ฝึกแปลธรรมบท ชุดที่ ๒ (อัตตวรรควัณณนา)

   

(ท่านสามารถเลือกรายการที่ต้องการฟัง โดยคลิกที่หน้าต่าง MP3 ด้านล่าง)

๑๒. อตฺตวคฺโค

๑. โพธิราชกุมารวตฺถุ

อตฺตานญฺเจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เภสกฬาวเน วิหรนฺโต โพธิราชกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร ปถวีตเล อญฺเญหิ ปาสาเทหิ อสทิสรูปํ อากาเส อุปฺปตมานํ วิย โกกนุทํ นาม ปาสาทํ กาเรตฺวา วฑฺฒกิํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ ตยา อญฺญตฺถาปิ เอวรูโป ปาสาโท กตปุพฺโพ, อุทาหุ ปฐมสิปฺปเมว เต อิท’’นฺติฯ ‘‘ปฐม

สิปฺปเมว, เทวา’’ติ จ วุตฺเต จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อยํ อญฺญสฺสปิ เอวรูปํ ปาสาทํ กริสฺสติ, อยํ ปาสาโท อนจฺฉริโย ภวิสฺสติฯ อิมํ มยา มาเรตุํ วา หตฺถปาเท วาสฺส ฉินฺทิตุํ อกฺขีนิ วา อุปฺปาเฎตุํ วฎฺฎติ, เอวํ อญฺญสฺส ปาสาทํ น กริสฺสตี’’ติฯ โส ตมตฺถํ อตฺตโน ปิยสหายกสฺส สญฺชีวกปุตฺตสฺส นาม มาณวกสฺส กเถสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ เอส วฑฺฒกิํ นาเสสฺสติ, อนคฺโฆ สิปฺปี, โส มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสตุ,
สญฺญมสฺส ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาสาเท เต กมฺมํ นิฎฺฐิตํ, โน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิฎฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชกุมาโร ตํ นาเสตุกาโม อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสี’’ติ อาห ฯ วฑฺฒกีปิ ‘‘ภทฺทกํ เต, สามิ, กตํ มม อาโรเจนฺเตน, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ, สมฺม, อมฺหากํ ปาสาเท กมฺมํ นิฎฺฐิต’’นฺติ ราชกุมาเรน ปุฏฺโฐ ‘‘น ตาว, เทว, นิฎฺฐิตํ, พหุ อวสิฎฺฐ’’นฺติ อาหฯ กิํ กมฺมํ นาม อวสิฎฺฐนฺติ? ปจฺฉา, เทว, อาจิกฺขิสฺสามิ, ทารูนิ ตาว อาหราเปถาติฯ กิํ ทารูนิ นามาติ? นิสฺสารานิ สุกฺขทารูนิ, เทวาติฯ โส อาหราเปตฺวา อทาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘เทว, เต อิโต ปฎฺฐาย มม สนฺติกํ นาคนฺตพฺพํฯ กิํ การณา? สุขุมกมฺมํ กโรนฺตสฺส หิ อญฺเญหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺตสฺส เม กมฺมวิกฺเขโป โหติ, อาหารเวลายํ ปน เม ภริยาว อาหารํ อาหริสฺสตี’’ติฯ ราชกุมาโรปิ ‘‘สาธู’’ติ ปฎิสฺสุณิฯ โสปิ เอกสฺมิํ คพฺเภ นิสีทิตฺวา ตานิ ทารูนิ ตเจฺฉตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทารสฺส อนฺโต นิสีทนโยคฺคํ ครุฬสกุณํ กตฺวา อาหารเวลาย ปน ภริยํ อาห – ‘‘เคเห วิชฺชมานกํ สพฺพํ วิกฺกิณิตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ คณฺหาหี’’ติฯ ราชกุมาโรปิ วฑฺฒกิสฺส อนิกฺขมนตฺถาย เคหํ ปริกฺขิปิตฺวา อารกฺขํ ฐเปสิฯ วฑฺฒกีปิ สกุณสฺส นิฎฺฐิตกาเล ‘‘อชฺช สพฺเพปิ ทารเก คเหตฺวา อาคเจฺฉยฺยาสี’’ติ ภริยํ วตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปุตฺตทารํ สกุณสฺส กุจฺฉิยํ นิสีทาเปตฺวา วาตปาเนน นิกฺขมิตฺวา ปลายิฯ โส เตสํ, ‘‘เทว, วฑฺฒกี ปลายตี’’ติ กนฺทนฺตานํเยว คนฺตฺวา หิมวนฺเต โอตริตฺวา เอกํ นครํ มาเปตฺวา กฎฺฐวาหนราชา นาม ชาโตฯ

ราชกุมาโรปิ ‘‘ปาสาทมหํ กริสฺสามี’’ติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปาสาเท จตุชฺชาติยคนฺเธหิ ปริภณฺฑิกํ กตฺวา ปฐมอุมฺมารโต ปฎฺฐาย เจลปฎิกํ ปตฺถริฯ โส กิร อปุตฺตโก, ตสฺมา ‘‘สจาหํ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลจฺฉามิ, สตฺถา อิมํ อกฺกมิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปตฺถริฯ โส สตฺถริ อาคเต สตฺถารํ ปญฺจปติฎฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ปวิสถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ สตฺถา น ปาวิสิ, โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ยาจิฯ สตฺถา อปวิสิตฺวาว อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิฯ เถโร โอโลกิตสญฺญาเยว วตฺถานํ อนกฺกมนภาวํ ญตฺวา ตํ ‘‘สํหรตุ, ราชกุมาร, ทุสฺสานิ, น ภควา เจลปฎิกํ อกฺกมิสฺสติ, ปจฺฉิมชนตํ ตถาคโต โอโลเกตี’’ติ ทุสฺสานิ สํหราเปสิฯ โส ทุสฺสานิ สํหริตฺวา สตฺถารํ อนฺโตนิเวสนํ ปเวสตฺวา ยาคุขชฺชเกน สมฺมาเนตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, อหํ ตุมฺหากํ อุปการโก ติกฺขตฺตุํ สรณํ คโต, กุจฺฉิคโต จ กิรมฺหิ เอกวารํ สรณํ คโต, ทุติยํ ตรุณทารกกาเล, ตติยํ วิญฺญุภาวํ ปตฺตกาเลฯ ตสฺส เม กสฺมา เจลปฎิกํ น อกฺกมิตฺถา’’ติ? ‘‘กิํ ปน ตฺวํ, กุมาร, จินฺเตตฺวา เจลานิ อตฺถรี’’ติ? ‘‘สเจ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลจฺฉามิ, สตฺถา เม เจลปฎิกํ อกฺกมิสฺสตี’’ติ อิทํ จินฺเตตฺวา, ภนฺเตติฯ เตเนวาหํ ตํ น อกฺกมินฺติฯ ‘‘กิํ ปนาหํ, ภนฺเต, ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา เนว ลจฺฉามี’’ติ? ‘‘อาม, กุมารา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘ปุริมกอตฺตภาเว ชายาย สทฺธิํ ปมาทํ อาปนฺนตฺตา’’ติฯ ‘‘กสฺมิํ กาเล, ภนฺเต’’ติ? อถสฺส สตฺถา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ –

อตีเต กิร อเนกสตา มนุสฺสา มหติยา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิํสุฯ นาวา สมุทฺทมชฺเฌ ภิชฺชิฯ ทฺเว ชยมฺปติกา เอกํ ผลกํ คเหตฺวา อนฺตรทีปกํ ปวิสิํสุ, เสสา สพฺเพ ตตฺเถว มริํสุฯ ตสฺมิํ โข ปน ทีปเก มหาสกุณสงฺโฆ วสติฯ เต อญฺญํ ขาทิตพฺพกํ อทิสฺวา ฉาตชฺฌตฺตา สกุณอณฺฑานิ องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิํสุ, เตสุ อปฺปโหนฺเตสุ สกุณจฺฉาเป คเหตฺวา ขาทิํสุฯ เอวํ ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ ปจฺฉิมวเยปิ ขาทิํสุเยวฯ เอกสฺมิมฺปิ วเย อปฺปมาทํ นาปชฺชิํสุ, เอโกปิ จ เนสํ อปฺปมาทํ นาปชฺชิฯ

สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สเจ หิ ตฺวํ, กุมาร, ตทา เอกสฺมิมฺปิ วเย ภริยาย สทฺธิํ อปฺปมาทํ อาปชฺชิสฺส, เอกสฺมิมฺปิ วเย ปุตฺโต วา ธีตา วา อุปฺปชฺเชยฺยฯ สเจ ปน โว เอโกปิ อปฺปมตฺโต อภวิสฺส, ตํ ปฎิจฺจ ปุตฺโต วา ธีตา วา อุปฺปชฺชิสฺสฯ กุมาร, อตฺตานญฺหิ ปิยํ มญฺญมาเนน ตีสุปิ วเยสุ อปฺปมตฺเตน อตฺตา รกฺขิตพฺโพ, เอวํ อสกฺโกนฺเตน เอกวเยปิ รกฺขิตพฺโพเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๕๗.

‘‘อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺญา, รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ;

ติณฺณํ อญฺญตรํ ยามํ, ปฎิชคฺเคยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ ยามนฺติ สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย เทสนากุสลตาย จ อิธ ติณฺณํ วยานํ อญฺญตรํ วยํ ยามนฺติ กตฺวา เทเสสิ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สเจ อตฺตานํ ปิยํ ชาเนยฺย, รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตนฺ ติ ยถา โส สุรกฺขิโต โหติ, เอวํ นํ รกฺเขยฺยฯ ตตฺถ สเจ คีหี สมาโน ‘‘อตฺตานํ รกฺขิสฺสามี’’ติ อุปริปาสาทตเล สุสํวุตํ คพฺภํ ปวิสิตฺวา สมฺปนฺนารกฺโข หุตฺวา วสนฺโตปิ, ปพฺพชิโต หุตฺวา สุสํวุเต ปิหิตทฺวารวาตปาเน เลเณ วิหรนฺโตปิ อตฺตานํ น รกฺขติเยวฯ คิหี ปน สมาโน ยถาพลํ ทานสีลาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต, ปพฺพชิโต วา ปน วตฺตปฎิวตฺตปริยตฺติมนสิกาเรสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ นามฯ เอวํ ตีสุ วเยสุ อสกฺโกนฺโต อญฺญตรสฺมิมฺปิ วเย ปณฺฑิตปุริโส อตฺตานํ ปฎิชคฺคติเยวฯ สเจ หิ คิหิภูโต ปฐมวเย ขิฑฺฑาปสุตตาย กุสลํ กาตุํ น สกฺโกติ, มชฺฌิมวเย อปฺปมตฺเตน หุตฺวา กุสลํ กาตพฺพํฯ สเจ มชฺฌิมวเย ปุตฺตทารํ โปเสนฺโต กุสลํ กาตุํ น สกฺโกติ, ปจฺฉิมวเย กาตพฺพเมวฯ เอวมฺปิ กโรนฺเตน อตฺตา ปฎิชคฺคิโตว โหติฯ เอวํ อกโรนฺตสฺส ปน อตฺตา ปิโย นาม น โหติ, อปายปรายณเมว นํ กโรติฯ สเจ ปน ปพฺพชิโต ปฐมวเย สชฺฌายํ กโรนฺโต ธาเรนฺโต วาเจนฺโต วตฺตปฎิวตฺตํ กโรนฺโต ปมาทํ อาปชฺชติ, มชฺฌิมวเย อปฺปมตฺเตน สมณธมฺโม กาตพฺโพฯ สเจ ปฐมวเย อุคฺคหิตปริยตฺติยา อฎฺฐกถํ วินิจฺฉยํ การณาการณญฺจ ปุจฺฉนฺโต มชฺฌิมวเย ปมาทํ อาปชฺชติ, ปจฺฉิมวเย อปฺปมตฺเตน สมณธมฺโม กาตพฺโพเยวฯ เอวมฺปิ กโรนฺเตน อตฺตา ปฎิชคฺคิโตว โหติฯ เอวํ อกโรนฺตสฺส ปน อตฺตา ปิโย นาม น โหติ, ปจฺฉานุตาเปเนว นํ ตาเปตีติฯ

เทสนาวสาเน โพธิราชกุมาโร โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

โพธิราชกุมารวตฺถุ ปฐมํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๒. อุปนนฺทสกฺยปุตฺตตฺเถรวตฺถุ

อตฺตานเมว ปฐมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปนนฺทํ สกฺยปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เถโร ธมฺมกถํ กเถตุํ เฉโกฯ ตสฺส อปฺปิจฺฉตาทิปฎิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา พหู ภิกฺขุ ตํ ติจีวเรหิ ปูเชตฺวา ธุตงฺคานิ สมาทิยิํสุฯ เตหิ วิสฺสฎฺฐปริกฺขาเร โสเยว คณฺหิฯ โส เอกสฺมิํ อนฺโตวสฺเส อุปกฏฺเฐ ชนปทํ อคมาสิฯ อถ นํ เอกสฺมิํ วิหาเร ทหรสามเณรา ธมฺมกถิกเปเมน, ‘‘ภนฺเต, อิธ วสฺสํ อุเปถา’’ติ วทิํสุฯ ‘‘อิธ กิตฺตกํ วสฺสาวาสิกํ ลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘เอเกโก สาฎโก’’ติ วุตฺเต ตตฺถ อุปาหนา ฐเปตฺวา อญฺญํ วิหารํ อคมาสิ ฯ ทุติยํ วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิธ กิํ ลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทฺเว สาฎกา’’ติ วุตฺเต กตฺตรยฎฺฐิํ ฐเปสิฯ ตติยํ วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิธ กิํ ลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตโย สาฎกา’’ติ วุตฺเต ตตฺถ อุทกตุมฺพํ ฐเปสิฯ จตุตฺถํ วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิธ กิํ ลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาโร สาฎกา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ อิธ วสิสฺสามี’’ติ ตตฺถ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา คหฎฺฐานญฺเจว ภิกฺขูนญฺจ ธมฺมกถํ กเถสิฯ เต นํ พหูหิ วตฺเถหิ เจว จีวเรหิ จ ปูเชสุํฯ โส วุฎฺฐวสฺโส อิตเรสุปิ วิหาเรสุ สาสนํ เปเสตฺวา ‘‘มยา ปริกฺขารสฺส ฐปิตตฺตา วสฺสาวาสิกํ ลทฺธพฺพํ, ตํ เม ปหิณนฺตู’’ติ สพฺพํ อาหราเปตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา ปายาสิฯ

อเถกสฺมิํ วิหาเร ทฺเว ทหรภิกฺขู ทฺเว สาฎเก เอกญฺจ กมฺพลํ ลภิตฺวา ‘‘ตุยฺหํ สาฎกา โหนฺตุ, มยฺหํ กมฺพโล’’ติ ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา มคฺคสมีเป นิสีทิตฺวา วิวทนฺติฯ เต ตํ เถรํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห โน ภาเชตฺวา เทถา’’ติ วทิํสุฯ ตุมฺเหเยว ภาเชถาติฯ น สกฺโกม, ภนฺเต, ตุมฺเหเยว โน ภาเชตฺวา เทถาติฯ เตน หิ มม วจเน ฐสฺสถาติฯ อาม, ฐสฺสามาติฯ ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ เตสํ ทฺเว สาฎเก ทตฺวา ‘‘อยํ ธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อมฺหากํ ปารุปนารโห’’ติ มหคฺฆํ กมฺพลํ อาทาย ปกฺกามิฯ ทหรภิกฺขู วิปฺปฎิสาริโน หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตุมฺหากํ สนฺตกํ คเหตฺวา ตุมฺเห วิปฺปฎิสาริโน กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ –

อตีตสฺมิํ อนุตีรจารี จ คมฺภีรจารี จาติ ทฺเว อุทฺทา มหนฺตํ โรหิตมจฺฉํ ลภิตฺวา ‘‘มยฺหํ สีสํ โหตุ, ตว นงฺคุฎฺฐ’’นฺติ วิวาทาปนฺนา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา เอกํ สิงฺคาลํ ทิสฺวา อาหํสุ – ‘‘มาตุล, อิมํ โน ภาเชตฺวา เทหี’’ติฯ อหํ รญฺญา วินิจฺฉยฎฺฐาเน ฐปิโต, ตตฺถ จิรํ นิสีทิตฺวา ชงฺฆวิหารตฺถาย อาคโตมฺหิ, อิทานิ เม โอกาโส นตฺถีติฯ มาตุล, มา เอวํ กโรถ, ภาเชตฺวา เอว โน เทถาติฯ มม วจเน ฐสฺสถาติฯ ฐสฺสาม, มาตุลาติฯ ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ โส สีสํ ฉินฺทิตฺวา เอกมนฺเต อกาสิ, นงฺคุฎฺฐํ เอกมนฺเตฯ กตฺวา จ ปน, ‘‘ตาตา, เยน โว อนุตีเร จริตํ, โส นงฺคุฎฺฐํ คณฺหาตุฯ เยน คมฺภีเร จริตํ, ตสฺส สีสํ โหตุฯ อยํ ปน มชฺฌิโม ขณฺโฑ มม วินิจฺฉยธมฺเม ฐิตสฺส ภวิสฺสตี’’ติ เต สญฺญาเปนฺโต –

‘‘อนุตีรจาริ นงฺคุฎฺฐํ, สีสํ คมฺภีรจาริโน;

อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ, ธมฺมฎฺฐสฺส ภวิสฺสตี’’ติฯ (ชา. ๑.๗.๓๓) –

อิมํ คาถํ วตฺวา มชฺฌิมขณฺฑํ อาทาย ปกฺกามิฯ เตปิ วิปฺปฎิสาริโน ตํ โอโลเกตฺวา อฎฺฐํสุฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอวเมส อตีเตปิ ตุมฺเห วิปฺปฎิสาริโน อกาสิเยวา’’ติ เต ภิกฺขู สญฺญาเปตฺวา อุปนนฺทํ ครหนฺโต, ‘‘ภิกฺขเว , ปรํ โอวทนฺเตน นาม ปฐมเมว อตฺตา ปติรูเป ปติฎฺฐาเปตพฺโพ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๕๘.

‘‘อตฺตานเมว ปฐมํ, ปติรูเป นิเวสเย;

อถญฺญมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ ปติรูเป นิเวสเยติ อนุจฺฉวิเก คุเณ ปติฎฺฐาเปยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย อปฺปิจฺฉตาทิคุเณหิ วา อริยวํสปฎิปทาทีหิ วา ปรํ อนุสาสิตุกาโม, โส อตฺตานเมว ปฐมํ ตสฺมิํ คุเณ ปติฎฺฐาเปยฺยฯ เอวํ ปติฎฺฐาเปตฺวา อถญฺญํ เตหิ คุเณหิ อนุสาเสยฺยฯ อตฺตานญฺหิ ตตฺถ อนิเวเสตฺวา เกวลํ ปรเมว อนุสาสมาโน ปรโต นินฺทํ ลภิตฺวา กิลิสฺสติ นาม, ตตฺถ อตฺตานํ นิเวเสตฺวา อนุสาสมาโน ปรโต ปสํสํ ลภติ, ตสฺมา น กิลิสฺสติ นามฯ เอวํ กโรนฺโต ปณฺฑิโต น กิลิสฺเสยฺยาติฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิํสุ, มหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

อุปนนฺทสกฺยปุตฺตตฺเถรวตฺถุ ทุติยํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๓. ปธานิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อตฺตานญฺเจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปธานิกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา ปญฺจสเต ภิกฺขู อาทาย อรญฺเญ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, ธรมานกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก โว กมฺมฎฺฐานํ คหิตํ, อปฺปมตฺตาว สมณธมฺมํ กโรถา’’ติ โอวทิตฺวา สยํ คนฺตฺวา นิปชฺชิตฺวา สุปติฯ เต ภิกฺขู ปฐมยาเม จงฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม วิหารํ ปวิสนฺติฯ โส นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺธกาเล เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ ตุมฺเห ‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายิสฺสามา’ติ อาคตา, สีฆํ นิกฺขมิตฺวา สมณธมฺมํ กโรถา’’ติ วตฺวา สยํ คนฺตฺวา ตเถว สุปติฯ อิตเร มชฺฌิมยาเม พหิ จงฺกมิตฺวา ปจฺฉิมยาเม วิหารํ ปวิสนฺติฯ โส ปุนปิ ปพุชฺฌิตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เต วิหารา นีหริตฺวา สยํ ปุน คนฺตฺวา ตเถว สุปติฯ ตสฺมิํ นิจฺจกาลํ เอวํ กโรนฺเต เต ภิกฺขู สชฺฌายํ วา กมฺมฎฺฐานํ วา มนสิกาตุํ นาสกฺขิํสุ, จิตฺตํ อญฺญถตฺตํ อคมาสิฯ เต ‘‘อมฺหากํ อาจริโย อติวิย อารทฺธวีริโย, ปริคฺคณฺหิสฺสาม น’’นฺติ ปริคฺคณฺหนฺตา ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา ‘‘นฎฺฐมฺหา, อาวุโส, อาจริโย โน ตุจฺฉรวํ รวตี’’ติ วทิํสุฯ เตสํ อติวิย นิทฺทาย กิลมนฺตานํ เอกภิกฺขุปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ เต วุฎฺฐวสฺสา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา กตปฎิสนฺถารา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตา หุตฺวา สมณธมฺมํ กริตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ตุมฺหากํ อนฺตรายมกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต –

‘‘อมาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ;

นายํ กาลํ อกาลํ วา, อภิชานาติ กุกฺกุโฎ’’ติฯ (ชา. ๑.๑.๑๑๙) –

อิมํ อกาลราวิกุกฺกุฎชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสิฯ ‘‘ตทา หิ โส กุกฺกุโฎ อยํ ปธานิกติสฺสตฺเถโร อโหสิ, อิเม ปญฺจ สตา ภิกฺขู เต มาณวา อเหสุํ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมวา’’ติ สตฺถา อิมํ ชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ปรํ โอวทนฺเตน นาม อตฺตา สุทนฺโต กาตพฺโพฯ เอวํ โอวทนฺโต หิ สุทนฺโต หุตฺวา ทเมติ นามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๕๙.

‘‘อตฺตานญฺเจ ตถา กยิรา, ยถาญฺญมนุสาสติ;

สุทนฺโต วต ทเมถ, อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย หิ ภิกฺขุ ‘‘ปฐมยามาทีสุ จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปรํ โอวทติ, สยํ จงฺกมนาทีนิ อธิฎฺฐหนฺโต อตฺตานญฺเจ ตถา กยิรา, ยถาญฺญมนุสาสติ, เอวํ สนฺเต สุทนฺโต วต ทเมถาติ เยน คุเณน ปรํ อนุสาสติ, เตน อตฺตนา สุทนฺโต หุตฺวา ทเมยฺยฯ อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโมติ อยญฺหิ อตฺตา นาม ทุทฺทโมฯ ตสฺมา ยถา โส สุทนฺโต โหติ, ตถา ทเมตพฺโพติฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจ สตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ

ปธานิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๔. กุมารกสฺสปมาตุเถรีวตฺถุ

อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สา กิร ราชคหนคเร เสฎฺฐิธีตา วิญฺญุตํ ปตฺตกาลโต ปฎฺฐาย ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ อถ สา ปุนปฺปุนํ ยาจมานาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา ปพฺพชฺชํ อลภิตฺวา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวสิฯ อถสฺสา น จิรสฺเสว กุจฺฉิสฺมิํ คพฺโภ ปติฎฺฐหิฯ สา คพฺภสฺส ปติฎฺฐิตภาวํ อชานิตฺวาว สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ อถ นํ โส มหนฺเตน สกฺกาเรน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา อชานนฺโต เทวทตฺตปกฺขิกานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ อปเรน สมเยน ภิกฺขุนิโย ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ญตฺวา ตาหิ ‘‘กิํ อิท’’นฺติ วุตฺตา นาหํ, อยฺเย, ชานามิ ‘‘กิเมตํ’’, สีลํ วต เม อโรคเมวาติฯ ภิกฺขุนิโย ตํ เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุนี สทฺธาปพฺพชิตา, อิมิสฺสา มยํ คพฺภสฺส ปติฎฺฐิตภาวํ ชานาม, กาลํ น ชานาม, กิํ ทานิ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เทวทตฺโต ‘‘มา มยฺหํ โอวาทการิกานํ ภิกฺขุนีนํ อยโส อุปฺปชฺชตู’’ติ เอตฺตกเมว จินฺเตตฺวา ‘‘อุปฺปพฺพาเชถ น’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา สา ทหรา มา มํ, อยฺเย, นาเสถ,นาหํ เทวทตฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, เอถ, มํ สตฺถุ สนฺติกํ เชตวนํ เนถาติฯ ตา ตํ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘ตสฺสา คิหิกาเล คพฺโภ ปติฎฺฐิโต’’ติ ชานนฺโตปิ ปรวาทโมจนตฺถํ ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ จูฬอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขาอุปาสิกํ อญฺญานิ จ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา อุปาลิตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ, อิมิสฺสา ทหราย ภิกฺขุนิยา จตุปริสมชฺเฌ กมฺมํ ปริโสเธหี’’ติฯ เถโร รญฺโญ ปุรโต วิสาขํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ อธิกรณํ ปฎิจฺฉาเปสิฯ สา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ตสฺสา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานานิ โอโลเกตฺวา มาสทิวเส สมาเนตฺวา ‘‘คิหิภาเว อิมาย คพฺโภ ลทฺโธ’’ติ ญตฺวา เถรสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถสฺสา เถโร ปริสมชฺเฌ ปริสุทฺธภาวํ ปติฎฺฐาเปสิฯ สา อปเรน สมเยน ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตฺถิตปตฺถนํ มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิฯ

อเถกทิวสํ ราชา ภิกฺขุนุปสฺสยสมีเปน คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘เทว, เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุตฺโต ชาโต, ตสฺเสส สทฺโท’’ติ วุตฺเต ตํ กุมารํ อตฺตโน ฆรํ เนตฺวา ธาตีนํ อทาสิฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส กสฺสโปติ นามํ กตฺวา กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา กุมารกสฺสโปติ สญฺชานิํสุฯ โส กีฬามณฺฑเล ทารเก ปหริตฺวา ‘‘นิมฺมาตาปิติเกนมฺหา ปหฎา’’ติ วุตฺเต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘เทว, มํ ‘นิมฺมาตาปิติโก’ติ วทนฺติ, มาตรํ เม อาจิกฺขถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา รญฺญา ธาติโย ทสฺเสตฺวา ‘‘อิมา เต มาตโร’’ติ วุตฺเต ‘‘น เอตฺติกา เม มาตโร, เอกาย เม มาตรา ภวิตพฺพํ, ตํ เม อาจิกฺขถา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘น สกฺกา อิมํ วญฺเจตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา, ตาต, ตว มาตา ภิกฺขุนี,ตฺวํ มยา ภิกฺขุนุปสฺสยา อานีโตติฯ โส ตาวตเกเนว สมุปฺปนฺนสํเวโค หุตฺวา, ‘‘ตาต, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ตํ มหนฺเตน สกฺกาเรน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ โส ลทฺธูปสมฺปโท กุมารกสฺสปตฺเถโรติ ปญฺญายิฯ โส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วายมิตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ปุน กมฺมฎฺฐานํ วิเสเสตฺวา คเหสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺธวเน วิหาสิฯ

อถ นํ กสฺสปพุทฺธกาเล เอกโต สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตภิกฺขุ พฺรหฺมโลกโต อาคนฺตฺวา ปนฺนรส ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิเม ปญฺเห ฐเปตฺวา สตฺถารํ อญฺโญ พฺยากาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, คจฺฉ, สตฺถุ สนฺติเก อิเมสํ อตฺถํ อุคฺคณฺหา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ โส ตถา กตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺส ปน นิกฺขนฺตทิวสโต ปฎฺฐาย ทฺวาทส วสฺสานิ มาตุภิกฺขุนิยา อกฺขีหิ อสฺสูนิ ปวตฺติํสุฯ สา ปุตฺตวิโยคทุกฺขิตา อสฺสุตินฺเตเนว มุเขน ภิกฺขาย จรมานา อนฺตรวีถิยํ เถรํ ทิสฺวาว, ‘‘ปุตฺต , ปุตฺตา’’ติ วิรวนฺตี ตํ คณฺหิตุํ อุปธาวมานา ปริวตฺติตฺวา ปติฯ สา ถเนหิ ขีรํ มุญฺจนฺเตหิ อุฎฺฐหิตฺวา อลฺลจีวรา คนฺตฺวา เถรํ คณฺหิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สจายํ มม สนฺติกา มธุรวจนํ ลภิสฺสติ, วินสฺสิสฺสติฯ ถทฺธเมว กตฺวา อิมาย สทฺธิํ สลฺลปิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ อาห – ‘‘กิํ กโรนฺตี วิจรสิ, สิเนหมตฺตมฺปิ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกสี’’ติฯ สา ‘‘อโห กกฺขฬา เถรสฺส กถา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ วเทสิ,ตาตา’’ติ วตฺวา ปุนปิ เตน ตเถว วุตฺตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมสฺส การณา ทฺวาทส วสฺสานิ อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกมิ, อยํ ปเนวํ ถทฺธหทโย, กิํ เม อิมินา’’ติ ปุตฺตสิเนหํ ฉินฺทิตฺวา ตํทิวสเมว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อปเรน สมเยน ธมฺมสภายํ กถํ สมุฎฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน เอวํ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน กุมารกสฺสโป จ เถรี จ นาสิตา, สตฺถา ปน เตสํ ปติฎฺฐา ชาโต, อโห พุทฺธา นาม โลกานุกมฺปกา’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อหํ อิเมสํ ปจฺจโย ปติฎฺฐา ชาโต, ปุพฺเพปิ เนสํ อหํ ปติฎฺฐา อโหสิํเยวา’’ติ วตฺวา –

‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;

นิคฺโรธสฺมิํ มตํ เสยฺโย, ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิต’’นฺติฯ (ชา. ๑.๑.๑๒; ๑.๑๐.๘๑) –

อิมํ นิคฺโรธชาตกํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ‘‘ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสา, วารปฺปตฺตา มิคเธนุ เถรี อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, คพฺภินีมิคิยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา คโต นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ปุตฺตสิเนหํ ฉินฺทิตฺวา เถริยา อตฺตนาว อตฺตโน ปติฎฺฐานกตภาวํ ปกาเสนฺโต, ‘‘ภิกฺขเว, ยสฺมา ปรสฺส อตฺตนิ ฐิเตน สคฺคปรายเณน วา มคฺคปรายเณน วา ภวิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา อตฺตาว อตฺตโน นาโถ, ปโร กิํ กริสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๐.

‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา;

อตฺตนา หิ สุทนฺเตน, นาถํ ลภติ ทุลฺลภ’’นฺติฯ

ตตฺถ นาโถติ ปติฎฺฐาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อตฺตนิ ฐิเตน อตฺตสมฺปนฺเนน กุสลํ กตฺวา สคฺคํ วา ปาปุณิตุํ, มคฺคํ วา ภาเวตุํ, ผลํ วา สจฺฉิกาตุํ สกฺกา ฯ ตสฺมา หิ อตฺตาว อตฺตโน ปติฎฺฐา โหติ, ปโร โก นาม กสฺส ปติฎฺฐา สิยาฯ อตฺตนา เอว หิ สุทนฺเตน นิพฺพิเสวเนน อรหตฺตผลสงฺขาตํ ทุลฺลภํ นาถํ ลภติฯ อรหตฺตญฺหิ สนฺธาย อิธ ‘‘นาถํ ลภติ ทุลฺลภ’’นฺติ วุตฺตํฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

กุมารกสฺสปมาตุเถรีวตฺถุ จตุตฺถํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๕. มหากาลอุปาสกวตฺถุ

อตฺตนา หิ กตํ ปาปนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหากาลํ นาม โสตาปนฺนอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร มาสสฺส อฎฺฐทิวเสสุ อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺติํ ธมฺมกถํ สุณาติฯ อถ รตฺติํ โจรา เอกสฺมิํ เคเห สนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑกํ คเหตฺวา โลหภาชนสทฺเทน ปพุทฺเธหิ สามิเกหิ อนุพทฺธา คหิตภณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ สามิกาปิ เต อนุพนฺธิํสุเยว, เต ทิสา ปกฺขนฺทิํสุฯ เอโก ปน วิหารมคฺคํ คเหตฺวา มหากาลสฺส รตฺติํ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปาโตว โปกฺขรณิตีเร มุขํ โธวนฺตสฺส ปุรโต ภณฺฑิกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ โจเร อนุพนฺธิตฺวา อาคตมนุสฺสา ภณฺฑิกํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ โน เคหสนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑิกํ หริตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต วิย วิจรสี’’ติ ตํ คเหตฺวา โปเถตฺวา มาเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อคมิํสุฯ อถ นํ ปาโตว ปานียฆฎํ อาทาย คตา ทหรสามเณรา ทิสฺวา ‘‘วิหาเร ธมฺมกถํ สุตฺวา สยิตอุปาสโก อยุตฺตํ มรณํ ลภตี’’ติ วตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘อาม, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กาเลน อปฺปติรูปํ มรณํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ปน เตน ยุตฺตเมว ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิ –

อตีเต กิร พาราณสิรญฺโญ วิชิเต เอกสฺส ปจฺจนฺตคามสฺส อฎวิมุเข โจรา ปหรนฺติฯ ราชา อฎวิมุเข เอกํ ราชภฎํ ฐเปสิ, โส ภติํ คเหตฺวา มนุสฺเส โอรโต ปารํ เนติ, ปารโต โอรํ อาเนติฯ อเถโก มนุสฺโส อภิรูปํ อตฺตโน ภริยํ จูฬยานกํ อาโรเปตฺวา ตํ ฐานํ อคมาสิฯ ราชภโฎ ตํ อิตฺถิํ ทิสฺวาว สญฺชาตสิเนโห เตน ‘‘อฎวิํ โน , สามิ, อติกฺกาเมหี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘อิทานิ วิกาโล, ปาโตว อติกฺกาเมสฺสามี’’ติ อาหฯ โส สกาโล, สามิ, อิทาเนว โน เนหีติฯ นิวตฺต, โภ, อมฺหากํเยว เคเห อาหาโร จ นิวาโส จ ภวิสฺสตีติฯ โส เนว นิวตฺติตุํ อิจฺฉิฯ อิตโร ปุริสานํ สญฺญํ ทตฺวา ยานกํ นิวตฺตาเปตฺวา อนิจฺฉนฺตสฺเสว ทฺวารโกฎฺฐเก นิวาสํ ทตฺวา อาหารํ ปฎิยาทาเปสิฯ ตสฺส ปน เคเห เอกํ มณิรตนํ อตฺถิฯ โส ตํ ตสฺส ยานกนฺตเร ปกฺขิปาเปตฺวา ปจฺจูสกาเล โจรานํ ปวิฎฺฐสทฺทํ กาเรสิฯ อถสฺส ปุริสา ‘‘มณิรตนํ, สามิ, โจเรหิ หฎ’’นฺติ อาโรเจสุํฯ โส คามทฺวาเรสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา ‘‘อนฺโตคามโต นิกฺขมนฺเต วิจินถา’’ติ อาหฯ อิตโรปิ ปาโตว ยานกํ โยเชตฺวา ปายาสิฯ อถสฺส ยานกํ โสเธนฺตา อตฺตนา ฐปิตํ มณิรตนํ ทิสฺวา สนฺตชฺเชตฺวา ‘‘ตฺวํ มณิํ คเหตฺวา ปลายสี’’ติ โปเถตฺวา ‘‘คหิโต โน, สามิ, โจโร’’ติ คามโภชกสฺส ทสฺเสสุํฯ โส ‘‘ภตกสฺส วต เม เคเห นิวาสํ ทตฺวา ภตฺตํ ทินฺนํ, มณิํ คเหตฺวา คโต, คณฺหถ นํ ปาปปุริส’’นฺติ โปถาเปตฺวา มาเรตฺวา ฉฑฺฑาเปสิฯ อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํฯ โส ตโต จุโต อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ทีฆรตฺตํ ปจฺจิตฺวา วิปากาวเสเสน อตฺตภาวสเต ตเถว โปถิโต มรณํ ปาปุณิฯ

เอวํ สตฺถา มหากาลสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, เอวํ อิเม สตฺเต อตฺตนา กตปาปกมฺมเมว จตูสุ อปาเยสุ อภิมตฺถตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๑.

‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ;

อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ, วชิรํวสฺมมยํ มณิ’’นฺติฯ

ตตฺถ วชิรํวสฺมมยํ มณินฺติ วชิรํว อสฺมมยํ มณิํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปาสาณมยํ ปาสาณสมฺภวํ วชิรํ ตเมว อสฺมมยํ มณิํ อตฺตโน อุฎฺฐานฎฺฐานสงฺขาตํ ปาสาณมณิํ ขาทิตฺวา ฉิทฺทํ ฉิทฺทํ ขณฺฑํ ขณฺฑํ กตฺวา อปริโภคํ กโรติ, เอวเมว อตฺตนา กตํ อตฺตนิ ชาตํ อตฺตสมฺภวํ ปาปํ ทุมฺเมธํ นิปฺปญฺญํ ปุคฺคลํ จตูสุ อปาเยสุ อภิมตฺถติ กนฺตติ วิทฺธํเสตีติฯ

เทสนาวสาเน สมฺปตฺตภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

มหากาลอุปาสกวตฺถุ ปญฺจมํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๖. เทวทตฺตวตฺถุ

ยสฺส อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฎฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม ทุสฺสีลฺยการเณน วฑฺฒิตาย ตณฺหาย อชาตสตฺตุํ สงฺคณฺหิตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ นิพฺพตฺเตตฺวา อชาตสตฺตุํ ปิตุวเธ สมาทเปตฺวา เตน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา นานปฺปกาเรน ตถาคตสฺส วธาย ปริสกฺกตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต นานปฺปกาเรน มยฺหํ วธาย ปริสกฺกตี’’ติ วตฺวา กุรุงฺคมิคชาตกาที นิ (ชา. ๑.๒.๑๑๑-๒) กเถตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, อจฺจนฺตทุสฺสีลปุคฺคลํ นาม ทุสฺสีลฺยการณา อุปฺปนฺนา ตณฺหา มาลุวา วิย สาลํ ปริโยนนฺธิตฺวา สมฺภญฺชมานา นิรยาทีสุ ปกฺขิปตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถามาห –

๑๖๒.

‘‘ยสฺส อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยํ, มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ;

กโรติ โส ตถตฺตานํ, ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโส’’ติฯ

ตตฺถ อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยนฺติ เอกนฺตทุสฺสีลภาโวฯ คิหี วา ชาติโต ปฎฺฐาย ทส อกุสลกมฺมปเถ กโรนฺโต, ปพฺพชิโต วา อุปสมฺปนฺนทิวสโต ปฎฺฐาย ครุกาปตฺติํ อาปชฺชมาโน อจฺจนฺตทุสฺสีโล นามฯ อิธ ปน โย ทฺวีสุ ตีสุ อตฺตภาเวสุ ทุสฺสีโล, เอตสฺส คติยา อาคตํ ทุสฺสีลภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุสฺสีลภาโวติ เจตฺถ ทุสฺสีลสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา ตณฺหา เวทิตพฺพาฯ มาลุวา สาลมิโวตฺถตนฺ ติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ ตณฺหาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ยถา นาม มาลุวา สาลํ โอตฺถรนฺตี เทเว วสฺสนฺเต ปตฺเตหิ อุทกํ สมฺปฎิจฺฉิตฺวา สมฺภญฺชนวเสน สพฺพตฺถกเมว ปริโยนนฺธติ, เอวํ อตฺตภาวํ โอตฺถตํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํฯ โส มาลุวาย สมฺภญฺชิตฺวา ภูมิยํ ปาติยมาโน รุกฺโข วิย ตาย ทุสฺสีลฺยสงฺขาตาย ตณฺหาย สมฺภญฺชิตฺวา อปาเยสุ ปาติยมาโน, ยถา นํ อนตฺถกาโม ทิโส อิจฺฉติ, ตถา อตฺตานํ กโรติ นามาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เทวทตฺตวตฺถุ ฉฎฺฐํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๗. สงฺฆเภทปริสกฺกนวตฺถุ

สุกรานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สงฺฆเภทปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ เทวทตฺโต สงฺฆเภทาย ปริสกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํฯ อทฺทสา โข มํ, ภนฺเต, เทวทตฺโต ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํฯ ทิสฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘อชฺชตคฺเค ทานาหํ, อาวุโส อานนฺท, อญฺญตฺเรว ภควตา อญฺญตฺร ภิกฺขุสงฺเฆน อุโปสถํ กริสฺสามิ สงฺฆกมฺมญฺจา’ติฯ อชฺช ภควา เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทิสฺสติ, อุโปสถญฺจ กริสฺสติ สงฺฆกมฺมานิ จา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต สตฺถา –

‘‘สุกรํ สาธุนา สาธุ, สาธุ ปาเปน ทุกฺกรํ;

ปาปํ ปาเปน สุกรํ, ปาปมริเยหิ ทุกฺกร’’นฺติฯ (อุทา. ๔๘) –

อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา, ‘‘อานนฺท, อตฺตโน อหิตกมฺมํ นาม สุกรํ, หิตกมฺมเมว ทุกฺกร’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๓.

‘‘สุกรานิ อสาธูนิ, อตฺตโน อหิตานิ จ;

ยํ เว หิตญฺจ สาธุญฺจ, ตํ เว ปรมทุกฺกร’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยานิ กมฺมานิ อสาธูนิ สาวชฺชานิ อปายสํวตฺตนิกตฺตาเยว อตฺตโน อหิตานิ จ โหนฺติ, ตานิ สุกรานิ ฯ ยํ ปน สุคติสํวตฺตนิกตฺตา อตฺตโน หิตญฺจ อนวชฺชตฺเถน สาธุญฺจ สุคติสํวตฺตนิกญฺเจว นิพฺพานสํวตฺตนิกญฺจ กมฺมํ, ตํ ปาจีนนินฺนาย คงฺคาย อุพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉามุขกรณํ วิย อติทุกฺกรนฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สงฺฆเภทปริสกฺกนวตฺถุ สตฺตมํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๘. กาลตฺเถรวตฺถุ

โย สาสนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรกา อิตฺถี มาตุฎฺฐาเน ฐตฺวา ตํ เถรํ อุปฎฺฐหิฯ ตสฺสา ปฎิวิสฺสกเคเห มนุสฺสา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อโห พุทฺธา นาม อจฺฉริยา, อโห ธมฺมเทสนา มธุรา’’ติ ปสํสนฺติฯ สา อิตฺถี เตสํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหมฺปิ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ โสตุกามา’’ติ ตสฺส อาโรเจสิฯ โส ‘‘ตตฺถ มา คมี’’ติ ตํ นิวาเรสิฯ สา ปุนทิวเส ปุนทิวเสปีติ ยาวตติยํ เตน นิวาริยมานาปิ โสตุกามาว อโหสิฯ กสฺมา โส ปเนตํ นิวาเรสีติ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา มยิ ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ สา เอกทิวสํ ปาโตว ภุตฺตปาตราสา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา, ‘‘อมฺม, สาธุกํ อยฺยํ ปริวิเสยฺยาสี’’ติ ธีตรํ อาณาเปตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ ธีตาปิสฺสา ตํ ภิกฺขุํ อาคตกาเล ปริวิสิตฺวา ‘‘กุหิํ มหาอุปาสิกา’’ติ วุตฺตา ‘‘ธมฺมสฺสวนาย วิหารํ คตา’’ติ อาหฯ โส ตํ สุตฺวาว กุจฺฉิยํ อุฎฺฐิเตน ฑาเหน สนฺตปฺปมาโน ‘‘อิทานิ สา มยิ ภินฺนา’’ติ เวเคน คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณมานํ ทิสฺวา สตฺถารํ อาห, ‘‘ภนฺเต, อยํ อิตฺถี ทนฺธา สุขุมํ ธมฺมกถํ น ชานาติ, อิมิสฺสา ขนฺธาทิปฎิสํยุตฺตํ สุขุมํ ธมฺมกถํ อกเถตฺวา ทานกถํ วา สีลกถํ วา กเถตุํ วฎฺฎตี’’ติฯ สตฺถา ตสฺสชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘ตฺวํ ทุปฺปญฺโญ ปาปิกํ ทิฎฺฐิํ นิสฺสาย พุทฺธานํ สาสนํ ปฎิกฺโกสสิฯ อตฺตฆาตาเยว วายมสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๔.

‘‘โย สาสนํ อรหตํ, อริยานํ ธมฺมชีวินํ;

ปฎิกฺโกสติ ทุมฺเมโธ, ทิฎฺฐิํ นิสฺสาย ปาปิกํ;

ผลานิ กฎฺฐกสฺเสว, อตฺตฆาตาย ผลฺลตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ทุมฺเมโธ ปุคฺคโล อตฺตโน สกฺการหานิภเยน ปาปิกํ ทิฎฺฐิํ นิสฺสาย ‘‘ธมฺมํ วา โสสฺสาม, ทานํ วา ทสฺสามา’’ติ วทนฺเต ปฎิกฺโกสนฺโต อรหตํ อริยานํ ธมฺมชีวินํ พุทฺธานํ สาสนํ ปฎิกฺโกสติ, ตสฺส ตํ ปฎิกฺโกสนํ สา จ ปาปิกา ทิฎฺฐิ เวฬุสงฺขาตสฺส กฎฺฐกสฺส ผลานิ วิย โหติฯ ตสฺมา ยถา กฎฺฐโก ผลานิ คณฺหนฺโต อตฺตฆาตาย ผลฺลติ, อตฺตโน ฆาตตฺถเมว ผลติ, เอวํ โสปิ อตฺตฆาตาย ผลฺลตีติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ (จูฬว. ๓๓๕; อ. นิ. ๔.๖๘);

เทสนาวสาเน อุปาสิกา โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

กาลตฺเถรวตฺถุ อฎฺฐมํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๙. จูฬกาลอุปาสกวตฺถุ

อตฺตนา หิ กตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จูฬกาลํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ มหากาลวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนเยเนว อุมงฺคโจรา สามิเกหิ อนุพทฺธา รตฺติํ วิหาเร ธมฺมกถํ สุตฺวา ปาโตว วิหารา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺตสฺส ตสฺส อุปาสกสฺส ปุรโต ภณฺฑิกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ รตฺติํ โจรกมฺมํ กตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จรติ, คณฺหถ น’’นฺติ ตํ โปถยิํสุฯ กุมฺภทาสิโย อุทกติตฺถํ คจฺฉมานา ตํ ทิสฺวา ‘‘อเปถ, สามิ, นายํ เอวรูปํ กโรตี’’ติ ตํ โมเจสุํฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหมฺหิ มนุสฺเสหิ นาสิโต, กุมฺภทาสิโย เม นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, จูฬกาลอุปาสโก กุมฺภทาสิโย เจว นิสฺสาย, อตฺตโน จ อกรณภาเวน ชีวิตํ ลภิฯ อิเม หิ นาม สตฺตา อตฺตนา ปาปกมฺมํ กตฺวา นิรยาทีสุ อตฺตนาว กิลิสฺสนฺติ, กุสลํ กตฺวา ปน สุคติญฺเจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตา อตฺตนาว วิสุชฺฌนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๕.

‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – เยน อตฺตนา อกุสลกมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต อตฺตนาว สํกิลิสฺสติฯ เยน ปน อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติญฺเจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺโต อตฺตนาว วิสุชฺฌติฯ กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติฯ อญฺโญ ปุคฺคโล อญฺญํ ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ, น กิเลเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เทสนาวสาเน จูฬกาโล โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

จูฬกาลอุปาสกวตฺถุ นวมํฯ

---------------------------------------------------------------------------

๑๐. อตฺตทตฺถตฺเถรวตฺถุ

อตฺตทตฺถนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตทตฺถตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถารา หิ ปรินิพฺพานกาเล, ‘‘ภิกฺขเว, อหํ อิโต จตุมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วุตฺเต อุปฺปนฺนสํเวคา สตฺตสตา ปุถุชฺชนา ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ อวิชหิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, กริสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยมานา วิจรนฺติฯ อตฺตทตฺถตฺเถโร ปน จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา กิร จตุมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสติ, อหญฺจมฺหิ อวีตราโค, สตฺถริ ธรมาเนเยว อรหตฺตตฺถาย วายมิสฺสามี’’ติฯ โส ภิกฺขูนํ สนฺติกํ น คจฺฉติฯ อถ นํ ภิกฺขู ‘‘กสฺมา, อาวุโส, ตฺวํ เนว อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉสิ, น กิญฺจิ มนฺเตสี’’ติ วตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, เอวํ นาม กโรตี’’ติ อาโรจยิํสุฯ โส สตฺถาราปิ ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺเห กิร, ภนฺเต, จตุมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสถ, อหํ ตุมฺเหสุ ธรนฺเตสุเยว อรหตฺตปฺปตฺติยา วายมิสฺสามี’’ติฯ สตฺถา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ยสฺส มยิ สิเนโห อตฺถิ, เตน อตฺตทตฺเถน วิย ภวิตุํ วฎฺฎติฯ น หิ คนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา มํ ปูเชนฺติ, ธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติยา ปน มํ ปูเชนฺติฯ ตสฺมา อญฺเญนปิ อตฺตทตฺถสทิเสเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖๖.

‘‘อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถน, พหุนาปิ น หาปเย;

อตฺตทตฺถมภิญฺญาย, สทตฺถปสุโต สิยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – คิหิภูตา ตาว กากณิกมตฺตมฺปิ อตฺตโน อตฺถํ สหสฺสมตฺเตนาปิ ปรสฺส อตฺเถน น หาปเยฯ กากณิกมตฺเตนาปิ หิสฺส อตฺตทตฺโถว ขาทนียํ วา โภชนียํ วา นิปฺผาเทยฺย, น ปรตฺโถฯ อิทํ ปน เอวํ อกเถตฺวา กมฺมฎฺฐานสีเสน กถิตํ, ตสฺมา ‘‘อตฺตทตฺถํ น หาเปมี’’ติ ภิกฺขุนา นาม สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนํ เจติยปฎิสงฺขรณาทิกิจฺจํ วา อุปชฺฌายาทิวตฺตํ วา น หาเปตพฺพํฯ อาภิสมาจาริกวตฺตญฺหิ ปูเรนฺโตเยว อริยผลาทีนิ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา อยมฺปิ อตฺตทตฺโถวฯ โย ปน อจฺจารทฺธวิปสฺสโก ‘‘อชฺช วา สุเว วา’’ติ ปฎิเวธํ ปตฺถยมาโน วิจรติ, เตน อุปชฺฌายวตฺตาทีนิปิ หาเปตฺวา อตฺตโน กิจฺจเมว กาตพฺพํฯ เอวรูปญฺหิ อตฺตทตฺถมภิญฺญาย ‘‘อยํ เม อตฺตโน อตฺโถ’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา , สทตฺถปสุโต สิยาติ ตสฺมิํ สเก อตฺเถ อุยฺยุตฺตปยุตฺโต ภเวยฺยาติฯ

เทสนาวสาเน โส เถโร อรหตฺเต ปติฎฺฐหิ, สมฺปตฺตภิกฺขูนมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

อตฺตทตฺถตฺเถรวตฺถุ ทสมํฯ

อตฺตวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ

ทฺวาทสโม วคฺโคฯ

หมายเหตุ: ที่บาฬีธัมมปทัฏฐกถา จาก http://www.tipitaka.org/thai/

ขอน้อมคารวะและขอบพระคุณเจ้าของเสียงอ่านอันไพเราะไว้ ณ โอกาศนี้ด้วย ท่านสามารถดาวน์โหลดได้ที่ https://archive.org/details/DhamapadasThai-transliterate2

 -------------