๗๙. คนอื่นที่เหมือนญาติ

 ๔. มิตฺตกณฺโฑ-หมวดมิตร

๗๙. คนอื่นที่เหมือนญาติ

หิตกาโร ปโร พนฺธุ, พนฺธูปิ อหิโต ปโร;

อหิโต เทหโช พฺยาธิ, หิตํ อรญฺญโมสธํฯ

“คนอื่น หากทำประโยชน์ให้ ก็เป็นเหมือนญาติ,

แม้เป็นญาติ ไม่ทำประโยชน์ต่อกัน ก็เป็นดุจคนอื่น,

พยาธิเกิดจากร่างกาย หามีประโยชน์ไม่,

ส่วนยาเกิดในป่า กลับมีประโยชน์รักษาโรคได้.“

(โลกนีติ หมวดมิตร คาถาที่ ๗๙, ธัมมนีติ ๑๑๐, กวิทัปปณนีติ ๒๓๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

คาถานี้แบ่งเป็น ๔ ประโยค คือ

๑. หิตกาโร ปโร พนฺธุ. 

แปล: ปโร อ. คนอื่น หิตกาโร ผู้ทำประโยชน์เกื้อกูล พนฺธุ ชื่อว่า เป็นญาติ (โหติ) ย่อมเป็น.)

๒. พนฺธูปิ อหิโต ปโร. 

แปล: พนฺธูปิ  แม้ อ. ญาติ อหิโต (= อหิตกาโร) ผู้ไม่ทำประโยชน์เกื้อกูล ปโร ชื่อว่า เป็นคนอิ่น (โหติ) ย่อมเป็น.

๓. อหิโต เทหโช พฺยาธิ.

แปล: พฺยาธิ  อ. ความเจ็บป่วย เทหโช เกิดในร่างกาย อหิโต เป็นสิ่งไม่ประโยชน์เกื้อกูล (โหติ) ย่อมเป็น.

๔. หิตํ อรญฺญโมสธํ.

แปล: อรญฺญโมสธํ อ. โอสถอันเกิดในป่า หิตํ (= หิตการํ) เป็นสิ่งมีประโยชน์เกื้อกูล (โหติ) ย่อมเป็น.

สรุปว่า : „คนอื่นถ้าทำประโยชน์ ก็เป็นเหมือนญาติ   เปรียบเหมือน ยาที่เกิดจากป่า ใช้รักษาโรคได้. ญาติแท้ ๆ ถ้าไม่ทำประโยชน์ต่อกัน ก็เป็นเหมือนคนอื่น เปรียบเหมือนความเจ็บไข้ ที่เกิดในร่างกาย หาประโยชน์ไม่ได้เลย.“

หิตกาโร (ผู้ทำประโยชน์เกื้อกูล) หิต+การ > หิตกร+สิ,  วิ. หิตํ กโรตีติ หิตกาโร (ผู้ทำประโยชน์เกื้อกูล ชื่อว่า หิตการะ) มาจาก หิต+√กร+ณ (หิตสัททูปปท+กร ธาตุ+อ ปัจจัย) เป็นกัตตุรูป กัตตุสาธนะ หรือเป็นทุติยาตัปปุริสสมาส ก็ได้, ลง อ ปัจจัยด้วยสูตรว่า สพฺพโตณฺวุตฺวาวี วา (รู ๕๖๘), กวิทัปปณนีติ เป็น หิตกฺกโร. ธัมมนีติ เป็น หิตกโร. สองศัพท์หลังนี้ ให้ลง อ ปัจจัย จึงไม่ต้องทำทีฆะ.

ปโร (ผู้อื่น, คนอื่น) ปร+สิ สัพพนาม 

พนฺธุ (พวกพ้อง, เผ่าพันธุ์, ญาติ) พนฺธุ+สิ วิ. อตฺตนิ ปรํ พนฺธตีติ พนฺธุ.

(ชนใดย่อมผูกพันธ์ซึ่งคนอื่นไว้ในตน เหตุนั้น ชนนั้น ชื่อว่า พนฺธุ ) มาจาก พนฺธ-พนฺธเน ธาตุในความผูก + ณุ ปัจจัย อุณาทิปัจจยันตนัย, ลง ณุ ปัจจัยด้วยสูตรว่า “กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย.“ (รู ๖๕๑) 

พนฺธูปิ (แม้ญาติ, พวกพ้อง, พี่น้อง, ญาติ) พนฺธุ+อปิ 

อหิโต (ผู้ไม่เกื้อกูล, ไม่มีประโยชน์) น+หิต > อหิต+สิ 

เทหโช (เกิดจากร่างกาย) ทห+ช > เทหช+สิ วิ. เทหา ชายตีติ เทหโช (ชื่อว่า เทหชะ เพราะอรรถว่า เกิดจากกาย)

พฺยาธิ (ความเจ็บป่วย, พยาธิ) พฺยาธิ+สิ

หิตํ (เป็นสิ่งเกื้อกูล) หิต+สิ

อรญฺญโมสธํ (ยาที่เกิดจากป่า, โอสถในป่า) อรญฺญ+โอสธ > อรญฺญโมสธ+สิ, ถ้าเป็นสมาสให้ลง ม อาคม, ถ้าเป็นสนธิให้แปลงนิคคหิตเป็น ม.

..