๒๔๑. ผู้เสี่ยงต่อมัจจุ

๒๔๑. ผู้เสี่ยงต่อมัจจุ 

สกึ ทุฏฺฐญฺจ โย มิตฺตํ, ปุน สนฺธาตุมิจฺฉติ;

ส มจฺจุมุปคณฺหาติ, คพฺภํ อสฺสตรี ยถาฯ

"ผู้ใดย่อมปรารถนาสมานไมตรี,

กะศัตรูที่เคยประทุษร้ายกัน อีกครั้ง;

เขาผู้นั้น นับว่าย่อมเสี่ยงต่อความตาย,

เปรียบเหมือนแม่ม้าอัสดรตั้งครรภ์ ฉะนั้น.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๔๑)

ศัพท์น่ารู้ :

สกึ: (ครั้งหนึ่ง) นิบาตบท (สงฺขฺยาวิภาค-จำแนกสังขยา)

ทุฏฺฐญฺจ: ตัดบทเป็น ทุฏฺฐํ+จ (ก็, แท้จริง) 

โย: (..ใย) ย+สิ สัพพนาม 

มิตฺตํ: (ซึ่งมิตร, เพื่อน) มิตฺต+อํ

 

ปุน: (อีกครั้ง) นิบาตบท 

สนฺธาตุมิจฺฉติ: ตัดบทเป็น สนฺธาตุํ+อิจฺฉติ (ย่อมปรารถนาเพื่อทรงไว้), สนฺธาตุํ (เพื่ออันทรงไว้, ผูกสัมพันธ์, เชื่อม, ต่อ) สํ+ธา+ตุํ; อิจฺฉติ (ปรารถนา, ต้องการ) อิสุ+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก แปลงที่สุดธาตุ เป็น จฺฉ ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา. (รู ๔๗๖)

ส: = โส (..นั้น) ต+สิ สัพพนาม แปลง ต เป็น ส ด้วยสูตรว่า เอตเตสํ โต. (รู ๒๑๑), แปลง สิ เป็น โอ ด้วยสูตรว่า โส. (รู ๖๖), ลบสระ โอ แล้วลง อ อาคม ด้วยสูตรว่า โลปญฺจ ตตฺรากาโร. (รู ๓๙)

มจฺจุมุปคณฺหาติ: ตัดบทเป็น มจฺจุํ+อุปคณฺหาติ (ย่อมเข้าไปถือเอาซึ่งความตาย, ย่อมยึดเอาความตาย) 

มจฺจุํ (ความตาย, มัจจุ, มุจจุราช) มจฺจุ+อํ, อปุ+คห+ณฺหา+ติ คหาทิคณะ กัตตุวาจก เพราะ ณฺหา ปัจจัย ให้ลบ ห อักษร ด้วยสูตรว่า หโลโป ณฺหามฺหิ. (รู ๕๑๘) 

คพฺภํ: (ซึ่งครรภ์, การตั้งท้อง) คพฺภ+อํ 

อสฺสตรี: (แม่ม้าอัสดร) อสฺสตรี+สิ 

ยถา: (ฉันใด, เหมือน) เป็นนิบาตบอกอุปมา

..

อสฺสตรี แปลว่า แม่ม้าอัศดร เป็นม้าที่แปลก หากตั้งท้องเมื่อไหร่ละก็ ตอนคลอดจะต้องสิ้นชีวิต เพราะถูกลูกในท้องถีบท้องแตกตายในที่สุด.

เพราะฉะนั้น จึงนำเอาพระสูตรที่เกี่ยวกับแม่ม้าอัสดรตั้งครรภ์มาประกอบเพื่อศีกษาดังต่อไปนี้

พระสูตรนี้ว่าด้วยสิ่งที่ฆ่าผู้ให้กำเนิด มี ๔ อย่าง คือ ผลกล้าย, ขุ่ยไผ่, ดอกอ้อ และ ลูกม้าอัศดร สมดังที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้ใน พระไตรปิกเล่ม ๒๑ ข้อ ๖๘ อังคุตตรนิกาย จตุกกนิบาต เทวทัตตสูตร (องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๖๘) ว่า 

      

สมัยหนึ่ง เมื่อพระเทวทัตต์หลีกไปแล้วไม่นาน พระผู้มีพระภาค

 ประทับอยู่ ณ ภูเขาคิชฌกูฏ ใกล้พระนครราชคฤห์ ณ ที่นั้นแล พระผู้มีพระภาค

 ทรงปรารภพระเทวทัตต์ ตรัสกะภิกษุทั้งหลายว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย ลาภ สักการะ

 และการสรรเสริญเกิดขึ้นแก่พระเทวทัตต์เพื่อฆ่าคน เพื่อความพินาศ ดูกรภิกษุ

 ทั้งหลาย ต้นกล้วยย่อมเผล็ดผลเพื่อฆ่าตน เมื่อความพินาศ แม้ฉันใด ลาภ

 สักการะ และการสรรเสริญเกิดขึ้นแก่พระเทวทัตต์เพื่อฆ่าตน เพื่อความพินาศ

 ก็ฉันนั้นเหมือนกัน ดูกรภิกษุทั้งหลาย ไม้ไผ่ย่อมตกขุยเพื่อฆ่าตน เพื่อความพินาศ

 แม้ฉันใด ลาภ สักการะ และการสรรเสริญเกิดขึ้นแก่พระเทวทัตต์เพื่อฆ่าคน

 เพื่อความพินาศ ฉันนั้นเหมือนกัน ดูกรภิกษุทั้งหลาย ไม้อ้อย่อมผลิดอกเพื่อฆ่า

 ตน เพื่อความพินาศ แม้ฉันใด ลาภ สักการะ และการสรรเสริญเกิดขึ้นแก่

 พระเทวทัตต์เพื่อฆ่าตน เพื่อความพินาศ ฉันนั้นเหมือนกันแล ดูกรภิกษุทั้งหลาย

 แม่ม้าอัศดรย่อมตั้งครรภ์เพื่อฆ่าตน เพื่อความพินาศ แม้ฉันใด ลาภ สักการะ

 และการสรรเสริญเกิดขึ้นแก่พระเทวทัตต์เพื่อฆ่าตน เพื่อความพินาศ ก็ฉันนั้น เหมือนกันแล ฯ

"ผลกล้วยย่อมฆ่าต้นกล้วย 

ขุยไผ่ย่อมฆ่าต้นไผ่ 

ดอกอ้อย่อมฆ่าต้นอ้อ 

ลูกม้าอัศดรย่อมฆ่าแม่ม้าอัศดร ฉันใด

สักการะย่อมฆ่าบุรุษชั่ว ฉันนั้น ฯ"

(บาฬีว่า)

ผลํ เว กทลึ หนฺติ,

ผลํ เวฬผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ,

คพฺโภ อสฺสตรึ ยถาฯ

..