๓๔๓. ไม้มีผลคนมีธรรม

๓๔๓. ไม้มีผลคนมีธรรม

นมนฺติ ผลิโน รุกฺขา, นมเตว พุธา ชนา;

สุกฺขกฎฺฐญฺจ มุฬฺโห จ, เนว นมนฺติ ภิชฺชเต.

เหล่าชนผู้ฉลาดย่อมถ่อมตน

เหมือนหมู่ไม้มีผลย่อมน้อมกิ่ง

แต่ต้นไม้แห้งและคนโง่เขลา

ย่อมไม่น้อมลง ย่อมแตกหักอย่างเดียว.

(ธรรมนีติ ปกิณณกกถา ๓๔๓, มหารหนีติ ๒๔๑)

--

ศัพท์น่ารู้ : 

นมนฺติ (น้อม, นอบน้อม, อ่อนโอน) √นม+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

ผลิโน (ที่มีผล) ผล+อี ปัจจัยในตทัสสัตถิตัทธิต > ผลี+โย วิ. ผลํ อสฺส อตฺถีติ ผลี / ผลานิ เตสํ สนฺตีติ ผลิโน. (ผลทั้งหลายของต้นไม้นั้น มีอยู่ เหตุนั้น ต้นไม้นั้น ชื่อว่า ผลี ต้นไม้มีผล).

รุกฺขา (ต้นไม้ ท.) รุกฺข+โย

นมเตว นมเต+เอว, นมเต+อิว (ย่อมนอบน้อมนั่นเทียว, ย่อมน้อมเหมือนกัน) ภูวาทิ. กัตตุ. ศัพท์นี้ควรเป็น นมนฺติ เพราะประธานเป็นพหูพจน์

พุธา (ผู้รู้, คนฉลาด) พุธ+โย

ชนา (ชน ท.) ชน+โย

สุกฺขกฎฺฐญฺจ = สุกฺขกฏฺฐํ+จ (ไม้แห้ง+ด้วย) สุกฺข (แห้ง) +กฏฺฐ (ไม้) > สุขกฏฺฐ+สิ = สุกฺขกฏฺฐํ

มุฬฺโห (คนโง่, คนหลง, คนพาล) มูฬฺห+สิ

จ (ด้วย, และ) นิบาต

เนว = น+เอว (หามิได้นั่นเทียว)

ภิชฺชเต (แตก, หัก) √ภิทิ+ย+เต ทิวาทิ. กัตตุ.

ส่วนในมหารหนีติ คาถา ๒๔๑ มีข้อความคล้ายกันดังนี้ 

นมนฺติ ผลิโน รุกฺขา, นมนฺติ วิพุธา ชนา;

สุกฺขกฎฺฐญฺจ มุฬฺโห จ, ภิชฺชเตว น นมนฺติฯ

ต้นที่มีลูกดก ย่อมน้อมกิ่งสาขา

คนดีมีปัญญา ย่อมอ่อนน้อมถ่อมตน

คนโงเขลาย่อมอ่อนโยนหามิได้

ดุจต้นไม้แห้งย่อมหักล้มไปอย่างเดียว.

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ต้นไม้มีผลกิ่งย่อมน้อม ฉันเดียวกับคนฉลาดย่อม

น้อมตัว ฝ่ายคนโง่เปรียบเสมือนไม้แห้ง น้อมไม่ลง

ย่อมจะหักไปโดยแท้.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ต้นไม้เมื่อมีผลกิ่งย่อมน้อมลง

ฉันเดียวกับคนฉลาดย่อมอ่อนโยน

ฝ่ายคนโง่เปรียบเหมือนไม้แห้ง

ก้มไม่ลง ย่อมจะหักไปโดยง่าย.

--