ปากเฎฯ

๑๐๖๖. อชฺฌกฺเข อธิกเตฯ ชเฬ อญฺญาเณฯ โลลุเป อติตณฺเหฯ จเล กมฺปิเตฯ

๑๐๖๗. วิกเต วิรูเปฯ โกมลํ อกฐินํฯ อติขิโณ กุณฺโฐฯ

๑๐๖๘. สิเต เสเตฯ สูจโก เปสุญฺญการโกฯ อหิ สปฺโปฯ สกฺเก ขเมฯ ‘‘สตฺเต’’ติ ปาเฐ ปน สตฺติยุตฺเตตฺยตฺโถฯ สมฺพนฺเธ อวิปฺปโยเคฯ อขิเล สกเลฯ

๑๐๖๙. เกวลํ อสมฺมิสฺสํฯ อนฺโต อวสานํฯ อธโม นิหีโนฯ ปณโต พุทฺธาทีสุ นินฺโนฯ นินฺโน ถลปฎิปกฺโขฯ

๑๐๗๐. สุทฺเธ อญฺเญน อสมฺมิสฺสิเตฯ ปูเต เมชฺเฌฯ

๑๐๗๑. พฺยาเป พฺยาปิเตฯ ภาวินิ อนาคเต วตฺถุมฺหิฯ เถเร ชิณฺเณฯ

๑๐๗๒. พหุสทฺโท ‘‘เอกสฺมึ, ทฺวีสุ จ น ปวตฺตตี’’ตฺยาทีสุเยว ปวตฺตตีติ มญฺญมาโน ‘‘ตฺยาโท’’ติ วทติฯ ‘‘เอกวจนํ, พหุวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปน ทฺวีสุปิ พหุส ทฺโท วตฺตเตวฯ อาจริเยน วา ปรสมยวจนานิ มนสิ กตฺวา ‘‘ตฺยาโท’’ติ วุตฺตํฯ ติวิธญฺหิ ตตฺถ วจนํ เอกวจนํ ทฺวิวจนํ พหุวจนนฺติฯ สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํ วาทา กตฺถจิ กถียนฺเตฯ

ธี วุจฺจติ ปญฺญา, สา ยสฺส อตฺถิ, ส ธีโร, พุโธฯ ธานํ วา ธี, สา ยสฺสตฺถีติ ส ธีโร, ธิติมนฺโตฯ ธุเต จเลฯ

๑๐๗๓. ยาเน หตฺถาทิยาเน โยคฺคํฯ ขเม ปน โยคฺโคฯ

๑๐๗๔. วุเฑฺฒ อายุวุเฑฺฒฯ กุลเช กุลีเนฯ วุทฺโธ อายุวุโฑฺฒฯ อุรุ ปมาณโต มหนฺโตฯ

๑๐๗๕. วุตฺเต วตฺตพฺเพฯ อุคฺคเต อุทฺธํคเตฯ อาทิตฺเต อคฺยาทีหิ, คพฺพิเต สญฺชาตมาเนฯ

๑๐๗๖. วิคเต วิคตราเคฯ วายเน วีเต ปเฎฯ ภชฺชิเต ธญฺญาทิเกฯ ภชฺช ปาเกฯ

๑๐๗๗. จเย สมูเหฯ สโม ตุลฺโยฯ อริ สตฺตุฯ ‘‘สมาทิสู’’ติปิ ปาโฐฯ วีเร อกาตเร สูเรฯ รวิสูโรติ รวิสูริโย ‘‘สูโร’’ติ วุตฺโตฯ กุทฺเธ โกธสหิเตฯ ทูสิเต อปฺปิเยฯ

๑๐๗๘. อริมฺหิ สตฺตุมฺหิ ทิฏฺโฐฯ อิกฺขิเตปิ ทิฏฺโฐฯ โปเต พาลเกฯ วเต เอกนฺตสาธเน วตกมฺเมฯ

๑๐๗๙. สลากายํ กุสาวหาเรฯ ทพฺเพ วรหิสติเณฯ ขเย อุทยพฺพยานุปสฺสีติฯ สกุเณปิ วโย ‘‘วิสยุตฺตนฺนภุตฺตานํ, วยานํ มรณํ ภเว’’ตฺยาทีสุฯ คพฺโพ อภิมาโนฯ

๑๐๘๐. พิฬาเล มชฺชาเรฯ นกุเล อหิสตฺตุมฺหิฯ มนฺถโน ขีรมนฺถนทณฺโฑฯ สตฺตุ ตณฺฑุลวิกติขชฺชวิเสโสฯ อสฺสาทิโลเม อสฺสาทีนํ โลเมฯ ฆาโต มรณํฯ ราสิ ปุญฺโชฯ

๑๐๘๑. โคปคาเม โคปาลานํ คาเมฯ รเว สทฺเทฯ สารถิ ปาชิตาฯ วนฺที ถุติปาฐโกฯ

‘‘สารถิมฺหิ ติจฺฉเก จ, ปสุเต เวทิเตปิ จ;

ขตฺติยา พฺราหฺมณิยา เชปิ, วิสูโต ปาทวนฺทิสู’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ ปุปฺเผ สุตฺตาทินา อสงฺขเตฯ ตทฺทาเม ปุปฺผทาเม สุตฺตาทินา สงฺขเตฯ สกเฎ อเนฯ หเย อสฺเสฯ

๑๐๘๒. อจฺจเน ปูชายํฯ เภ นกฺขตฺเตฯ เนตฺตมชฺเฌ ‘‘สูลา’’ติ ขฺยาเตฯ โอธิ มริยาโทฯ

๑๐๘๓. ปุณฺณตา ปริปุณฺณตาฯ อวชฺชํ โทโสฯ มนกฺกาเรปิ อาโภโคฯ อาฬิสทฺโท อิตฺถีฯ สขี วยสาฯ เสตุ ชลวารโณ, นทฺยาทิมคฺโค จฯ สตฺเต สตฺติยุตฺเต, ถิเรตฺยตฺโถฯ ‘‘ทฬฺโห ถูเล ภุเส สตฺเต, ปคาเฬฺหปิ ทเฬฺห มโต’’ติ โวปาลิโตฯ

๑๐๘๔. โมกฺเข นิพฺพาเน, อรหตฺตผเลปิฯ สามินิ ปติมฺหิฯ ธารเกติ ธาเรตีติ ธารโก, ตตฺถฯ โปสเกปิ ภตฺตาฯ

๑๐๘๕. สิขา จูฬาฯ ปิญฺฉํ ปุจฺฉํฯ อตฺตนิ ‘‘สงฺฆิกํ ปุคฺคลิก’’นฺตฺยาทีสุฯ เขเป นินฺทายํฯ

๑๐๘๖. รูเป วณฺเณฯ กรีเส คูเถฯ

๑๐๘๗. ขณฺเฑ สกเลฯ ปณฺเณ รุกฺขาทีนํ ปณฺเณฯ กณฺเฑ สเรฯ สลากา วโณปยุตฺตาฯ สุจิโน ภาโว สุจิตฺตํ, ตสฺมึฯ คเต คมนกฺริยายํฯ ‘‘ธาว คติสุทฺธิย’’นฺติ หิ ธาตุปาโฐฯ หาโว อิตฺถีนํ สิงฺคารภาวชกฺริยาฯ อวิชฺชาย อญฺญาเณฯ มุจฺฉเน วิสญฺญิภาเวฯ

๑๐๘๘. ฆมฺมชลํ กาเย อุณฺเหน สญฺชาตชลํฯ ปาเก ปจฺจเนฯ โคเฬ ‘‘มุ-ยี’’อิติ ขฺยาเต มตฺติกาคุฬเกฯ อุจฺฉุมเย อุจฺฉุรสสญฺชาเตฯ มิตฺเต ปิยมิตฺเต, มิตฺตมตฺเต วาฯ สหาเย อตฺถจเรฯ ปภู อธิปติฯ โส ปุลฺลิงฺโคฯ

๑๐๘๙. กุรูเร กกฺขฬกมฺมนฺเตฯ ปรสฺมึ ปรฎฺฐาเน, ปรโลเก วาฯ อตฺร ฐาเน, โลเก วาฯ องฺโก จิหนํฯ อปราเธ นาฎกปริจฺเฉเทปิ องฺโกฯ อปวาโท โลกครหาฯ เทเส เทสวิเสเสฯ ‘‘ภเว ชนปโท เทเส, ชเน ชนปเทปิ เจ’’ติ โวปาลิโตฯ

๑๐๙๐. ปชฺเช สิโลเกฯ วจีเภเท พฺยตฺตวาจายํฯ อนฺวเย สนฺตาเนฯ สรูปสฺมึ สมานภาเวฯ อโธภาเค จ ตลํฯ

๑๐๙๑. วิลคฺเค กายมชฺเฌฯ เวมชฺเฌ มชฺฌสามญฺเญฯ กุสุมํ ปสวํฯ อุตุ อิตฺถิปุปฺผํฯ สุพฺพเต สุนฺทเร วเตฯ

๑๐๙๒. โกเส ลิงฺคปสิพฺพเกฯ คพฺภเร คุหายํฯ พิเล กิปิลฺลิกาทีนํ อาวาเสฯ คณฺฑเก ขคฺควิสาเณฯ กทมฺเพ ‘‘ถิน’’อิติ ขฺยาเตฯ ทุเม รุกฺเขฯ จเย สมูเหฯ

๑๐๙๓. เภ นกฺขตฺตเภเทฯ เธนุยํ สิงฺคินิยํฯ โยนิยํ อิตฺถีนํ องฺคชาเตฯ สิเร สีเสฯ

๑๐๙๔. โภคีสทฺโท โภควติ ปุคฺคเล, อุรเค จฯ สิโว มหิสฺสโรฯ พเล ถาเมฯ ปภาเว เตชสิฯ ‘‘วีริยํ สุกฺเก ปภาเว, เตโช สามตฺถิเยสฺวปี’’ติ โวปาลิโตฯ เตชสทฺโท ปน เตสุ จ ยถาวุตฺเตสุปิ ทฺวีสฺวตฺเถสุ, ทิตฺติยญฺจ วตฺตติฯ

๑๐๙๕. สนฺตติ อาธาโรฯ ขคฺคงฺเค ขคฺคสฺส ติขิณาวยเวฯ สูเต สารถิมฺหิฯ ปฎิหาเร วจนหาเรฯ ‘‘วิท ลาเภ’’ติ ธาตฺวตฺถโต วิตฺติฯ ปีฬา วิพาธาฯ

๑๐๙๖. รเว สทฺเทฯ ปลาเส นิตฺตณฺฑุลวีหิมฺหิฯ

๑๐๙๗. รุกฺเข อมฺพฎฺฐรุกฺเขฯ ปรสมเย ปน พาธาฯ อธิกปฺเปเม อติสยเปเมฯ

๑๐๙๘. เกตุมฺหิ ธเชฯ เลเขฺย ลิขิตพฺเพ เลเขฯ ราชิยํ ตุ เลขาฯ

๑๐๙๙. สตฺเถ อาวุธเภเทฯ สตฺเต ปาณิมฺหิฯ จเย สมูเหฯ

๑๑๐๐. อาฬิยํ นทีมคฺเค, ชลธารเณ จฯ

๑๑๐๑. สํสเท สภาเยฯ อยนสทฺโท คมเน, ปเถ จ วตฺตติฯ

๑๑๐๒. รุกฺขนฺตเร คณทุเมฯ สูเร สูริเยฯ โกเณ วิทิสายํฯ หเย ตุรงฺเค จ อสฺโสฯ ขนฺเธ ภุชสิเรฯ อจฺจิสทฺโท ชาลายํ อคฺคิชาลายํฯ อํสุมฺหิ ตสฺส, อญฺเญสญฺจ อํสุมฺหิ วตฺตติฯ โส จ โน ปุเม ปุลฺลิงฺเค น วตฺตติฯ

๑๑๐๓. อภาวสทฺโท นาเส วิชฺชมานสฺส นาเสฯ อสตฺตสทฺโท อวิชฺชมานตฺเถ วตฺตติฯ ภุตฺติ ภุญฺชนกฺริยาฯ ปาเณ อายุมฺหิ ชีวํฯ ชเน ปาณวติ ชีโวฯ

๑๑๐๔. ฉทเน คหาทีนํ ฉทเนฯ ราสิ ปุญฺโช, สหธมฺมีนํ คโณ จฯ

‘‘นิกาโย นิลเย ลกฺเขฺย, สํหตานํ สมุจฺจเย;

เอกตฺถ ภาชินิ วเส, ปรมตฺตนิ วุจฺจเต’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ ยชเน เทวปูชายํฯ อจฺจเน ปูชามตฺเตฯ ทิกฺข มุณฺฑิโยปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุฯ

๑๑๐๕. กรณํ กาโร, โส เอว การิกา, กฺริยา, สกตฺเถ ณิโกฯ ปชฺเชปิ โสเยวตฺโถฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ถีรเช อิตฺถีนํ อุตุมฺหิฯ ปุปฺเผ สุมเนฯ วานเร มกฺกเฎฯ

๑๑๐๖. อธเร ทนฺตาวรเณฯ ขรเภ ‘‘ก-ล-ออุ’’อิติ ขฺยาเตฯ โลภปุคฺคเลปิ ลุทฺโธฯ อาวิเล อนจฺเฉฯ

๑๑๐๗. จรมฺหิ คุตฺตปุริเสฯ

๑๑๐๘. หาโส จ คนฺโธ จ หาสคนฺธา, เตสุฯ คนฺโธตฺร ทูรคามีฯ กลฺยาเณปิ จารุฯ ขล จลเน, สญฺจเย จ, โต, ขลิโตฯ

๑๑๐๙. วกฺกเล รุกฺขตฺตเจฯ อธิโรเห อาโรหนกฺริยายํฯ วตฺถนฺตรํ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, ยํ จีนเทเส สญฺชาตํฯ

๑๑๑๐. ปฎิหาเร ‘‘ฑ-คา’’อิติ ขฺยาเตฯ มุเข ภตฺตาทีนํ ปเวสนฎฺฐาเนฯ เปเต ปรโลกํ คเตฯ อปรณฺณํ มุคฺคาทิฯ กาโล ติํสรตฺติทิวปริจฺฉินฺโนฯ

๑๑๑๑. โทเส โกเธฯ ฆาเต มารเณฯ มิคาโท จตุปฺปเทฯ ฉคเล อเชฯ อรูเป ผสฺสาทิเกฯ อวฺหเย สญฺญายํฯ ทรเถ กายจิตฺตสมฺภูเต สนฺตาเปฯ ภีติ ภยํฯ

๑๑๑๒. ภาเร ขนฺธภาราทิเกฯ สุชาสทฺโท ทพฺพิยํ กฎจฺฉุยํ, อินฺทชายายํ สกฺกสฺส ภริยายญฺจฯ วิหายเส อากาเสฯ

๑๑๑๓. มณิเก มหติ อุทกภาชเนฯ รตเน อสฺมวิกาเร รตนสามญฺเญฯ เสโล จนฺทนปพฺพโตฯ อาราเม ปุปฺผารามาทิอาราเมฯ

‘‘มลโย เทเส เสลงฺคปพฺพตนฺตเร, มลยาติวุตายญฺจา’’ติ โวปาลิโตฯ องฺโก จิหนํฯ

๑๑๑๔. สปฺปิมฺหิ ฆเต, ตทญฺเญ โหตพฺเพ จ หวิฯ

‘‘รหสิ จ วิจาเร จ, วิเวโก ชลโทณิย’’นฺติ โวปาลิโตฯ

๑๑๑๕. ปวาเห ชลปฺปวาเหฯ

‘‘เวโค ชเว ปวาเห จ, มหากาลผเลปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๔] โวปาลิโตฯ ขิเล อณุขาณุมฺหิฯ กเณ อปฺเปฯ

๑๑๑๖. เนตฺตนฺเต จกฺขุโกเณฯ จิตฺตเก ติลเกฯ

‘‘อปางฺคํ องฺคหีเน จ, เนตฺตนฺเต ติลเกปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๘] โวปาลิโตฯ มุตฺตาคุเณ สุตฺตพนฺธมุตฺตายํฯ คหณํ คาโห, ตสฺมึฯ มกุเฬ อปุปฺผิเตฯ รเส โลณรเสฯ

๑๑๑๗. อโค, นโค จาติ ทฺเว อภิธานานิ เสลรุกฺเขสุ วตฺตนฺติฯ สฺวปฺเป สุฎฺฐุ อปฺเป, อปฺปตเรตฺยตฺโถฯ อวธารเณ ‘‘นมนมตฺต’’นฺตฺยาทีสุฯ อจฺจเน ปูชายํฯ

๑๑๑๘. ฉิทฺเท โทเสฯ โอตรณํ ชลติตฺถาทีสุ อวตรณํฯ อยฺยเก ปิตุปิตริฯ

๑๑๑๙. รุกฺเข ขคฺคผเลฯ สุเน สุนเขฯ คนฺเธ อธิวาสนคนฺเธฯ

๑๑๒๐. โกเณ อสฺเสฯ สวเน โสเตฯ ปนฺติยํ วีถิยํฯ ภาคฺยํ ปุญฺญํฯ เอกเทโส ตติยภาคาทิฯ อชปาลเก โปกฺขเรฯ ‘‘กุฎฺฐํ โรเค สุคนฺเธ จา’’ติ โวปาลิโตฯ

๑๑๒๑. เสนาสเน วิหาราทิเกฯ เสเน ปีฐาทิเกฯ จุนฺทภณฺฑมฺหิ จุนฺทานํ อุปกรเณฯ ‘‘ภโม’มฺพุนิคฺคเม ภณฺฑิ, จุนฺทาเขฺย สิปฺปิยนฺตเก’’ติ นานตฺถสงฺคเห โวปาลิโตฯ อํสุสทฺโท วตฺถาทีนํ โลเม, กเร กิรณมตฺเต จฯ อพฺยเย ปการาทิเกฯ

๑๑๒๒. ขชฺชนฺตเร สูกรวจฺจสณฺฐาเน ธญฺญวิกาเรฯ ทิเส ริปุมฺหิฯ ปติ ธโวฯ อริโย อธิปติฯ

๑๑๒๓. ราเค กสายาทิเก ราเคฯ

‘‘รงฺโค ทาเน ขเล ราเค, ตจฺเฉ รงฺคํ ติปุมฺหิ เจ’’ติ โวปาลิโตฯ เปยฺเย อุทกาทิเกฯ ปีติยํ ปิวนกฺริยายํฯ ‘‘รกฺขเณ ปีติยํ ปาน’’นฺติ โวปาลิโตฯ อิเณ, อุกฺเขปเน จ อุทฺธาโรฯ อุมฺมาเร ทฺวารุมฺมาเรฯ เอฬกสทฺทสฺส อชสฺสาปิ วาจกตฺตา ‘‘เอฬโก อเช’’ติ วุตฺตํฯ

๑๑๒๔. ปหรณํ ปหาโร, โปถนํฯ ปหรติ เอตฺถาติ ปหาโร, ยาโม, หายโน สํวจฺฉโรฯ กุณฺฑิกายํ ‘‘กยา’’อิติ ขฺยาตายํฯ อาฬฺหเก จตุปตฺถปฺปมาเณฯ ภุสมฺหิ ตณฺฑุลตฺตเจฯ

๑๑๒๕. อาวาเฎ กูเปฯ จเย สมูเห จฯ กาสุ สา, การเณ, รหสิ จ อุปนิสาฯ

‘‘ภเว อุปนิสา ธมฺเม, เวทนฺเตปิ รหสฺยมฺปี’’ติ โวปาลิโตฯ โปฎคเล ‘‘โผ-ขา’’อิติ ขฺยาเตฯ คุเณตเร อวชฺเชฯ

๑๑๒๖. ยุตฺเต ‘‘อฎฺฎํ วินิจฺฉินาตี’’ตฺยาทีสุฯ อฎฺฎาเล ‘‘โคปุรฏฺเฎหิ สํยุตฺต’’มิจฺจาทีสุฯ อฎฺฎิเต ‘‘อฎฺฎสฺสรํกโรตี’’ตฺยาทีสุฯ อฎฺฎ อภิโยเค, อฎฺฎ อติกฺกมหึสาสูติ ธาตฺวตฺโถฯ กานเน วเนฯ อุปฺปตฺติยํ ชนเน, วิหายสาคมเน จฯ

๑๑๒๗. ลามเก นิหีเนฯ ขนฺเธ รูปาทิเกฯ มูลํ มูลธนํฯ อุปทา ปเหณกํฯ อวตฺถายํ, ปฎสฺส อนฺเต จ ทสาฯ ฆาโต มารณํฯ

๑๑๒๘. คพฺเพ มาเนฯ ฆฎนํ สิเลสกรณํฯ ราสิ ปุญฺโช, เอเตสุ ฆฎสทฺโทฯ อภิหาเร ปูชายํฯ พนฺธเน ‘‘ปาการจโย’’ตฺยาทีสุฯ

๑๑๒๙. โถเก อปฺปเกฯ ทาเน, หานิยญฺจ จาโคฯ คีวา, คโล จาติ ทฺเว อภิธานานิ อิเณ สิยุํฯ ‘‘อิเณ คีวา คเลปิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ คเล กณฺเฐฯ

๑๑๓๐. ทณฺเฑปิ สาหสํฯ ปเฎ วตฺถวิเสเส ภงฺคํฯ สาณาทิเก มิสฺสิตฺวา กตญฺหิ วตฺถํ ‘‘ภงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ฉวเก กเฬวเรฯ

๑๑๓๑. อนงฺเค มาเรฯ ทุเม กรหาฎเกฯ

‘‘มทโน มารธุตฺตร-วสนฺตทุมสิตฺถเก’’ติ โวปาลิโตฯ ปมาตริ มาตุมาตริฯ เวเฐ อุณฺหีเส จ เวฐนํฯ

๑๑๓๒. ตณฺฑุเลยฺเย ติลผลสาเกฯ อยฺเย สามินิฯ มุตฺติ มุจฺจนํฯ

๑๑๓๓. องฺเก ลกฺขเณฯ อากาเร สีสจลนาทิเกฯ วปฺเป วปฺปนียพีเชฯ ตเฎ ตีเร จ วปฺโป, ปาการมูเล, เนตฺตชเล, อุสุเม จ วปฺโปฯ อนุญฺญายํ, โวหาเร จ สมฺมุติสทฺโทฯ อกฺขตสทฺโท ลาชาสุ ธญฺญวิกตีสุ นปุํสเกฯ

๑๑๓๔. ยาเค เทวปูชายํ, สทาทาเน จ สตฺรํฯ สสุ หึสายํ, ตฺรณ, สตฺรํฯ โอสธิมฺหิ, จนฺเท จ โสโมฯ

‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ,

วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ;

ทิพฺโพสธิสามลตาสมีร-

กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติฯ –

โวปาลิโต ฯ ยุคเคหงฺเคติ ปุพฺพาปรายามวเสน ถมฺภานํ อุปริ ฐปิเต ยุคภูเต เคหาวยเวฯ ทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ฐปิเต เคหงฺเค สงฺฆาโฎฯ

คาถาปาทวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

อเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

๔. อพฺยยวคฺควณฺณนา

๑๑๓๖-๑๑๓๗. จิรสฺสาทโย จตฺตาโร จิรตฺถกาฯ จิราย, จิรา จาตฺรฯ สหาทโยปิ จตฺตาโร สหตฺถาฯ ปุนปฺปุนมาทโย ปญฺจ ปุนปฺปุนตฺถาฯ วินาทโย ปญฺจ วชฺชนตฺถาฯ

๑๑๓๘. พลวํ สุฎฺฐุ อตีว กิมุต สุ อติ เอเต ฉ อติสยตฺเถฯ ปสํสายญฺจ สุฎฺฐุฯ ปญฺเหปิ กิมุตฯ อาโห กึ กิมุ อุทาหุ กิมุต อุท เอเต ฉ วิกปฺเป วิตกฺเกฯ ตตฺร อาโหสทฺโท ทีฆาทิฯ ‘‘ทิฏฺโฐ อาโห อุทาหุ จ, วิกปฺปตฺเถ วิภาวเน’’ติ หิ ภาคุริฯ ขาณุรยมาโห ปุริโสฯ รุทฺโท ตุ รสฺสาทิมาห ‘‘อิสฺสเรปฺยธิเกปิ จ, วิกปฺเปวิมฺหเยปฺยโห’’ติฯ กิมุสทฺโท รสฺสนฺโตฯ กิมายํ ขาณุ, กิมุ ปุริโสฯ อุทสทฺโท รสฺสาทิฯ ธูโมยโมท กาโปตํ, สมูหตฺเถ โณฯ กิญฺจสทฺโทปิ วิกปฺเปฯ กิมุตสทฺโท อติสเยติ วุตฺโตฯ

๑๑๓๙. โภ อเร อมฺโภ หมฺโภ เร เช องฺค อาวุโส เห หเร เอเต ทส อวฺหาเนฯ หํ โหสทฺทาปฺยตฺรฯ กถํ กึสุ นนุ กจฺจิ นุ กึ เอเต ฉ สมา สมานตฺถาฯ

๑๑๔๐. อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, สมฺปติ จาติ จตฺตาโร อิทานีตฺยตฺเถฯ อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ สสกฺกํ อทฺธา กามํ ชาตุ เว หเว เอเต อฎฺฐ เอกํเส เอกํสตฺเถฯ

๑๑๔๑. ยาวตาทโย สตฺต ปริจฺเฉทวาจกาฯ ตตฺร ยาวตา, ยาวาติ ทฺเว อนิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ ตาวตา, ตาว, เอตฺตาวตาติ นิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ กิตฺตาวตา, กีเวติ ปริจฺเฉทปุจฺฉนตฺถวาจกาฯ

๑๑๔๒-๑๑๔๓. ยถา ตถา ยเถว เอวํ ยถานาม ยถาหิ เสยฺยถาปิ เอวเมวํ วา ตเถว ยถาปิ เอวมฺปิ เสยฺยถาปิ นาม ยถริว ยถา จ วิย ตถริว อิจฺเจเต สตฺตรส ปฎิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ ภวนฺติฯ

๑๑๔๔. สํ, สามํ, สยญฺเจติ ตโย สยมิจฺจตฺเถฯ อาม สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ สาธุ เอวํ เอเต สตฺต สมฺปฎิจฺฉนตฺเถฯ อามนฺตาปฺยตฺรฯ

๑๑๔๕. ยมาทโย ฉ การณตฺเถสิยุํฯ จนสทฺโท, จิสทฺโท จาติ ทฺเว อสากเลฺย อสกลตฺเถฯ กทาจนํ, กทาจีตฺยาทิ ปโยโคฯ มุธาสทฺโท นิปฺผเล ผลรหิเต, นิปฺปโยชเนตฺยตฺโถฯ อมูเลปิ จ มุธาฯ

๑๑๔๖. ชาตุสทฺโท เอกํเสปิฯ สพฺพโต, สมนฺตโต, ปริโต, สมนฺตา จาติ จตฺตาโร ตุลฺยตฺถาฯ

๑๑๔๗. น อ โน มา อลํ นหิ อิจฺเจเต ฉ นิเสเธฯ เจ, สเจ, ยทีติ ตโย ยทฺยตฺเถฯ สทฺธํสทฺโท อนุกูลตฺเถฯ นตฺตํ โทโส จ รชนียมิจฺจตฺเถฯ ทิวาสทฺโท อเห อหนีตฺยตฺเถฯ

๑๑๔๘. อีสํ , กิญฺจิ, มนํ อิจฺเจเต อปฺปตฺเถฯ อตกฺกิเต อวิตกฺกิเตฯ พลกฺกาเร ตุ สาหสํฯ อคฺคโต, ปุรโต จ ปุเรอิจฺจตฺเถฯ เปจฺจ อมุตฺรสทฺทา ภวนฺตเรฯ

๑๑๔๙. อโห จ หิ จาติ เอเต วิมฺหเยฯ วิกปฺเปปิ อโหฯ สมฺโมเทปิ หิฯ ตุณฺหีสทฺโท โมเน อภาสเนฯ อาวิ, ปาตุ จ ปากฎตฺเถฯ สชฺชุ สปทิสทฺทา ตงฺขเณตฺยตฺเถฯ

๑๑๕๐. สุทํ โข อสฺสุ ยคฺเฆ เว หาทโย หการาทโย จ ปทปูรเณ สิยุํฯ อนฺตเรน, อนฺตรา, อนฺโต จาติ เอเต อพฺภนฺตเรอิจฺจตฺเถฯ อวสฺสํ, นูน จ นิจฺฉยตฺเถฯ

๑๑๕๑. สํสทฺโท ทิฎฺฐาสทฺโท อานนฺทตฺเถฯ สมุปโช, สํปฺยตฺรฯ กามปฺปเวทเน อิจฺฉาย อกฺขาเน กจฺจิ ชีวติ เต มาตา , มเมทมภิมตมิจฺจตฺเถฯ อุสูโยปคเม อุสูยาปุพฺพเก อุปคเมฯ

‘‘กามานุมติยํ กาโม,

อุสูโยปคเมปิ จา’’ติ รุทฺโทฯ

อุสูโยปคมานุญฺญาเณปิจายํ อตฺโถ ทิสฺสเตฯ

๑๑๕๒-๑๑๕๓. ยถาตฺตนฺติ สจฺจํฯ ตถสฺส อนติกฺกโม ยถาตถํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโวฯ ตถสทฺโทยํ ภูตปริยาโยฯ สทาสทฺโท, สนํสทฺโท จาติ นิจฺเจฯ สนสทฺโทปฺยตฺรฯ ปาโย, พาหุลฺยญฺจ สมาฯ ปญฺจกํ พาเหฺยฯ สณิกํสทฺโท อสีเฆฯ

๑๑๕๔. สมฺมา, สุฎฺฐูติ ทฺเว อภิธานานิฯ

๑๑๕๕. สายํ สาเย สายนฺเหฯ อตฺราเหติ อิมสฺมึ อหนิ อชฺชสทฺโทฯ

๑๑๕๖. ยตฺถาทโย ตโย อนิยมฎฺฐานาทิวาจกาฯ ตตฺถาทโย นิยมฎฺฐานาทิวาจกาฯ

๑๑๕๗. สมฺมุขา, อาวิ, ปาตุ จ สมานตฺถาฯ

๑๑๕๘. อปฺเปวาทโย ตโย สํสยตฺถมฺหิฯ อิติ อิตฺถํ เอวํสทฺทา นิทสฺสเน วตฺตนฺติฯ กถญฺจิสทฺโท กิจฺฉตฺเถฯ

๑๑๕๙. เขโท ขินฺนตาฯ ปจฺจกฺเข สจฺฉิสทฺโทฯ ถิเร, อวธารเณ จ ธุวํฯ ติโร ติริยํสทฺทา สมาฯ ทุฎฺฐุกุสทฺทา กุจฺฉายํฯ

๑๑๖๐. อาสิฎฺฐตฺถมฺหิ สุวตฺถิฯ ธิสทฺโท นินฺทายํฯ กุหิญฺจนาทโย สตฺต ฐานาทิปุจฺฉนตฺถาฯ

๑๑๖๑. อิห อิธ อตฺร เอตฺถ อตฺถ เอเต โอกาสตฺถาทิวาจกาฯ สพฺพสฺมึ กาลาทิเก สพฺพตฺราทิทฺวยํฯ กิสฺมึ กาเล กทาฯ กสฺมึ กาเล กุทาจนํฯ

๑๑๖๒-๑๑๖๓. วิภตฺยนฺตนามสราขฺยาตปติรูปเก อพฺยเย ทสฺเสตฺวา ตทญฺญภาเว อพฺยเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิกมฺเม’’อิจฺจาทิฯ ตตฺร วิภตฺยนฺตปติรูปกํ ยถา – ‘‘จิรสฺสํ, จิรํ , จิเรนิ’’จฺจาทิฯ นามปติรูปกํ ยถา – ‘‘อาม, สาหุ, ลหุ, โอปายิก’’มิจฺจาทิฯ สรปติรูปกํ ยถา – ‘‘อ’’อิจฺจาทิฯ อาขฺยาตปติรูปกํ ยถา – ‘‘อตฺถิ’’อิจฺจาทิฯ

สมฺภโว ปภโวฯ อุทิณฺเณ ปวุทฺเธ วฑฺฒเนฯ ติส ปีณเน,ติ, ติตฺติฯ นิโยเค นิโยชเนฯ อคฺเค อุตฺตเมฯ ตปฺปเร ตปฺปธาเนฯ สงฺเค ลคฺคเนฯ ปกาเร สทิเส, เภเท วาฯ อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺเตฯ วิโยเค ปวาเสฯ อวยเว ปเทเสฯ ธิติยํ วีริเย ปธาเนฯ เอเต จตฺถา ธาตุสํโยคตฺถา วา นามสํโยคตฺถา วา ภวนฺติฯ อสํโยคสฺส ปน นามปทสฺส อตฺโถ ‘‘โป สิยา ปรมตฺถสฺมึ, ปาตุ วาเตสุ ปา ภเว’’ติ เอกกฺขรโกเส [เอกกฺขรโกส ๗๓ คาถา] วุตฺโตฯ

๑๑๖๔. วิกฺกโม ปธานํฯ

๑๑๖๕-๑๑๖๗. สนฺยาเส นิกฺขิตฺเตฯ โมกฺโข นิพฺพานํฯ ราสิ นิกโรฯ เคเห นิลเยฯ อาเทโส อาจิกฺขนํฯ อุปมาย สนฺนิเภฯ อจฺจโย อติกฺกโมฯ สามีปฺเย สมีปภาเว ฯ อุปรติ อุปสโมฯ นีหรณํ อปนยนํฯ อาวรณํ นีวรณํ [อาหรณํ คหณํ (ก.)]ฯ

๑๑๖๘. อุทฺธกมฺเม อุยฺยาเนฯ วิโยเค อุปฺปาสิเตฯ อตฺถลาโภ อุปฺปตฺติฯ ปพลตฺเต มหาพหลตฺเตฯ ทกฺขคฺคตาสูติ ทกฺขภาเว, อคฺคภาเว จฯ สตฺติยํ, โมกฺเข นิพฺพาเน จฯ

๑๑๖๙. ทุ จ อภาเว ทุสฺสีโล, ทุปฺปญฺโญฯ อสมิทฺธิยํ ทุพฺภิกฺขํฯ อนนฺทนํ อโมทนํฯ

๑๑๗๐. สมนฺตตฺตสมิทฺธีสูติ สมนฺตภาเว, สมิทฺธิยญฺจฯ สงฺคเต สหิเตฯ วิธาเน กรเณฯ ปภโว สมฺภโวฯ ปุนปฺปุนกฺริยา ปุนปฺปุนกรณํฯ

๑๑๗๑-๑๑๗๒. อติสโย อตฺร อธิมตฺตํฯ ภุสตฺโถ สมนฺตตฺโถ, เตน สมนฺต ปริยาโยปิ ภุสสทฺโท อตฺถีติ เวทิตพฺโพฯ อิสฺสริโย ปภูติฯ อจฺจเย อติกฺกเมฯ กลเห วิคฺคเหฯ ภาเส กถเน, ‘‘ภาสายา’’ติปิ ปาโฐฯ กุจฺฉเน กุจฺฉายํฯ อนภิมุขตฺเถ วิมุโขฯ โมโห วิมติฯ ปธาเน วิสิฏฺเฐฯ ทกฺขตา เฉกตาฯ เขเท ปริสฺสเมฯ

๑๑๗๓. ชานเน อวคเตฯ อโธภาเค อวํสิเรฯ อนิจฺฉเย อนิณฺณเยฯ ปริภเว อวญฺญาเตฯ เทโส จ พฺยาปนญฺจ หานิ จาติ ทฺวนฺโทฯ วโจกฺริยาย วจนกฺริยายํฯ เถยฺเย โจริเยฯ อญฺญาเณ จ ปตฺติอาทิเก จฯ

๑๑๗๔. ปจฺฉาตฺเถ อนุจโรฯ ภุสตฺเถ อนุคฺคโตฯ สทิเส อนุรูโปฯ อนุวตฺติยํ อนฺเวติฯ หีเน อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโตฯ ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา พาราณสีฯ เทเส, ลกฺขเณ, วิจฺฉายํ, อิตฺถมฺภูเต, ภาคาทิเก จ อนุฯ ลกฺขเณ รุกฺข’มนุ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฎฺฐติฯ อิตฺถมฺภูเต สาธุ เทวทตฺโต มาตร’มนุฯ ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุ สิยาฯ

๑๑๗๕. อาลิงฺคเน ปริสฺสชติฯ โทสกฺขาเน ปริภาเสตฺวาฯ นิวาสเน วตฺถํ ปริทหิตฺวาฯ อวญฺโญ ปริภโวฯ อาธาเร โภชเน โสเก พฺยาปเนฯ ตตฺเว สภาเวฯ ลกฺขณาโท ลกฺขณวิจฺฉาอิตฺถมฺภูตภาเคฯ

๑๑๗๖. วิสิฏฺเฐ อภิธมฺโมฯ อุทฺธกมฺเม สารุปฺเป วุทฺธิยํ ปูชายํ อธิเกฯ กุเล อภิชโนฯ อสจฺเจ ลกฺขณาทิมฺหิ จตุพฺพิเธ [‘อภิรภาเค (ปา.๑.๔.๙๑)’ ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา (รูปสิทฺธิ-การกตณฺเฑ)]ฯ

๑๑๗๗. อธิเก อิสฺสเร ปาเฐ อุจฺจารเณ, อธิฎฺฐาเน ปาปุณเน นิจฺฉเย อุปริภาคาทิเก ภฎเน ภตฺติยํ วิเสสเน จ อธิฯ

๑๑๗๘-๑๑๗๙. วามาทาเน อิติ ปาเฐ วาเม ปฎิโลเม, อาทาเน คหเณฯ วาจาทาเน ปจฺจสฺโสสิฯ ปฎินิธิมฺหิ มุขฺยสทิเส พุทฺธสฺมา ปติฯ ปฎิพาเธ นิวตฺตเนฯ ปฎิจฺจตฺเถ ‘‘ปฎิจฺจา’’ติ ปทสฺส อตฺเถฯ ลกฺขณาทิเก จตุพฺพิเธฯ

๑๑๘๐-๑๑๘๑. สมีเป อาทิกมฺมนิ มริยาเท อุทฺธกมฺมนิ อิจฺฉายํ พนฺธเน อภิวิธิมฺหิ จ อาฯ กิจฺเฉ อีสตฺเถ นิวตฺติยญฺจ อปฺปสาเท อาสีสเน สรเณ วากฺยสรเณ อา เอวํ อนุสฺสรํฯ ปติฎฺฐายํ, วิมฺหยาทีสุ จ อาฯ

๑๑๘๒. ภูตภาเว อตีโตฯ

๑๑๘๓. สมฺภาวเน อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รติํ โส นาธิคจฺฉติ [ธ. ป. ๑๘๗]ฯ สมฺภาวนมธิกตฺถวจเนน อญฺญตฺร สตฺติยา อวิฆาโตฯ สํวรเณ อปิธานํฯ

๑๑๘๔-๑๑๘๕. อปคโต อเปโตฯ อุปปตฺติยํ ยุตฺติยํ อุเปกฺขาฯ อาธิกฺเย อุปขาริยํ โทโณฯ ปุพฺพกมฺมนิ พุทฺโธปกฺกมํ กิเลสจฺเฉโทฯ คยฺหากาเร ปจฺจุปฎฺฐานํฯ อุปริตฺเต อุปริภาเว อุปปนฺโนฯ อนสเน อุปวาโสฯ

๑๑๘๖. อุปเทเส เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฎิกฺกมิตพฺพํฯ วจนปฎิคฺคาเห เอวํ โหตุฯ อิทมตฺเถ อิทํสทฺทสฺส อตฺเถฯ

๑๑๘๗. สมุจฺจเย เกวลสมุจฺจเย –

จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑]ฯ

สมาหาเร จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํฯ อนฺวาจโย เอกํ ปธานภาเวน วตฺวา อิตรสฺส อปฺปธานภาเวน วจนํ, ตสฺมึฯ สีลํ รกฺขาหิ, ทานญฺจ เทหิฯ อิตรีตเร สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณาฯ ตตฺร เกวลสมุจฺจโย จ อนฺวาจโย จ สมาเส นตฺถิ, อิตรทฺวยํ สมาเสเยวฯ

๑๑๘๘. ปกาโร ตุลฺโย, เภโท จฯ ปทตฺถสฺส วิปลฺลาเส โคติ อยมาเหติฯ สมาปเน อิจฺฉิตสฺส ปทสฺส ปรินิฎฺฐาปเนฯ

๑๑๘๙. ปชฺชํ วาสทฺทสฺสตฺเถฯ ววตฺถิตวิภาสายํ วา ปโร อสรูปาฯ วิอวปุพฺโพ ฐา คตินิวตฺติยํ, โต, ฐาติสฺส โถ, อสรูปทฺวิตฺตญฺจฯ ววตฺถิตา นิยมิตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสาฯ อวสฺสคฺเคติ อวปุพฺโพ สช วิสฺสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ

๑๑๙๐. ภูสเน อลงฺกาเรฯ วารเณ นิวารเณฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณนตา, ยุตฺตตฺเถปิ อลํฯ อโถ อถสทฺทา อนนฺตราทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ สิยุํฯ

๑๑๙๑. ปสํสาทีสุ ตีสุฯ สฺวีกาเร ปฎิญฺญาเณฯ อาทินา ปกาสตฺถสมฺภาพฺยาโกธาทิเก จตฺเถ นามสทฺโทฯ อวธารณเมวตฺโถฯ

๑๑๙๒. อนุญฺญา อนุมติฯ สนฺตานํ อนุนโยฯ อาลปนํ สมฺโพธนํฯ วตสทฺโท เอกํเส ทยายํ กรุณายํ หาเส ปหาเส เขเท ปริสฺสเม อาลปเน วิมฺหเย อจฺฉริเย จ สิยาฯ

๑๑๙๓. วากฺยารมฺเภ ‘‘หนฺท วทามิ เต’’ติฯ วิสาเท เขเทฯ ยาว ตาว ตูติ ยาวตาวสทฺทา สากเลฺย นิรวเสเสฯ ยาวทตฺถํ ตาว คหิตํฯ มาเน ปมาเณฯ ‘‘ยาว ปมาณมริยาทา-วธารณตฺถกํ มต’’มิติ ภาคุริฯ อวธิมฺหิ ปริจฺฉินฺเนฯ

๑๑๙๔. ปุรตฺถาสทฺโท ปาจิยํ ทิสายํ อิจฺจตฺเถ, ปุรตฺเถ วกฺขมาเน, อคฺคโต สมุทฺเธ อิจฺจตฺเถ จ ปฐเมปิ อาทิมฺหิ วตฺตติฯ ปพนฺเธ วากฺยรจนายํ วากฺยปพนฺเธ ปุราณาทิเกฯ จิรนฺตเร อตีตภูเตฯ นิกเฎ สนฺนิหิเตฯ อาคามิเก อนาคเตฯ

๑๑๙๕. ขลุสทฺโท นิเสเธ วากฺยาลงฺกาเร วากฺยภูสายํ อวธารเณ เอวตฺเถ, ปสิทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ อภิโตสทฺโท อาสนฺเน อภิมุเข อุภยโต อิจฺจตฺเถ , อาทินา สีเฆ, สากเลฺย จ อตฺเถ วตฺตติฯ อาสนฺเน อภิโตยํ นทีฯ อภิมุเข อภิโตว ตาตาฯ อุภยโตอิจฺจตฺเถ อภิโต มคฺคสฺสฯ สีเฆ อภิโต อธียิตฺวาฯ สากเลฺย อภิโต วนํ ทฑฺฒํฯ

๑๑๙๖. ยทฺยปิสทฺทตฺเถ อนุคฺคหณครหตฺเถฯ เอกํสตฺเถ อวิตถตฺเถฯ อโถ ปนสทฺโท วิเสสสฺมึ อตฺเถ, ปทปูรณตฺเถ จ สิยาฯ

๑๑๙๗. หิสทฺโท การณาทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ตุสทฺโท ปน ตตฺถ จตูสุ อตฺเถสุ มชฺเฌ เหตุวชฺเช ติเก อตฺเถ วตฺตติฯ กุสทฺโท ปาเป อีสตฺเถ กุจฺฉเน ชิคุจฺฉายญฺจฯ

๑๑๙๘. นุกาโร สํสเย, ปญฺเห จฯ นานาสทฺโท อเนกตฺเถ, วชฺชเน จฯ กึสทฺโท ปุจฺฉายํ, ชิคุจฺฉายญฺจ, อพฺยโยฯ ติลิงฺโค จ, นิยเม ตุ ติลิงฺโควฯ วาริมฺหิ อุทเกฯ มุทฺธนิ สีเส จ, กํ สุเขปิ, วุตฺตญฺจ นานตฺถสงฺคเห –

‘‘โก พฺรหฺมตฺตานีลกฺเกสุ, สมาเน สพฺพนามิเก;

ปาวเก จ มยูเร จ, สุขสีสชเลสุ ก’’นฺติฯ

๑๑๙๙. อมาสทฺโท สหตฺเถ, สมีปตฺเถ จ, อมาวาสี, อมาคโต จฯ ปุนสทฺโท เภเท วิเสเสฯ อปฐเม ปุน ททาติฯ กิรสทฺโท อนุสฺสเว อนุกฺกเมน สวเน, อรุจิยญฺจฯ อุทสทฺโท อปฺยตฺเถ ปญฺเหฯ วิกปฺปเน อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปเน จฯ

๑๒๐๐. ปจฺฉาสทฺโท ปตีจิยํ ทิสายํฯ จริเม อนาคเต กาเลฯ สามิสทฺโท ตุ อทฺเธ ภาเค, ชิคุจฺฉเน นินฺทายญฺจฯ อทฺเธ ภาเค สามิ วุตฺตํ, ชิคุจฺฉเนปิ ตเทวฯ ปาตุ ปกาเส ปกาสนีเย, สมฺภเว อุปฺปตฺติยญฺจฯ มิโถสทฺโท อญฺโญญฺเญอิจฺจตฺเถ, รโหอิจฺจตฺเถ จฯ

๑๒๐๑. หาสทฺโท เขเท, โสเก, ทุกฺเข จฯ อหหสทฺโท เขเท, วิมฺหเย อพฺภุเต จฯ ธิสทฺโท หึสาปเน, นินฺทายญฺจฯ ติริยํ ติโรสทฺทา ปิธาเน วตฺตนฺติฯ ติริยํ กตฺวา กณฺฑงฺคโต, ติโรกตฺวา วาฯ

๑๒๐๒-๑๒๐๓. สงฺขฺยาตาสงฺขฺยาตตฺถานํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขฺยาตานํ อพฺยยานํ ปสิทฺเธ ปจุรปฺปโยเค เอกจฺเจ วา ทสฺเสตฺวา ตทญฺเญปิ สงฺเขปนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘ตุนิ’’จฺจาทิฯ เอตฺถ จ ตุนาทิสทฺเทหิ ชฺชุปริยนฺเตหิ ตทนฺตาว คหิตา, น หิ เกวลานํ เอเตสํ อพฺยยภาโว สมฺภวติฯ ตสฺสตฺโถ – ตุนปจฺจยนฺโต จ ตถา ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ ธา โส ถา กฺขตฺตุํ โต ถ ตฺร หิญฺจนํ หึ หํ ธิ ห ยการโต หึธ ธุนา รหิ ทานิ, กึสฺมา โว ทาจนํ ทาชฺชถํ ถตฺตํ ชฺฌชฺชุปจฺจยนฺโต จ อพฺยยีภาวสมาโส จ ตุนาทีนํ ยาเทส นฺโต จ อพฺยยํ นาม ภเวติฯ ปโยโค ยถา – ‘‘กาตุน, กตฺวาน, กาตเว, กตฺวา, กาตุํ, สพฺพธา, สพฺพโส, สพฺพถา, จตุกฺขตฺตุํ, สพฺพโต, สพฺพตฺถ, สพฺพตฺร, กุหิญฺจนํ, กุหึ, กุหํ, สพฺพธิ, อิห, ยหึ, อิธ, อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, กฺว, กุทาจนํ, กทา, อชฺช, กถํ, อญฺญถตฺตํ, เอกชฺฌํ, สชฺชุ, อุปนครํ, อนฺโตปาสาทํ, อภิวนฺทิย’’อิจฺจาทิฯ อิทํ ปน สพฺเพสมฺปิ อพฺยยานํ สงฺเขปลกฺขณํฯ

‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติฯ

อพฺยยวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สามญฺญกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

นิคมนวณฺณนา

๑. ‘‘สคฺคกณฺโฑ จา’’ตฺยาทินา อภิธานปฺปทีปิกายํ กปาลเตลวฎฺฎิสทิเสน กณฺฑตฺตเยน สมงฺคิตา ทีปิตาฯ

๒. ‘‘ติทิเว’’ตฺยาทินา โตฎเกน ตสฺสา ปโยชนํ กถิตํฯ ตสฺสตฺโถ – โย นโร กตฺตุภูโต ติทิเว เทวโลเก, พฺรหฺมโลเก จ มหิยํ มนุสฺสโลเก, ภุชคาวสเถ นาคโลเก จาติ เอเตสุ ตีสุ ฐาเนสุ สนฺนิหิตานํ สกลตฺถานํ สพฺเพสํ อภิเธยฺยานํ สมวฺหยสฺส อภิธานสฺส ทีปนิยํ ปกาสนิยํ อิห อภิธานปฺปทีปิกายํ สวนธารณาทินา กุสโล เฉโก โหติ, ส นโร มหามุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจเน สุตฺตาภิธมฺมวินยสงฺขาเต วจเน ปฎุ เฉโก โหติ, ปฎุตฺตาเยว มติมา นาม โหตีติฯ

๓-๙. อิทานิ ยสฺส รญฺโญ วิหาเร วสิตฺวา อยํ คนฺโถ วิรจิโต, ตสฺส นามคุณนิวาสกรณปฺปการวิหารคุณนามาทีนิ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน จ นามคุเณ ทสฺเสตุํ สตฺต คาถา วุตฺตาฯ

ตตฺร ทุติยา ภุชงฺคปฺปยาตํ นามฯ ตาสํ อยํ สมฺพนฺธาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา – โย ปรกฺกมภุโช นาม ภูปาโล ราชา กาเรสิ, รกฺเขสีติ จ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กึคุโณ โส ราชา? คุณภูสโน สทฺธาทิคุณาลงฺการธโรฯ เตชสฺสี เตโชยุตฺโตฯ ชยี อริชเยน ยุตฺโตฯ เกสริวิกฺกโม เกสรสีโห วิย สูรคุณยุตฺโต, วีริยวา จฯ ส กตฺถ นิวาสี? โส ราชา ลงฺกายมาสิ ลงฺกานามเก ทีเป นิวาสนสีโลฯ จิรํ จิรกาลํ วิภินฺนํ ติธา วิภินฺนํ นิกายตฺตยสฺมึ นิกายตฺตยํ ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา นเยน เหตุนา สมคฺเค สมคฺคํ กาเรสิ, การิตนฺโตยํ กโรตีติ กมฺมิโก, ตถา สเทหํว อตฺตโน กายํ อิว นิจฺจาทโร หุตฺวา ทีฆกาลํ มหคฺเฆหิ จ ปจฺจเยหิ ตํ นิกายตฺตยํ รกฺเขสิฯ

ตถา เยน รญฺญา ยถา กิตฺติยา อตฺตโน สทฺธาทิกิตฺติยา กรณภูตาย ลงฺกา อตฺตโน นิวาสนฎฺฐานภูตา กมฺมภูตา สมฺพาธีกตา สงฺกฎีกตา อโนกาสีกตา, ตถา วิหาเรหิ คาเมหิ อาราเมหิ เขตฺเตหิ วาปีหิ จ ลงฺกา สมฺพาธีกตาฯ

ตถา ยสฺส รญฺโญ สพฺพกามททํ อญฺเญหิ อสาธารณํ อนุคฺคหํ ปตฺวา ปาปุณนเหตุ อหํ วิพุธโคจรํ ปณฺฑิตวิสยํ คนฺถการตฺตํ ปตฺโต, เตน รญฺญา การิเต ปาสาทโคปุราทิวิภูสิเต, สคฺคกณฺเฑ เทวโลกสฺส กณฺฑสทิเส, สโตยาสยสฺมึ สาทุสลิลาสยสมนฺนาคเต, ปฎิพิมฺพิเต ภควโต นิวาสนฎฺฐานเชตวนมหาวิหารสฺส ปฎิพิมฺพภูเต, สาธุสมฺมเต สาธุวิหาโรติ สมฺมเต, สาธูหิ วา สมฺมเต สโรคามสมูหมฺหิ สลิลาสยภิกฺขาจารยุตฺตคามสมูหสมนฺนาคเต มหาเชตวนาขฺยมฺหิ วิหาเร วสตา นิวาสํ กุพฺพตา สนฺตวุตฺตินา สนฺตจารินา สทฺธมฺมฎฺฐิติกาเมน ธีมตา อติสยญาณยุตฺเตน โมคฺคลฺลาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทุติยอคฺคสาวกภูตสฺส อายสฺมโต อิทฺธิมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นามเธยฺเยน เถเรน เอสา อภิธานปฺปทีปิกา รจิตาติฯ

นิคมนกถา

ยทฺยตฺร โทโสณุปมาณสมฺภโว,

คุณีสุ วีธิมฺปิ ตถา วิคาหเต;

ยถา ชลํ โภชนมฺปิ ชนฺตุวา,

จตุปฺปโท วาปฺยจโร กณณฺยปิฯ

อสมฺปเวทิทสฺสนาย ภาสิเต,

คุโณ จ โทโส จ สทา วิวิชฺชเร;

ตโต พุธา เม นวธานตา ภวํ,

ขมนฺตุ โทสํ คุณตํ นยนฺตุ วาฯ

โย สีหสูโร สิตกุญฺชรินฺโท,

ราชาธิราชา อหุ ตมฺพทีเป;

ทุพฺพารนาคาทิชิโต นรินฺโท,

สุกนฺตภีมาทิคุโณปปนฺโนฯ

ตนฺนามเธยฺโย ตทนุพฺพาทชาโต,

สทฺธาทิยุตฺโต จตุเสติภินฺโท;

นาคาทิถาโม อติทุปฺปสยฺโห,

อุฬารปญฺโญ ธิติมา ยสสฺสีฯ

เตนาหมจฺจนฺตมนุคฺคหีโต,

อนญฺญสาธารณสงฺคเหน;

สงฺเขปโตกาสิมิมํ วิสุทฺธิ-

สํวณฺณนํ โสตุหิตํ สุโพธํฯ

ราชา ปชํ รกฺขตุ สปฺปชํว,

ธมฺมญฺจ โลกาปิ สมาจรนฺตุ;

ปูเรนฺตุ อตฺถา สุปกปฺปิตา จ,

กาเลน เทโวปิ ปวสฺสตูติฯ

อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา นิฎฺฐิตาฯ