๕๘.คับที่อยู่ได้คับใจอยู่ยาก

๕๘. คับที่อยู่ได้คับใจอยู่ยาก

ทุกฺโข นิวาโส สมฺพาเธ, ฐาเน อสุจิสงฺกเต;

ตโต อริมฺหิ อปฺปิเย, ตโตปิ อกตญฺญุนาฯ

“การอยู่ในที่คับแคบ สกปรกรกรุงรัง ก็เป็นทุกข์,

อยู่ใกล้ศัตรู ไม่ชอบหน้ากัน เป็นทุกข์กว่านั้น,

ส่วนการอยู่กับคนอกตัญญู เป็นทุกข์กว่านั้นอีก.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๕๘, มหารหนีติ ๗๔, กวิทัปปณีติ ๑๙๑)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ทุกฺโข (เป็นทุกข์, ความทุกข์, เป็นเหตุนำทุกมาให้) ทุกฺข+สิ 

นิวาโส (การอยู่, ที่อยู่) นิวาส+สิ 

สมฺพาเธ (ที่คับแคบ, ยัดเยียดกัน) สมฺพาธ+สฺมึ 

ฐาเน (สถานที่, ที่) ฐาน+สฺมึ 

อสุจิสงฺกเต (ที่ระคนด้วยของไม่สะอาด, ที่ไม่สะอาดรกรุงรัง) อสุจิ+สงฺกต > อสุจิสงฺกต+สฺมึ

ตโต (แต่นั้น, กว่านั้น) ต+โต สัพพนาม

อริมฺหิ (ในที่มีศัตรู, คู่อริ) อริ+สฺมึ 

อปฺปิเย (ที่ไม่เป็นที่รัก, ไม่ชอบพอกัน) น+ปิย > อปฺปิย+สฺมึ 

ตโตปิ (แม้กว่านั้น) ตโต+อปิ 

อกตญฺญุนา (กับคนอกตัญญู) น+กตญฺญู > อกตญฺญู+นา

นิวาโส (การอยู่, สถานที่อยู่) นิ+วส-นิวาเส+ณ 

(อ่านว่า) นิ อุปสัคเป็นบทหน้า + วส ธาตุในความอยู่ + ณ ปัจจัย กิตปัจจัย

วิ. นิวาสนํ, นิวสติ วา เอตฺถาติ นิวาโส (การอยู่ ชือว่า นิวาส, หรือ บุคคล ย่อมอยู่ สถานใด เหตุนั้น สถานที่นั้น ชื่อว่า นิวาส) เป็นภาวรูป ภาวสาธนะ หรือ กัตตุรูป อธิกรณสาธนะ ก็ได้.

วิธีทำตัวโดยย่อ

นิวาโส ศัพท์เดิมมาจาก นิ+วส+ณ

ลง ณ ปัจจัย ด้วยสูตร – ภาเว จ. (รู ๕๘๐) = นิ+วส+ณ

ตั้ง ณ ปัจจัยเป็นดุจการิตปัจจัย ด้วยสูตร – การิตํ วิย ณานุพนฺโธ. (๕๕๓) = นิ+วส+ณ

ให้ลบ ณ ปัจจัยด้วยสูตร – การิตานํ โณ โลปํ. (รู ๕๒๖) = นิ+วส

ในเพราะ ณ ปัจจัยให้วุทธิสระต้นธาตุที่ไม่เป็นสังโยค ด้วยสูตร – อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต. (รู ๕๒๗) = นิวาส. นำไปแจกวิภัตตินามทั้ง ๗​ หมวดต่อไป.

กิริยาศัพท์และนามศัพท์ที่สำเร็จมาจาก วส ธาตุ เช่น

วสติ, วสิยติ, วจฺฉติ, วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ เป็นต้น (จากสัททนีติ ธาตุมาลา

..