๑๙๖. ควรคิดถึงธรรมเท่านั้น

๑๙๖. ควรคิดถึงธรรมเท่านั้น

อปตฺเถยฺยํ น ปตฺเถยฺย, อจินฺเตยฺยํ น จินฺตเย;

ธมฺมเมว สุจินฺเตยฺย, กาลํ โมฆํ น อิจฺฉเยฯ

"ไม่พึงปรารถนาถึงสิ่งที่ไม่ควรปรารถนา,

ไม่ควรคิดถึงสิ่งที่ไม่ควรคิด;

ควรคิดถึงเฉพาะธรรมะนั่นเทียว,

ไม่ควรยินดีเวลาให้เปล่าจากประโยชน์.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดคนดี ๑๙๖, โลกนีติ ๖๕)

..

ศัพท์น่ารู้:

อปตฺเถยฺยํ: (สิ่งที่ไม่ควรปรารถนา) น+ปตฺเถยฺย = √ปตฺถ+อิ+ณฺย (อิ อาคม ณฺย ปัจจัย ในกิจจปัจจัยในกิตก์ เป็นได้ ๓ กาล ๓ ลิงค์) ลบ ณ ด้วยสูตรว่า การิตานํ โณ โลปํ. (รู ๕๒๖), วุทธิ อิ เป็น เอ, ซ้อน ยฺ รวมสำเร็จรูปเป็น ปตฺเถยฺย, วิ. อปตฺถียิตฺถ ปตฺถียติ ปตฺถียิสฺสตีติ ปตฺเถยฺยํ ( ชื่อว่า ปตฺเถยฺย เพราะอรรถว่า ถูกปรารถนาแล้ว ถูกปรารถนาอยู่ จักถูกปรารถนา), วิ. น ปตฺเถยฺยํ อปตฺเถยฺยํ (สิ่งที่ไม่ถูกปรารถนา ชือว่า อปตฺเถยฺย) นปุพพบทกัมมธารยสมาส

น: (ไม่, หามิได้) เป็นนิบาต

ปตฺเถยฺย: (ปรารถนา, หวัง) √ปตฺถ+เณ+เอยฺย จุราทิ. กัตตุ.

อจินฺเตยฺยํ: (สิ่งไม่ควรคิด) อจินฺเตยฺย+อํ การวิธีทำตัวสำเร็จรูป ให้ดู "อปตฺเถยฺยํ" เทียบเคียงเถิด.

น: (ไม่, หามิได้) 

จินฺตเย: (คิด, คำนึง) √จินฺต+ณย+เอยฺย จุราทิ. กัตตุ.

ธมฺมเมว: ตัทบทเป็น ธมฺมํ+เอว, ธมฺมํ (ซึ่งธรรม) ธมฺม+อํ, เอว (นั่นเทียว, เท่านั้น) เป็นนิบาต

สุจินฺเตยฺย: (คิดดี, คิดให้แน่วแน่, คิดเจาะจง) สุ+√จินฺต+เณ+เอยฺย จุราทิ.

กาลํ: (กาล, เวลา) กาล+อํ 

โมฆํ: (เปล่า, โมฆะ) โมฆ+อํ 

น: (ไม่, หามิได้) 

อิจฺฉเย: (ปรารถนา, ต้องการ, ยินดี,​ รักใคร่) √อิส+อ+ณย+เอยฺย ภูวาทิ. เหตุกัตตุ. ในโลกนีติ เป็น อจฺจเย.

..

ในกิจจปัจจัยในกิตก์ มีปัจจัย ๕ ตัวคือ ตพฺพ, อนีย, ณฺย, เตยฺย, ริจฺจ

ปัจจัยเหล่านี้เป็นได้ ๓ กาล และ ๓ ลิงค์

๑) ตพฺพ, อนีย ปัจจัย ลงด้วยสูตรว่า ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา. (รู ๕๔๕) 

ตย. เช่น  

ตณฺหา อภิภวิตพฺพา แปลว่า ตัณหา อันบุคคลควรครอบงำ.

ทุกฺขํ อภิภวนียํ แปลว่า ทุกข์ อันบุคคลควรครอบงำ

๒) ณฺย ปัจจัย ลงด้วยสูตรว่า ณฺโย จ. (รู ๕๕๒) 

ตย. เช่น การิยํ, ลพฺภํ, วากฺยํ, ภาคฺยํ, เจยฺยํ เป็นต้น

๓) เตยฺย ปัจจัย ลงด้วย จ ศัพท์ในสูตรว่า ณฺโย จ. (รู ๕๕๒) 

ตย. เช่น ญาเตยฺยํ (ควรรู้)

๔) ริจฺจ ปัจจัย ลง ด้วยสูตรว่า กรมฺหา ริจฺจ. (รู ๕๕๗) 

ตย. เช่น กิจฺจํ (สิ่งที่ควรทำ, กิจ), ภจฺโจ (ผู้ควรเลี้ยงดู), ปฏิจฺโจ (..ที่ควรถึง, ควรอาศัย)

…..