๔๑.ควรคบสัตบุรุษโดยแท้

๒. สุชนกัณฑ์ -หมวดคนดี

๔๑. ควรคบสัตบุรุษโดยแท้

สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ,

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

“พึงคบหาสัปบุรุษนั่นเทียว, 

พึงสร้างสัมพันธ์ไมตรีกับสัตบุรุษ,

เพราะเมื่อรู้ธรรมของสัตบุรุษแล้ว, 

มีแต่จะดีขึ้น ไม่เลวลงเลย.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๔๑, กวิทัปปณนีติ ๑๗๗, นรทักขทีปนี ๑๑๙ สํ. ส. ๑๕/๗๙ ขุ. ชา. ๒๘/๓๒๘, ๓๖๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

สพฺภิเรว ตัทบทเป็น สพฺภิ+เอว+ร อักษรอาคม (ด้วยสัตบุรุษ ท. นั่นเทียว), 

สพฺภิ (สัตบุรุษ, คนประเสริฐ, คนดี) = สนฺต+หิ แปลง หิ เป็น ภิ ด้วยสูตรว่า “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา. (รู. ๘๑) = สนฺต+ภิ, แปลง สนฺต เป็น ส และลง ภฺ อาคม ด้วยสูตรว่า “สนฺตสทฺทสฺส โส เภโพ จนฺเต. (รู. ๑๑๒) = ส+พฺ+ภิ รวมเป็น สพฺภิ. 

เอว (นันเทียว, เท่านั้น) เป็นนิบาต

สมาเสถ (พึงคบหา, สมาคม) สํ+√อาส+อ+เอถ ภูวาทิ. กัตตุ.

กุพฺเพถ (พึงกระทำ) √กร+โอ+เอถ ตนาทิ. กัตตุ.

สนฺถวํ (ซีงความใกล้ชิด, สันถวะ) สนฺถว+อํ

สตํ (ของสัตบุรุษ ท.) สนฺต+นํ ให้ทำ นฺต เป็น นฺตุ ด้วยสูตรว่า เสเสสุ นฺตุว. (๑๐๘) = สนฺตุ+นํ, แปลง นฺตุ กับ นํ เป็น ตํ ด้วยสูตรว่า นมฺหิ ตํ วา. (รู ๑๐๔) = ส+ตํ รวมเป็น สตํ แปลว่า แก่....จตุตถี., หรือ ของ....ฉัฏฐี. ก็ได้.

สทฺธมฺมมญฺญาย ตัดบทเป็น สทฺธมฺมํ+อญฺญาย (รู้แล้วซึ่งธรรมอันประเสริฐ, เพราะรู้ซึ่งธรรมอันประเสริฐ, ซึงพระสัทธรรม) สนฺต+ธมฺม > สทฺธมฺม+อํ, อา+√ญา+ตฺวา > อญฺญาย (รู้แล้ว).

เสยฺโย: (เจริญกว่า, น่าสรรเสริญกว่า) เสยฺย+สิ  เสยฺย มาจาก ปสตฺถ+อิย หรือ วุฑฺฒ+อิย ปัจจัยในวิเสสตัทธิต วิ. สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถ (วุฑฺโฒ)ติ เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐ.  วิเสสตัทธิต. (รู ๓๙๒) ให้แปลง เสฏฺฐ เป็น ช ด้วยสูตรว่า ปสตฺถสฺส โส จ. (รู ๓๙๒) ให้แปลง วุฑฺฒ เป็น ช ด้วยสูตรว่า วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสุ. (รู ๓๙๑) เพราะเหตุนั้นจึงแปลว่า เจริญกว่า, หรือ น่าสรรเสริญกว่า ก็ได้.

โหติ: (ย่อมเป็น) √หู+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ.

น: (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

ปาปิโย: (ลามกกว่า, บาปกว่า, เลวกว่า, เลวลง) ปาป+อิย ปัจจัยในวิเสสตัทธิต > ปาปิย+สิ ตั้งวิเคราะห์ศัพท์คล้ายกันกับ เสยฺโย.

..