๓๒๒. ผู้ไหว้สิบทิศ

๓๒๒. ผู้ไหว้สิบทิศ

กุมฺภิญฺหิปญฺชลึ กฺริยา, จาตญฺจาปิ ปทกฺขิณํ;

กิเมว สพฺพกามานํ, ทาตารํ ธีรมุตฺตมํ.

ราชเสวกเมื่อหวังความเจริญแก่ตน พึงกระทำ

อัญชลีในหม้อน้ำทำประทักษิณนกนางแอ่นลม 

อย่างไรเขาจักไม่พึงนอบน้อมพระราชาผู้เป็นปราชญ์สูงสุด 

ผู้ทรงพระราชทานสมบัติอันน่าใคร่ทุกอย่างเล่า 

(ธรรมนีติ ราชเสวกกถา ๓๒๒, ขุ. ชา ๒๘/๙๗๒ วิธุรชาดก)

--

ศัพท์น่ารู้ :

กุมฺภิญฺหิปญฺชลึ = กุมฺภิํ+หิ+อปิ+อญฺชลึ หม้อน้ำ+ที่แท้+แม้+อัญชลี, นบไหว้  (ฉบับฉัฏฐสังคายนา เป็น กุมฺภมฺปญฺชลึ = กุมฺภํ+อปิ กุมฺภมฺปิ+อญฺชลึ, ส่วนฉบับสยามรัฐ เป็น กุมฺภิญฺหิ ปญฺชลึ)

กฺริยา (ควรกระทำ,​ น่ากระทำ)  ฉบับฉัฏฐสังคายนา เป็น กริยา ส่วนสยามรัฐ เป็น กยิรา.

จาตญฺจาปิ = จาตํ+จ+อปิ แปลว่า แม้ซึงนกนางแอ่นด้วย, ฉบับฉัฏฐสังคายนา เป็น จาฏญฺจาปิ, ฉบับสยามรัฐ เป็น จาตํ จาปิ. ในพจนานุกรมบาลี-ไทย มีศัพท์ จาตก ป. แปลว่า นกกระเต็น, ไก่ป่า, นกเงือก.

ปทกฺขิณํ (การทำประทักษิณ,​ การเวียนขวา, ทำความเคารพ) ปทกฺขิณ+อํ

กิเมว (ทำไม่เล่า? อย่างไรเล่า?) กึ+เอว

สพฺพกามานํ (ซึ่งความใคร่ทั้งปวง ท.) สพฺพ+กาม > สพฺพกาม+นํ 

ทาตารํ (ผู้ให้, ผู้ประทาน) ทาตุ+อํ  แปลง อุ เป็น อาร ด้วยสูตรว่า อญฺเญสฺวารตฺตํ (รู ๑๕๙),  * เดิมเป็น นทาทํ ได้แก้เป็น ทาตารํ ตามพระบาฬี, ทั้งสองเป็น ทาตารํ ซึ่งถือว่าเป็นศัพท์ที่ถูกต้องและสมควรกว่า)  

ธีรมุตฺตมํ = ธีรํ+อุตฺตมํ (ผู้เป็นนักปราชญ์ผู้สูงสุด, นักปราชญ์ผู้อุดม) 

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

แท้จริง จนชั้นหม้อก็จะต้องทำอัญชลี แลแม้ตุ่ม

ก็ต้องทำประทักษิณ ไฉนหนอจึ่งไม่ถวายบังคม

ท้าวเธอ ผู้ประทานกามสมบัติทุกอย่าง แลเป็น

ปราชญ์สูงสูดซึ่งเป็นผู้ที่ -

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

.ผู้หวังความเจริญแก่ตน พึงทำอัญชลีในหม้อน้ำ

แม้กาก็ยังทำปทักษิณได้ 

ไฉนพระเจ้าอยู่หัวผู้ทรงเป็นบัณฑิตสูงสุด

พระราชทานสมบัติที่พึงพอใจให้ทุกอย่าง

เราจักไม่บูชาสักการะพระองค์เล่า.

--