สทฺทนีติปฺปกรณํ (ธาตุมาลา) ๑๕. สรวคฺคปญฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ

ธาตุมาลา

๑๕. สรวคฺคปญฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ

อิโต ปรํ ตุ สรโต, กการนฺตาทิเภทโต;

ธาตุโย ธาตุนิปฺผนฺน-รูปานิ วิวิธานิ จฯ

สาฎฺฐกเถ ปิฎกมฺหิ, ชินปาเฐ ยถาพลํ;

นยํ อุปปริกฺขิตฺวา, สมาเสน กเถสฺส’หํฯ

อิ คติยํฯ เยสํ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถฯ ปวตฺติปาปุณานิปิฯ ตตฺร คมนํ ทุวิธํ กายคมนํ ญาณคมนญฺจฯ เตสุ กายคมนํ นาม อิริยาปถคมนํ, ญาณคมนํ นาม ญาณุปฺปตฺติ, ตสฺมา ปโยคานุรูเปน ‘‘คจฺฉตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปวตฺตตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปาปุณาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, อิริยาปถคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ, ญาณคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘สีฆํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ อิริยาปถคมนํ ‘‘คมน’’นฺติ วุจฺจติฯ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโตฯ ‘‘คติมา’’ติอาทีสุ ปน ญาณคมนํฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ ยถาปโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตสฺสิมานิ รูปานิ ภวนฺติ – อิติ, เอติ, อุเทติฯ การิเต ‘‘อุทายตี’’ติ รูปํ ภวติฯ อุฎฺฐาเปตีติ หิ อตฺโถ, ทุกาโร อาคโมฯ อุเปติ, สมุเปติ, เวติ, อเปติ, อเวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อภิสเมติ, สมโย, อภิสมโย, อีทิ, อุทิ, เอโกทิ, ปณฺฑิโต, อิโต, อุทิโต, อุเปโต, สมุเปโต, อนฺวิโต, อเปโต, สเมโต, เอตพฺโพ, ปจฺเจตพฺโพ, ปฎิยมาโน, ปฎิจฺโจ, เอนฺโต, อธิปฺเปโต, อธิปฺปาโย, ปจฺจโย, อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘อิตา, อิต’’นฺติอาทินา ยถารหํ อิตฺถินปุํสกวเสนปิฯ ปจฺเจตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, อนฺเวตุํ, สเมตุํ, อภิสเมตุํ, อิจฺจ, ปฎิจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, ปฎิมุขํ อิตฺวา, อิตฺวาน, อุเปตฺวา, อุเปตฺวาน, อุเปตุน, อญฺญานิปิ พุทฺธวจนานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ

อิติอิติ กฺริยาสทฺโท, สุตฺตนฺเตสุ น ทิสฺสติ;

อิทเมตฺถ น วตฺตพฺพํ, ทสฺสนาเยว เม รุโตฯ

‘‘อิตายํ โกธรูเปน’’, อิติ ปาฬิ หิ ทิสฺสติ;

องฺคุตฺตรนิกายมฺหิ, มุนินาหจฺจ ภาสิตา;

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา องฺคุตฺตรนิกาเย โกธํ นินฺทนฺเตน –

‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุเวโส คุหาสโย;

ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปญฺญาวีริเยน ทิฎฺฐิยา’’ติฯ

ตตฺร อิตายนฺติ อิติ อยนฺติ เฉโทฯ อิติอิติ จ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ สุตฺตปทตฺโถ – โย โทโส โลเก ‘‘โกโธ’’ติ โลกิยมหาชเนน วุจฺจติ, นายํ อตฺถโต โกโธติ วตฺตพฺโพฯ กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ, เอโส หิ สรีรสงฺขาตคุหาสโย มจฺจุราชา เอว โกธวเสน ปมทฺทนฺโต สตฺตสนฺตาเน คจฺฉตีติ วตฺตพฺโพฯ ตํ เอวรูปํ ‘‘มจฺจุราชา’’ติ วตฺตพฺพํ พหุโน ชนสฺส อนตฺถกรํ โกธํ หิตกาโม ทเมน ปญฺญาย วีริเยน ทิฎฺฐิยา จ ฉินฺเทยฺยาติฯ

เอตีติ อิมสฺส ปน อาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอตี’’ติ เอตฺถ หิ อาอุปสคฺโค สนฺธิกิจฺเจน ปฎิจฺฉนฺนตฺตา น ปากโฎ วลาหกาวตฺถริโต ปุณฺณจนฺโท วิยฯ ตถา หิ เอตฺถ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ภวติ, อาการสฺส จ อิกาเรน ปเรน สทฺธึเยว เอกา ราเทโสฯ ตสฺมา ‘‘อยํ โส สารถี เอติฯ เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติอาทีสุ ‘‘อาคจฺฉติ, อาคจฺฉตู’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพฯ พฺยากรณสตฺเถปิ หิ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ทิสฺสติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อถ วา อิตีติ รสฺสวเสน วุตฺตํ ปทํ คมนํ โพเธติ, เอตีติ วุทฺธิวเสน วุตฺตํ ปน ยถาปโยคํ อาคมนาทีนิฯ มตฺตาวเสนปิ หิ ปทานิ สวิเสสตฺถานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? สาสเน ปพฺพชิโต, รฎฺฐา ปพฺพาชิโตติฯ สญฺโญคาสญฺโญควเสนปิ, ตํ ยถา? คามา นิคฺคจฺฉติฯ ยสํ โปโส นิคจฺฉติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

อิ คติยนฺติ กถิตา, ธาตุ วุทฺธึ คตา ยทา;

ตทา อาคมนตฺถสฺส, วาจิกา ปายโต วสาฯ

อิริยาปถตฺถโต เห-สา นิจฺจาคมวาจิกา;

‘‘อยํ โส สารถี เอติ’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํฯ

อนิริยาปถตฺเถน , วตฺตเน คมเนปิ จ;

อาคมเน จ โหตีติ, ธีมา ลกฺเขยฺย ตํ ยถาฯ

‘‘ปฎิจฺจ ผลเมตี’’ติ, เอวมาทีสุ วตฺตเน;

วุทฺธิปฺปตฺตา อิการวฺหา, เอสา ธาตุ ปวตฺตติฯ

‘‘อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา’’ อิจฺจาทีสุ ปน;

คเต, ‘‘เอตีติ อิตี’’ติ-อาทิสฺวาคมเน สิยาฯ

ตถา หิ อีตีติ อนตฺถาย เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ, อุปทฺทโว, อิติ อาคมนตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาห จ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ

อิทานิ ยถารหํ นิปาตาขฺยาตนามิกปริยาปนฺนานํ อิติอิโต สทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ตตฺถ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถ วิปริยาย ปการาวธารณ นิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ เหตุอตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทาฯ อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ ปริสมาปเนฯ ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฎิวิรโต’’ติอาทีสุ อาทิอตฺโถฯ ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนมภิลาโป’’ติอาทีสุ ปทตฺถวิปริยาเยฯ ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฎิภโย พาโล, อปฺปฎิภโย ปณฺฑิโตฯ สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโตฯ สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ ปกาโรฯ ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา อาทนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํฯ กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ อวธารเณฯ ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ นิทสฺสเนฯ นิปาตวเสเนว เต ปโยคา คเหตพฺพาฯ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ เอตฺถ ปน อาขฺยาตวเสน คมเน อิติสทฺโท ทิสฺสติฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต, นิปาตตฺโถ ปน น อิจฺฉิตพฺโพ, วิญฺญูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลุปาทนตฺถํ เกวลํ อตฺถุทฺธารวเสน อาคโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิตโร ปน –

คตฺยตฺเถ จิมสทฺทตฺเถ, อิโตสทฺโท ปวตฺตติ;

อนฺวิโต’’ติ หิ คตฺยตฺเถ, ปจฺจตฺตวจนํ ภเวฯ

อิมสทฺทสฺส อตฺถมฺหิ, นิสฺสกฺกวจนํ ภเว;

‘‘อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุฯ

คตฺยตฺโถ อิจฺฉิโต เอตฺถ, อิตรตฺโถ น อิจฺฉิโต;

อตฺถุทฺธารวสา วุตฺโต, โกสลฺลตฺถาย วิญฺญุนํฯ

อิธ ปน สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ สนิพฺพจนํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ อยธาตุวิสเยเยว วกฺขาม อิ เอ อยธาตุวเสน ติธาตุมยตฺตา สมยสทฺทสฺสฯ ตตฺร อิตีติ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ‘‘เอติ, อุเทตี’’ติอาทีนญฺจ เอการานนฺตรตฺยนฺตป ทานํ อญฺเญสญฺจ เอวรูปานํ ปทมาลา ยถารหํ เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิ วชฺเชตฺวา โยเชตพฺพาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทุกฺกรา กฺริยาปทมาลาฯ ยสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ สุกรา จ ทุกฺกรา จ ตฺยนฺตปทมาลา ชานิตพฺพา , ตสฺมา ภูวาทิคณาทีสุ อฎฺฐสุ คเณสุ วิหิเตหิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ สพฺพสาธารณํ อสพฺพสาธารณญฺจ ปทมาลานยํ พฺรูม –

อการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานํ ปนฺติโย พุโธ;

ภวติ รุนฺธตาทีนํ, โยเช สพฺพตฺถ สพฺพถาฯ

อิติ เอตี’’ติ เจเตสํ, ปทานํ ปน ปนฺติโย;

สุทฺธสฺสรปุพฺพกานํ, โยเช วิญฺญู ยถารหํฯ

อาการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานญฺจาปิ ปนฺติโย;

‘‘ยาติ สุณาติ อสฺนา-ติ’’ อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อิวณฺณานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมปิ ปาฬิโย;

โยเช ‘‘รุนฺธิติ รุนฺธีติ’’-อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อุการานนฺตรตฺยนฺต-สุติอิติ ปทสฺส จ;

เปรณตฺเถ ปวตฺตสฺส, โยเช มาลํ ยถารหํฯ

เอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ยถารหํ;

‘‘เชติ รุนฺเธติ กาเรติ, การาเปตี’’ติอาทีนํฯ

โอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ปทกฺกเม;

‘‘กโรติ โภติ โหตี’’ติ-อาทีนํ ยุตฺติโตวเท;

อิจฺเจวํ สตฺตธา วุตฺโต, ปทมาลานโย มยา;

อิโต มุตฺโต นโย นาม, นตฺถิ โกจิ กฺริยาปเทฯ

‘‘อาทตฺเต กุรุเต เปเต’’, อิจฺจาทิ นยทสฺสนา;

ยถารหํ ยุตฺติโตติ, วจนํ เอตฺถ ภาสิตํฯ

อิทานิ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต – อิติ, อินฺติฯ อิสิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ วตฺตมานานโยฯ อิตุ, อินฺตุฯ อิหิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ ปญฺจมีนโยฯ เอตฺถ จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สาสนานุรูปภาวสฺส อิมานิ สาธกปทานิ ‘‘เวติ, อเปติ, อนฺเวตี’’ติฯ ตตฺถ วิ อิติ เวติฯ วิคจฺฉตีติ อตฺโถ, อิติสทฺโท เหตฺถ คมนํ โพเธติฯ ตถา อป อิติ อเปติฯ อปคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อนุ อิติ อนฺเวติฯ อนุคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ครู ปน อนุ เอติ อนฺเวตีติ วทนฺติฯ ตํ –

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ;

เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต’’ติฯ

อิมาย ปาฬิยา น สเมติ ‘‘เชสฺสนฺตํ อนฺเวตี’’ติ วจนโต ‘‘อนุคจฺฉามี’’ติ วจนโต จฯ ตถา หิ เอติสทฺโท ยตฺถ เจ อิริยาปถวาจโก, ตตฺถ อาคมนํเยว โชเตติ, น คมนํ, ตสฺมา อาคมนตฺถสฺส อยุตฺติโต คมนตฺถสฺส จ ยุตฺติโต วิ อิติอาทินา เฉโท เญยฺโยฯ เอเตสญฺจ อิติสทฺทวเสน กตเฉทานํ อตฺถิภาวํ ยุตฺติภาวญฺจ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ ปาฬิเยว สาเธติ, ตสฺมาเยว ‘‘อนุ อิติ, อนุ อินฺติ, อนุ อิสี’’ติอาทินา ‘‘อนฺเวตี’’ติอาทีนํ เฉเท ลพฺภมานนเยน วุตฺตปฺปกาโร วตฺตมานาปญฺจมีนโย ปรสฺสปทวเสน ทสฺสิโตฯ สตฺตมีรูปาทีนิ สพฺพถา อปฺปสิทฺธานิฯ

อิมานิ ปน ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ อิสฺสติ, อิสฺสนฺติฯ อิสฺสสิ, อิสฺสถฯ อิสฺสามิ, อิสฺสามฯ อิสฺสเต, อิสฺสนฺเตฯ อิสฺสเส, อิสฺสวฺเหฯ อิสฺสํ, อิสฺสามฺเหฯ อสพฺพธาตุกตฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อิการาคโม น ลพฺภติฯ ปริปุณฺโณ ภวิสฺสนฺตีนโยฯ

อถ กาลาติปตฺติยา รูปานิ ภวนฺติ, อิสฺสา, อิสฺสํสุฯ อิสฺเส, อิสฺสถฯ อิสฺสํ, อิสฺสมฺหาฯ อิสฺสถ, อิสฺสิสุฯ อิสฺสเส, อิสฺสวฺเหฯ อิสฺสํ, อิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติภาเว จ อสพฺพธาตุกตฺเต จ สนฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อการิการาคโม น ลพฺภติ อเนกนฺติกตฺตา วา อนุปปนฺนตฺตา จ อการาคโม น โหติฯ ทฺวินฺนญฺเหตฺถ สุทฺธสฺสรานํ อนนฺตริกานํ เอกโตสนฺนิปาโต อนุปปตฺติฯ ปริปุณฺโณ กาลาติปตฺตินโยฯ

อิมสฺมึ ปน ฐาเน สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน โสตูนํ ปโยคตฺเถสุ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภญฺญมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสา’’ติ ปาฬิโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตปฺปกาเรหิ ภวิสฺสนฺติยา รูเปหิ สพฺพโส สมานานิ อสมานตฺถานิ วตฺตมานิกรูปานิ จ อีสกํ อญฺญมญฺญํ สมานานิ ภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺตีนํ รูปานิ จ ปกาสยิสฺสาม – วตฺตมานาวเสน ตาว ‘‘อิสฺสติ, อิสฺสนฺติฯ อิสฺสสิ, อิสฺสถา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กโรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ ตสฺมึเยว อตฺเถ ภวิสฺสนฺตีวเสน ‘‘อิสฺสิสฺสติ, อิสฺสิสฺสนฺติฯ อิสฺสิสฺสสิ, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กริสฺสตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ กาลาติปตฺติวเสน ปน ‘‘อิสฺสิสฺสา, อิสฺสิสฺสํสุฯ อิสฺสิสฺเส, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ, อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ อกริสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ ธาตฺวนฺตรวเสน สํสนฺทนานโยยํฯ

อิทานิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต –

เอติ, เอนฺติฯ เอสิ, เอถฯ เอมิ, เอมฯ

เอตุ, เอนฺตุฯ เอหิ, เอถฯ เอมิ, เอมฯ

น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต;

นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;

ยทา เต ปหิณิสฺสามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติยฯ

เอยฺย , เอยฺยุํฯ เอยฺยาสิ, เอยฺยาถฯ เอยฺยามิ, เอยฺยามฯ เอถ, เอรํฯ เอโถ, เอยฺยาวฺโหฯ เอยฺยํ, เอยฺยามฺเหฯ

โส ปุริโส เอยฺย, เต เอยฺยุํฯ ตฺวํ เอยฺยาสิ, ตุมฺเห เอยฺยาถฯ อหํ เอยฺยามิ, มยํ เอยฺยามฯ โส ปุริโส เอถ, เต เอรํฯ ตฺวํ เอโถ, ตุมฺเห เอยฺยาวฺโหฯ อหํ เอยฺยํ, มยํ เอยฺยามฺเหฯ

ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีรูปานิ สพฺพโส อปฺปสิทฺธานิฯ

เอสฺสติ, เอสฺสนฺติฯ เอสฺสสิ, เอสฺสถฯ เอสฺสามิ, เอสฺสามฯ เอสฺสเต, เอสฺสนฺเตฯ เอสฺสเส, เอสฺสวฺเหฯ เอสฺสํ, เอสฺสามฺเหฯ

สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํฯ

‘‘อภิโทสคโต อิทานิ เอหี’’ติ วจนทสฺสนโต อปรานิปิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ คเหตพฺพานิฯ

เอหิติ, เอหินฺติฯ เอหิสิ, เอหิถฯ เอหิมิ, เอหิมฯ เอหิเต, เอหินฺเตฯ เอหิเส, เอหิวฺเหฯ เอหิสฺสํ, เอหิสฺสามฺเหฯ

เอสฺสา, เอสฺสํสุฯ เอสฺเส, เอสฺสถฯ เอสฺสํ เอสฺสามฺหาฯ เอสฺสถ, เอสฺสิสุฯ เอสฺสเส, เอสฺสวฺเหฯ เอสฺสึ, เอสฺสามฺหเสฯ

อถาปโรปิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทกฺกโม ภวติ;

อุเทติ, อุเทนฺติ; อุเทสิ, อุเทถ; อุเทมิ, อุเทมฯ

อุเทตุ, อุเทนฺตุฯ อุเทหิ, อุเทถฯ อุเทมิ, อุเทม, อุทามเสฯ

อุเทยฺย, อุเทยฺยุํฯ เสสํ เนยฺยํฯ อุทิสฺสติ, อุทิสฺสนฺติฯ เสสํ เนยฺยํฯ อุทิสฺสา, อุทิสฺสํสุฯ เสสํ เนยฺยํฯ

อิมานิ สุทฺธสฺสรธาตุรูปานิฯ

กการนฺตธาตุ

กุ สทฺเท เก จฯ โกติ, กวติ, กายติ, เอวํ กตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ กุยฺยติ, กิยฺยติ, เอวํ กมฺมปทานิฯ กานนํ, กพฺพํ, ชาตกํ, เอวํ นามิกปทานิฯ กุตฺวา, กุตฺวาน, กวิตฺวา, กวิตฺวาน, กาวิตฺวา, กาวิตฺวาน, กายิตุํ, เอวํ อพฺยยปทานิฯ

ตตฺร กานนนฺติ ฐิตมชฺฌนฺหิกสมเย กวติ สทฺทํ กโรตีติ กานนํ, วนํฯ ตถา หิ –

‘‘ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;

สณเตว พฺรหารญฺญํ, สา รติ ปฎิภาติ ม’’นฺติ

วุตฺตํฯ อถ วา โกกิลมยูราทโย กวนฺติ สทฺทายนฺติ กูชนฺติ เอตฺถาติ กานนํฯ มโนหรตาย อวสฺสํ กุยฺยติ ปณฺฑิเตหีติ กพฺพํฯ กาวิยํฯ กาเวยฺยํฯ อญฺญตฺร ปน กวีนํ อิทนฺติ กพฺพนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เกจิ ตุ กาพฺยนฺ ติ สทฺทรูปํ อิจฺฉนฺติ, น ตํ ปาวจเน ปมาณํ สกฺกฎภาสาภาวโตฯ สกฺกฎภาสาโตปิ หิ อาจริยา นยํ คณฺหนฺติฯ ชาตํ ภูตํ อตีตํ ภควโต จริยํ, ตํ กียติ กถียติ เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ‘‘ชาตก’’นฺติ วุตฺตาฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอว ชาตกนฺติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท เทสนายมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุฯ ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ

ปกฺก นีจคติยํฯ นีจคมนํ นาม หีนคมนํ หีนปฺปวตฺติ วาฯ นีจสทฺโท หิ หีนวาจโก ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติ เอตฺถ วิยฯ ปกฺกติ กฺริยาปทเมตฺถ ทิสฺสติ, น นามิกปทํฯ ยตฺถ ยตฺถ นามิกปทํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ นามิกปทํ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ กฺริยาปทเมว หิ ทุทฺทสํ, กฺริยาปเท วิชฺชมาเน นามิกปทํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อนฺตมโส ‘‘ปกฺกนํ, ตกนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภาววาจกานิ นามิกปทานิ สพฺพาสุ ธาตูสุ ยถารหํ ลพฺภนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ตก หสเนฯ หสนํ หาโสฯ ตกติฯ

ตกิ กิจฺฉชีวเนฯ กิจฺฉชีวนํ กสิรชีวนํฯ ตงฺกติฯ อาตงฺกติฯ อาตงฺโกฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค, ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺก’’นฺติ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อิติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ ‘‘อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ อยปฏฺเฎน พนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโคฯ อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธฯ ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธฯ เกจิ ปน ‘อชฺฌตฺตสมุฎฺฐาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฎฺฐาโน อาตงฺโก’ติ วทนฺตี’’ติฯ

อาตงฺโก อามโย โรโค, 

พฺยาธา’พาโธ คโท รุชา;

อกลฺลญฺเจว เคลญฺญํ, 

นามํ โรคาภิธานกํฯ

สุก คติยํฯ โสกติ, สุโก, สุกีฯ ตตฺร สุโกติ สุโวฯ โสกติ มนาเปน คมเนน คจฺฉตีติ สุโกฯ ตสฺส ภริยา สุกีฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ อิธ ภสฺสนํ นาม สุนขภสฺสนํ อธิปฺเปตํ ‘‘สุนโข ภสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย, น ‘‘อาวาโส โคจรํ ภสฺส’’นฺติอาทีสุ วิยฯ วจนสงฺขาตํ ภสฺสนํ, พุกฺกติ สาฯ

ธก ปฎิฆาเต คติยญฺจฯ ปฎิฆาโต ปฎิหนนํฯ ธกติฯ

จก ติตฺติปฎิฆาเตสุฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ปฎิฆาตํ ปฎิหนนํวฯ จกติฯ

อก กุฎิลคติยํฯ อกติฯ เอตา กุอาทิกา อกปริย นฺตา ธาตุโย ปรสฺส ภาสาติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘ติ อนฺติ, ตุ อนฺตุ’’ อิจฺจาทีนํเยว วิสโยฯ ปาฬิยํ ปน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ ปมาณํฯ

อิ อชฺฌยเนฯ อชฺฌยนํ อุจฺจารณํ สิกฺขนํ วา, อยติ, อธียติ, อชฺฌยติ, อธีเต, อชฺเฌนํ, อชฺฌายโกฯ ทิพฺพํ อธียเส มายํฯ อธียนฺติ มหาราช, ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตาฯ อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทาฯ ตตฺถ อชฺฌายโกติ อชฺฌยตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อตฺโถฯ

อุ สทฺเทฯ อวติ, อวนฺติฯ อวสิฯ เอตฺถ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปาฬิ ปปุพฺพสฺส อุธาตุสฺส ปโยโคติ ทฎฺฐพฺโพฯ ปปุพฺพสฺส วทธาตุสฺส ทการโลปปฺปโยโคติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

วงฺก โกฎิลฺเลฯ วงฺกติฯ วงฺกํฯ วงฺกสทฺโท หิ วกฺกสทฺเทน สมานตฺโถ, วกฺกสทฺโท จ วงฺกสทฺเทนฯ ตถา หิ –

‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;

ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ปาฬิ ทิสฺสติฯ อยํ ปน วกฺกสทฺโท สกฺกฎภาสํ ปตฺวา กการรการสญฺโญคกฺขริโก ภวติ, ธาตุภาโว ปนสฺส โปราเณหิ น วุตฺโต, ตสฺมา กฺริยาปทํ น ทิฎฺฐํฯ อิมสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส ‘‘วงฺก โกฎิลฺเล’’ติ ธาตุภาโว วุตฺโต, ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทญฺจ, ปาฬิยํ ตุ ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทํ น ทิฎฺฐํ, ตถา ภาววาจโก วงฺกสทฺโทปิฯ วาจฺจลิงฺโค ปน อเนเกสุ ฐาเนสุ ทิฏฺโฐฯ ตตฺต วงฺกตีติ กฺริยาปทํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพเมว นาถตีติ กฺริยาปทมิวฯ ภาววาจกสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา จ ปาฬิอาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ ภาววาจโก วงฺกสทฺโท นตฺถิ, กถํ ‘อฎฺฐวงฺกํ มณิรตนํ อุฬาร’นฺติ เอตฺถ สมาโส’’ติฯ เอตฺถ ปน อฎฺฐสุ ฐาเนสุ วงฺกํ อฎฺฐวงฺกํ, น อฎฺฐวงฺกานิ ยสฺสาติฯ ทพฺพวาจโก หิ วงฺกสทฺโท, น ภาววาจโกติ ทฎฺฐพฺพํฯ

วงฺกํ วกฺกญฺจ กุฎิลํ, ชิมฺหญฺจ ริมฺหมนุชุ;

วงฺกสทฺทาทโย เอเต, วาจฺจลิงฺคา ติลิงฺคิกาฯ

อถ วา วงฺกสทฺโทยํ, ‘‘วงฺกฆสฺตา’’ติอาทิสุ;

พฬิเส คิริเภเท จ, วตฺตเต ส ปุมา ตทาฯ

อยญฺหิ ‘‘เต’เม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติฯ ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํฯ วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช’’ติอาทีสุ พฬิเส วตฺตติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ ‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท คุณวาจโก วิเสสนสโท, เยน พฬิโส วิเสสิโต, เตน วงฺกํ กุฎิลํ พฬิสนฺติ อตฺโถ วิญฺญายตี’’ติ? ตนฺน, วงฺกสทฺเท อวุตฺเตปิ พฬิสสภาวสฺส วงฺกตฺตา กุฎิลตฺโถ ปากโฎติ นตฺถิ วิเสสนสทฺเทน ปโยชนํฯ อิทํ ปน ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ วจนํ ‘‘หตฺถิ นาโคฯ สโรรุหํ ปทุมํฯ หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค’’ติอาทิวจนมิว ปริยายวจนํ, ตสฺมา ‘‘วงฺก’’นฺติ ปทสฺส ‘‘กุฎิล’’นฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี’’ติ เอตฺถ นาคสทฺทสฺส ทนฺตีสทฺทสฺส จ อญฺญมญฺญปริยา ยวจนตฺเตปิ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตถา ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ อิเมสมฺปิ อญฺญมญฺญํ ปริยายวจนตฺเตปิ วงฺกนฺ ติ กุฎิลนฺติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อตฺโถ สาลราชา วิย สุผุลฺลิโต โหติ, เทสนา จ วิลาสปฺปตฺตา, น ปน ‘‘วงฺกํ พฬิส’’นฺติ สทฺทานํ คุณคุณีวเสน สมานาธิกรณภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิเมสํ วิย สมานาธิกรณภาวสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ น หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สมานาธิกรณภาโว โปราเณหิ อนุมโตฯ

‘‘ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา, โลเก อปฺปฎิปุคฺคโล;

ตถาคโต พลปฺปตฺโต, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ,

‘‘พุทฺธํ พุทฺธํ นิขิลวิสยํ สุทฺธิยา ยาว สุทฺธิ’’นฺติ จ อาทีสุ ปน อนุมโตฯ เอตฺถ หิ ‘‘เอตาทิโส’’ติ จ ‘‘อปฺปฎิปุคฺคโล’’ติ จ ‘‘ตถาคโต’’ติ จ ‘‘พลปฺปตฺโต’’ติ จ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ จ อิมานิ ‘‘สตฺถา’’ติ อเนน ปเทน สมานาธิกรณานิฯ ตถา ‘‘พุทฺธํ พุทฺธ’’นฺติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สมานาธิกรณํ ภวติฯ

อิติ ‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท พฬิสสฺสาภิธานนฺตรํ, น คุณวาจโกฯ เอวํ วงฺกสทฺโท พฬิเส วตฺตติฯ ‘‘กงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํฯ ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติอาทีสุ ปน คิริวิเสเส วตฺตติฯ เอตฺถ จ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ นิรุตฺตินเยน มชฺเฌ อนิมิตฺตํ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา วงฺโกเยว วงฺกตา, ยถา เทโว เอว เทวตาฯ ยถา จ ทิสา เอว ทิสตาติ, เอวํ ตาปจฺจยวเสน วงฺกตา จ สา ปพฺพโต จาติ ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ, มชฺเฌ รสฺสวเสน เจตํ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา วงฺกมสฺส สณฺฐานมตฺถีติ วงฺกโตติ มนฺตุอตฺเถ ตปจฺจ โย, ยถา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตติฯ เอวํ วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโตฯ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ อิจฺเจว วา ปณฺณตฺติ, ปาทกฺขรปาริปูริยา ปน ‘‘ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

โลก ทสฺสเนฯ โลกติฯ โลโกฯ อาโลโกติ อญฺญานิปิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ จุราทิคณํ ปน ปตฺวา อิมิสฺสา ‘‘โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยตี’’ติอาทินา รูปานิ ภวนฺติฯ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก, สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา’’ติ อาคโต สงฺขาโร เอว โลโก สงฺขารโลโกฯ สตฺตา เอว โลโก สตฺตโลโกฯ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส เอว โลโก โอกาสโลโก, โย ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ เตสุ สงฺขาโร ลุชฺชตีติ โลโกติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ โลกิยติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺโต โลโกฯ โลกิยติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส โลโกฯ ยสฺมา ปน โลกสทฺโท สมูเหปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา โลกิยติ สมุทายวเสน ปญฺญาปิยตีติ โลโก, สมูโหติ อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โลโกติ ตโย โลกา กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ เตสํ สรูปํ จุราทิคเณ กเถสฺสาม พหุวิธตญฺจฯ พหิทฺธา ปน กวีหิ ‘‘โลโก ตุ ภุวเน ชเน’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

สิโลก สงฺฆาเตฯ สงฺฆาโต ปิณฺฑนํฯ สิโลกติ, สิโลโก, สิโลกมนุกสฺสามิฯ อกฺขรปทนิยมิโต วจนสงฺฆาโต สิโลโกฯ โส ปชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘สิโลโก ยสสฺสิ ปชฺเช’’ติ กวโย วทนฺติฯ

เทก เธก สทฺทุสฺสาเหสุฯ สทฺโท รโว, อุสฺสาโห วายาโมฯ เทกติฯ เธกติฯ

เรก สกิ สงฺกายํฯ เรกติฯ สงฺกติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโนฯ สงฺกาฯ

อกิ ลกฺขเณฯ องฺกติ, องฺโก, สสงฺโกฯ

มกิ มณฺฑเนฯ มณฺฑนํ ภูสนํ, มงฺกติฯ

กก โลลิเยฯ โลลภาโว โลลิยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กกติ, กาโก, กากีฯ เอตฺถ ‘‘กาโก, ธงฺโก, วายโส, พลิ, โภชิ, อริฏฺโฐ’’ติ อิมานิ กากาภิธานานิฯ

กุก วก อาทาเนฯ กุกติ, วกติ, โกโก, วโกฯ เอตฺถ โกโกติ อรญฺญสุนโขฯ วโกติ ขุทฺทกวนทีปิโก, พฺยคฺโฆติปิ วทนฺติฯ

วก ทิตฺติยํ ปฎิฆาเต จฯ ทิตฺติ โสภา, วกติฯ

กกิ วกิ สกฺก ติก ฎิก เสก คตฺยตฺถาฯ กงฺกติ, วงฺกติ, สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ, โอสกฺกติ, วธาย ปริสกฺกนํฯ พิฬารนิสกฺกมตฺตมฺปิฯ เตกติ, เฎกติ, ฎีกา เสกติฯ เอตฺถ ฎีกาติ ฎิกิยติ ชานิยติ สํวณฺณนาย อตฺโถ เอตายาติ ฎีกาฯ เอตา อิธาตุอาทิกา เสกปริยนฺตา ธาตุโย ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘เต อนฺเต, ตํ อนฺตํ’’อิจฺจาทีนํเยว วิสโย, ปาวจเน ปน นิยโม นตฺถิฯ

หิกฺก อพฺยตฺตสทฺเทฯ อพฺยตฺตสทฺโท อวิภาวิตตฺถสทฺโท นิรตฺถกสทฺโท จฯ หิกฺกติ, หิกฺกเตฯ อิมํ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ อิทํ ตุ ปาวจเนน สํสนฺทติฯ ปรสฺสตฺตโนภาสานญฺหิ ธาตูนํ ‘‘ภวติ, ภวเต, พาธเต, พาธตี’’ติอาทินา เยภุยฺเยน ทฺวิธา ทฺวิธา รูปานิ สาสเน ทิสฺสนฺติฯ

อิมานิ กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ขา ปกถเน ขฺยา จฯ ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วาฯ ขาติ, สงฺขาติฯ อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สญฺโญคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติฯ อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมฯ อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเยฯ ธมฺโม สงฺขายติฯ อกฺขายติฯ อตฺร ปน กการ โลโปฯ สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโมฯ สงฺขาโตฯ อกฺขาโตฯ อกฺขาตาโร ตถาคตาฯ สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโรฯ สงฺขา, ปฎิสงฺขาฯ กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํฯ เกจิ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฎภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาฐิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิฯ ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท ญาณโกฎฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฎิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฎฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ญาณปญฺญตฺติโกฎฺฐาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;

สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติฯ

ขิ ขเยฯ ขิยนธมฺมํ ขียติฯ สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติฯ ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เญยฺยานิฯ ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโยฯ อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิฯ ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโยฯ ขนฺติ ตุจฺฉํ สุญฺญํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโสฯ

ขิ นิวาเสฯ ขียติ, ขิยฺยติ วาฯ สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพฯ ขํ ขยํฯ อภิรมณียํ ราชกฺขยํฯ ตตฺถ ขียตีติ นิวสติฯ ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺเฐนฯ ขยนฺติ นิเวสนํฯ ราชกฺขยนฺติ รญฺโญ นิเวสนํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘สเจ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;

กุเสน ชาตขตฺติยํ, สวณฺณมณิเมขลํ;

ปูชิตา ญาติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ

ขุ สทฺเทฯ โขติ ขวติฯ

เข ขาทนสตฺตาสุฯ ขายติฯ อุนฺทูรา ขายนฺติฯ วิกฺขายิตกํฯ โคขายิตกํฯ อสฺสิรี วิย ขายติฯ ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติฯ เอตฺถาทิมฺหิ กายตีติ ขาทติฯ อถ วา อุปฎฺฐาติ ปญฺญายติฯ

สุข ทุกฺข ตกฺริยายํฯ ตกฺริยาติ สุขทุกฺขานํ เวทนานํ กฺริยา, สุขนํ ทุกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อกมฺมกา อิเม ธาตโวฯ สุขติ, ทุกฺขติฯ สุขํ, ทุกฺขํฯ สุขิโต, ทุกฺขิโตฯ สุขํ สาตํ ปีณนํ, ทุกฺขํ วิฆาตํ อฆํ กิเลโสฯ ตตฺถ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อิมานิ นิพฺพจนานิ การิตวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํ อฎฺฐกถายํ สุขทุกฺขสทฺทตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สุขยติ ทุกฺขยติสทฺ ทานํ กมฺมตฺถมาทาย วิวรณสฺส กตตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สุเขติ สุขยติ, สุขาเปติ สุขาปยติ, ทุกฺเขติ ทุกฺขยติ, ทุกฺขาเปติ ทุกฺขาปยตี’’ติ อิมานิ เตสํ การิตปทรูปานิ, อตฺตานํ สุเขติ ปีเณตีติ จ, สุขยติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขนฺติ จ,

‘‘สเจ จ กิมฺหิจิ กาเล,

มรณํ เม ปุเร สิยา;

ปุตฺเต จ เม ปปุตฺเต จ,

สุขาเปยฺย มโหสโธ’’ติ จ

ปาฬิอาทิทสฺสนโตฯ สทฺทสตฺเถ ปน ธาตุปาฐสงฺเขเป จ อิเม ธาตโว จุราทิคเณเยว วุตฺตาฯ ‘‘สุขยติ ทุกฺขยตี’’ติ จ อการิตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ อิจฺฉิตานิฯ มยํ ตุ เตสํ ตพฺพจนํ สุทฺธกตฺตริ จ ตานิ ปทรูปานิ น อิจฺฉาม ปาฬิอาทีหิ วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมาเยว เต อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ วุตฺตาฯ อยญฺหิ สุทฺธกตฺตุวิสเย อสฺมากํ รุจิ ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติฯ

นนุ จ โภ ‘‘สุขติ ทุกฺขตี’’ติ กฺริยาปทานิ พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตีติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฎฺฐกถานยวเสน คเหตพฺพตฺตา ทิสฺสนฺติเยว นามฯ น หิ สพฺพถา สพฺเพสํ ธาตูนํ รูปานิ สาสเน โลเก วา ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ ปน ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ น ลพฺภนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ นยวเสน ลพฺภนฺติเยวฯ ‘‘กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ หิ ทิฏฺเฐ ‘‘จรวฺโห ภุญฺชวฺโห’’ติอาทีนิปิ นยวเสน ทิฎฺฐานิเยว นามฯ

ตตฺร ปนายํ นโยฯ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ หิ ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโย กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺตี’’ติ เอวํ ภูวาทิคณิกํ อกมฺมกํ สุทฺธกตฺตุวาจกํ ‘‘ทุกฺขนฺตี’’ติ กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ตสฺมึ ทิฎฺฐิเยว ‘‘สุขติ, สุขนฺติฯ สุขสิ, สุขถฯ สุขามิ, สุขามา’’ติอาทีนิ จ ‘‘ทุกฺขติ, ทุกฺขนฺติฯ ทุกฺขสิ, ทุกฺขถา’’ติอาทีนิจ ทิฎฺฐานิ นาม โหนฺติ ทิฏฺเฐน อทิฎฺฐสฺส ตาทิสสฺส อนวชฺชสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา, ตสฺมา ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ ภูวาทินโย เอว คเหตพฺโพ, น ปน จุราทินโยฯ อปรมฺเปตฺถ นิพฺพจนํ, สุขํ สญฺชาตํ เอตสฺสาติ สุขิโต, สญฺชาตสุโขติ อตฺโถฯ เอส นโย ทุกฺขิโตติ เอตฺถาปิฯ อถ วา สุเขน อิโต ปวตฺโตติ สุขิโตฯ เอส นโย ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ เอตฺถาปิฯ ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

โมกฺข มุจฺจเนฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ โมกฺขติฯ โมกฺโขฯ ปาติโมกฺโขฯ การิเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยติ, โมกฺขาเปติ, โมกฺขาปยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ปนิมํ ‘‘โมกฺข โมจเน’’ติ ปฐิตฺวา จุราทิคเณ ปกฺขิปนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ เอตานิ ปาฬิยา อฎฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘โมกฺขนฺติ มารพนฺธนาฯ น เม สมเณ โมกฺขสิฯ มหายญฺญํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺติฯ ‘‘โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโข’’ติ อฎฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โมกฺเขสิ โมกฺเขมา’’ติ จ อวตฺวา ‘‘โมกฺขสิ, โมกฺขามา’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข อปาทานวิสยํ กตฺวาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘โมกฺเขติ, โมเจตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปาทานวิสยํเยว กตฺวาฯ เอวํ อิมสฺส ธาตุโน สุทฺธกตฺตุวิสเย อกมฺมกภาโว วิทิโต, เหตุกตฺตุวิสเย เอกกมฺมกภาโว วิทิโต มุจ ปจ ฉิทาทโย วิยฯ โมกฺขธาตุ ทฺวิคณิโกติ เจ? น, อเนเกสุ สาฎฺฐกเถสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานํ อทสฺสนโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

กกฺข หสเนฯ กกฺขติฯ

โอข ราข ลาข ทาข ธาข โสสนาลมตฺเถสุฯ โอขติฯ ราขติฯ ลาขติฯ ทาขติฯ ธาขติฯ

สาข พฺยาปเนฯ สาขติฯ สาขาฯ

อุข นข มข รข ลข รขิ ลขิ อิขิ ริขิ คตฺยตฺถาฯ อุขติฯ นขติฯ มขติฯ รขติฯ ลขติฯ รงฺขติฯ ลงฺขติฯ อิงฺขติฯ ริงฺขติฯ

รกฺข ปาลเนฯ รกฺขติฯ รกฺขา, รกฺขณํ, สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต, สีลํ รกฺขิตํ เทวทตฺเตน, สีลํ รกฺขโก เทวทตฺโตฯ

อกฺข พฺยตฺติสงฺขาเตสุฯ อกฺขติ, อกฺขิ, อกฺขํฯ

นิกฺข จุมฺพเนฯ นิกฺขติ, นิกฺขํฯ

นกฺข คติยํฯ นกฺขติฯ นกฺขตฺตํฯ เอตฺถ นกฺขตฺตนฺ ติ เอตฺโต อิโต จาติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โปราณา ปน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ กถยึสุฯ ‘‘นกฺขตฺตํ, โชติ, นิริกฺขํ, ภํ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ

เวกฺข เวกฺขเนฯ เวกฺขติฯ

มกฺข สงฺขเตฯ มกฺขติฯ

ตกฺข ตปเนฯ ตปนํ สํวรณํฯ ตกฺขติฯ

สุกฺข อนาทเรฯ สุกฺขติฯ

กขิ วขิ มขิ กงฺขายํฯ สตฺถริ กงฺขติฯ วงฺขติ, มงฺขติฯ ‘‘กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข’’ อิจฺเจเต กงฺขาปริยายาฯ เอเตสุ ปน –

วตฺตนฺติ โลกโวหาเร, ‘‘กงฺขา วิมติ สํสโย;

วิจิกิจฺฉา’’ติ เอตานิ, นามานิเยว ปายโตฯ

กขิ อิจฺจายํฯ ธนํ กงฺขติ, อภิกงฺขติ, นาภิกงฺขามิ มรณํฯ อภิกงฺขิตํ ธนํฯ

ทขิ ธขิ โฆรวาสิเต กงฺขายญฺจฯ ทงฺขติฯ ธงฺขติฯ

อุกฺข เสจเนฯ อุกฺขติฯ

กข หสเนฯ กขติฯ

ชกฺข ภกฺขเณ จฯ หสนานุกฑฺฒนตฺถํ จกาโรฯ ชกฺขติฯ

ลิข เลขเนฯ ลิขติ, สลฺเลขติฯ อติสลฺเลขเตวายํ สมโณฯ เลขา, เลขนํ, เลขโก, ลิขิตํ, สลฺเลขปฎิปตฺติ, เอตา ทขิอาทิกา ลิขปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ธุกฺข ธิกฺข สนฺทีปนกิเลสนชีวเนสุฯ ธุกฺขติฯ ธิกฺขติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ธุกฺขเต ธิกฺขเต’’ติ อตฺตโนภาสํ วทนฺติฯ ตถา อิโต ปรานิ รูปานิปิฯ

รุกฺข วกฺข วรเณฯ วรณํ สํวรณํฯ รุกฺขติฯ วกฺขติฯ รุกฺโข, วกฺโขฯ เอตฺถ จ วกฺโขติ รุกฺโขเยวฯ ตถา หิ ‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา อรญฺญชา’’ติ ชาตกปาโฐ ทิสฺสติฯ อิมานิ ปน รุกฺขสฺส นามานิ –

‘‘รุกฺโข มหีรุโห วกฺโข, ปาทโป ชคตีรุโห;

อโค นโค กุโช สาขี, สาโล จ วิฎปี ตรุ;

ทุโม ผลี ตุ ผลวา, คจฺโฉ ตุ ขุทฺทปาทโป’’ติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ สาลสทฺเทน สาลรุกฺโขเยว วุตฺโต, นาญฺโญ ‘สาลา ผนฺทนมาลุวา’ติ ปโยคทสฺสนโต, อถ กิมตฺถํ สาลสทฺเทน โย โกจิ รุกฺโข วุตฺโต’’ติ? น สาลรุกฺโขเยว สาลสทฺเทน วุตฺโต, อถ โข สาลรุกฺเขปิ วนปฺปติเชฎฺฐรุกฺเขปิ ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ รุกฺเขปิ ‘‘สาโล’’ติ โวหารสฺส ทสฺสนโต อญฺเญปิ รุกฺขา วุตฺตาฯ ตถา หิ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตญฺจสฺส เอลณฺเฑหิ สญฺฉนฺนํฯ อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติฯ วนปฺปติเชฎฺฐรุกฺโขปิฯ ยถาห –

‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;

อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา’’ติฯ

โย โกจิ รุกฺโขปิฯ ยถาห ‘‘อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวพีชํ อญฺญตรสฺมึ สาลมูเล นิปเตยฺยา’’ติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สาลรุกฺเข เชฎฺฐรุกฺเข, ยสฺมึ กสฺมิญฺจิ ปาทเป;

สาโล อิติ รโว สาลา, สนฺธาคาเร ถิยํ สิยา’’ติฯ

สิกฺข วิชฺโชปาทาเนฯ สิกฺขติฯ สิกฺขา, สิกฺขนํ, สิกฺขิตํ สิปฺปํ, สิกฺขโก, สิกฺขิโต, เสกฺโข, อเสกฺโขฯ กการโลเป ‘‘เสโข อเสโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ สิกฺขิโตติ สญฺชาตสิกฺโข, อสิกฺขีติ วา สิกฺขิโต, ตถา หิ กตฺตุปฺปโยโค ทิสฺสติ ‘‘อหํ โข ปน สุสิกฺขิโต อนวโย สเก อาจริยเก กุมฺภการกมฺเม’’ติฯ

ภิกฺข ยาจเนฯ ภิกฺขติฯ ภิกฺขุ, ภิกฺขา, ภิกฺขนํ, ภิกฺขโก, ภิกฺขิตํ โภชนํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต อนคาโร ตปสฺสี ตโปธโน’’ อิจฺเจตานิ ปริยายวจนานิฯ เอเตสุ สาสเน ‘‘ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปนฺโน วุจฺจติฯ กทาจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสตํ โภเชสิ, ภิกฺขุสหสฺสํ โภเชสี’’ติอาทีสุ สามเณเรปิอุปาทาย ‘‘ภิกฺขู’’ติ โวหาโร ปวตฺตติ, ตาปสาปิ จ สมณสทฺทาทีหิ วุจฺจนฺติ, ‘‘อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน’’ติอาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทกฺข วุทฺธิยํ สีฆตฺเต จฯ ทกฺขติ, ทกฺขิณา, ทกฺโขฯ ทกฺขนฺติ วทฺธนฺติ สตฺตา เอตาย ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ทกฺขิณา, ทาตพฺพวตฺถุฯ ทกฺขติ กุสลกมฺเม อญฺญสฺมิญฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, เฉโก, โย ‘‘กุสโล’’ติปิ วุจฺจติฯ

ทิกฺข มุณฺฑิโอปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุฯ ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย, อุปนยเน, นิยเม, วเต, อาเทเส จ ปวตฺตติฯ ทิกฺขติฯ ทิกฺขิโต มุณฺโฑฯ เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ สรภงฺคชาตเก ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ ตตฺถ ‘‘จิรมุณฺฑาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ ‘‘ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย วุตฺตา’’ติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ทิกฺขิตสทฺทสฺส ปพฺพชิเต วตฺตนโต ‘‘จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ธาตุอตฺถสฺส วิภาวนตฺถํฯ อิท ปน ธาตุอตฺถวิภาวนตฺถํ มุณฺฑิเย วุตฺตาฯ ตาปสา หิ มุณฺฑิยตฺถวาจเกน ทิกฺขิตสทฺเทน วตฺตุํ ยุตฺตาฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฎฺฐาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติฯ อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณาฯ กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ทุกฺข หึสาคตีสุฯ ทกฺขติฯ ทกฺขโกฯ

จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํฯ จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติฯ อาจิกฺขโกฯ จกฺขติ, จกฺขุฯ เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิญฺญาณาธิฎฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุฯ

จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฎฺฐิ ทสฺสนํ;

เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติฯ

เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

คุ กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํฯ ควติฯ เค สทฺเทฯ คายติฯ คีตํฯ

วคฺค คติยํฯ วคฺคติฯ วคฺโค, วคฺคิตํฯ เอตฺถ สมุทายวเสน วคฺคนํ ปวตฺตนํ วคฺโคฯ วคฺคิตนฺติ คมนํฯ ตถา หิ นาคเปตวตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘โย โส มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตนฯ อมฺหากํ ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ‘‘สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนนา’’ติฯ กิญฺจิ ภิยฺโย กฺริยาปทมฺปิ จ ทิฎฺฐํ ‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปวตฺตนฺติ จมฺพเร’’ติฯ

รคิ ลคิ อคิ วคิ มคิ อิคิ ริคิ ลิคิ ตคิ สคิ คมเน จฯ จกา โร คติเปกฺขโกฯ รงฺคติฯ รงฺโคฯ ลงฺคติฯ ลงฺโค, ลงฺคีฯ องฺคติ, องฺเคติฯ องฺโค, สมงฺคี, สมงฺคิตา, องฺคํ, องฺคณํฯ วงฺคติฯ วงฺโคฯ มงฺคติฯ มงฺโค, อุปงฺโค, มงฺคลํฯ อิงฺคติฯ อิงฺคิตํฯ ริงฺคติฯ ริงฺคนํฯ ลิงฺคติฯ ลิงฺคนํฯ อุลฺลิงฺคติ, อุลฺลิงฺคนํฯ ตงฺคติฯ ตงฺคนํฯ สงฺคติฯ สงฺคนํฯ ตตฺถ องฺคนฺติ เยสํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ อวยโว, สรีรมฺปิ การณมฺปิ จ วุจฺจติฯ องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุฯ อญฺชติ มกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิฯ กตฺถจิ ตถารูโป วิวฎปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ, โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ อญฺชติ ตตฺถ ฐิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยญฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฎ ภูมิปฺปเทโสฯ อิจฺเจวํ –

ราคาทีสุ กิเลเสสุ, ปงฺเก กายมลมฺหิ จ;

วิวเฎ ภูมิภาเค จ, ‘‘องฺคณ’’นฺติ รโว คโตฯ

ยุคิ ชุคิ วชฺชเนฯ ยุงฺคติฯ ชุงฺคติฯ

รคิ สงฺกายํฯ รงฺคติฯ

ลค สงฺเค จฯ จ กาโร อนนฺตรวุตฺตาเปกฺขโกฯ ลคติฯ จ ชโต น โหติ ลคนํฯ พฬิเส ลคฺโคฯ

ถคํ สํวรเณฯ ถคติฯ

อคฺค กุฎิลคติยํฯ อคฺคตีติ อคฺคิ, กุฎิลํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

อคฺคิ ธูมสิโข โชติ, ชาตเวโท สิขี คินิ;

อคฺคินิ ภาณุมา เตโช, ปาวโก ติวโก’นโลฯ

หุตาสโน ธูมเกตุ, เวสฺสานโร จ อจฺจิมา;

ฆตาสโน วายุสโข, ทหโน กณฺหวตฺตนิฯ

เอตา คุอาทิกา อคฺคปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

คา คติยํฯ คาติฯ

คุ สทฺเทฯ ควติฯ

คุ อุคฺคเมฯ อุคฺคโม อุคฺคมนํ ปากฎตาฯ ควติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปนิมาสํ ‘‘คาเต ควเต’’ติ อตฺตโนภาสตฺตํ วทนฺติฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆาติฯ ฆานํฯ คนฺธํ ฆตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฎฺฐา’’ติฯ เอติสฺสา ปน ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ‘‘ฆายติ ฆายิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ฆุ อภิคมเนฯ อภิคมนํ อธิคมนํฯ โฆติฯ

ชคฺฆ หสเนฯ ชคฺฆติ, สญฺชคฺฆติฯ สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สหฯ ชคฺฆิตุมฺปิ น โสภติฯ ชคฺฆิตฺวาฯ

ตคฺฆ ปาลเนฯ ตคฺฆติฯ

สิฆิ อาฆาเนฯ อาฆานํ ฆาเนน คนฺธานุภวนํฯ สิงฺฆติ, อุปสิงฺฆติฯ อุปสิงฺฆิตฺวาฯ อารา สิงฺฆามิ วาริชํฯ เอตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ฆุ สทฺเทฯ โฆติ, ฆวติฯ

รฆิ ลฆิ คตฺยกฺเขเปฯ คตฺยกฺเขโป คติยา อกฺเขโปฯ รงฺฆติ, ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติฯ ลงฺฆิตา, อุลฺลงฺฆิกาปีติ, ลงฺฆิตฺวาฯ

มฆิ เกตเว จฯ จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺโขฯ มงฺฆติฯ

ราฆ ลาฆ สามตฺถิเยฯ ราฆติฯ ลาฆติฯ

ทาฆ อายาเส จฯ อายาโส กิลมนํฯ จกาโร สามตฺถิยาเปกฺขโกฯ ทาฆติฯ นิทาโฆฯ

สิลาฆ กตฺถเนฯ กตฺถนํ ปสํสนํฯ สิลาฆติฯ สิลาฆาฯ พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ สิลาฆิตฺวาฯ ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ฆ การนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทาคเณ กวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

จการนฺตธาตุ

อิทานิ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

สุจ โสเกฯ โสจติฯ โสโก, โสจนา, โสจํ, โสจนฺโต, โสจนฺตี, โสจนฺตํ กุลํ, โสจิตฺวาฯ

กุจ สทฺเท ตาเรฯ ตารสทฺโท อจฺจุจฺจสทฺโทฯ โกจติฯ อุจฺจสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถฯ

กุญฺจ โกฎิลฺล’ปฺปีภาเวสุฯ กุญฺจติฯ กุญฺจิกา, กุญฺจิตเกโสฯ กุญฺจิตฺวาฯ

ลุญฺจ อปนยเนฯ ลุญฺจติฯ ลุญฺจโก, ลุญฺจิตุํ, ลุญฺจิตฺวาฯ

อญฺจุ คติปูชนาสุฯ มคฺคํ อญฺจติฯ พุทฺธํ อญฺจติฯ อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิโตติ ติรจฺฉาโนฯ กฎุกญฺจุกตาฯ

วญฺจุ จญฺจุ ตญฺจุ คติยํฯ วญฺจติฯ จญฺจติฯ ตญฺจติฯ มญฺจติฯ สนฺติ ปาทา อวญฺจนาฯ อวญฺจนาติ วญฺจิตุํ คนฺตุํ อสมตฺถาฯ

คุจุ คเณจุ เถยฺยกรเณฯ เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาฯ ตสฺส กฺริยา เถยฺยกรณํฯ โคจติฯ คเณจติฯ

อจฺจ ปูชายํ อจฺจติฯ พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตฯ

ตจฺจ หึสายํฯ ตจฺจติฯ

จจฺจ ชจฺจ ปริภาสนวชฺชเนสุฯ จจฺจติฯ ชจฺจติฯ

กุจ สํปจฺจนโกฎิลฺลปฎิกฺกมวิเลขเนสุฯ กุจติ, สงฺกุจติฯ สงฺโกโจฯ

ตจ สํวรเณฯ สํวรณํ รกฺขณํฯ ตจติฯ ตโจฯ

ทิจ ถุติยํฯ ทิจติฯ

กุจ สงฺโกจเนฯ โกจติ, สงฺโกจติฯ สงฺโกโจฯ

พฺยาจ พฺยาชิกรเณฯ พฺยาชิกรณํ พฺยาชิกฺริยาฯ พฺยาจติฯ

วจ วิยตฺติยํ วาจายํฯ วิยตฺตสฺส เอสา วิยตฺติ, ติสฺสํ วิยตฺติยํ วาจายํ, วิยตฺตายํ วาจายนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิยตฺตสฺส หิ วทโต ปุคฺคลสฺส วเสน วาจา วิยตฺตา นาม วุจฺจติฯ ยถา ปน กุจฺฉิสทฺทติรจฺฉานคตาทิสทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ, น เอวํ วจนสงฺขาโต สทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ วิญฺญาตตฺถตฺตาฯ ‘‘วตฺติ, วจติ, วจนฺติฯ วจสิ’’ อิจฺจาทีนิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิฯ ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติฯ วุจฺจนฺติฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิฯ ครู ปน วการสฺส อุการาเทสวเสน ‘‘อุตฺตํ อุจฺจเต อุจฺจนฺเต’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, ตานิ สาสเน อปฺปสิทฺธานิ, สกฺกฎภาสานุโลมานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ รการาคมวิสเย นิปุพฺพสฺเสว วจสฺส วสฺส อุการาเทโส สิทฺโธ ‘‘นิรุตฺติ, นิรุตฺตํ, เนรุตฺต’’นฺติฯ วจนํ, วาจา, วโจ, วจี, วุตฺตํ, ปวุตฺตํ, วุจฺจมานํ, อธิวจนํ, วตฺตพฺพํ, วจนียํ, อิมานิ นามิกปทานิฯ วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วตฺวาน, อิมานิ ตุมนฺตาทีนิ ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ตตฺถ วตฺตีติ วทติฯ อาขฺยาตปทญฺเหตํฯ อตฺถสํวณฺณเกหิปิ ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ นิพฺพจนมุทาหฎํฯ สทฺทสตฺเถ จ ตาทิสํ อาขฺยาตปทํ ทิฎฺฐํฯ เอตฺถ ปเนเก วทนฺติ ‘‘วจติ, วจนฺตีติอาทีนิ กฺริยาปทรูปานิ พุทฺธวจเน อฎฺฐกถาฎีกาสุ สตฺเถสุ จ อนาคตตฺตา ฉเฑฺฑตพฺพานี’’ติฯ ตนฺน, ยสฺมา สาสเน ‘‘อวจ, อวจึสู’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ จ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺตี’’ติอาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ จ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา พุทฺธวจนาทีสุ อนาคตานิปิ ‘‘วจติ, วจนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ วเจยฺย, วุจฺจตุ, วุจฺเจยฺยฯ เสสํ สพฺพํ สพฺพตฺถ วิตฺถารโต คเหตพฺพํฯ

ปโรกฺขารูปานิ วทาม – วจ, วจุฯ วเจ, วจิตฺถฯ วจํ, วจิมฺหฯ วจิตฺถ, วจิเรฯ วจิตฺโถ, วจิวฺโหฯ วจึ, วจิมฺเหฯ

หิยฺยตฺตนีรูปานิ วทาม – อวจา, อวจูฯ อวโจ, อวจุตฺถฯ อโวจํ, อวจุมฺหฯ อวจุตฺถ, อวจุตฺถุํฯ อวจเส, อวจุวฺหํฯ อวจึ, อวจมฺหเสฯ

อชฺชตนีรูปานิ วทาม – อวจิ, อโวจุํ, อวจึสุฯ อโวโจ, อโวจุตฺถฯ อโวจึ, อโวจุมฺหฯ อโวจา, อโวจุฯ อวจเส, อโวจิวํฯ อโวจํ, อโวจิมฺเหฯ

ภวิสฺสนฺตีรูปานิ วทาม – วกฺขติ, วกฺขนฺติฯ วกฺขสิ, วกฺขถฯ วกฺขามิ, วกฺขามฯ วกฺขเต, วกฺขนฺเตฯ วกฺขเส, วกฺขวฺเหฯ วกฺขสฺสํ วกฺขมฺเหฯ

อิเมสํ ปน ปทานํ ‘‘กเถสฺสติ, กเถสฺสนฺตี’’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ วกฺข โรเสติ ธาตุสฺส จ ‘‘วกฺขติ, วกฺขนฺติฯ วกฺขสี’’ติอาทีนิ วตฺวา อวสาเน อุตฺตมปุริเสกวจนฎฺฐาเน ‘‘วกฺเขมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสติ, โรสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาวเสน รูปสํสนฺทนานโยฯ อปรานิปิ วจธาตุ สฺส ภวิสฺสนฺตี สหิตานิ รูปานิ ภวนฺติ – วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติฯ วกฺขิสฺสสิ, วกฺขิสฺสถฯ วกฺขิสฺสามิ, วกฺขิสฺสามฯ วกฺขิสฺสเต, วกฺขิสฺสนฺเตฯ วกฺขิสฺสเส, วกฺขิสฺสวฺเหฯ วกฺขิสฺสํ, วกฺขิสฺสามฺเหฯ

อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘อภีตกปฺเป จริตํ, ฐปยิตฺวา ภวาภเว;

อิมมฺหิ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’ติฯ

คทฺรตปญฺเหปิ ‘‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฎิสนฺถารํ กตฺวา คหปติ ปติรูปํ อาสนํ ญตฺวา นิสีทถาติ วกฺขิสฺสตี’’ติ เอวมาทิอฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติ, ตสฺมาเยว เอทิสี ปทมาลา รจิตาฯ วกฺข โรเสติ ธาตุสฺสปิ ภวิสฺสนฺตีสหิตานิ รูปานิ ‘‘วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสิสฺสติ, โรสิสฺสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวเสเนว รูปสํสนฺทนานโยฯ

อวจิสฺสา, วจิสฺสา, อวจิสฺสํสุ, วจิสฺสํสุฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ อิธ ปน วุตฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริเยว กเถสฺสาม อิโต อติวิย วตฺตพฺพฎฺฐานตฺตาฯ

จุ จวเนฯ จวติฯ การิเต ‘‘จาเวตี’’ติ รูปํฯ เทวกายา จุโตฯ จุตํ ปทุมํฯ จวิตุํ, จวิตฺวาฯ

โลจ ทสฺสเนฯ โลจติฯ โลจนํฯ

เสจ เสจเนฯ เสจติฯ

สจ วิยตฺติยํ วาจายํฯ สจติฯ

กจ พนฺธเนฯ กจติฯ

มจ มุจิ กกฺกเนฯ กกฺกนํ สรีเร อุพฺพฎฺฎนํฯ มจติฯ มุญฺจติฯ มจิ ธารณุจฺฉายปูชเนสุฯ ธารณํ อุจฺฉาโย ปูชนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ อุจฺฉาโย มลหรณํฯ มญฺจติฯ มญฺโจ, มญฺจนํฯ มญฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มญฺโจฯ

ปจ พฺยตฺติกรเณฯ ปจติฯ ปาโก, ปริปาโก, วิปาโก, ปกฺกํ ผลํฯ

ถุจ ปสาเทฯ โถจติฯ

วจ วจิ ทิตฺติยํฯ วจติฯ วญฺจติฯ

รุจ ทิตฺติยํ โรจเน จฯ ทิตฺติ โสภาฯ โรจนํ รุจิฯ โรจติฯ เวโรจโนฯ สมณสฺส โรจเต สจฺจํฯ ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจิตํฯ อยญฺจ ทิวาทิคเณ รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ ชเนติฯ เตน ‘‘คมนํ มยฺห รุจฺจตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ จุราทิคเณ ปน รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘โรเจติ โรจยตี’’ติ รูปานิ ชเนติฯ เตน ‘‘กึ นุ ชาติํ น โรเจสี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ เตคณิโกยํ ธาตุฯ

ปจ สํปาเกฯ ปจติ, ปจนฺติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ วทนฺติฯ

อญฺจ พฺยยคติยํฯ พฺยยคติ วินาสคติฯ อญฺจติฯ

ยาจ ยาจนายํฯ พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติฯ นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณนฯ เต ตํ อสฺเส อยาจิสุํฯ โส ตํ รถมยาจถฯ เทวทตฺตํ อายาจติฯ เอวํ สุทฺธกตฺตริ รูปานิ ภวนฺติฯ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน นาคํ มณึ ยาเจติ, ยาจยติ, ยาจาเปติ, ยาจาปยติฯ เอวํ เหตุกตฺตริฯ ราชา พฺราหฺมเณน ธนํ ยาจิยติ, ยาจยิยติ, ยาจาปิยติ, ยาจาปยิยติฯ เอวํ กมฺมนิฯ ยาจํ, ยาจนฺโต, ยาจนฺตี, ยาจนฺตํ กุลํฯ ยาจมาโน, ยาจมานา, ยาจมานํ กุลํฯ ยาจโก, ยาจนา, ยาจิตพฺพํ, ยาจิตุํ, ยาจิตฺวาน, ยาจิตุน, ยาจิย, ยาจิยานฯ เอวํ นามิกปทานิ ตุมนฺตาทีนิ จ ภวนฺติฯ

ปจ ปาเกฯ โอทนํ ปจติฯ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ ยถา ปน สาสเน ‘‘ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ วจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ ปสิทฺธํ, น ตถา ปจธาตุ สฺสฯ เอวํ สนฺเตปิ ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติ ตสฺส กมฺมนิ รูปํ วทนฺติฯ สาสเน ปน อวิเสสโต ‘‘ปจฺจเต’’ติ วา ‘‘ปจฺจตี’’ติ วา วุตฺตสฺสปิ ปทสฺส อกมฺมโกเยว ทิวาทิคณิโก ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติฯ ยาว ปาปํ น ปจฺจตี’’ติอาทิทสฺสนโตฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานียนฺติอาทิ วิย ภูวาทิคณปกฺขิโก กมฺมกตฺตุปฺปโยโค เอส, ตสฺมา ‘สยเมวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘สยเมว เทวทตฺโต ปจฺจตี’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ ตนฺน, ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ เอตฺถ หิ ปานียํ มนุสฺสา ปิวนฺติ, น ปานียํ ปานียํ ปิวติฯ มนุสฺเสเหว ตํ ปียเต, น สยํฯ เอวํ ปรสฺส ปานกฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูตมฺปิ ตํ สุกรปานกฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺตํ วิย โหตีติ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโตฯ

‘‘สยเมว กโฎ กริยเต’’ติ เอตฺถาปิ กฎํ มนุสฺสา กโรนฺติ, น กฎํ กโฎ กโรติฯ มนุสฺเสเหว กโฎ กริยเต, น สยํฯ เอวํ ปรสฺส กรณกฺริยํ ปฎิจฺจ กมฺมภูโตปิ โส สุกรณ กฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺโต วิย โหตีติ ‘‘สยเมว กโฎ กริยเต’’ติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโตฯ

เอตฺถ ยถา สยํสทฺโท ปานียํ ปานีเยเนว ปียเต, น อมฺเหหิฯ กโฎ กเฎเนว กริยเต, น อมฺเหหีติ สกมฺมกวิสยตฺตา ปโยคานํ อญฺญสฺส กฺริยาปฎิเสธนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ วทติ, น ตถา ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ, กมฺมํ ปจฺจตี’’ติอาทีสุ ตุมฺเหหิ อชฺฌาหริโต สยํสทฺโท อตฺถวิเสสํ วทติ อกมฺมกวิสยตฺตา เอเตสํ ปโยคานํฯ เอวํ ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทิกสฺส ปจฺจตฺตวจนสฺส อกมฺมกกตฺตุวาจกตฺตา กมฺมรหิตสุทฺธกตฺตุวาจกตฺตา จ ‘‘ปจฺจตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคณิกรูปนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ปจธาตุ สทฺทสตฺเถ ทิวาทิคณ วุตฺโต นตฺถีติ เจ? นตฺถิ วา อตฺถิ วา, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถํ กริสฺสติ, ปาฬิ เอว ปมาณํ, ตสฺมา มยํ โลกโวหารกุสลสฺส ภควโต ปาฬินยญฺเญว คเหตฺวา อิมํ ปจธาตุํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิสฺสามฯ ตถา หิ ธมฺมปาลาจริย อนุรุทฺธาจริยาทีหิ อภิสงฺขตา ทิวาทิคณิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ –-

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเวฯ

อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ จ ปจฺจติ

อิจฺเจวมาทโยฯ เอตฺถ ปน เตสํ อิทเมว ปาฬิยา น สเมติฯ เย จุราทิคณมฺหิ สกมฺมกภาเวน ภูวาทิคเณ จ อกมฺมกภาเวน ปวตฺตสฺส ภูธาตุสฺเสว ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส สกมกสฺสปิ สโต ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมกภูตสฺส ปจธาตุ สฺส สกมฺมกตฺตมิจฺฉนฺติฯ เอตญฺหิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา, ตสฺมา ภควโต ปาวจเน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฎตฺถํ เอตฺถ อิมํ นีติํ ปฎฺฐเปม –

วินาปิ อุปสคฺเคน, คณนานตฺตโยคโต;

สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, ธาตู ปจภิทาทโยฯ

ปุริโส โอทนํ ปจติฯ ส ภูตปจนึ ปจิฯ โอทโน ปจฺจติฯ กมฺมํ ปจฺจติฯ วีหิสีสํ ปจฺจติฯ รุกฺขผลานิ ปจฺจนฺติฯ นาโค ปาการํ ภินฺทติฯ ตฬากปาฬิ ภิชฺชติฯ ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติฯ เอตฺถ จ สยํสทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สยเมว โอทโน ปจฺจตี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ ‘‘ปุริโส สยเมว ปาณํ หนติฯ ภควา สยเมว เญยฺยธมฺมํ อพุชฺฌี’’ติ ปโยเคสุ ปรสฺส อาณตฺติสมฺภูตหนนกฺริยาปฎิเสธมิว ปโรปเทสสมฺภูตพุชฺฌนกฺริยาปฎิเสธนมิว จ อญฺญสฺส กฺริยาปฎิเสธนวเสน วุตฺตตฺตา โย สยํสทฺทวเสน กมฺมกตฺตุภาวปริกปฺโป, ตํ น ปมาณํฯ สยํสทฺโท หิ สุทฺธกตฺตุอตฺเถปิ ทิสฺสติ, น เกวลํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติอาทีสุ กมฺมตฺเถเยว, ตสฺมา สาสนานุรูเปน อตฺโถ คเหตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

วินาปิ อุปสคฺเคน, วินาปิ จ คณนฺตรํ;

สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, อตฺถโต ทิวุอาทโยฯ

กามคุเณหิ ทิพฺพติฯ ปจฺจามิตฺเต ทิพฺพติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

คณนฺตรญฺโจปสคฺคํ, วินาปิ อตฺถนานตํ;

ปโยคโต สกมฺมา จ, อกมฺมา จ คมาทโยฯ

ปุริโส มคฺคํ คจฺฉติฯ คมฺภีเรสุปิ อตฺเถสุ ญาณํ คจฺฉติฯ ธมฺมํ จรติฯ ตตฺถ ตตฺถ จรติฯ

คณนฺตรญฺโจปสคฺคํ, ปโยคญฺจตฺถนานตํ;

วินาปิ ติวิธา โหนฺติ, ทิสาที รูปเภทโตฯ

ปาสาทํ ปสฺสติ, ปาสาทํ ทกฺขติ ปาสาโท ทิสฺสติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

สภาวโต สกมฺมา ตุ, รุทธาตาทโย มตา;

สภาวโต อกมฺมา จ, นนฺทธาตาทโย มตาฯ

มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติฯ

อุปสคฺควเสเนเก, สกมฺมาปิ อกมฺมกา;

สมฺภวนฺติ ตเถกจฺเจ, อกมฺมาปิ สกมฺมกาฯ

เอกจฺเจ ตุปสคฺเคหิ, สกมฺมา จ สกมฺมกา;

อกมฺมกา อกมฺมา จ, เอสตฺโถเปตฺถ ทีปิโต;

ปุริโส คามา นิคฺคจฺฉติ, ธนํ อธิคจฺฉติ, ปุริโส ปาณํ อภิภวติ, หิมวตา ปภวนฺติ มหานทิโยฯ อญฺญานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ยทิ สาสเน ปจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ สิยา, ‘‘ปุริเสน กมฺมํ กริยตี’’ติ ปโยโค วิย ‘‘ปุริเสน โอทโน ปจิยตี’’ติ ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพฯ เย ปน ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย วทนฺติ มญฺเญฯ เอวํ สนฺเตปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตานิ เจ, คเหตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา โอทนํ ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ ปุริเสน ปุริโส โอทนํ ปาจิยติ, ปาจยิยติ, ปาจาปิยติ, ปาจาปยิยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาวํ ปาเจติ โคจร’’นฺติอาทีสุ อญฺโญปิ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ

ปจํ, ปจนฺโต, ปจนฺตี, ปจมาโน, ปจมานาฯ ปาตพฺพํ, ปจิตํ, ปจิตพฺพํ, ปจนียํ, ปจิตุํ, ปจิตฺวาฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส มํสญฺจ ปาตพฺพ’’นฺติ ปโยโค อุทาหรณํฯ ‘‘ปจติ, ปจนฺติฯ ปจสี’’ติอาทิ ปทกฺกโม สุโพโธฯ

สิจ ฆรเณฯ เสจติ, เสโก, ‘‘อุภโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ

อิมานิ จการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

ปรสฺสภาสาทิภาวํ, สพฺเพสํ ธาตุนํ อิโต;

ปรํ น พฺยากริสฺสํ โส, สาสเน อีริโต น หิฯ

ฉุ เฉทเนฯ โฉติฯ โฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํฯ อจฺโฉจฺฉุํวต โภ รุกฺขํฯ

มิเลฉ อวิยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺฉติ, มิลกฺขุฯ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺขูสุ อวิญฺญาตาเรสุฯ

วฉิ อิจฺฉายํฯ วญฺฉติฯ วญฺฉิตํ ธนํฯ

อฉิ อายาเมฯ อญฺจติฯ ทีฆํ วา อญฺฉนฺโต ทีฆํ อญฺฉามีติ ปชานาติฯ

หุจฺฉ โกฎิลฺเลฯ หุจฺฉติฯ

มุจฺฉ โมหมุจฺฉาสุฯ มุจฺฉติฯ มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสญฺญี สมปชฺชถฯ มุจฺฉา, มุจฺฉิตฺวาฯ

ผุฉ วิสรเณฯ โผฉติฯ

ยุฉ ปมาเทฯ ยุจฺฉติฯ

อุฉิ อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุญฺฉติฯ อุญฺฉาจริยาย อีหถฯ

อุฉ ปิปาสายํฯ อุฉติฯ

ปุจฺฉ ปญฺเหฯ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิตา, ปุจฺฉโก, ปุฏฺโฐ, ปุจฺฉิโต, ปุจฺฉาฯ ภิกฺขุ วินยธรํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิ, ปุจฺฉิตุํฯ ปุจฺฉิตฺวาฯ เอตฺถ จ ปญฺจวิธา ปุจฺฉา อทิฎฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฎฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสํ นานตฺตํ อฎฺฐสาลินิยาทิโต คเหตพฺพํฯ

วิจฺฉ คติยํฯ วิจฺฉติฯ วิจฺฉิกาฯ

วจฺฉุ เฉทเนฯ วุจฺฉติฯ วุตฺตา, วุตฺตวา, วุตฺตสิโรฯ วการคตสฺส อการสฺส อุตฺตํฯ

วุตฺตสทฺโท เกโสหรเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฎิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุฯ เอตฺถ จ สิรสทฺเทน สิโรรุหา วุตฺตา ยถา มญฺจสทฺเทน มญฺจฎฺฐา, จกฺขุสทฺเทน จ จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํฯ โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุฯ กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมรหตา’’ติอาทิสุฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วจฺฉุวปวจวสา, วุตฺตสทฺโท ปวตฺตติ;

เกโสหาเร โรปิเต จ, กถิเต จ ยถากฺกมนฺติฯ

อปโร นโย – วุตฺตสทฺโท ‘‘โน จ โข ปฎิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ วาปสมีกรเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ อปคเมฯ ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนวเสน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน ทิสฺสติ, อตฺริทํ วุจฺจติ

‘‘วาปสมีกรเณ จ, อโถ ชีวิตวุตฺติยํ;

อปคเม ปาวจน-วเสน จ ปวตฺติเต;

อชฺเฌเน เจวเมเตสุ, วุตฺตสทฺโท ปทิสฺสตี’’ติฯ

อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส –

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ

อาทีสุ วปเน อาคโตฯ ‘‘โน จ โข ปฎิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฎฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘กาปฎิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเนฯ ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเนฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;

โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํฯ

วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;

ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;

ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;

ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติฯ ตจฺฉโก ทารุํฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

ชิ ชเยฯ เชติฯ ชยติ, ปราชยติฯ ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติฯ ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติฯ ราชานํ ชยาเปสุํฯ ชยาเปตฺวาฯ เอตฺถ ชยาเปสุนฺ ติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทึสูติ อตฺโถฯ ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโตฯ วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวาฯ อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ชิ อภิภวเนฯ เชติฯ ชิโนฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกาฯ เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถฯ

ชุ คติยํฯ เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตาฯ ชวติฯ ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปญฺโญ, ชวนหํโสฯ มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํฯ

เช ขเยฯ ชียติฯ เอการสฺส อียาเทโสฯ สาสนานุรูเปน ‘‘กึ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

สชฺช คติยํฯ สชฺชติฯ

กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณฯ โกชติฯ โขชติฯ

วช คติยํฯ ธช ธชิ จฯ วชติฯ อพฺพชติฯ มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเชฯ วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโตฯ

สกา รฎฺฐา ปพฺพาชิโต, อญฺญํ ชนปทํ คโต;

มหนฺตํ โกฎฺฐํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเวฯ

ธชติฯ ธโชฯ ธญฺชติฯ ธญฺชนํฯ เอตฺถ ธโชติ เกตุฯ ธญฺชนนฺติ คมนํฯ

อช เขปเน จฯ คติอเปกฺขโกเยว จกาโรฯ อชติฯ อโชฯ เอตฺถ อโชติ เอฬโกฯ อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติฯ ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติฯ อวีติ รตฺตโลโม เอฬโกฯ เมณฺโฑติ กุฎิลสิงฺโค เอฬโกฯ ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตาฯ อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฎฺฐกถายญฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติฯ

อชฺช สชฺช อชฺชเนฯ อชฺชนํ อชฺชนกฺริยาฯ อชฺชติฯ สชฺชติฯ

กชฺช พฺยถเนฯ พฺยถนํ หึสาฯ กชฺชติฯ

ขชฺช มชฺชเน จฯ มชฺชนํ สุทฺธิฯ พฺยถนาเปกฺโข จกาโรฯ ขชฺชติฯ ขชฺชูโรฯ

ขช มนฺเถฯ มนฺโถ วิโลฬนํฯ ขชติฯ

ขชิ คติเวกลฺเลฯ กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชตีติฯ อุโภ ขญฺชาฯ ขญฺชนํ, ขญฺชิตุํ, ขญฺชิตฺวาฯ

ขช กมฺปเนฯ ขชติฯ เอชาฯ เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทึ ปฎิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ

พุช วชิรนิพฺเพเสฯ วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติฯ โพชติฯ

ขิช กุชิ คุชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิชติฯ กุญฺชติฯ คุญฺชติฯ

ลช ลาช ตชฺช ภสฺสเนฯ ลชติฯ ลาชติฯ ตชฺชติฯ

ลชิ ทิตฺติยญฺจฯ ภสฺสนาเปกฺโข จกาโรฯ ลญฺชติฯ ตติโย นยลญฺชโกฯ ลญฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลญฺชโกฯ

ชช ชชิ ยุทฺเธฯ ยุชฺฌนํ ยุทฺธํฯ ชชติฯ ชญฺชติฯ

ตุช หึสายํฯ โตชติฯ

ตุชิ พลเน จฯ พลนํ พลนกฺริยาฯ หึสาเปกฺขโก จกาโรฯ ตุญฺชติฯ

คช กุชิ มุชิ คชฺช สทฺทตฺถาฯ คชติฯ กุญฺชติฯ มุญฺชติฯ คโช คชฺชติ, เมโฆ คชฺชติฯ ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชติฯ มณิ คชฺชติฯ ญาณคชฺชนํ คชฺชติฯ คชฺชิตุํ สมตฺโถฯ คชฺชิตาฯ คชฺชิตฺวาฯ ตตฺถ คโชติ หตฺถีฯ หตฺถิสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

หตฺถี นาโค คโช ทนฺตี, กุญฺชโร วารโณ กรี;

มาตงฺโค ทฺวิรโท สฎฺฐิ-หายโน’เนกโป อิโภฯ

ถมฺโภ รมฺโม ทฺวิโป เจว, หตฺถินี ตุ กเรณุกา;

หตฺถิโปโต หตฺถิจฺฉาโป, ภิงฺโก จ กลโภ ภเวฯ

จช จาเคฯ จชติฯ ปริจฺจชติฯ จาโคฯ ปริจฺจาโคฯ จชนํฯ จชํ, จชนฺโตฯ จชมาโนฯ

สนฺช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สญฺจติฯ สตฺโตฯ สชนํ, สตฺติฯ อาสตฺติฯ สชิตุํฯ สชิตฺวาฯ

อีช คติยํฯ อีชติฯ

ภชิ ภชฺชเนฯ ภชฺชนํ ตาปกรณํฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ปุริเสน ภชฺชมานานิ ติลานิฯ

เอช เภช ภาช ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ โสภาฯ เอชติฯ เภชติฯ ภาชติฯ

ติช นิสาเน, ขมายญฺจฯ นิสานํ ติกฺขตากรณํฯ ขมา ขนฺติฯ เตชติฯ ติติกฺขติฯ เตชโนฯ เตโชฯ ตตฺถ เตชโนติ กณฺโฑ สโร อุสุฯ เตโชติ สูริโยฯ อถ วา เตโชติ เตชนํ อุสฺมา อุณฺหตฺตํ ตาโปฯ เตโชติ วา อานุภาโว ปภาโวฯ

สญฺช ปริสฺสคฺเคฯ อาลิงฺคนํ ปริสฺสคฺโคฯ สญฺชติฯ

ขชิ ทาเน, คติยญฺจฯ ขญฺชติฯ ขญฺชนํฯ

ราช ทิตฺติยํ ภาช จฯ ราชติฯ ภาชติฯ ราชาฯ ราชินีฯ วนราชิฯ ราชิตฺวาฯ วิราชิตฺวาฯ อตฺร วิญฺญูนมตฺถวิวรเณ โกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –

ม’หา’ราช มหาราช, มหาราช มเมว’หิ;

เน’ตสฺส อิติ วตฺวาน, เทฺว ชนา กลหํ กรุํฯ

เอตฺถ จ ปฐมปาทสฺส ทุติยปเท ‘‘เม อหิ มหี’’ติ เฉโท ‘‘ปุตฺตา เม อตฺถิ ปุตฺตา มตฺถี’’ติ วิยฯ ‘‘มหิ อราช มหาราชา’’ติ จ เฉโท ‘‘โยปิ อยํ โยปาย’’นฺติ วิยฯ เอตฺถ อราชสทฺโท ‘‘อติกรมกราจริยา’’ติ เอตฺถ อกรีติ อตฺถวาจโก อกรสทฺโท วิย อาขฺยาตปโรกฺขาวิภตฺติโก ทฎฺฐพฺโพฯ อราช วิโรจีติ อตฺโถฯ อยํ ปน คาถาย ปิณฺฑตฺโถ ‘‘มหาราช เม อหิ อราช, มม เอว อหิ อราช, น เอตสฺส อิติ วตฺวา เทฺว อหิตุณฺฑิกชนา กลหํ กริํสู’’ติฯ

รนฺช ราเคฯ ภิกฺขุ จีวรํ รชติฯ สตฺโต รูปาทีสุ รญฺชติฯ รชนํฯ รชโกฯ ราโคฯ วิราโคฯ หลิทฺทิราโคฯ ราชาฯ ราชินีฯ อิมสฺส จ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘รชฺชติ วิรชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ รชนนฺติ รชนวตฺถุฯ รชโกติ รชกาโร วตฺถโธวนโกฯ ราโคติ รชฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รญฺชติ, รญฺชนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ราโค, ตณฺหาฯ อิมานิ ปน ตทภิธานานิ –

ราโค โลโภ ตสิณา จ, ตณฺหา เอชา วิสตฺติกา;

สตฺติ อาสตฺติ มุจฺฉา จ, ลุพฺภิตตฺตญฺจ ลุพฺภนาฯ

กาโม นิกามนา อิจฺฉา, นิกนฺติ จ นิยนฺติ จ;

วนญฺจ วนโถ เจว, อเปกฺขา ภวเนตฺติ จฯ

อนุโรโธ จ สาราโค, สงฺโค ปงฺโก จ สิพฺพินี;

นนฺทีราโค อนุนโย, เคโธ สญฺชนนี ตถา;

ชนิกา ปณิธิ เจว, อชฺโฌสานนฺติเนกธาฯ

วิราโคติ มคฺโค นิพฺพานญฺจฯ ราชาติ ปถวิสฺสโรฯ เอตฺถ ธาตุทฺวยวเสน นิพฺพจนานิ นิยฺยนฺเตฯ นานาสมฺปตฺตีหิ ราชติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ ราชาฯ ทานญฺจ ปิยวจนญฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตนิ มหาชนํ รญฺเชตีติปิ ราชาฯ ราชินีติ ราชภริยาฯ เตสํ อภิธานานิ วุจฺจนฺเต สหาภิธานนฺตเรหิ –

ราชา ภูปติ เทโว จ, มนุชินฺโท ทิสมฺปติ;

ปตฺถิโว ชคติปาโล, ภูภุโช ปถวิสฺสโรฯ

รฎฺฐาธิโป ภูมิปาโล, มนุสฺสินฺโท ชนาธิโป;

นรินฺโท ขตฺติโย เจว, เขตฺตสฺสามิ ปภาวโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต ราชาติ, กถิโต อิตโร ปน;

ราชญฺโญ ขตฺติโย จาติ, วุตฺโต ขตฺติยชาติโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต อนุราชา, อุปราชาติ ภาสิโต;

จตุทฺทีปี ราชราชา, จกฺกวตฺตีติ ภาสิโตฯ

ราชินี อุปรี เทวี, มเหสี ภูภุชงฺคนา;

ขตฺติยา ราชปทุมี, ขตฺติยานี จ ขตฺติยี;

อิตฺถาคารนฺตุ โอโรโธ, อุปรีติปิ วุจฺจติฯ

ภช เสวายํฯ ภชติฯ ภชนาฯ สมฺภชนาฯ ภตฺติฯ สมฺภตฺติฯ ภตฺตาฯ

ยช เทวปูชสงฺคตกรณทานธมฺเมสุฯ เทวปูชคฺคหเณน พุทฺธาทิปูชา คหิตาฯ สงฺคตกรณํ สโมธานกรณํฯ ตถา หิ อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ ‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิญฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตี’’ติ คาถายํ สงฺคตสทฺเทน สโมธานํ วุตฺตํฯ ทานํ ปริจฺจาโคฯ ธมฺโม ฌานสีลาทิฯ เอเตสฺวตฺเถสุ ยชธาตุ วตฺตติฯ ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติฯ เทวตํ ยชติฯ เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติฯ อิชฺชติฯ ยิฎฺฐํฯ ยญฺโญฯ ยาโคฯ ธมฺมยาโคฯ ยชมาโน สเก ปุเรฯ ยิฎฺฐุํ, ยชิตุํฯ ปุถุยญฺญํ ยชิตฺวานฯ โสฬสปริกฺขารํ มหายญฺญํ กตฺตุกาโมฯ

มชฺช สํสุทฺธิยํฯ มชฺชติฯ พาหิรํ ปริมชฺชติฯ ภูมึ สมฺมชฺชติฯ มชฺชนํฯ สมฺมชฺชนีฯ

นิญฺชิ สุทฺธิยํฯ นิญฺชติฯ ปนิญฺชติฯ นิญฺชิตุํฯ ปนิญฺชิตุํฯ นิญฺชิตฺวาฯ ปนิญฺชิตฺวาฯ อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ตโต ตฺวํ โมคฺคลฺลาน อุฎฺฐายาสนา อุทเกน อกฺขีนิ ปนิญฺชิตฺวา ทิสา อนุโลเกยฺยาสี’’ติฯ

นิชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ นิญฺชติฯ

ภช ปาเกฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ภชฺชมานา ติลานิ จฯ

อุชุ อชฺชเวฯ อชฺชวํ อุชุภาโวฯ โอชติฯ อุชุฯ

สช วิสฺสคฺคปริสฺสชฺชนพฺภุกฺกิรเณสุฯ สชติฯ โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํฯ

รุช ภงฺเคฯ รุชติฯ รุชาฯ โรโคฯ เอตฺถ รุชาติ พฺยาธิ รุชนฏฺเฐนฯ โรโคติ รุชติ ภญฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิเยว, โย ‘‘อาตงฺโก’’ติปิ ‘‘อาพาโธ’’ติปิ วุจฺจติฯ

ภุช โกฎิลฺเลฯ อาวิปุพฺโพ อญฺญตฺเถสุ จฯ อุรโค ภุชติฯ อาภุชติฯ ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ, อูรุพทฺธาสนํ พนฺธตีติ อตฺโถฯ มหาสมุทฺโท อาภุชติ, อาวฎฺฎตีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘โอสกฺกตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘วณฺณทาน’’นฺติ อาภุชติ, มนสิ กโรตีติ อตฺโถฯ มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช, รโถฯ เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทติฯ โภโคฯ โภคีฯ อาโภโคฯ อาภุชิตฺวาฯ เอตฺถ จ โภโคติ ภุชยติ กุฎิลํ กริยตีติ โภโค, อหิสรีรํฯ โภคีติ สปฺโปฯ

รชิ วิชฺฌเนฯ นาโค ทนฺเตหิ ภูมึ รญฺชติฯ อารญฺชติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตถาคตรญฺชิตํ อิติปี’’ติ เนตฺติปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ ‘‘อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน มหาวชิรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺเตหิ รญฺชิตํ อารญฺชิตํ, เตภูมกธมฺมานํ อารญฺชนฎฺฐานนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ รญฺชิตนฺ ติ หิ รญฺชติ วิชฺฌติ เอตฺถาติ รุญฺชิตํ, รญฺชนฎฺฐานํฯ ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทิมฺหิ วิย เอตสฺส สทฺทสฺส สิทฺธิ เวทิตพฺพา อธิกรณตฺถสมฺภวโตฯ

วิชี ภยจลเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น สนฺติฯ เวชติฯ เวโคฯ ธมฺมสํเวโคฯ สํวิโค เวเคน ปลายิฯ นทีเวโคฯ อูมิเวโค , วาตเวโคฯ เอตฺถ ธมฺมสํเวโคติ สโหตฺตปฺปํ ญาณํฯ ‘‘เวโค, ชโว, รโย’’ติ อิเม เอกตฺถาฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘วิชฺชติ สํวิชฺชติ อุพฺพิชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ

ลชฺช ลชฺชเนฯ ลชฺชติฯ ลชฺชาฯ ลชฺชาติ หิรีฯ ยา ‘‘วิริฬนา’’ติปิ วุจฺจติฯ

วฬชิ ปริโภเคฯ วฬญฺชติฯ

กุชฺช อโธมุขีกรเณฯ กุชฺชติฯ นิกุชฺชติฯ อุกฺกุชฺชติฯ ปฎิกุชฺชติฯ นิกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺยฯ อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฎิกุชฺชติฯ อวกุชฺโช นิปชฺชหํฯ ตตฺถ กุชฺชติ นิกุชฺชตีติ อิมานิ ‘‘จรติ วิจรตี’’ติ ปทานิ วิย สมานตฺถานิ, อโธมุขํ กโรตีติ หิ อตฺโถฯ อุกฺกุชฺชตีติ อุปริมุขํ กโรติฯ ปฎิกุชฺชตีติ มุเข มุขํ ฐเปติฯ

มุชฺช โอสีทเนฯ มุชฺชติฯ นิมุชฺชติฯ นิมุคฺโคฯ อุมฺมุคฺโคฯ

โอปุชิ วิลิมฺปเนฯ โคมเยน ปถวิํ โอปุญฺชติฯ

ชการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฌการนฺตธาตุ

เฌ จินฺตายํฯ ฌายติ, นิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, สชฺฌายติฯ ฌานํ, นิชฺฌานํ, อุปนิชฺฌานํ, อุชฺฌายนํ, สชฺฌายนํฯ นิชฺฌตฺติฯ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโยฯ ฌายี, อชฺฌายโกฯ

ตตฺถ ฌายนนฺติ ทุวิธํ ฌายนํ โสภนมโสภนญฺจฯ เตสุ โสภนํ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณฯ ฌายามิ อกุโตภโย’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺพํฯ อโสภนํ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ฌายนฺโต นิสีทิฯ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต นิสีที’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺพํฯ ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน วา ฌายนสีโล จินฺตนสีโลฯ ฌายี ฌานวาติ อตฺโถฯ อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฎฺฐ อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตฺวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ, อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘อธิปุพฺพสฺส อิ อชฺฌยเน’’ติ ธาตุสฺส วเสน คเหตพฺโพฯ เอวํ อธิปุพฺพสฺส อิธาตุสฺส วเสน อิมสฺส ธาตุสฺส อตฺถปริวตฺตนํ ภวติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร’’ติ วุตฺตํฯ

เฌ ทิตฺติยํฯ ทีโป ฌายติ, ทารูนิ ฌายนฺติฯ เอตฺถ ฌายตีติ ชลติฯ ฌายนชลนสทฺทา หิ เอกตฺถาฯ

ชชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุฯ ชชฺฌติฯ

อุชฺฌ อุสฺสคฺเคฯ อุสฺสคฺโค ฉฑฺฑนํฯ อุชฺฌติฯ อุชฺฌิตํฯ

ฌการนฺตธาตุรูปานิฯ

ญการนฺตธาตุ

ญา อวโพธเนฯ ‘‘ญาติ, ญนฺติ, ญาสิฯ ญาตุ, ญนฺตุฯ เญยฺย, เญยฺยุ’’นฺติอาทีนิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิฯ ญาติ, ญาตโก, อญฺโญ, ญตฺตํ, ญตฺติ, ปญฺญตฺติ, วิญฺญตฺติ, สญฺญตฺติ, สญฺญา, สญฺญาณํ, ปญฺญา, ปญฺญาณํ, ญาณํ, วิญฺญาณํฯ

ตตฺถ ญาตีติ ชานาติฯ ปุน ญาตีติ พนฺธุฯ โส หิ ‘‘อยํ อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาตีติฯ เอวํ ญาตโกฯ อญฺโญติ ทิฎฺฐธมฺมิกาทโย อตฺเถ น ญาติ น ชานาตีติ อญฺโญ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถฯ ญตฺตนฺติ ชานนภาโวฯ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สญฺญาณนฺ ติ จิหนํฯ การิเต ‘‘ญาเปติ สญฺญาเปติ วิญฺญาปยตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อญฺญาติ ปฎิวิชฺฌติฯ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา ญสฺสติฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ เอกจฺเจ นพฺภญฺญํสุ, เอกจฺเจ อพฺภญฺญํสู’’ติ ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ญาตีติอาทีนิ อาขฺยาติกปทานิ ทิฎฺฐานิเยว โหนฺติ นยวเสนฯ ตถา หิ อญฺญาตีติ เอตฺถ อาอิติ อุปสคฺโค, โส ปรสฺสกฺขรสฺส สญฺโญคุจฺจารณิจฺฉาย รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโฐฯ ญาตีติ สาสเน อาขฺยาติกปทํ ทิฎฺฐํ, ตสฺมาเยว ‘‘ญาติ, ญนฺติฯ ญาสี’’ติอาทินา ปทมาลากรเณ นตฺเถว โทโสฯ

ญา มารณโตสนนิสาเนสุฯ มารณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกรณํฯ โตสนํ ตุฎฺฐิฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ญตฺติฯ มนุญฺญํฯ ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ ญตฺตีติ มาเรตีติ วา โตเสตีติ วา นิเสตีติ วา อตฺโถฯ อยญฺจ ญตฺติสทฺโท ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ เอตฺถ วตฺติสทฺโท วิย อาขฺยาติกปทนฺติ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา อาทตฺเตติ เอตฺถ วิภตฺติภูตสฺส เตสทฺทสฺส วิย วิภตฺติภูตสฺส ติสทฺทสฺส สญฺโญคภาโว จ ธาตุอนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตญฺจฯ มนุญฺญนฺติ มนํ อาภุโส เญติ โตเสตีติ มนุญฺญํฯ อยมตฺโถ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺสิมสฺส ญาธาตุสฺส วเสน ทฎฺฐพฺโพฯ ปญฺญตฺตีติ นานปฺปการโต ปวตฺตินิวารเณน อกุสลานํ ธมฺมานํ ญตฺติ มารณํ ปญฺญตฺติฯ อถ วา ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺเต อเนกวิเธน โสมนสฺสุปฺปาทนํฯ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน ญาณติขิณกรณญฺจ ปญฺญตฺติ นาม, ตถา โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิติ ภูวาทิคเณ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ฎการนฺตธาตุ

อิทานิ ฎวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

โสฎุ คพฺเพฯ คพฺพํ ทพฺพนํฯ โสฎติฯ

โยฎุ สมฺพนฺเธฯ โยฎติฯ

เมฎุ มิเลฎุ อุมฺมาเทฯ เมฎติฯ มิเลฎติฯ

กฎ วสฺสาวรเณสุฯ กฎติฯ

สฎ ปริภาสเนฯ สฎติฯ

ลฎ พาลฺเย จฯ ปุพฺพาเปกฺขาย จกาโรฯ ลฎติฯ ลาโฎฯ

สฎ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ รุชา ปีฬาฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คติยา อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สฎติฯ สาโฎ วุจฺจติ สาฎโกฯ

วฎ เวธเนฯ วฎติฯ วโฎฯ วาโฎฯ

ขิฎ อุตฺตาสเนฯ เขฎติ, อาเขฎโก, เขโฎ, อุกฺเขฎิโต, สมุกฺเขฎิโตฯ

สิฎ อนาทเรฯ เสฎติฯ

ชฎ ฆฎ สงฺฆาเตฯ ชฎติฯ ชฎา, ชฎิโล, ชฎีฯ อนฺโตชฎา พหิชฎา, ชฎาย ชฎิตา ปชาฯ การิเต ‘‘โส อิมํ วิชฎเย ชฎํฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิชเฎติ นามา’’ติ ปโยโคฯ

ภฎ ภตฺติยํฯ ภฎติฯ ภโฎฯ เวตนํ ภฎโก ยถาฯ

ตฎ อุสฺสเยฯ อุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ตฎติฯ ตโฎ, คิริตโฎ, นทีตโฎ, ตฎี, ตฎํฯ

ขฎ กํเสฯ ขฎติฯ ขโฎฯ

นฎ นติยํฯ นฎติฯ นโฎ, นาฎกํฯ

ปิฎ สทฺทสงฺฆาเฎสุฯ เปฎติฯ เปฎโก, ปิฎกํฯ ปิฎกสทฺโท ‘‘มา ปิฎกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฎกํ อาทายา’’ติอาทีสุ ยสฺมึ กิสฺมิญฺจิ ภาชเนฯ

หฎ ทิตฺติยํฯ หฎติฯ หาฎกํ, หฎกํฯ ยํ ชาตรูปํ หฎกนฺติ วุจฺจติฯ

สฎ อวยเวฯ สฎติฯ

ลุฎ วิโลฐเนฯ โลฎติฯ

จิฎ เปสเนฯ เจฎติฯ เจฎโกฯ

วิฎ สทฺเทฯ เวฎติฯ เวฎโกฯ

อฎ ปฎ อิฎ กิฎ กฎ คติยํฯ อฎติฯ ปฎติฯ เอฎติฯ เกฎติฯ กฎติฯ ปโฎ อิจฺเจว นามิกปทํ ทิฎฺฐํฯ ปฎติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉตีติ ปโฎฯ ปโฎติ วตฺถํฯ วตฺถสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

ปโฎ โจโฬ สาฎโก จ, วาโส วสนมํสุกํ;

ทุสฺสมจฺฉาทนํ วตฺถํ, เจลํ วสนิ อมฺพรํฯ

มุฎ ปมทฺทเนฯ โมฎติฯ

จุฎ อปฺปีภาเวฯ โจฎติฯ

วฎิ วิภาชเนฯ วฎติฯ วณฺโฎฯ

รุฎิ ลุฎิ เถยฺเยฯ รุณฺฎติฯ ลุณฺฎติฯ รุณฺฎโกฯ ลุณฺฎโกฯ

ผุฎ วิสรเณฯ โผฎติฯ โผโฎฯ

เจฎ เจฎายํฯ เจฎติฯ เจฎโกฯ

ฆุฎ ปริวตฺตเนฯ โฆฎติฯ

รุฎ ลุฎ ปฎิฆาเตฯ โรฎติฯ โลฎติฯ

ฆฎ เจตายํฯ ฆฎติฯ ฆโฎฯ ฆโฎ วุจฺจติ กุมฺโภฯ อิมานิ ตทภิธานานิ –

ฆโฎ กุมฺโภ ฆฎี กุมฺภี, ตุณฺฑิกิโร ตุ อุกฺขลี;

มหนฺตภาชนํ จาฎิ, อติขุทฺทํ กุฎฺฎํ ภเว;

จฎ ภฎ ปริภาสเน เทฎ จฯ จฎติฯ ภฎติฯ เทฎติฯ

กุฎ โกฎิลฺเลฯ กุฎติฯ ปฎิกุฎติฯ

ปุฎ สํกิเลสเนฯ ปุฎติฯ

จุฎ ฉุฎ กุฎ เฉทเนฯ จุฎติฯ ฉุฎติฯ กุฎติฯ

ผุฎ วิกสเนฯ ผุฎติฯ

มุฎ อคฺคิสทฺทปกฺเขปมทฺทเนสุฯ มุฎติฯ

ตุฎ กลหกมฺมนิฯ ตุฎติฯ

ฆุฎ ปฎิฆาเตฯ ฆุฎติฯ โฆฎโกฯ

ฎการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฐการนฺตธาตุ

ฐา คตินิวตฺติยํฯ คตินิวตฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส คมนสฺสุปจฺเฉโทฯ ฐาติ, ฐนฺติฯ ติฎฺฐติฯ ปติฎฺฐาติฯ อธิฎฺฐาติฯ อธิฏฺเฐติฯ สณฺฐาติฯ สณฺฐหติฯ อธิฎฺฐหติฯ อุปฎฺฐหติฯ ฐาตุฯ ติฎฺฐตุฯ ติฏฺเฐยฺยฯ อฎฺฐ, อฎฺฐุฯ อฎฺฐา, อฎฺฐู, อฎฺฐาสิ, อฎฺฐํสุฯ ยาวสฺส กาโย ฐสฺสติฯ ติฎฺฐิสฺสติฯ อุปสฺสุติ ติฎฺฐิสฺสถฯ อฎฺฐิสฺสา, อฎฺฐิสฺสํสุฯ อติฎฺฐิสฺสา, อติฎฺฐิสฺสํสุฯ ฐาตุํ, อุปฎฺฐาตุํฯ อุปฎฺฐหิตุํฯ อธิฎฺฐาตุํฯ อธิฎฺฐหิตุํฯ ฐตฺวา, อธิฎฺฐิตฺวาฯ อุปฎฺฐหิตฺวา, อธิฎฺฐหิตฺวาฯ ฐานํ, ฐิติ, สณฺฐิติ, อวฎฺฐิติฯ สณฺฐานํ, ปฎฺฐานํฯ อุปฎฺฐาโก, ฐิโตฯ ปพฺพตฏฺโฐ ภูมฏฺโฐฯ อุปฎฺฐหํ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ ฐานสทฺโท อิสฺสริยฐิติขณการเณสุ ทิสฺสติฯ ‘‘กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ ฐานํ ปตฺโต’’ติอาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติฯ ‘‘ฐานกุสโล โหติ อกฺขณเวธี’’ติอาทีสุ ฐิติยํฯ ‘‘ฐานโสเปตํ ตถาคตํ ปฎิภาตี’’ติอาทีสุ ขเณฯ ‘‘ฐานญฺจ ฐานโส ญตฺวา อฎฺฐานญฺจ อฎฺฐานโส’’ติอาทีสุ การเณฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฎฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ

อิสฺสริเย ฐิติยญฺจ, ขณสฺมิมฺปิ จ การเณ;

จตูสฺวตฺเถสุ เอเตสุ, ฐานสทฺโท ปวตฺตตีติฯ

เฐ สทฺทสงฺกาเตสุฯ ฐียติฯ

เฐ เวฐเนฯ ฐายติฯ

ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํฯ ธมฺมํ ปฐติฯ ปาโฐ, นกฺขตฺตปาฐโก, โส โหรปาฐกํ ปุจฺฉิฯ สพฺพปาฐี ภวิสฺสติฯ ปฐิตุํ, ปฐิตเว, ปฐิตฺวา, ปฐิตฺวาน, ปฐิตุน, ปฐิย, ปฐิยานฯ

เอวํวิธํ ตุํปจฺจยนฺตาทิวิ ภาคํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตุกามาปิ คนฺถ วิตฺถารภเยน น วทามฯ อวุตฺโตปิ อีทิโส วิภาโค นยานุสาเรน ยถาสมฺภวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพฯ ยตฺถ ปน ปาฬินิทสฺสนาทิวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ โหติ, ตตฺเถเวตํ ทสฺเสสฺสามฯ

วฐ ถูลิเยฯ วฐติฯ วฐโรฯ วฐโรติ ถูลฆนสรีรสฺมึ วตฺตพฺพวจนํฯ ตถา หิ วินยฎฺฐกถายํ ‘‘วฐโรติ ถูโล, ถูโล จ ฆนสรีโร จายํ ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

มฐ นิวาเสฯ มฐติฯ มโฐฯ

กฐ กิจฺฉชีวเนฯ กฐติฯ กโฐฯ

รฐ ปริภาสเนฯ รฐติฯ

สาฐ พลกฺกาเรฯ พลกฺกาโร นาม อตฺตโน พเลน ยถาชฺฌาสยํ ทพฺพลสฺส อภิภวนํฯ สาฐติฯ สาโฐฯ

อุฐ รุฐ ลุฐ อุปฆาเตฯ โอฐติฯ โรฐติฯ โลฐติฯ

ปิฐ หึสาสํกิเลเสสุฯ เปฐติฯ ปิฐโรฯ

สฐ เกตเว จฯ ปุพฺพตฺเถสุ จกาโรฯ สฐติฯ สโฐ สโฐติ เกราฎิโก วุจฺจติฯ

สุฐ คติปฎิฆาเตฯ คมนปฎิหนนํ คติปฎิฆาโตฯ โสฐติฯ

กุฐิ ลุฐิ อาลสฺสิเย จฯ จกาโร ปุพฺพตฺเถ จฯ กุณฺฐติฯ กุณฺโฐฯ ลุณฺฐติฯ ลุณฺโฐฯ

สุฐิ โสสเนฯ สุณฺฐติฯ

รุฐิ ลุฐิ อฐิ คติยํฯ รุณฺฐติฯ ลุณฺฐติฯ อณฺฐติฯ

เวฐ เวฐเนฯ เวฐติ, นิพฺเพฐติฯ เวฐนํ, นิพฺเพฐนํฯ

วฐิ เอกจริยายํฯ วณฺฐติฯ

มฐ กุฐิ โสเกฯ มฐติฯ กุณฺฐติฯ

เอฐ เหฐ วิพาธายํฯ เอฐติฯ เหฐติฯ วิเหฐติฯ วิเหฐนํฯ

ลุฐ ปฎิฆาเตฯ โลฐติฯ

ปฐ วิขฺยาเนฯ ปฐติฯ

ลุฐ สํกิเลเสฯ โลฐติฯ

ฐการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

ฑิ วิหายสคติยํ คมนมตฺเต จฯ เฑติ, ฑยติฯ เฑมาโนฯ อุจฺเจ สกุณ เฑมานฯ เย มํ ปุเร ปจฺจุเฑฺฑนฺติฯ

ฑิ ขิปนุฑฺฑเนสุฯ เฑติฯ อุเฑฺฑติฯ

อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา, ทิฎฺฐีสุ ปสีทนฺติ เต;

น เตสํ ธมฺมํ โรเจมิ, น เต ธมฺมสฺส โกวิทาฯ

เอตฺถ จ ปาสณฺฑาติ ปาสํ เฑนฺตีติ ปาสณฺฑา, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฎฺฐิปาสํ ขิปนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตณฺหาปาสํ ทิฎฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ อุเฑฺฑนฺตีติ ปาสณฺฑาฯ

มุฑิ กณฺฑเนฯ มุณฺฑติฯ กุมารํ มุณฺฑึสุฯ มุณฺโฑฯ

จุฑฺฑ หาวกรเณฯ จุฑฺฑติฯ

อฑฺฑ อภิโยเคฯ อฑฺฑติฯ

คฑิ วทเนกเทเสฯ คณฺฑติฯ คณฺโฑฯ

หุฑิ ปิฑิ สงฺฆาเตฯ หุณฺฑติฯ ปิณฺฑติฯ ปิณฺโฑฯ

หิฑิ คติยํฯ หิณฺฑติ, อาหิณฺฑติฯ

กุฑิ ทาเหฯ กุณฺฑติฯ กุณฺโฑฯ

วฑิ มฑิ เวฐเนฯ วณฺฑติฯ มณฺฑติฯ มณฺฑลํฯ

ภฑิ ปริภาสเนฯ ภณฺฑติฯ ภณฺฑนํฯ ภณฺโฑฯ

มฑิ มชฺชเนฯ มณฺฑติฯ มณฺฑนํฯ

ตุฑิ โตฬเนฯ ตุณฺฑติฯ ตุณฺโฑฯ ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺยฯ

ภุฑิ ภรเณฯ ภุณฺฑติฯ

จฑิ โกเปฯ จณฺฑติฯ จณฺโฑฯ จณฺฑาโล, จณฺฑิกฺกํฯ

สฑิ รุชายํฯ สณฺฑติฯ สณฺโฑฯ

ตฑิ ตาฬเนฯ ตณฺฑติฯ วิตณฺฑาฯ

ปฑิ คติยํฯ ปณฺฑติฯ ปณฺฑา, ปณฺฑิโตฯ เอตฺถ ปณฺฑาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปณฺฑติ คจฺฉติ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิกมฺปิ อาการํ ชานาตีติ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุจฺจติฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑาย อิโต คโต ปวตฺโตติ ปณฺฑิโตฯ อถ วา สญฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺสาติ ปณฺฑิโตฯ ปณฺฑติ ญาณคติยา คจฺฉตีติปิ ปณฺฑิโตฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑนฺตีติ ปณฺฑิตาฯ สนฺทิฎฺฐิกสมฺปรายิกตฺเถสุ ญาณคติยา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ’’ติฯ

คฑิ มเทฯ คณฺฑติฯ

ขฑิ มนฺเถฯ ขณฺฑติฯ ขณฺฑิโต, ขณฺโฑฯ

ลฑิ ชิวฺหามถเนฯ ลณฺฑติฯ ลณฺโฑฯ

ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

วฑฺฒ วฑฺฒเนฯ วฑฺฒติฯ สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโก, วฑฺฒิโต, พุโฑฺฒฯ เอตฺถ จ วการสฺส พกาโร, อการสฺส จุกาโรฯ

กฑฺฒ อากฑฺฒเนฯ กฑฺฒติ, อากฑฺฒติ, นิกฑฺฒติฯ อกามา ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกญฺเญว วายสาฯ

อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ

ณการนฺตธาตุ

อณ รณ วณ ภณ มณ กณ สทฺเทฯ อณติฯ อณโก พฺราหฺมโณฯ รณติฯ รณํฯ วณติฯ วาณโกฯ ภณติฯ ภาณโกฯ มณติฯ มณิโกฯ กณติฯ กาโณฯ ตตฺถ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติฯ

พฺราหฺมโณ โสตฺติโย วิปฺโป, โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ จ;

พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา, กมลาสนสูนุ จ;

รณสทฺโท ‘‘สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กิเลเสสุ วตฺตติฯ กิเลสา หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;

สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

เอตฺถ ยุทฺเธ วตฺตติฯ รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ติณญฺจ กฎฺฐญฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวิํสุ เต อฎฺฐทิสา สมนฺตโต’’ติ เอตฺถ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ วตฺตติฯ รณํ กโรนฺตาติ หิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาติ อตฺโถฯ เอวํ อตฺถวิวรณมฺปิ สทฺทสงฺขาตมตฺถํ อนฺโตเยว กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตํ, น ธาตุนานตฺถวเสนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนมตฺถาติสยโยโคปิ ภวติ, เตน เอวํ อตฺถวิวรณํ กตนฺติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ

ภณ ภณเนฯ ปริตฺตํ ภณติ, วจนํ ภณติฯ ทีฆภาณโก, ปิยภาณี, ภาณวาโรฯ เอตฺถ ภาณวาโรติ –

‘‘อฎฺฐกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกามโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺติํสตกฺขโร;

พาตฺติํสกฺขรคนฺถานํ, ปญฺญาสํ ทฺวิสตํ ปน;

ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฎฺฐกฺขรสหสฺสโก’’ติฯ

เอวํ อฎฺฐกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโฐ วุจฺจติฯ

โอณ อปนยเนฯ โอณติฯ

โสณ วณฺณคตีสุฯ โสณติ, โสโณฯ

โสณ สิโลณ สงฺฆาเตฯ โสณติฯ สิโลณติฯ

ฆิณิ ฆุณิ ฆณิ คหเณฯ ฆิณฺณติฯ ฆุณฺณติฯ ฆณฺณติฯ

ฆุณ ฆุณฺณ คมเนฯ โฆณติฯ ฆุณฺณติฯ

ปณ พฺยวหาเร, ถุติยญฺจฯ ปณติ วาณิโช, โวหารํ กโรติ อิจฺจตฺโถฯ สทฺโธ พุทฺธํ ปณติ, โถมยติ อิจฺจตฺโถ, อาปณํ, สาปโณ คาโมฯ

คณ รณ คติยํฯ คณติฯ รณติฯ

จณ สณ ทาเนฯ จณติฯ สณติฯ

ผณ คติยํฯ ผณติฯ ผณํฯ

เวณุ ญาณจินฺตานิสามเนสุฯ เวณติฯ

ปีณ ปีณเนฯ ปีณนํ ปริปุณฺณตาฯ ปีณติฯ ปีโณ ทิวา น ภุญฺชติ, ปีโณรกฺขํสพาหุฯ

มิณ หึสายํฯ มิณติฯ

ทุณ คติยญฺจฯ หึสาเปกฺขโก จกาโรฯ ทุณติฯ

สณ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สณติฯ สณเตว พฺรหฺมารญฺญํฯ สณเตวาติ นทติ วิยฯ

ตุณ โกฎิลฺเลฯ โตณติฯ

ปุณ นิปุเณฯ ปุณติ, นิปุณติฯ นิปุณธมฺโมฯ เอตฺถ จ นิปุณสณฺหสุขุมสทฺทา เววจนสทฺทา กุสลเฉกทกฺขสทฺทา วิยาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มุณ ปฎิญฺญาเณฯ มุณติฯ

กุณ สทฺโทปกรเณฯ โกณติฯ

จุณ เฉทเนฯ โจณติฯ

มณ จาเคฯ เวรํ มณตีติ เวรมณิฯ

ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จฯ ผุณติฯ องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ฎวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ตการนฺตธาตุ

อถ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

เต ปาลเนฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ ตายติฯ ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํฯ อฆสฺส ตาตาฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํฯ ตตฺถ โคตฺตนฺ ติ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปํฯ

นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติฯ ตถา หิ อสฺสยุโช ภรณี กตฺติกา โรหณี มิคสิโร อทฺทา ปุนพฺพสุ ผุสฺโส อสฺสลิโส มาโฆ ปุพฺพผคฺคุณี อุตฺตรผคฺคุณี หตฺโถ จิตฺตํ สฺวาติ วิสาขา อนุราธา เชฎฺฐา มูลํ ปุพฺพาสฬฺหํ อุตฺตราสฬฺหํ สาวณํ ธนสิฎฺฐา สตภิสตฺตํ ปุพฺพภทฺทปทํ อุตฺตรภทฺทปทํ เรวตี จาติ สตฺตวีสติ นกฺขตฺตานิฯ ตานิ ปน อตฺตโน คมนฎฺฐานํ อีสกมฺปิ น วิชหนฺติ กิญฺจิ สีฆํ กิญฺจิ ทนฺธํ, กทาจิ สีฆํ, กทาจิ ทนฺธํ, เอตฺโต อิโต จาติ เอวํ วิสมคติยา อคนฺตฺวา ยนฺตจกฺเก ปฎิปาฎิยา โยชิตานิ วิย สมปฺปมาณคติยา อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺตานิ มณฺฑลากาเรน สิเนรุํ ปริวตฺตนฺติฯ เอวํ อิมานิ นกฺขนํ คมนํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ วุจฺจนฺติฯ โปราณา ปน ขรธาตุวเสน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ อาโวจุํ, ‘‘นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ตํ’’ อิจฺเจตานิ นกฺขตฺตตารกานํ นามานิฯ ‘‘อุฬุ ตารา ตารกา’’ติ อิมานิ ปน สพฺพาสมฺปิ ตารกานํ สาธารณนามานิฯ โอสธีติ ปน ตารกาวิเสสสฺส นามํฯ

จิติ สญฺญาเณฯ สญฺญาณํ จิหนํ ลกฺขณกรณํฯ เจตติฯ จิหนํ กโรตีติ อตฺโถฯ อีการนฺตวเสน วุตฺตตฺตา อสฺมา ธาตุโต สกิ สงฺกายนฺติ ธาตุโต วิย นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ

ปต คติยํฯ ปตติฯ ปปตติ ปปาตํ, ปปเตยฺยหํฯ ปาปตฺตํ นิรยํ ภุสํฯ อหํสทฺเทน โยเชตพฺพํ, ปาปตฺตํ ปปติโตสฺมีติ อตฺโถฯ ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ, โสกุมาโรติ โยเชตพฺพํ, ปาปตฺถ ปปติโตติ อตฺโถฯ ปโรกฺขาปทญฺหิเอตํ ทฺวยํฯ ‘‘ปาวทํ ปาวทา’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคปทสฺส ทีฆภาโว, ตโต อํสทฺทสฺส ตฺตํอาเทโส, อสทฺทสฺส จ ตฺถาเทโส ภวติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ

อต สาตจฺจคมเนฯ สาตจฺจคมนํ นิรนฺตรคมนํฯ อตติฯ ยสฺมา ปน อตธาตุ สาตจฺจคมนตฺถวาจิกา, ตสฺมา ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณาทิเภทํ อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาติ อธิคจฺฉตีติ อตฺตาติปิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ อตฺถนฺตรวเสน ปน ‘‘อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว’’ติ จ ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา’’ติ จ ‘‘อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน’’ติ จ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา อตฺถสฺส คเหตพฺพโตติฯ

จุต อาเสจเน ขรเณ จฯ โจตติฯ

อติ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺตํฯ อนฺติยติพนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํฯ อิธ อนฺต สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริย’’นฺติ เอตฺถ ทฺวตฺติํสาการนฺโตคธํ กุณปนฺตํ อนฺตํ นามฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติฯ หริตนฺตํ วา’’ติ เอตฺถ อนฺติมมริยาทนฺโต อนฺโต นามฯ ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกาน’’นฺติ เอตฺถ ลามกนฺโตฯ ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ เอตฺถ โกฎฺฐาสนฺโตฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปฺปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอตฺถ โกฎนฺโตฯ อิจฺเจวํ –

กุณปนฺตํ อนฺติมญฺจ, มริยาโท จ ลามกํ;

โกฎฺฐาโส โกฎิ’เม อตฺโถ, อนฺตสทฺเทน ภาสิตาฯ

กิต นิวาเส โรคาปนยเน จฯ เกตติฯ สาเกตํ น ครํ, นิเกโต, นิเกตํ ปาวิสิฯ อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํฯ ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉา, จิกิจฺฉโกฯ ตตฺถ สาเกตนฺติ สายํ คหิตวสนฎฺฐานตฺตา สาเกตํ, ยํสทฺทโลโปฯ

ยต ปติยตเนฯ ปติยตนํ วายามกรณํฯ ยตติฯ ยติ, ยตวา, ปยตนํ, อายตนํ, โลกายตํฯ เอตฺถ อายตนนฺ ติ อายตนโต อายตนํ, จกฺขุรูปาทีนิฯ เอตานิ หิ ตํทฺวารารมฺมณจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฎฺฐหนฺติ ฆฎนฺติ วายมนฺติ เอเตสูติ ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ ปน นีตนุธาตูนํ วเสนปิ อายตนสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติฯ

อายตนสทฺโท นิวาสฎฺฐาเน อากเร สโมสรณฎฺฐาเน สญฺชาติเทเส การเณ จฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฎฺฐาเน อายตนสทฺโท วตฺตติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากเรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฎฺฐาเนฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทเสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การเณ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ โส จ นานาปวตฺตินิมิตฺตวเสน คเหตพฺโพฯ

นิวาเส อากาเร เจว, ชาติเทเส จ การเณ;

สโมสรณฎฺฐาเน จ, อายตนรโว คโตฯ

โลกายตํ นาม ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฎฺฐํ, สพฺพํ นุจฺฉิฎฺฐํฯ เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฎิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ, ยํ โลเก ‘‘วิตณฺฑสตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ, ยญฺจ สนฺธาย โพธิสตฺโต อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต ‘‘น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปญฺญาย วฑฺฒน’’นฺติ อาหฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ, กินฺตํ? วิตณฺฑสตฺถํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ อญฺญตฺถาปิ หิ เอวํ วุตฺตํ ‘‘โลกายตสิปฺปนฺ ติ ‘กาโก เสโต, อฎฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา, โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปรโลกนิพฺพานานํ ปฎิเสธกํ วิตณฺฑสตฺถสิปฺป’’นฺติฯ

ยุต ชุต ภาสเนฯ ภาสนํ อุทีรณํฯ โยตติฯ โชตติฯ

ชุต ทิตฺติยํฯ โชตติ, วิชฺโชตติฯ ชุติ, โชติฯ การิเต ‘‘โชเตติ, โชตยิตฺวาน สทฺธมฺม’’นฺติ ปโยคาฯ เอตฺถ จ ชุตีติ อาโลโก สิริ วาฯ โชตีติ ปตาโปฯ อถ วา โชตีติ จนฺทาทีนิฯ วุตฺตมฺปิ เจต สิริมาวิมาน วตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘โชตีติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกานํ สาธารณนาม’’นฺติฯ อถ วา ‘‘โชติ โชติปรายโณ’’ติ วจนโต โย โกจิ โชตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ชาตตฺตา จ รูปโสภายุตฺตตฺตา จ, โส ‘‘โชตี’’ติ วุจฺจติฯ

สิต วณฺเณฯ* สิตธาตุ เสตวณฺเณ วตฺตติฯ กิญฺจาเปตฺถ วณฺณสามญฺญํ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ นีลปีตาทีสุ เสตวณฺโณเยว คเหตพฺโพ ปโยคทสฺสนวเสนฯ เสตติฯ เสตํ วตฺถํฯ วาจฺจลิงฺคตฺตา ปน เสตสทฺโท ติลิงฺโค คเหตพฺโพฯ

เสตํ สิตํ สุจิ สุกฺกํ, ปณฺฑรํ ธวลมฺปิ จ;

อกณฺหํ โครโมทาตํ, เสตนามานิ โหนฺติ หิฯ

วตุ วตฺตเนฯ วตฺตติ, ปวตฺตติ, สํวตฺตติ, อนุวตฺตติ, ปริวตฺตติฯ ปวตฺตํฯ

กิโลต อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ กิโลตติ, ปกิโลตติ, เตเมตีติ อตฺโถฯ การิเต ปกิโลเตติ, ปกิโลตยติฯ อุณฺโหทกสฺมึ ปกิโลตยิตฺวา, เตเมตฺวาติ อตฺโถฯ

วต ยาจเนฯ วตติฯ

กิต ญาเณฯ เกตติฯ เกตนํ, เกตโก, สงฺเกโตฯ

กติ สุตฺตชนเนฯ สุตฺตํ กนฺตติฯ

กติ เฉทเนฯ มํสํ กนฺตติ, วิกนฺตติ, อโยกนฺโตฯ สลฺลกนฺโต มหาวีโรฯ มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

จตี หึสาคนฺเธสุฯ อีการนฺตตฺตา อิมสฺมา นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ จตติฯ

ตการนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

ถา คตินิวตฺติยํฯ ถาติฯ อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถฯ ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถญฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมึ วเน ฐิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติฯ

ถุ ถุติยํฯ ถวติ, อภิตฺถวติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติฯ

ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปญฺญา เม วสุมตี น สเมยฺย;

อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ ญาณถวนายฯ

เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ ญาณํ, พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโตฯ ตตฺร ถวนาติ ปสํสนาฯ ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิฯ

ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;

ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;

เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ถียติ, ปติตฺถียติฯ ถีฯ อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ ถิโย นํ ปริภาสึสูติฯ ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิฯ ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถีฯ อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺสฯ

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยาฯ

เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;

อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เมฯ

ถีสทฺเทน สมานตฺโถ, อิตฺถีสทฺโท ยโต ตโต;

ถีสทฺเท ลพฺภมานตฺถํ, อิตฺถีสทฺทมฺหิ โรปิยฯ

อปฺปานํ พหุตา ญาเย, คหิเต สติ ยุชฺชติ;

ตถา หิ ‘‘เทฺว ทุเว, ตณฺหา, ตสิณา’’ติ นิทสฺสนํฯ

อถ วา ปน ‘‘อิตฺถี’’ติ-อิทํ วณฺณาคมาทิโต;

นิรุตฺติลกฺขเณนาปิ, สิชฺฌตีติ ปกาสเยฯ

อิจฺฉตีติ นเร อิตฺถี, อิจฺฉาเปตีติ วา ปน;

อิทํ นิพฺพจนญฺจาปิ เญยฺยํ นิพฺพจนตฺถินาฯ

อตฺริมานิ อิตฺถีนมภิธานานิ –

อิตฺถี ถี วนิตา นารี, อพลา ภีรุ สุนฺทรี;

กนฺตา สีมนินี มาตุ-คาโม ปิยา จ กามินีฯ

รมณี ปมทา ทยิตา, ลลนา มหิลา’งฺคนา;

ตาสํเยว จ นามานิ, อวตฺถาโต อิมานิปิฯ

โครี จ ทาริกา กญฺญา, กุมารี จ กุมาริกา;

ยุวตี ตรุณี มาณ-วิกา เถรี มหลฺลิกาฯ

ตถา หิ อฎฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจติฯ ทสวสฺสิกา กญฺญาติ วุจฺจติฯ อนิพฺพิทฺธา วา โยพฺพนิตฺถี กญฺญาติ วุจฺจติฯ ทฺวาทสวสฺสิกา กุมารีติปิ วุจฺจติ กุมาริกาติปิฯ อโถ ชรํ อปฺปตฺตา ยุวตีติปิ ตรุณีติปิ มาณวิกาติปิ วุจฺจติฯ ชรํ ปตฺตา ปน เถรีติปิ มหลฺลิกาติปิ วุจฺจติฯ ปุริเสสุปิ อยํ นโย ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ กตฺถจิ อนิยมวเสนปิ โวหาโร ปวตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘อจฺฉา กณฺหาชินํ กญฺญ’’นฺติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สา กญฺญาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ ยาปิ จ กญฺญาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ ตถา ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฬมณฺฑิเต’’ติ จ อิมาสํ ปน ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสเทน วตฺตพฺพา, สา กุมาริกาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ ยา จ ปน กุมารีสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ อปิเจตฺถ ‘‘ราชกญฺญา รุจา นามา’’ติ จ ‘‘ตโต มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกญฺญา สมาคตา’’ติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต ยา อนิพฺพิทฺธา วา โหตุ นิพฺพิทฺธา วา, ยาว ชรํ น ปาปุณาติ, ตาว สา กญฺญาเยว นามาติปิ เวทิตพฺพํฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘อฎฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, เอตสฺมึ ปน วจเน ‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฎฺฐวสฺสิโก’’ติ วจนโต อฎฺฐวสฺโส ทารโก โหตุ, ‘‘ตตฺถทฺทสกุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร’’ติ ปาฬิยํ ปน ปุตฺตทาเรหิ สํวทฺโธ เวสฺสนฺตรมหาราชา กถํ ‘‘กุมาโร’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชิสฺสติ ทฺวาทสวสฺสาติกฺกนฺตตฺตา? ยุชฺชเตว ภควโต อิจฺฉาวเสนฯ ภควา หิ ธมฺมิสฺสรตฺตา โวหารกุสลตาย จ ยํ ยํ เวเนยฺยชนานุรูปํ เทสนํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ เทเสติ เอว, ตสฺมา ภควตา ตสฺส มาตาปิตูนํ อตฺถิตํ สนฺธาย กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตญฺจ เอวํ เทสนา กตาฯ ตถา หิ อายสฺมา กุมารกสฺสโป กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตา มหลฺลโกปิ สมาโน กุมารกสฺสโปเตฺวว โวหริยติฯ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ เอตฺถ ปน สิรสฺมึ ปลิเตสุ ชาเตสุปิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป ตสฺมึ เถเร อธิมตฺตวิสฺสาโส หุตฺวา โกมารวาเทน โอวทนฺโต กุมารโกติ อโวจาติ คเหตพฺพํฯ อุทานฎฺฐกถายํ ปน ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฎฺฐาย ยาว ปญฺจทสวสฺสํ, ตาว กุมารกา, พาลาติ จ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ยุวาโน’’ติ วุตฺตํฯ

มนฺถ มตฺถ วิโลฬเนฯ มนฺถติฯ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทายฯ อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ วชิรํวมฺหมยํ มณึฯ สิเนรุํ มตฺถํ กตฺวาฯ

กุถิ ปุถิ ลุถิ หึสาสํกิเลเสสุฯ กุนฺถติฯ กุนฺโถ, กุนฺถกิปิลฺลิกํฯ ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํฯ ปุนฺถติฯ ลุนฺถติฯ

นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสีสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’ติอาทินา ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ ยาจตีติ อตฺโถ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘นาโถ’ติ วุจฺจตีติ นาถตีติ นาโถ’’ติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน เตสุ จตูสุ อตฺเถสุ นาถ นาธ อิติ ธาตุทฺวยํ ปฐนฺติฯ อตฺตโนภาสตฺตา ปน ตสฺส ‘‘นาถเต นาธเต’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ยาจนตฺเถน นาถตีติ นาโถ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ยาจโก ทลิทฺโท, โส เอว นาโถ สิยาฯ โย ปน อยาจโก สมิทฺโธ, โส น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ สิยา’’ติ? น, นาถสทฺโท หิ ยาจนตฺถาทีสุ ปวตฺตมาโน โลกสงฺเกตวเสน อุตฺตมปุริเสสุ นิรูโฬฺห, ภควา จ อุตฺตเมสุ สาติสยํ อุตฺตโม, เตน ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ ยาจตีติ นาถสทฺทสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ อนาถสทฺโท ปน อิตฺตรชเนสุ นิรูโฬฺห, โส จ โข ‘‘น นาโถติ อนาโถฯ นตฺถิ นาโถ เอตสฺสาติ วา อนาโถ’’ติ ทพฺพปฎิเสธวเสน, น ปน ‘‘น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ’’ติ ธาตุอตฺถปฎิเสธวเสนฯ โย หิ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฎฺฐา โหติ, โส นาโถ, โย จ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฎฺฐา น โหติ, นาปิ อตฺตโน อญฺโญ สรณํ คติ ปติฎฺฐา โหติ, โส อนาโถติ วุจฺจติ สงฺเกตวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน ‘‘โลกนาโถ ตุวํ เอโก, สรณํ สพฺพปาณิน’’นฺติ จ ‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ’’ติ จ –

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฎิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิ’’นฺติ จ

ปาฬิโย นิทสฺสนานิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน สาสเน จ โลเก จ ยาจโก ‘‘นาโถ’’ติ น วุจฺจติ, อยาจโก จ ‘‘อนาโถ’’ติฯ โลกสฺส ปน สรณํ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส สรณํ น วิชฺชติ, โส ‘‘อนาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา สมิทฺโธ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, อสมิทฺโธ ‘‘อนาโถ’’ติฯ ตสฺมา ปญฺญวตา สพฺเพสุ ฐาเนสุ ธาตุอตฺถมตฺเตน โลกสมญฺญํ อนติธาวิตฺวา ยถานุรูปํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อยญฺจ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

วิถุ ยาจเนฯ เวถติฯ

สถ เสฐิลฺเลฯ สถติฯ สถโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํฯ สิฐิโลติปิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตทา ฐิกาโร มุทฺธโช คเหตพฺโพฯ

กถิ โกฎิลฺเลฯ กนฺถติฯ

กตฺถ สิลาฆายํฯ กตฺถติ, วิกตฺถติฯ กตฺถนา, วิกตฺถนาฯ ตตฺถ กตฺถตีติ ปสํสติฯ วิกตฺถตีติ วิรูปํ กตฺถติ อภูตวตฺถุทีปนโตฯ เอตฺถ จ ‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโต’’ติ จ ‘‘อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ ‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา วิกตฺถตี’ติ’’ จ อาทโย ปโยคาฯ

พฺยถ ทุกฺขภยจลเนสุฯ พฺยถติฯ ภนฺตา พฺยถิตมานสาฯ ตโต กุมาราพฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํฯ อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลญฺเจว พฺยถญฺจฯ

สุถ กุถ กถ หึสายํฯ โสถติฯ โกถติฯ กถติฯ

ปถ คติยํฯ ปถติฯ ปโถฯ ปโถติ มคฺโคฯ โส ทุวิโธ มหาชเนน ปทสา ปฎิปชฺชิตพฺโพ ปกติมคฺโค จ ปณฺฑิเตหินิพฺพานตฺถิเกหิ ปฎิปชฺชิตพฺโพ ปฎิปทาสงฺขาโต อริยมคฺโค จาติฯ ตตฺถ ปกติมคฺโค อุปฺปนฺนกิจฺจากิจฺเจหิ ชเนหิ ปถิยติ คจฺฉิยตีติ ปโถ, ปฎิปทา ปน อมตมหาปุรํ คนฺตุกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธาปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปถิยติ ปฎิปชฺชิยตีติ ปโถฯ อถ วา ปาเถติ การกํ ปุคฺคลํ คเมติ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ วา ปโถ , ปฎิปทาเยวฯ มคฺคาภิธานํ จุราทิคเณ มคฺคธาตุกถนฎฺฐาเน กเถสฺสามฯ

กถ นิปฺปาเกฯ กถติฯ

มถ วิโลถเนฯ มถติฯ

โปถ ปริยายนภาเวฯ โปถติฯ โปถโกฯ โปเถตีติ อยํ จุราทิคเณปิ วตฺตติฯ เตน ‘‘สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา’’ติ ปโยโค ทิสฺสติฯ

โคตฺถ วํเสฯ โคตฺถติฯ โคตฺถุโล, โคตฺถุฯ

ปุถุ วิตฺถาเรฯ โปถติฯ ปุถวีฯ

ถการนฺตธาตุรูปานิฯ

ทการนฺตธาตุ

ทา ทาเนฯ อาปุพฺโพ คหเณฯ สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติฯ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ อยญฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ทานมวขณฺฑนญฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ สุทฺธึวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมึ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณญฺจ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวมญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตา ทีนิ พฺรูมฯ ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติฯ กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิฯ ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฎฺฐาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโฐ ชินภาสิเต;

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิยฯ

‘‘เทวทตฺโต ยญฺญทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;

ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโฐ, สมาสพฺยาสโต ปนฯ

ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปนฯ อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถฯ อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียาฯ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –

สกฺกเฎ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;

พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

‘‘ธมฺมทินฺนา มหามายา’’, อิจฺจาทีสุ จ ปาฬิสุฯ

อิติ พฺยาสสมาสานํ, วสา เทฺวธา ปวตฺตติ;

ทินฺนสทฺโทติ ทีเปยฺย, น โส สกฺกฎภาสิเตฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, อสมาสมฺหิ เกวโล;

น ทิสฺสติ มุนิมเต, ทินฺนสทฺโทว เกวโลฯ

เตเนว ทินฺนสทฺทสฺส, ทตฺตาเทโส กโต มยา;

‘‘ทตฺตํ สิรปฺปทาน’’นฺติ, กวโย ปน อพฺรวุํฯ

เอทิโส ปาฬิยํ นตฺถิ, นโย ตสฺมา น โส วโร;

‘‘ทตฺโต’’ติ ภูริทตฺตสฺส, สญฺญา ปณฺณตฺติยํ คตาฯ

‘‘พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ หิ สาสเน;

ปณฺณตฺติยํ ทตฺตสทฺโท, อสมาสสมาสิโกฯ

‘‘ปรทตฺตโภชน’’นฺติ, เอวมาทีสุ ปาฬิสุ;

สมาเส คุณภูโตยํ, ทตฺตสทฺโท ปติฎฺฐิโตฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

คุณภูโต ทินฺนสทฺโท, อสมาสมฺหิ ทิสฺสติฯ

‘‘ทินฺนาทายี ธมฺมทินฺนา’’, อิจฺเจวมาทีสุ ปน;

สมาเส คุณปณฺณตฺติ-ภาเวเนส ปทิสฺสติฯ

โกจิ ปน สทฺทสตฺถวิทู ครุ เอวํ สทฺทรจนมกาสิ –

‘‘ยสฺสงฺกุเรหิ ชิมุตมฺพุชโลทิเตหิ,

วาเตริเตหิ ปติเตหิ สุเณหิ เตหิฯ

เชนนฺตจีวรมโสภถ พฺรหฺมทตฺตํ,

วนฺทามิ ตํ จลทลํ วรโพธิรุกฺข’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พฺรหฺมทตฺตนฺติ อิทํ สกฺกฎภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปาฬิโตฯ ปาฬินยญฺหิปตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘พฺรหฺมทินฺน’’นฺติ วา ‘‘เทวทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘เทวทินฺน’’นฺติ วา รูเปน ภวิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสู’’ติ ปาฬินยานุรูโป อฎฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติฯ ตสฺมา เอตฺเถวํ วทาม –

‘‘ทตฺตสทฺทสฺส ฐานมฺหิ, ‘‘ทตฺติย’’นฺติ รโว คโต;

เทวทตฺติยปตฺโต จ, อสฺสโม สกฺกทตฺติโย’’ติฯ

อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อตฺร ปน ปริปุณฺณาปริปุณฺณวเสน ยถารหํ ปทกฺกโม ภวติฯ

ททาติ, ททนฺติฯ ททาสิ, ททาถฯ ททามิ, ททามฯ ททาตุ, ททนฺตุฯ ททาหิ, ททาถฯ ททามิ, ททาม, ททามเสฯ ทเทยฺย, ทเท, ทชฺชาฯ ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํฯ ทเทยฺยุํ, ทชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุํฯ ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาสิ, ทชฺเชสิ อิจฺจปิฯ ทชฺชาสิ อภยํ มมฯ มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโนฯ สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํฯ ทเทยฺยาถ, ทชฺชาถฯ ทเทยฺยามิ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม, ทชฺชามฯ ทเทถ, ทเทรํฯ ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห, ทชฺชาวฺโหฯ ทเทยฺยํ, ทชฺชํฯ เนว ทชฺชํ มโหสธํฯ ทเทยฺยามฺเห, ทชฺชามฺเหฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ ครูนํ ปน ขนฺติ อญฺญถา ภวติฯ ตถา หิ –

ครู ‘‘ทชฺชติ ทชฺชนฺติ’’, อิติอาทินเยน ตุ;

อฎฺฐนฺนมฺปิ วิภตฺตีนํ, วเสนาหุ ปทกฺกมํฯ

ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา, ตญฺเจ ยุชฺชติ คณฺหถ;

น หิ สพฺพปฺปกาเรน, ปาฬิโย ปฎิภนฺติ โนฯ

ตตฺถ อสฺมากํ ขนฺติยา ‘‘ทชฺชา ทชฺช’’นฺติอาทีนิ ยฺยการสหิเตเยว สตฺตมิยา ปทรูเป สิชฺฌนฺติฯ ‘‘ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน’’นฺติ เอตฺถ หิ ‘‘ทชฺชา อิทํ ‘‘ทเทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สํโยคญฺจ ตีสุสญฺโญคพฺยญฺชเนสุ ทฺวินฺนํ สรูปานเมกสฺส โลปญฺจ ทฺยการสญฺโญคสฺส จ ชการ ทฺวยํ กตฺวา ตโต ทีฆวเสนุจฺจาริตพฺพตฺตา อนิมิตฺตํ ทีฆภาวํ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ เอวํ สาสนสฺสานุรูโป วณฺณสนฺธิ ภวติฯ ทุวิโธ หิ สนฺธิ ปทสนฺธิ วณฺณสนฺธีติฯ เตสุ ยตฺถ ปทจฺเฉโท ลพฺภติ, โส ปทสนฺธิฯ ยถา? ตตฺรายํฯ ยตฺถ ปน น ลพฺภติ, โส วณฺณสนฺธิฯ ยถา? อตฺรโชฯ ยถา จ สุคโต, ยถา จ ปทฺธานิฯ เอวํ ทุวิเธสุ สนฺธีสุ ‘‘ทชฺชา’’ติ อยํ วณฺณสนฺธิ เอวฯ

อปโรปิ รูปนโย ภวติ ตฺวาปจฺจยนฺตวเสน –

‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;

อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ

ทสฺสนโตฯ เอตฺถ หิ ทชฺชาติ ทตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ ปน ทตฺวาสทฺเทน สมานตฺถํ ‘‘ททิยฺย’’ อิติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา สญฺโญเคสุ สรูปโลปญฺจ ตโต ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ทีฆตฺตญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ

อถาปโรปิ รูปนโย ภวติ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ ตถา หิ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติ จ ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ จ เทฺว ปาฐา ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ทชฺชาติ ทาตพฺพาติ อตฺโถ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ อิธ ปน ทาธาตุโต ยปจฺจยํ กตฺวา ธาตุสฺส ทฺวิตฺตญฺจ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตญฺจ ตโต ยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญคภาวญฺจ ชฺชการทฺวยญฺจ อิตฺถิลิงฺคตฺตา อาปจฺจ ยาทิญฺจ กตฺวา ‘‘ทชฺชา’’ติ นิปฺผชฺชติฯ เอวํ ‘‘ทชฺชา ทเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ททิยฺย ทตฺวา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ทาตพฺพา’’ติ จ เอตานิ ปจฺเจกํ ปริยายวจนานิ ภวนฺติฯ ‘‘ทชฺชุํฯ ทชฺชาสิ, ทชฺชาถฯ ทชฺชามิ, ทชฺชามฯ ทชฺชาวฺโห, ทชฺช’’นฺติ เอตานิปิ ‘‘ทเทยฺยุํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทินา ปทรูปานิ ปติฎฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญเคสุ สรูปโลปํ ทฺยการสมญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชนฺติฯ เอเตสุ ทชฺชาสีติ ยํ รูปํ ตสฺสาวยวสฺส อาการสฺส เอการํ กตฺวา อปรมฺปิ ‘‘ทชฺเชสี’’ติ รูปํ ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

อจินฺเตยฺยานุภาวสฺส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาฬินโย อจินฺเตยฺโยเยว โหติ, คมฺภีโร ทุกฺโขคาโฬฺห, น เยน เกนจิ ลกฺขเณน สาเธตพฺโพ, ยถาตนฺติ วิรจิเตเหว ลกฺขเณหิ สาเธตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ขตฺติยา ติตฺถิยา เจติยานี’’ติอาทีสุ ยกาเร ปเร สรโลโป ภวติ, เตน ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยาฯ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติฯ อารามรุกฺขเจตฺยานี’’ติ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ ตถา ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สห กถยตี’’ติวา ‘‘สํกถยตี’’ติ วา ‘‘ตถฺย’’นฺติ จ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา สหสทฺทสฺส หการโลปํ, สํสทฺเท จ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา สการคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา ยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ถฺยการสญฺโญคสฺส จฺฉยุคํ กตฺวา วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตมาปชฺชติฯ เตน ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ รูปานิ สิชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อญฺญมญฺญํ สากจฺฉึสุฯ กาเลน ธมฺมสากจฺฉาฯ ภูตํ ตจฺฉํฯ ยถาตถิยํ วิทิตฺวาปิ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ สวิกปานิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘นชฺชา’’ติอาทีสุปิ ‘‘นทิยา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฎฺฐเปตฺวา วณฺณสนฺธิวเสน ยกาเร ปเร โลปวิธิ ลพฺภติเยวฯ วิวิโธ หิ สาสนานุกูโล รูปนิปฺผาทนุปาโย, อุปริ จ เอเตสํ สาธนตฺถํ ‘‘สรโลโป ยมนราทีสู’’ติอาทีนิ ลกฺขณานิ ภวิสฺสนฺติฯ ตตฺถ –

‘‘ทชฺชา ทชฺชุ’’นฺติอาทีนิ, สตฺตมีนํ วเสน เม;

วุตฺตานิ โยคิราชสฺส, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

อตฺริทํ วตฺตพฺพํ, กิญฺจาปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘มาตรํ เตน โทเสน, ทชฺชาหํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ ทชฺชนฺ ติ ปทสฺส ‘‘ทมฺมี’’ติ วตฺตมานาวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยวฯ อาจริยา หิ ‘‘สตฺตมีปโยโค อย’’นฺติ ชานนฺตาปิ ‘‘กทาจิ อญฺเญ ปริกปฺปตฺถมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกาย เอวํ วิวรณมกํสุฯ ตถา กิญฺจาปิ เตหิ ‘‘อนาปราธกมฺมนฺตํ, น ทชฺชํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ น ทชฺชนฺ ติ ปทสฺส ‘‘นาหํ ทกรกฺขสฺส ทสฺสามี’’ติ ภวิสฺสนฺตีวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว, อนาคตํ ปน ปฎิจฺจ วตฺตพฺพตฺถตฺตา เอวํ วิวรณํ กตํฯ ‘‘เนว ทชฺชํ มโหสธ’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น เตฺวว ทเทยฺย’’นฺติ สตฺตมีปโยควเสเนว วิวรณํ กตนฺติฯ เอวํ ทชฺชํปทสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิวเสน ปทกฺกโม กถิยติฯ ‘‘ทท, ททูฯ ททู’’ติ จ อิทํ ‘‘นารโท อิติ นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู’’ติอาทีสุ วิทูสทฺเทน สมํฯ ทเท, ททิตฺถ, ททํ, ททิมฺหฯ ททิตฺถ, ททิเรฯ ททิตฺโถ, ททิวฺโหฯ

เอตฺถ จ ททิตฺโถติ อิทํ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สหฯ มา กิสิตฺโถ มยา วินาฯ มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ’’ติอาทีสุ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ’’ติอาทีหิ สมํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานวเสน สทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ ททํ, ททิมฺเหฯ ปโรกฺขาสหิภรูปานิฯ

อททา, อททูฯ อทเท, อททตฺถฯ อททํ, อททมฺหฯ อททตฺถ, อททตฺถุํฯ อททเส, อททวฺหํฯ อททึ อททมฺหเสฯ อิติ อนการปุพฺพมฺปิ รูปํ คเหตพฺพํ ‘‘เยสํ โน น ททมฺหเส’’ติ ทสฺสนโตฯ หิยฺยตฺตนีสหิตรูปานิฯ

อททิ, อททุํ, อททึสุฯ อทโท, อททิตฺถฯ อททึ, อททิมฺหาฯ อททา, อททูฯ อททเส, อททิวฺหํฯ อททํ, อททิมฺเหฯ อชฺชตนีสหิตรูปานิฯ

‘‘ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ภวิสฺสนฺตีสหิตรูปานิฯ

‘‘อททิสา, ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ, ททิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ กาลาติปตฺติสหิตรูปานิฯ

อปรานิปิ วตฺตมานาทิสหิตรูปานิ ภวนฺติฯ เทติ, เทนฺติฯ เทสิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ เทตุ, เทนฺตุฯ เทหิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ อตฺตโนปทานิ อปฺปสิทฺธานิฯ สตฺตมีนโย จ ปโรกฺขานโย จ อปฺปสิทฺโธฯ หิยุตฺตนีนโย ปน อชฺชตนีนโย จ โกจิ โกจิ ปสิทฺโธ ปาฬิยํ อาคตตฺตา, สกฺกา จ ‘‘อทา, อทู, อโท, อท’’นฺติอาทินา โยเชตุํฯ ตถา หิ นโย ทิสฺสติฯ อทา ทานํ ปุรินฺทโทฯ วรญฺเจเม อโท สกฺกฯ พฺราหฺมณานํ อทํ คชํฯ อทาสิเมฯ อทํสุ เต มโมกาสํฯ อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทาติฯ ‘‘ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘อทสฺสา, ทสฺสา, อทสฺสํสุ, ทสฺสํสุ, ทสฺสึสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ

ตถา อาททาติ, อาททนฺติฯ อาททาสิ, อาททาถฯ อาททามิ, อาททามฯ กจฺจายนมเต ‘‘อาทตฺเต’’ติ อตฺตโนปทํ วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘อาททาตุ, อาทเทยฺย’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ อาเทตุ อาเทยฺย อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ เอวเมว จ ‘‘ทาเปติ, อาทาเปตี’’ติอาทีนิปิ ยถารหํ โยเชตพฺพานิฯ

ทากุจฺฉิเต คมเนฯ ทาติฯ สุทฺทาติฯ สุทฺโท, สุทฺทีฯ ตตฺถ สุทฺโทติ สุทฺทาตีติ สุทฺโท, ปรโปถนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา ทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุ อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต, ทา อิติ ครหตฺโถ ธาตุ กุจฺฉิตคติวาจกตฺตาฯ สุทฺทสฺส ภริยา สุทฺทีฯ

ทุ คติยํฯ ทวติฯ ทุโมฯ เอตฺถ จ ทวติ คจฺฉติ มูลกฺขนฺธสาขาวิฎปปตฺตปลฺลวปุปฺผผเลหิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาตีติ ทุโมฯ

เท โสธเนฯ โสธนํ ปริโยทาปนํฯ ทายติฯ ทายนํฯ ยถา คายติ, คายนํฯ ทายิตุํ, ทายิตฺวา, ธาตาวยวสฺเสการสฺส อายาเทโสฯ ‘‘ทาตุํ, ทตฺวา’’ อิจฺจปิ รูปานิฯ

ตตฺร ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ ทตฺวาติ โสเธตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘พาโล อพฺยตฺโต นปฺปฎิพโล อนุยุญฺชิยมาโน อนุโยคํ ทาตุ’’นฺติ เอตฺถ ทาตุนฺ ติ ปทสฺส โสเธตุนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย ปเรหิ อนุยุญฺชิยติ, โส อนุโยคํ เทติ นามาติฯ ตสฺมา ‘‘อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคจฺฉี’’ติอาทีสุปิ อนุโยคํ ทตฺวาติ อนุโยคํ โสเธตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘อนุโยคทาปนตฺถ’’นฺติ เอตสฺมึ ปเทเส เอโสเยวตฺโถ วิภาวิโตฯ กถํ? อนุโยคทาปนตฺถนฺ ติ อนุโยคํ โสธาเปตุํฯ วิมทฺทกฺขมญฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยุญฺชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามาติฯ อิทมฺปิ จ เตหิ วุตฺตํฯ ทาตุนฺ ติ โสเธตุํฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติฯ สมนฺตปฎฺฐานมหาปกรณ สํวณฺณนายมฺปิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘ทานํ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา’’ติ โสธนตฺโถ วุตฺโตฯ ทุลฺลภา อยํ นีติ สาธุกํ จิตฺเต ฐเปตพฺพาฯ

เท ปาลเนฯ ทียติฯ ทานํ, อุทฺทานํ ทายิตุํ, ทายิตฺวาฯ ตตฺถ ทานนฺติ ทุคฺคติโต ทายติ รกฺขตีติ ทานํ, ทานเจตนาฯ อุทฺทานนฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วกฺขมานสฺส วา วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุทฺทานนฺติ ปจฺฉุทฺทานาทิกํ อุทฺทานํฯ

ขาท ภกฺขเนฯ ขาทติฯ ขาทิกา, ขาทนํ, อญฺญมญฺญขาทิกาฯ ปุพฺพผลขาทิกา, ขชฺชํ, ขาทนียํ, ขนฺธาฯ

ตตฺถ ขชฺชนฺติ ปูโวฯ ขาทนียนฺ ติ ปูวผลาผลาทิฯ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ วิสุํ โภชนียสฺส วจนโต ขาทนํ นาม ขชฺชสฺส วา ขาทนียสฺส วา ภกฺขนํฯ อปิจ หึสาปิ ‘‘ขาทน’’นฺติ วุจฺจติฯ ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ขชฺชนฺตีติ ขนฺธา, รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานิฯ ‘‘จีวรานิ นสฺสนฺติปิ ฑยฺหนฺติปิ อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย ขชฺชนฺติ สทฺโท กมฺมตฺโถฯ

พท เถริเยฯ ถิรภาโว เถริยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ พทติฯ พทรี, พทรํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

กกฺกนฺธุ พทรี โกลี, โกลํ กุลวมิจฺจปิ;

เตนิลํ พทรญฺจาติ, นามํ รุกฺขสฺส โกลิยาติฯ

ขท ธิติหึสาสุ จฯ เถริยาเปกฺขาย จกาโรฯ ขทติฯ ขทิโรฯ

คท วิยตฺติยํ วาจายํฯ คทติฯ อาคทนํ, ตโถ อาคโท เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ สุฎฺฐุ คทตีติ สุคโทฯ

รท วิเลขเนฯ รทติฯ รทโน, รโท, ทาฐารโทฯ อตฺร รทโนติ ทนฺโตฯ

นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ สีโห นทติ, ปณทติฯ นาโท, นทีฯ ปพฺพเตสุ วนาทีสุ นทตีติ นทีฯ นท อิ อิติ ธาตุทฺวยวเสน ปน ‘‘นทนฺตี คจฺฉตีติ นที’’ติปิ นิพฺพจนํ วทนฺติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ยา ปเนสา ‘‘นท อพฺยตฺตสทฺเท’ติ ธาตุ ตุมฺเหหิ วุตฺตา, สา กึนิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตติ, อุทาหุ กตฺถจิ วิยตฺติยมฺปิ วาจายํ วตฺตตี’’ติ? นิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตตีติฯ ยชฺเชวํ ‘‘สีโห นทตี’’ติอาทีสุ ติรจฺฉานคตาทิสทฺทภาเวน อวิภาวิตตฺถตาย นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโท โหตุ, ‘‘สีโห วิย อยํ ปุริโส นทตี’’ติอาทีสุ ปน มนุสฺสภาสาปิ อพฺยตฺตสทฺโท สิยาติ? ตนฺน วิยตฺตาปิ สมานา มนุสฺสภาสา สีโห วิยาติ เอวํ สมุเปกฺขาวเสน สีหปทตฺถสฺสาเปกฺขนโต นทสทฺเทน นิทฺทิสิยติ , น ปุริสาเปกฺขนวเสนฯ ยถา หิ วลาหกูปมาวเสน กถิตํ, ‘‘กถญฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ โหตี’’ติ ปาฬิยํ คชฺชนํ วสฺสนญฺจ ปุคฺคเล อลพฺภมานมฺปิ วลาหกสฺส คชฺชนวสฺสนสทิสตาย ภาสนกรณกฺริยายูปลพฺภนโต วตฺตพฺพเมว โหติ, เอวเมว นิพฺภยภาเวน สีหนาทสทิสิยา วาจาย นิจฺฉรณโต สีโห วิย นทตีติ อวิภาวิตตฺถวนฺเตน นทสทฺเทน มนุสฺสภาสาปิ นิทฺทิสิตพฺพา โหติฯ

เอตฺถ จ อมฺพผลูปมาทโยปิ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ น หิ ปกฺกามกตาทีนิ ปุคฺคเลสุ วิชฺชนฺติ, อถ โข อมฺพผลาทีสุ เอว วิชฺชนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควตา อญฺเญนากาเรน สทิสตฺตํ วิภาเวตุํ อมฺพผลูปมาทโย วุตฺตา, เอวเมว นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺทภาเวน ติรจฺฉานคตสทฺทาทีสุ เอว วตฺตพฺโพปิ อตฺถนฺตรวิภาวนตฺถํ ‘‘สีโห วิย นทตี’’ติอาทีสุ มนุสฺสภาสายมฺปิ รูฬฺหิยา วุตฺโต, น สภาวโตฯ ตถา หิ สภาวโต นทสทฺเทนปิ วสฺสิตสทฺทาทีหิปิ มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิตพฺพา น โหตีติฯ ยทิ เอวํ –

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโต’’ติ

เอตฺถ กสฺมา วสฺสิตสทฺเทน มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิยตีติ? สจฺจํ มนุสฺสภาสาปิ วสฺสิตสทฺเทน นิทฺทิฎฺฐา ทิสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ สา ‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิต’’นฺติ วสฺสิตสทฺทวเสน ปโยคสฺส วจนโต ตทนุรูปํ นิทฺทิสิตุํ อรหตีติ มนฺตฺวา วสฺสิตสทฺทสทิ สี นิทฺทิฎฺฐาฯ น หิ ‘‘มนุสฺโส วสฺสตี’’ติอาทินา วิสุํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ‘‘สกุโณ วสฺสติ, กูชตี’’ติอาทินา ปน ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นทิ กุโส’’ติอาทีสุ วิย ยถารหํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ นทธาตุ สภาวโต อพฺยตฺตสทฺเทเยว โหติ, น วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อทฺท คติยํ ยาจเน จฯ อทฺทติฯ

นทฺท คทฺท สทฺเทฯ นทฺทติฯ คทฺทติฯ

ตทฺท หึสายํฯ ตทฺทติฯ

กทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ กทฺทติฯ กทฺทโมฯ

ขทฺท ทํสเนฯ ทํสนมิห ทนฺตสุกตกตฺติกา กฺริยา อภิธียเตฯ สภาวตฺตา ธาตุยา สาธนปฺปโยคสมวายีฯ ขทฺทติฯ

อทิ พนฺธเนฯ อนฺทติฯ อนฺทุฯ อนฺทุสทฺโทปเนตฺถ อิตฺถิลิงฺโค คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘เสยฺยถาปิ วาเสฎฺฐ อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม, โส โอริมตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนพนฺโธ’’ติฯ ตตฺร อนฺทูติ ยํ กิญฺจิ พนฺธนํ วาฯ ‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส’’ติ หิ วุตฺตํฯ พนฺธนวิเสโส วา, ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปลายึสู’’ติ หิ วุตฺตํฯ อปิจ อนฺทนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน อนฺทุ วิยาติปิ อนฺทุ, ปญฺจ กามคุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อิเม โข วาเสฎฺฐ ปญฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺตี’’ติฯ นิคฺคหีตาคมวเสนายํ ธาตุ วุตฺตาฯ กตฺถจิ ปน วิคตนิคฺคหีตาคโมปิ โหติ, ตํ ยถา? ‘‘อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริก’’นฺติ ปาฬิฯ เอตฺถ อนุอนฺทติ อนุพนฺธตีติ อนฺวทิฯ อนฺวทิ เอว อนฺวเทวาติ กิตวิคฺคโห สนฺธิวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘อนฺวเทวาติ อนุพนฺธมานเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อวิชฺชมหิริกํ อนุพนฺธมานเมว โหตีติ อตฺโถฯ

อิทิ ปรมิสฺสริเย อินฺทติฯ อินฺทนํ, อินฺโทฯ

เอตฺถ อินฺโทติ อธิปติภูโต โย โกจิฯ โส หิ อินฺทติ ปเรสุ อิสฺสริยํ ปาปุณาตีติ อินฺโทติ วุจฺจติฯ อปิจ อินฺโทติ สกฺโกฯ สกฺกสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

สกฺโก ปุรินฺทโท อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;

สหสฺสเนตฺโต มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติฯ

สหสฺสกฺโข ทสสต-โลจโน วชิราวุโธ;

หูตปติ มหินฺโท จ, โกสิโย เทวกุญฺชโรฯ

สุราธิโป สุรนาโถ, วาสโว ติทิวาธิภู;

ชมฺพาริ เจว วชิร-หตฺโถ อสุรสาสโน;

คนฺธราชา เทวินฺโท, สุรินฺโท อสุราภิภูติฯ

เอวํ อเนกานิ นามานิฯ เอโกปิ หิ อตฺโถ อเนกสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมฯ เตนาห ภควา –

สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มฆวา’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ปุเร ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน อาวาสํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘วาสโว’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท สหสฺสํ อตฺถานํ มุหุตฺเตน จินฺเตติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ สกฺกสฺส มหาลิ เทวานมินฺทสฺส สุชา นาม อสุรกญฺญา ปชาปติ, ตสฺมา ‘‘สุชมฺปตี’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวติํสานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ, ตสฺมา ‘‘เทวานมินฺโท’’ติ วุจฺจตีติฯ

เอวเมกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนกานิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตถา หิ เยน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวติํสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อญฺเญนฯ ตถา เยน สมฺมาทิฎฺฐิยํ ปญฺญาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิชฺชาทิสทฺทาฯ เยน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมภาเวน อุปฺปนฺนธมฺมสฺมึ จิตฺตสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิญฺญาณาทิสทฺ ทาฯ น หิ วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติฯ เอโกปิ อตฺโถ สมฺมุตฺยตฺโถ จ ปรมตฺโถ จ อเนกสทฺทปฺปวฺตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นามานีติ วทถ, กึ นามํ นามา’’ติฯ วุจฺจเต – อีทิเส ฐาเน อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘นาม’’นฺติ คหิตํ, ยํ ‘‘ลิงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘นาม’’นฺติ จ ‘‘ลิงฺค’’นฺติ จ สทฺโทปิ วุจฺจติ, ‘‘อญฺญํ โสภนํ นามํ ปริเยสิสฺสามิฯ ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติอาทีสุ วิยฯ อสภาวธมฺมภูตํ นามปญฺญตฺติสงฺขาตํ อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตมฺปิ วุจฺจติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรติฯ สตลิงฺโค’’ติอาทีสุ วิยฯ อิติ นามสทฺเทนปิ ลิงฺคสทฺเทนปิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส กถนํ ทฎฺฐพฺพํฯ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตญฺจ นาม โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามญฺญาการวิเสโสติ คเหตพฺพํฯ โส เอวํภูโตเยว สามญฺญาการวิเสโส นาม ปญฺญตฺตีติ ปุพฺพาจริยา วทนฺติ ฯ โส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามสญฺญํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติ จฯ สวิญฺญตฺติวิการสฺส ปน สทฺทสฺส สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานํ ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สทฺทสฺเสว หิ เอกนฺเตน ปญฺญตฺติภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฎิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ ปาฬิทสฺสนโตฯ อิธ ปน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตาธิการตฺตา นามวเสน อตฺโถ ปกาสิโตฯ เอวํ อเนกวิธสฺส สามญฺญาการวิเสโสติ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตสฺส นามปญฺญตฺติสงฺขาตสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสน เอโกปิ เญยฺยตฺโถ อเนกลิงฺโคติ คเหตพฺโพฯ เตนาห อายสฺมา สุเหมนฺโต ปภินฺนปฎิสมฺภิโท –

‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;

เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสีว ปณฺฑิโต’’ติฯ

เอวํ สพฺพาภิธาเนสุปิ อิมินา นเยน ยถารหํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

วิทิ อวยเวฯ วินฺทติฯ ยทิ อภิธานมตฺถิ, ‘‘วินฺโท’’ติ ทิสฺสติฯ ยถา กณฺฑติฯ กณฺโฑฯ

ขิทิ อวยเวติ จนฺทวิทุโน วทนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘ขินฺทตี’’ติ รูปํฯ

นิทิ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉาสทฺโท ครหตฺโถฯ นินฺทติฯ นินฺทาฯ

โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;

นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;

มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโตฯ

อวณฺโณ อคุโณ นินฺทา, ครหา อยโสปิ จ;

อสิโลโก อกิตฺติ จ, อสิลาฆา จ อตฺถุติฯ

นนฺท สมิทฺธิยํฯ อกมฺมิกา ธาตุฯ นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมาฯ นนฺทาย นุน มรเณนฯ นนฺทสิ สิริวาหนฯ นนฺทนํ วนํฯ อภิสทฺทโยเค ปนายํ สกมฺมโกปิฯ อภินนฺทนฺติ อาคตํ นาภินนฺทนฺติ มรณํฯ

สิรีว รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;

เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุฯ

รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฎฺฐํ สุคตาลยํ;

น เตน นนฺทนํ ทิฎฺฐํ, อิติ มญฺเญ มเหสยํฯ

เยน เวฬุวนํ ทิฎฺฐํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;

สุทิฎฺฐํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํฯ

จทิ หิลาทเน ทิตฺติยญฺจฯ หิลาทนํ สุขนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ จนฺทติฯ จนฺทโน, จนฺโทฯ

เอตฺถ จ จนฺทนสฺสปิ อเนกานิ นามานิ – จนฺทนํ, คนฺธสาโร, มลยโช, สุวณฺณจนฺทนํ, หริจนฺทนํ, รตฺตจนฺทนํ, โคสีตจนฺทนํฯ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปลิฬาหํ วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํฯ จนฺโทติ โสโม, โสปิ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมฺปตฺติยา อตฺตโน ปภาย สตฺตานํ ปริฬาหํ วูปสเมนฺโต สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโทติ วุจฺจติฯ อถ วา จนฺทติ ทิพฺพติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโทฯ อาคมฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสาปิ อเนกานิ นามานิ –

จนฺโท นกฺขตฺตราชา จ, อินฺทุ โสโม นิสากโร;

จนฺทิมา มา นิสานาโถ, โอสธี โส นิสาปติฯ

อุฬุราชา สสงฺโก จ, หิมรํสิ สสีปิ จ;

ทฺวิชราชา สสธโร, ตาราปติ หิมํสุ จฯ

กุมุทพนฺธโว เจว, มิคงฺโก จ กลานิธิ;

สุธํ สุธิ ธูปิ ยูป-รสฺมิ เจว ขมากโร;

นกฺขตฺเตโส จ รชนี-กโร สุพฺภํสุ เอว จฯ

ตทิ เจตายํฯ ตนฺทติฯ ตนฺทีฯ

กทิ กลทิ อวฺหาเน โรทเน จฯ กนฺทติ, ปกฺกนฺทติฯ ปกฺกนฺทุํ, กนฺทนฺโต, กลนฺทโกฯ

กลิทิ ปริเทวเนฯ กลินฺทติฯ

โขท ปฎิฆาเตฯ โขทติฯ

ขนฺท คติโสสเนสุฯ ขนฺทติฯ ขนฺโทฯ ขนฺโท นาม เอโก เทโว, โย ‘‘กุมาโร สตฺติธโร’’ติ จ วุจฺจติฯ

ขุทิ อาปวเนฯ ขุนฺทติฯ

สิทิ สีติเยฯ สีติยํ สีติภาโวฯ สินฺทติฯ โสสินฺโท, โสตตฺโตฯ

วนฺท อภิวาทนถุตีสุฯ วนฺทติ, อภิวนฺทติฯ อภิวนฺทนา, วนฺทนํ, วนฺทโกฯ

เอตฺถ ปน วนฺทตีติ ปทสฺส นมสฺสติ โถเมติ วาติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตฎีกากาโร ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ โถเมมิ วา’’ติ อาหฯ

ภทิ กลฺลาเณ โสขิเย จฯ กลฺลาณํ กลฺยาณํ, โสขิยํ สุขิโน ภาโว, สุขมิจฺเจวตฺโถฯ ภนฺทติฯ ภนฺทโก, ภทฺโท, ภทฺโรฯ

มทิ ถุติโมทมทสุปนคตีสุฯ มนฺทติฯ มนฺโทฯ

เอตฺถ ปน มนฺโทติ อญฺญาณีปิ พาลทารโกปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อญฺญาณี มนฺทติ อญฺญาณภาเวน อปฺปสํสิตพฺพมฺปิ ปุคฺคลํ โถเมตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อโมทิตพฺพฎฺฐาเนปิ โมทตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ ทานสีลาทิปุญฺญกฺริยาสุ ปมชฺชตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตาหิตํ อจินฺเตนฺโต ขาทนียโภชนียาทีหิ อตฺตโน กายํ สญฺชาตเมทํ กุรุมาโน สุปตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อยุตฺตํ ปเรสํ กฺริยํ ทิฎฺฐานุคติอาปชฺชเนน คจฺฉติ คณฺหาตีติ มนฺโทฯ อถ วา มนฺทติ ปุนปฺปุนํ ปฎิสนฺธิคฺคหณวเสน คพฺภํ คจฺฉตีติ มนฺโทฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ พาลทารโก ปน มนฺทติ ยุตฺตายุตฺตมชานนฺโต อุตฺตานเสยฺยํปริวตฺตนเสยฺยํ วา สุปตีติ มนฺโทฯ ตถา หิ –

‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;

มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตาฯ

ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;

อิทํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายกา’’ติ

วุตฺตํ, อิติ อุตฺตานสยนโต ปฎฺฐาย ยาว มนฺททสกํ, ตาว ‘‘มนฺโท’’ติ ‘‘ทารโก’’ติ ทฎฺฐพฺโพฯ อปฺปตฺถวาจโกปิ ปน มนฺทสทฺโท โหติ, โส ปาฎิปทิกตฺตา อิธ นาธิปฺเปโต, อถ วา มนฺทติ อปฺปภาเวน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิปฺผนฺนปาฎิปทิกวเสนปิ คเหตพฺโพฯ

มุท หาเสฯ หสนํ หาโส ตุฎฺฐิฯ โมทติ, ปโมทติฯ สมฺโมทติฯ สมฺโมทโกฯ สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ มุทิตาฯ มุทาฯ

หท กรีโสสฺสคฺเคฯ กรีโสสฺสคฺโค นาม กรีสสฺส โอสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํฯ หทติฯ อุหทติฯ หทโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปี’’ติ อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ, ตตฺร อุหทนฺติปีติ วจฺจมฺปิ กโรนฺติฯ อุมฺมิหนฺติปีติ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺติฯ ปจฺฉิมปทสฺสตฺโถ มิห เสจเนติ ธาตุวเสน ทฎฺฐพฺโพฯ อยํ ปน จุราทิคเณปิ วตฺตติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ จริยาปิฎกปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ

อุท โมเท กีฬายญฺจฯ อุทติฯ อุทานํฯ อุทคฺโคฯ

ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเฐน อุทานํ? อุทานนฏฺเฐนฯ กิมิทํ อุทานนํ นาม? ปีภิเวคสมุฎฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํคเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติฯ ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฎฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฎิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อุทคฺโคติ สญฺชาตโสมนสฺโสฯ

กุท ขุท คุท กีฬายเมวฯ โกทติฯ โขทติฯ โคทติฯ

สูท ปคฺฆรเณฯ สูทติฯ สุตฺตํฯ สูโทฯ รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ สูทติ เธนุ วิย ขีรํ อตฺเถ ปคฺฆราเปตีติ สุตฺตํ, เตปิฎกํ พุทฺธวจนํฯ สกมฺมิกธาตุตฺตา ปน ‘‘ปคฺฆราเปตี’’ติ การิตวเสน อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘กโรตี’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ สูโทติ ภตฺตกาโรฯ โย ‘‘อาฬาริโก, โอทนิโก, สูปกาโร, รสโก’’ติ จ วุจฺจติฯ สูทติ ‘‘เอว ญฺเจวญฺจ กเต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สุคนฺธํ มนาปํ สุรสญฺจ ภวิสฺสตี’’ติ รนฺธนกฺริยาย สุกุสลตาย รสํ ปคฺฆราเปติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สูโทฯ

รหท อพฺยตฺตสทฺเทฯ รหทติฯ รหโทฯ

หิลาทิ สุเข จฯ จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺขโกฯ หิลาทติฯ หิลาทนํ, หิลาโท, เมตฺตาสหายกตสตฺตมหาหิลาโทฯ

สทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ สทฺทติฯ

มิท สฺเนเหฯ สฺเนโห นาม วสาสงฺขาโต สฺเนโห ปีติสฺเนโหติ ทุวิโธฯ อิธ ปน วสาสงฺขาโต สฺเนโห อธิปฺเปโต, เมทติ เมโทฯ

เอตฺถ จ เมทตีติ เมทสหิโต ภวติ อยํ ปุริโสติ อตฺโถฯ เมโท นาม ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ปตฺถินฺนสิเนโห, โส วณฺเณน หลิทฺทิวณฺโณ โหติฯ การิเต ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ รูปานิฯ ตถา หิ ‘‘เต อิมํ กายํ พลํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ เมเทนฺตีติ สญฺชาตเมทํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อิมิสฺสา ปน ธาตุยา ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ปีติสิเนหตฺเถ ‘‘เมชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปํ ภวติฯ จุราทิคณํ ปน ปตฺตาย ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

สิท โมจเนฯ สิทติฯ เสโทฯ

สนฺท ปสวเนฯ ปสวนํ สนฺทนํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติฯ สนฺทติ อุทกํฯ มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโทฯ

เอตฺถ จ ปุญฺญาภิสนฺโทติ ปุญฺญปฺปวาโห, ปุญฺญนทีติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

มทฺท มทฺทเนฯ มทฺทภิ, ปมทฺทติฯ มารเสนปฺปมทฺทโนฯ กณฺฎกํ มทฺทติฯ

กทิ เวลมฺเพฯ วิลมฺพภาโว เวลมฺโพฯ กนฺทติฯ

กท อวฺหาเน โรทเน จฯ กทติฯ

ขทิ อุชฺฌเนฯ ฉนฺทติฯ

สท สาทเนฯ สทติฯ อสฺสาโทฯ

สีท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คมนสฺส อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ อตฺโถฯ สีทติ, ลาพูนิ สีทนฺติฯ สํสีทติ, โอสีทติ, ปสีทติ, วิปฺปสีทติฯ ปสาโทฯ ปสนฺโนฯ วิปฺปสนฺโนฯ ปสาทโกฯ ปสาทิโตฯ ปาสาโทฯ โอสีทาปโกฯ กุสีโตฯ อาสีโนฯ นิสินฺโนฯ นิสินฺนโกฯ สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุฯ นิสีทนํ, นิสินฺนํฯ นิสชฺชาฯ โคนิสาโท, อุปนิสาฯ สีเทติฯ สีทยติฯ สีทาเปติฯ สีทาปยติฯ ปสาเทติฯ นิสีทิตุํฯ นิสีทาเปตุํ, นิสาเทตุํ, นิสีทาเปติ, นิสีทาเปตฺวาฯ อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติฯ นิสีทิตฺวาติปิ ปาโฐฯ นิสีทิตฺวาฯ นิสีทิตฺวานฯ นิสีทิตุน ฯ นิสีทิยฯ นิสีทิยานฯ สํสีทิตฺวาฯ อวสีทิตฺวาฯ โอสีทิตฺวาฯ

ตตฺถ กุสีโตติ วีริเยนาธิคนฺตพฺพสฺส อตฺถสฺส อลาภโต กุจฺฉิเตนากาเรน สีทตีติ กุสีโตฯ อถ วา สยมฺปิ กุจฺฉิเตนากาเรน สีทติ อญฺเญปิ สีทาเปติ ตํ นิสฺสาย อญฺเญสํ สีทนสฺส สมฺภวโตติ กุสีโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปริตฺตํ กฎฺฐมารูยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;

เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธชีวีปิ สีทตี’’ติ;

กุสีโตติ เจตฺถ ทสฺส ตตฺตํ ‘‘สุคโต’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สตสฺมีติ โหตี’’ติ เอตฺถ วิย จฯ ตถา หิ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา อุจฺเฉททิฎฺฐิ วุตฺตาฯ สตอิติ เจตฺถ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส นิสีทนฺเตสุ, วิสฺสมมาเนสูติ อตฺโถ, ทการสฺส วการํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ นิสีทนนฺติ นิสีทนกฺริยาฯ มญฺจปีฐาทิกํ วา อาสนํฯ ตญฺหิ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ วุจฺจติฯ นิสินฺนนฺ ติ นิสีทนกฺริยา เอวฯ เอตฺถ ปน ‘‘คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติฯ มาตุคาเมน สทฺธึ รโห มญฺเญ ตยา นิสินฺนนฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ คมนํ คภํ, ฐานํ ฐิตํ, นิสีทนํ นิสนฺนํ, สุปนํ สุตฺตํ, ชาครณํ ชาคริตํ, ภาสนํ ภาสิตนฺติ วุจฺจติฯ นิสชฺชาติ นิสีทนาฯ โคนิสาโทติ โคนิสชฺชนาฯ อุปนิสาติ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํฯ นิสาเทตุนฺติ นิสีทาเปตุํฯ นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวาฯ

ภาเว นปุํสโก เญยฺโย, นิสินฺนนฺติ รโว ปน;

วาจฺจลิงฺโค ติลิงฺโค โส, คตาทีสุปฺยยํ นโยฯ

จท ยาจเนฯ ยาจนํ อชฺเฌสนํฯ จทติฯ

มิท เมท เมธาหึสาสุฯ มิทติฯ เมทติฯ

นิท เนท กุจฺฉาสนฺนิกริเสสุฯ กุจฺฉา ครหาฯ สนฺนิกริสํ โวหารวิเสโสฯ นิทติฯ เนทติฯ

พุนฺทิ นิสาเนฯ นิสานํ เตชนํ ติกฺขตาฯ พุนฺทติฯ โพนฺทิฯ

เอตฺถ จ โพนฺทีติ สรีรํฯ ตญฺหิ พุนฺทานิ ติกฺขานิ ปิสุณผรุสวาจาทีนิ วา ปญฺญาวีริยาทีนิ วา เอตฺถ สนฺตีติ โพนฺทีติ วุจฺจติ, สญฺโญคปรตฺเตปิ อุการสฺโสการาเทโส, ปาปกลฺยาณชนวเสเนส อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ โพนฺทิสทฺทสฺส สรีรวาจกตา ปน –

‘‘นาหํ ปุน น จ ปุน, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;

หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติอาทีสุ

ทฎฺฐพฺพาฯ อิมานิสฺส นามานิ –

กาโย เทหํ สรีรญฺจ, วปุ พิมฺพญฺจ วิคฺคหํ;

โพนฺทิ คตฺตํ ตนุ เจว, อตฺตภาโว ตถูปธิ;

สมุสฺสโยติ เจตานิ, เทหนามานิ โหนฺติ หิฯ

วท วิยตฺติยํ วาจายํฯ วทติ, วชฺชติฯ วเทติ, โอวทติ, โอวเทติ, ปฎิวทติฯ อภิวทติ, อนุวทติ, อุปวทติ, อปวทติฯ นิวทติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ตตฺถ ‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺม’’นฺติ ปาฬิทสฺสนโต วชฺชตีติ ปทํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ครู ‘‘วชฺเชตี’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตญฺเจ คเหตพฺพํ, ‘‘อุปาสโก ภิกฺขุํ วเทติฯ เตน โยเคน ชนกายํ, โอวเทติ มหามุนี’’ติ จ ทสฺสนโต วเทติ โอวเทตีติ จ วุตฺตํฯ สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ

โอวาเทติ , วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยติฯ วชฺเชนฺโต, วชฺชยนฺโต, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ

กมฺเม ‘‘วทิยติ, โอวทิยติ, วชฺชิยติฯ วทิยมาโน, วชฺชมาโน, โอวทิยมาโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ ‘‘วาโท, โอวาโท, ปฎิวาโท, ปวาโท, อภิวาทนํ, อนุวาโท, อุปวาโท, อปวาโท, วิวาโท, นิวาทนํ, วชฺชํ, วทนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

‘‘วทิตุํ, วทิตฺวา, วิวทิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ตุมนฺตาทีนิ ปทานิฯ

ตตฺถ วาโทติ กถาฯ วทิตพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, กึ ตํ? วจนํฯ เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมีติ เอตฺถ หิ วจนํ ‘‘วชฺช’’นฺติ วุจฺจติฯ วทนฺติ เอเตนาติ วทนํ, มุขํฯ มุขสฺส หิ อิมานิ นามานิ –

วทนํ ลปนํ ตุณฺฑํ, มุข มสฺสญฺจ อานนํ;

สูกราทิมุขํ ตุณฺฑ-มิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

ตตฺร วทตีติ ปิตา ปุตฺตํ วทติฯ อปิจ วทตีติ เภรี วทติ, นาทํ มุญฺจตีติ อตฺโถฯ เอส นโย วชฺชตีติ เอตฺถาปิฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา, วทติ, วทนฺติฯ วทสิ, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทเต, วทนฺเตฯ วทเส, วทวฺเหฯ วเท, วทมฺเหฯ

วทตุ, วทนฺตุฯ วทาหิ, วท, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทตํ, วทนฺตํฯ วทสฺสุ, วทวฺโหฯ วเท, วทามเสฯ

วชฺชติ, วชฺชนฺติฯ วชฺชสิ, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชเต, วชฺชนฺเตฯ วชฺชเส, วชฺชวฺเหฯ วชฺเช, วชฺชมฺเหฯ

วชฺชตุ , วชฺชนฺตุฯ วชฺชาหิ, วชฺช, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชตํ, วชฺชนฺตํฯ วชฺชสฺสุ, วชฺชวฺโหฯ วชฺเช, วชฺชามฺหเสฯ อิมา เทฺว ปทมาลา วทธาตุสฺส วชฺชาเทสวเสน วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อตฺรายํ สุขุมตฺถวินิจฺฉโย, ‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ วชฺชนฺตีติ อิทํ สุทฺธกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ กึ วิย?

‘‘อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วทนฺตุ เอกโปกฺขรา;

นทนฺตุ เภอี สนฺนทฺธา, วคฺคู วทนฺตุ ทุนฺทุภี’’ติ

เอตฺถ ‘‘อุทีรยนฺตุ วทนฺตุ’’อาทีนิ วิยฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วชฺชึสูติ อตีตวจเน วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ สุทฺธกตฺตุวเสน วิวรณํ กตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทธาตุสฺส วชฺชาเทโส ทฎฺฐพฺโพฯ

‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู;

อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

เอตฺถ ปน วชฺชนฺตีติ เหตุกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ ตญฺจ โข วณฺณสนฺธิวิสยตฺตา วาทยนฺตีติ การิตปทรูเปน สิทฺธํฯ ตถา หิ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทรูปํ ปติฎฺฐเปตฺวา ยกาเร ปเร สรโลโป กโต, ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสตฺตญฺจ ภวติฯ เตนาห อฎฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วิวรณํฯ ตถา หิ ‘‘เทวตา นเภ อจฺเฉรกํ ภควโต ยมกปาฎิหาริยํ ทิสฺวา อนฺตลิกฺเข เอตานิ สงฺขปณวาทีนิ ตูริยานิ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ ภวติ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทสฺส วชฺชาเทโส น ภวติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชนฺตี’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุปทเมว, น เหตุกตฺตุปทํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรเณ กเตปิ, ตถา หิ ‘‘เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, ‘‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ วิวาทยนฺตี’’ติ จ ‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วทนฺติปเทน สมานตฺถํ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทญฺจ สาสเน ทิฎฺฐ’’นฺติ? ตนฺน, ‘‘ทิสฺวา’’ติ ทสฺสนกฺริยาวจนโตฯ น หิ สงฺขปณวาทีนํ ปาฎิหาริยาทิทสฺสนํ อุปปชฺชติ ทสฺสนจิตฺตสฺส อภาวโตติฯ สจฺจํ, ตถาปิ –

‘‘ราทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ

เอตฺถ วิย อุปจริตตฺตา อุปปชฺชเตว ทสฺสนวจนํฯ ตสฺมา ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรณํ สุทฺธกตฺตุวเสน กตนฺติ? ตนฺน, เหฎฺฐา –

‘‘สงฺคีติโย จ วตฺตนฺติ, อมฺพเร อนิลญฺชเส;

จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

อิมินฺนา คาถาย ‘‘วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา’’ติ สปาฐเสสสฺส อตฺถวิวรณสฺส เหตุกตฺตุวเสน กตตฺตาฯ อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู’ติ ปจฺจตฺตวจนวเสน วุตฺตตฺตา วชฺชนฺตีติ ปทํ กมฺมวาจกปท’’นฺติ เจ? ตมฺปิ น, กมฺมวเสน วิวรณสฺส อกตตฺตา, กตฺตุวเสน ปน กตตฺตาติ นิฎฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

อยเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ทฺวิคณิโก วทธาตุ ภูวาทิคณิโก จ จุราทิคณิโก จฯ โส หิ ภูวาทิคเณ วตฺตนฺโต ‘‘วทติ วชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาเทติ, วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จตฺตาริ เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, จุราทิคเณ ปน ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จ เทฺว เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, ตสฺมา สาสเน ‘‘วาเทนฺติ วาทยนฺตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘วเทยฺย, วเทยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘วชฺเชยฺย, วชฺเชยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ วชฺชาเทสวเสนฯ

อถ วา วเทยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุนฺติ ปทมิวฯ เอตฺถ จ ‘‘วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วเทยฺยุํ วาน วเทยฺยุํวาติ อตฺโถฯ วเทยฺยาสิ, วชฺชาสิ, วชฺเชสิ อิจฺจปิฯ วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรํฯ วเทยฺยาถ, วชฺชาถฯ อมฺมํ อโรคํ วชฺชาถฯ วเทยฺยามิ, วชฺชามิ, วเทยฺยาม, วชฺชามฯ วเทถ, วเทรํฯ วเทโถ, วเทยฺยาวฺโห, วชฺชาวฺโหฯ วเทยฺยํ, วชฺชํ, วเทยฺยามฺเห, วชฺชามฺเหฯ ปุพฺเพ วิย อิธาปิ ยกาเร ปเร สรโลโป ทฎฺฐพฺโพฯ อญฺญานิปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิรูปานิ กถยามฯ วท, ปาวท, ยถา พภุวฯ ทการ โลเป ‘‘ปาว’’ อิติปิ รูปํ ภวติ, ‘‘ปฎิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฎิป’’นฺติ ปทํ วิยฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาว’’ อิติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ ปสทฺโท อุปสคฺโค ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘ปาวทติ ปาวจน’’นฺติอาทีสุ วิย, ปาวาติ จ อิทํ อตีตวจนํ, อฎฺฐกถายํ ปน อตีตวจนํ อิทนฺติ ชานนฺโตปิ ครุ วตฺตมานวจนวเสน ‘‘ปาวาติ วทตี’’ติ วิวรณมกาสิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ กาลวิปลฺลาสวเสน อตฺถสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ

อายสฺมาปิ จ สาริปุตฺโต นิทฺเทเส ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา, สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ, ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติ วา ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ วาติ วตฺตมานวจเนน อตฺถํ นิทฺทิสิฯ อถ วา ปาวาติ อิทํ น เกวลํ วทธาตุวเสเนว นิปฺผนฺนํ, อถ โข อุธาตุวเสนปิฯ ตถา หิ อิทํ ปปุพฺพสฺส อุสทฺเท อิติ ธาตุสฺส ปโยเค อุการสฺส โอการาเทสํ กตฺวา ตโต ปโรกฺขาภูเต อกาเร ปเร โอการสฺส อาวาเทสํ ตโต จ สนฺธิกิจฺจํ กตฺวา สิชฺฌติ, ตสฺมา อุธาตุสฺส วทธาตุยา สมานตฺถตฺตา ตนฺนิปฺผนฺนรูปสฺส จ วทธาตุยา นิปฺผนฺนรูเปน สมานรูปตฺตา ‘‘สยเมว อตฺตานํ ปาวทตี’’ติ วทธาตุวเสน นิทฺทิสีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ วิจฺฉินฺนา ปทมาลา ฆฎียติฯ วท, วทุํฯ วเท, วทิตฺถ, วทํ, วทิมฺหฯ วทิตฺถ, วทิเรฯ วทิตฺโถ, วทิวฺโหฯ วทึ, วทิมฺเหฯ ปาวท, ปาว อิจฺจปิฯ ปาวทุฯ ปาวเท, ปาวทิตฺถฯ ปาวทํ, ปาวทิมฺหฯ ปาวทิตฺถ, ปาวทิเรฯ ปาวทิตฺโถ, ปาวทิวฺโหฯ ปาวทึ, ปาวทิมฺเหฯ ตถา ‘‘วชฺช, วชฺชุ’’ อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขารูปานิฯ

‘‘อวทา, อวทูฯ อวชฺชา, อวชฺชู’’ อิจฺจาทีนิ หิยฺยตฺตนีรูปานิฯ

‘‘อวทิ, วทิ, อวทุํ, วทุํ, อวทึสุ, วทึสุฯ อวชฺชิ, วชฺชิ’’ อิจฺจาทีนิ อชฺชตนีรูปานิฯ

‘‘วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติฯ วชฺชิสฺสติ, วชฺชิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิฯ

‘‘อวทิสฺสา, วทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา, วชฺชิสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ กาลาติปตฺติรูปานิฯ เสสานิ สพฺพานิปิ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ ยา ปเนตฺถ วทธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ วุตฺตา, สา กตฺถจิ ‘‘วทนฺตํ เอกโปกฺขราฯ เภริวาทโก’’ติอาทีสุ อพฺยตฺตสทฺเทปิ วตฺตติ อุปจริตวเสนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

วิท ญาเณฯ ญาณํ ชานนํฯ วิทติฯ เวโทฯ วิทูฯ การิเต ‘‘เวเทติฯ เวทยติฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติฯ เวทยนฺติ จ เต ตุฎฺฐึ, เทวา มานุสกา อุโภ’’ติ ปโยคาฯ ตตฺถ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติฯ เวโทติ วิทติ สุขุมมฺปิ การณํ อาชานาตีติ เวโท, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ‘‘เวเทหมุนี’’ติ เอตฺถ หิ ญาณํ เวโทติ วุจฺจติฯ เวโทติ วา เวทคนฺถสฺสปิ นามํ วิทนฺติ ชานนฺติ เอเตน อุจฺจาริตมตฺเตน ตทาธารํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมโณ อย’’นฺติ, วิทนฺติ วา เอเตน พฺราหฺมณา อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ เวโทฯ โส ปน อิรุเวทยชุเวทสามเวทวเสน ติวิโธฯ อาถพฺพณเวทํ ปน ปณีตชฺฌาสยา น สิกฺขนฺติ ปรูปฆาตสหิตตฺตาฯ ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเยว ‘‘ฉนฺโท, มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ

ปญฺญายํ ตุฎฺฐิยํ เวเท, เวทสทฺโท ปวตฺตติ;

ปาวเกปิ จ โส ทิฏฺโฐ, ชาตสทฺทปุเรจโร;

ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท, สติ ตุฎฺฐชเนปิ จ;

‘‘เวทคู สพฺพธมฺเม’’ติ เอตฺถาปิ วิทิเตสุ จฯ

วิทูติ ปณฺฑิตมนุสฺโสฯ โส หิ ยถาสภาวโต กมฺมญฺจ ผลญฺจ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทตีติ ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจติฯ

รุท อสฺสุวิโมจเน, สกมฺมิกวเสนิมิสฺสา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โรทติ, รุทติ อิจฺจปิฯ รุณฺณํฯ รุทิตํฯ โรทนํฯ โรทนฺโตฯ โรทมาโนฯ โรทนฺตีฯ โรทมานาฯ รุทมุขาฯ รุทํฯ รุทนฺโตฯ

ตตฺถ โรทตีติ กึ โรทติ? มตํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา โรทติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห’’ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห, อหํ เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น ปโรทามิ น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ เอวํ สกมฺมิกวเสนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมุญฺจนมตฺเตนฯ

‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;

ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺติ, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’ติ

อยญฺเจตฺถ ปโยโค’’ติ อิทมฎฺฐกถาวจนํฯ อิทํ ปน ฎีกาว จนํ – ‘‘ยถา สกมฺมกา ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ อาหฯ อนุตฺถุนสทฺโท สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’นฺติอาทีสุฯ อยญฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถาย อนุตฺถุนนํ รุทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตี’’ติฯ

ทลิทฺท ทุคฺคติยํฯ ทุกฺขสฺส คติ ปติฎฺฐาติ ทุคฺคตีติ อยํ อตฺโถ ‘‘อปายํ ทุคฺคติํวินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยุชฺชติ, อิธ ปน อิทํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อญฺโญ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กถํ ทุคฺคตีติ? ทุกฺเขน กิจฺเฉน คติ คมนํ อนฺนปานาทิลาโภ ทุคฺคตีติฯ ทลิทฺทติฯ ทลิทฺโท, ทลิทฺที, ทาลิทฺทิยํฯ ตตฺถ ทลิทฺทตีติ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปรํ ยาจิตฺวา เอว ทุกฺเขน อธิคจฺฉติ, น อยาจิตฺวาติ อตฺโถฯ ทุลิทฺโทติ ทุคฺคตมนุสฺโสฯ ทลิทฺทีติ ทุคฺคตา นารีฯ ทลิทฺทสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํฯ เอตฺถ จ สพฺพเมว ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ โลกิกปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ กฺริยาปทํ วิภาวิตํฯ สาสเน ปน ตํ กฺริยาปทํ น อาคตํ, ‘‘ทลิทฺโท ทลิทฺที’’ติ นามปทานิเยว อาคตานิฯ อนาคตมฺปิ ตํ ‘‘นาถตี’’ติ ปทมิว สาสนานุโลมตฺตา คเหตพฺพเมวฯ ครู ปน กจฺจายนมตวเสน ทล ทุคฺคติมฺหีติ ทุคฺคติวาจกทลธาตุโต อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ทลิทฺโท’’ติ นามปทํ ทสฺเสสุํฯ

ตุท พฺยถเนฯ ตุทติ, วิตุทติฯ กมฺมนิ ‘‘ตุชฺชติ, วิตุชฺชมาโน, เวทนาภิภุนฺโน’’ติ รูปานิฯ

ตุทนฺติ วาจาหิ ชนา อสญฺญตา,

สเรหิ สงฺคามคตํว กุญฺชรํ;

สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ,

อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฎฺฐจิตฺโต;

นุท เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ, นุทติ, ปนุทติฯ ปนุทนํฯ

วิทิ ลาเภฯ วินฺทติฯ อุฎฺฐาตา วินฺทเต ธนํฯ โควินฺโทฯ

ขทิ ปริฆาเตฯ ปริฆาตํ สมนฺตโต หนนํฯ ขนฺทติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

ธา ธารเณฯ ทธาติ, วิทธาติฯ ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติฯ นิธึ นิเธติฯ นิธิ นาม นิธียติฯ ตาว สุนิหิโต สนฺโตฯ ยโต นิธึ ปริหริฯ นิทหติฯ กุหึ เทว นิทหามิฯ ปริทหติฯ โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติฯ ธสฺสติฯ ปริธสฺสติฯ พาโลติ ปรํ ปทหติฯ สกฺยา โข อมฺพฎฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึฯ สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโกฯ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาฯ สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวาฯ วิเสสาธานํฯ โสตาวธานํฯ โสตํ โอทหติฯ โอหิตโสโตฯ โสตํ โอทหิตฺวาฯ มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตาฯ วิธิฯ อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;

นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุฯ

อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป ภวติฯ ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป น ภวติฯ เอตฺถ หิ อกาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติฯ กินฺติ เจ? ปฎิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโปฯ เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํฯ ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิญฺญูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมึเยว อุปสคฺเค เอกสฺมึเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติฯ อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวติํ ชินวรปาฬึ อานยาม –

‘‘คงฺคํ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;

อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตฯ

จิตฺตตฺถสาธนึ เอตํ, คาถํ สมฺภวชาตเก;

ปญฺญาสมฺภวมิจฺฉนฺโต, กเร จิตฺเต สุเมธโส’’ติฯ

ธุ คติเถริเยสุฯ คติ คมนํ, เถริยํ ถิรภาโวฯ ธวติฯ ธุวํฯ

เอตฺถ จ ธุวนฺติ ถิรํฯ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ธุวนฺติ ถิรํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํฯ อถ วา ธุวนฺติ อิทํ คติเถริยตฺถวเสน นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ ภวิตุมรหติฯ ตญฺหิ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิโต มุจฺจิตุกาเมหิ ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ, อุปฺปาทวยาภาเวน วา นิจฺจสภาวตฺตา ธวติ ถิรํ สสฺสตํ ภวตีติ ธุวํฯ ยญฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘ธุวญฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินิญฺจ ปฎิปท’’นฺติ วุตฺตํฯ ธุวสทฺโท ‘‘วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ เอตฺถ ถิเร วตฺตติฯ ‘‘ธุวญฺจ ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเนฯ ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ เอตฺถ ปน เอกํเส นิปาตปทภาเวน วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ธู วิธูนเนฯ อูการสฺส อูวตฺตํฯ ธูวติฯ ธูวิตา, ธูวิตพฺพํฯ รสฺสตฺเต ‘‘ธุโต, ธุตวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ

เธ ปาเนฯ ธยติ, ธียติฯ เธนุฯ

เอตฺถ จ เธนูติ ธยติ ปิวติ อิโต ขีรํ โปตโกติ เธนุ, ‘‘โคเธนุ, อสฺสเธนุ, มิคเธนู’’ติ เธนุสทฺโท สามญฺญวเสน สโปติกาสุ ติรจฺฉานคติตฺถีสุ วตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ เยภุยฺเยน คาวิยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

สิธุ คติยํฯ เสธติ, นิเสธติ, ปฎิเสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, นิสิทฺโธ, ปฎิสิทฺโธ, ปฎิเสธิโต, ปฎิเสธโก, ปฎิเสโธ, ปฎิเสธิตุํ, ปฎิเสธิตฺวาฯ อิธ อจินฺเตยฺยพลตฺตา อุปสคฺคานํ ตํโยเค สิธุธาตุสฺส นานปฺปการา อตฺถา สมฺภวนฺติ, อญฺเญสมฺปิ เอวเมวฯ

สิธุ สตฺเถ มงฺคลฺเย จฯ สตฺถํ สาสนํ, มงฺคลฺยํ ปาปวินาสนํ วุทฺธิการณํ วาฯ เสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, ปสิทฺธิฯ

ทธ ธารเณฯ ชนสฺส ตุฎฺฐึ ทธเตติ ทธิฯ ธการสฺส หการ ตฺเต ‘‘ทหตี’’ติ รูปํฯ อยํ อิตฺถี อิมํ อิตฺถิํ อยฺยิกํ ทหติฯ อิเม ปุริสา อิมํ ปุริสํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ จิตฺตํ สมาทหาตพฺพํฯ สมาทหํ จิตฺตํฯ

เอธ วุทฺธิยํ ลาเภ จฯ เอธติฯ เอโธ, สุเขธิโตฯ คมฺภีเร คาธเมธติฯ

เอตฺถ จ เอโธติ เอธติฯ วฑฺฒติ เอเตน ปาวโกติ เอโธฯ อินฺทนํ, อุปาทานํฯ สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ คาธเมธตีติ คาธํ ปติฎฺฐิตํ เอธติ ลภติฯ

พทฺธ สํหริเสฯ สํหริโส วินิพทฺธกฺริยาฯ พทฺธติ, วินิพทฺธติฯ วินิพทฺธาฯ

คาธ ปติฎฺฐานิสฺสยคนฺเธสุฯ คาธติฯ คาธํ กตฺตาฯ คมฺภีรโต อคาธํฯ

พาธ วิโลฬเนฯ พาธติ, วิพาธติฯ อาพาโธฯ อาพาธติ จิตฺตํ วิโลเฬตีติ อาพาโธฯ

นาธ ยาจนาทีสุฯ นาธติฯ นาธนํฯ

พนฺธ พนฺธเนฯ พนฺธติฯ พนฺธนโก, พนฺโธ, พนฺธาปิโต, ปฎิพนฺโธ, พนฺธนํ, พนฺโธ, สมฺพนฺธนํ, สมฺพนฺโธ, ปพนฺโธ, พนฺธุฯ

ตตฺถ พนฺธนนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ พนฺธนํ, สงฺขลิกาทิฯ ‘‘อยํ อมฺหากํ วํโส’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพฏฺเฐน พนฺธุ, เถรคาถาสํวณฺณนายํ ปน ‘‘เปมพนฺธเนน พนฺธู’’ติ วุตฺตํฯ

ทธิ อสีฆจาเรฯ อสีฆจาโร อสีฆปฺปวตฺติฯ ทนฺธติฯ ทนฺโธ, ทนฺธปญฺโญฯ โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติฯ

วทฺธ วทฺธเนฯ วทฺธติฯ วทฺธิ, วุทฺธิ, วทฺโธ, วุทฺโธ, ชาติวุทฺโธ, คุณวุทฺโธ, วโยวุทฺโธฯ

เย วุทฺธมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคติํฯ

สธุ สทฺทกุจฺฉิยํฯ สธติฯ

ปิฬธิ อลงฺกาเรฯ ปิฬนฺธติฯ ปิฬนฺธนํฯ

ปิฬนฺธนมลงฺกาโร, มณฺฑนญฺจ วิภูสนํ;

ปสาธนญฺจาภรณํ, ปริยายา อิเม มตาฯ

เมธ หึสายํ สงฺคเม จฯ เมธติฯ เมธา, เมธาวีฯ อตฺร เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธาฯ เมธติ วา สิริยา สีลาทีหิ จ สปฺปุริสธมฺเมหิ สห คจฺฉติ น เอกิกา หุตฺวา ติฎฺฐตีติ เมธา, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ตถา หิ –

‘‘ปญฺญา หิ เสฎฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วุตฺตํฯ เมธาวีติ ธมฺโมชปญฺญาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโลฯ

สธุ มธุ อุนฺเทฯ สธติฯ มธติฯ มธุฯ

พุธ โพธเนฯ โพธติฯ พุทฺโธฯ อภิสมฺพุทฺธาโนฯ สมฺพุทฺธํฯ อสมฺพุทฺธํฯ โพธิฯ ทิวาทิคเณปิ อยํ ทิสฺสติฯ ตตฺรหิ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน ‘‘โพธตี’’ติ รูปํฯ ‘‘โย นินฺทํ อปโพธตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ การิเต ปน ‘‘โพเธติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

ยุธ สมฺปหาเรฯ โยธติฯ โยโธฯ โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนฯ ยุทฺธํฯ จรณายุโธ, จรณาวุโธ วาฯ อาวุธํฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยุชฺฌตี’’ติ รูปํฯ

ทีธิ ทิตฺติเวธเนสุฯ ทีธติฯ ทีธิติฯ เอตฺถ จ ทีธิตีติ รสฺมิฯ อเนกานิ หิ รสฺมินามานิฯ

รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ, ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ;

มรีจิ ชุติ ภาณฺว’สุ, มยูโข กิรโณ กโร;

นาคธาโม จ อาโลโก, อิจฺเจเต รสฺมิวาจกาฯ

จการนฺตรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

นี นเยฯ เนติ, นยติ, วิเนติฯ วิเนยฺย หทเย ทรํฯ อาเนติฯ อานยติฯ เนตาฯ วิเนตาฯ นายโกฯ เนยฺโย ฯ เวเนยฺโยฯ เวนยิโกฯ วินีโต ปุริโสฯ นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติฯ นียนฺโตฯ เนตฺตํฯ เนตฺติฯ ภวเนตฺติ สมูหตาฯ เนตฺติโกฯ อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกาฯ เนตฺตาฯ เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ นโยฯ วินโยฯ อายตนํฯ เนตุํฯ วิเนตุํฯ เนตฺวาฯ วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุฯ เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติฯ เนตฺติกาติ กสฺสกาฯ เนตฺตาติ ควเชฎฺฐโก ยูถปติฯ นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติฯ อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโรฯ นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิฯ

ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติฯ เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติฯ เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ปปญฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ

อปโรปิ จตุพฺพิโธ นโย เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติฯ

วิเนติ สตฺเต เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโยฯ กายวาจานํ วินยนโตปิ วินโยฯ อายตนนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยเตว ปวตฺตเตวาติ อายตนํฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโรฯ ‘‘อายตนนฺติ อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฎฺฐานํ อายอนํ นามฯ ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมาฯ

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติ เอตฺถ สโมสรณฎฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี’’ติ เอตฺถ การณํฯ อญฺเญปิ ปน ปโยคา ยต ปติยตเนติ เอตฺถ ปกาสิตาฯ

นี ปาปเนฯ เนติ, นยติฯ นยนํฯ

นุ ถุติยํฯ โนติ, นวติฯ นุโตฯ

ถน ปน ธน สทฺเทฯ ถนติฯ ปนติฯ ธนติฯ

กน ทิตฺติกนฺตีสุฯ กนติฯ กญฺญาฯ กนกํฯ

เอตฺถ จ โยพฺพนิภาเว ฐิตตฺตา รูปวิลาเสน กนติ ทิปฺปติ วิโรจตีติ กญฺญาฯ อถ วา กนิยติ กามิยภิ อภิปตฺถิยติ ปุริเสหีติปิ กญฺญา, โยพฺพนิตฺถีฯ กนกนฺติ กนติ, กนียตีติ วา กนกํ, สุวณฺณํฯ สุวณฺณสฺส หิ อเนกานิ นามานิฯ

สุวณฺณํ กนกํ เหมํ, กญฺจนํ หฎกมฺปิ จ;

ชาตรูปํ ตปนียํ, วณฺณํ ตพฺเภทกา ปน;

ชมฺพุนทํ สิงฺคิกญฺจ, จามิกรนฺติ ภาสิตาฯ

วน สน สมฺภตฺติยํฯ วนติฯ วนํฯ สนติฯ

ตตฺถ วนนฺติฯ ตํ สมฺภชนฺติ มยูรโกกิลาทโย สตฺตาติ วนํ, อรญฺญํฯ วนติ สมฺภชติ สํกิเลสปุคฺคลนฺติ วนํ, ตณฺหาฯ

มน อพฺภาเสฯ มนติฯ มโนฯ

มาน วีมํสายํ, วีมํสติฯ วีมํสาฯ

ชน สุน สทฺเทฯ ชนติฯ สุนติฯ

เอตฺถ จ ‘‘กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ชนตีติ สุนติ สทฺทํ กโรติฯ

ขนุ อวทารเณฯ ขนติฯ สุขํฯ ทุกฺขํฯ ขโต อาวาโฎฯ

ตตฺถ สุขนฺติ สุฎฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ ทุฎฺฐุ ขนติ กายิกเจตสิกสุขนฺติ ทุกฺขํฯ อญฺญมญฺญปฎิปกฺขา หิ เอเต ธมฺมาฯ ทฺวิธา จิตฺตํ ขนตีติ วา ทุกฺขํฯ จุราทิคณวเสน ปน ‘‘สุขยตีติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิ คเหตพฺพานิฯ สมาสปอวเสน ‘‘สุกรํ ขมสฺสาติ สุขํ, ทุกฺกรํ ขมสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิปิ วิวิธา หิ สทฺทานํ พฺยุปฺปตฺติ ปวตฺติ นิมิตฺตญฺจฯ

ทาน อวขณฺฑเนฯ ทานติฯ อปทานํฯ

สาน เตชเนฯ เตชนํ นิสานํฯ สานติฯ

หน หึสาคตีสุฯ เอตฺถ ปน หึสาวจเนน ผรุสาย วาจาย ปีฬนญฺจ ทณฺฑาทีหิ ปหรณญฺจ คหิตํ, ตสฺมา หน หึสาปหรณคตีสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา’’ติฯ ปาฐสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุญฺเจว ฉินฺเทยฺยุญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เฉทนํ นาม หตฺถปาทาทิเฉทนํ วา สีสจฺเฉทวเสน มารณํ วาฯ หนสฺส วธาเทโส ฆาตาเทโส จ ภวติ, หนฺติ หนติ, หนนฺติฯ หนสิ, หนถฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ

หึสาทโย จตฺตาโร อตฺถา ลพฺภนฺติฯ ‘‘หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหี’’ติ เอตฺถ ปน หนฺตีติ ปหรตีติ อตฺโถฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติฯ เอตฺถ หนฺตีติ มาเรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘วธติ, วเธติ, ฆาเตติ’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฎสฺสฯ อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ วโธ ปหรณํฯ ปาณํ วเธติฯ ปาณวโธฯ ‘‘เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสฯ สตฺเต ฆาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วโธ มารณํฯ

‘‘อุปาหนํ, วธู’’ติ จ เอตฺถ หนวธสทฺท ตฺโถคมนํฯ ‘‘ปุริสํ หนติฯ สีตํ อุณฺหํ ปฎิหนติ’’ อิจฺจาทีนิ กตฺตุปทานิฯ เทวทตฺโต ยญฺญทตฺเตน หญฺญติฯ ตโต วาตาตเป โฆเร, สญฺชาเต ปฎิหญฺญติฯ ปจฺจตฺตวจนสฺเสการตฺตํ, ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติฯ วิหาเรนาติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิฯ หนฺตาฯ หโตฯ วธโกฯ วธูฯ อาฆาโตฯ อุปฆาโตฯ ฆาตโกฯ ปฎิโฆฯ สงฺโฆฯ พฺยคฺโฆฯ สกุณคฺฆิฯ หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตฺวา, หนิตฺวาฯ วชฺเฌตฺวา, วธิตฺวา อิจฺจาทีนิ สนามิกานิ ตุมนฺตาทิปทานิฯ

ตตฺถ อุปาหนนฺติ ตํ ตํ ฐานํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํฯ วธูติ กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู, สพฺพาสํ อิตฺถีนํ สาธารณเมตํฯ อถ วา วธูติ สุณิสาฯ ตถา หิ ‘‘เตน หิ วธุ ยทา อุตุนี อโหสิ, ปุปฺผํ เต อุปฺปนฺนํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ เอตฺถ วธูติ สุณิสา วุจฺจติฯ สา ปน ‘‘อยํ โน ปุตฺตสฺส ภริยา’’ติ สสฺสุสสุเรหิ อธิคนฺตพฺพา ชานิตพฺพาติ วธูติ วุจฺจติฯ คตฺยตฺถานํ กตฺถจิ พุทฺธิยตฺถกถนโต อยมตฺโถ ลพฺภเตวฯ ‘‘สุณฺหา, สุณิสา, วธู’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ สงฺโฆติ ภิกฺขุสมูโหฯ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สุฎฺฐุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติปิ สงฺโฆ, ปุถุชฺชนาริยวเสน วุตฺตาเนตานิฯ วิวิเธ สตฺเต อาหนติ ภุโส ฆาเตตีติ พฺยคฺโฆฯ โส เอว ‘‘วิยคฺโฆ, วคฺโฆ’’ติ จ วุจฺจติฯ อปรมฺปิ ปุณฺฑรีโกติ ตสฺส นามํฯ ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, เสโน, อยํ ปน หนธาตุ ทิวาทิคเณ ‘‘ปฎิหญฺญตี’’ติ อกมฺมกํ กตฺตุปทํ ชเนติฯ ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฎิหญฺญตี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ

อน ปาณเนฯ ปาณนํ สสนํฯ อนติฯ อานํ, ปานํฯ ‘‘ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโสฯ ปานนฺติ ปสฺสาโสฯ เอเตสุ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วินยฎฺฐกถายํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตฎฺฐกถาสุ ปน อุปฺปฎิปาฎิยา อาคตํฯ ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ, ตสฺมา วินยฎฺฐกถายํ ‘‘อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต, ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วุตฺตํฯ เอเตสุ ทฺวีสุ นเยสุ วินยนเยน อนฺโต อุฎฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฎฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฎฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโสฯ อนฺโต อุฎฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสฯ อยเมว จ นโย ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ เวทิตพฺพํฯ

ธน ธญฺเญฯ ธนนํ ธญฺญํ, สิริปุญฺญปญฺญานํ สมฺปทาติ อตฺโถฯ ธาตุอตฺโถ หิ เยภุยฺเยน ภาววเสน กถิยติ ฐเปตฺวา วกฺกรุกฺขตเจติ เอวมาทิปฺปเภทํฯ ยถา ภาวตฺเถ วตฺตมาเนน ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ยฺยการํ กตฺวา เถนนํ เถยฺยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ญฺญการํ กตฺวา ธนนํ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนิโน วา ภาโว ธญฺญํ, ตสฺมึ ธญฺเญฯ ธนฺติ, ธนติฯ ธนิตํฯ ธญฺญํฯ ยสฺมา ปน ธญฺญสทฺเทน สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา คหิตา, ตสฺมา ‘‘ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติอาทีสุ ธญฺญสทฺเทน สิริปญฺญาว คเหตพฺพา ปุญฺญสฺส วิสุํ วจนโตฯ

‘‘นทโต ปริสายนฺเต, วาทิตพฺพปหาริโน;

เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธญฺญา เต นรปุงฺควฯ

ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;

เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญา คุณนฺธรฯ

มธุรานิ ปหฎฺฐานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;

เยเตวากฺยานิ โสสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญานรุตฺตมา’’ติ

เอวมาทีสุ ปน ธญฺญสทฺเทน ปุญฺญสมฺปทา คเหตพฺพา, ปุญฺญสมฺปทาย วา สทฺธึ สิริปญฺญาสมฺปทาปิ คเหตพฺพาฯ อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธญฺญํ สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธญฺญา’’ติฯ ‘‘ธญฺญํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, สิริสมฺปนฺนํ ปุญฺญสมฺปนฺนํ ปญฺญาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ‘‘ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธญฺญสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, กึ ตํ? ปุพฺพณฺณํฯ อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติฯ ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติฯ

มุน คติยํฯ มุนติฯ

จิเน มญฺญนายํฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเลฯ จินายติ, โอจินายติฯ ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ โอจินายตติ อวมญฺญตูติฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ปการนฺตธาตุ

อิทานิ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

ปา ปาเนฯ ปานํ ปิวนํฯ ‘‘ปาติ, ปานฺติฯ ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;

อยญฺหิเต มยา รูโฬฺห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติฯ

อตฺร หิ ปาสฺสตีติ ปิวิสฺสติฯ ‘‘ปาสฺสติ, ปาสฺสนฺติฯ ปาสฺสสิ, ปาสฺสถฯ ปาสฺสามิ, ปาสฺสาม’’ อิจฺจาทินา, ‘‘อปสฺสา, อปสฺสํสุ’’ อิจฺจาทินา จ นเยน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ นยญฺญูหิฯ โก หิ สมตฺโถ สพฺพานิ พุทฺธวจนสาคเร วิจิตฺรานิ วิปฺปกิณฺณรูปนฺตรรตนานิ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา สพฺพาสุปิ ธาตูสุ สงฺเขเปน คหณูปายมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ ปิวติ, ปิวนฺติฯ ปิวํ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวํ ภาคิรโสทกํฯ การิเต กุมารํ ขีรํ ปาเยติฯ มุหุตฺตํ ตณฺหาสมนํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยาฯ กมฺเม ปียติ, ปีตํฯ ตุมาทีสุ ‘‘ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปิตฺวา, ปิวิตฺวา, ปาเยตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ปาฬินยานุรูเปน สทฺทรูปานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ

ปา รกฺขเณฯ ปาติฯ นิปาติฯ ปิตา, โคโปฯ

ปา ปูรเณฯ ปาติ, วิปฺปาติฯ วิปฺโปฯ

วิปฺโปติ พฺราหฺมโณฯ โส หิ วิปฺเปติ ปูเรติ วิสิฏฺเฐน เวทุจฺจารณาทินา อตฺตโน พฺราหฺมณกมฺเมน โลกสฺส อชฺฌาสยํ อตฺตโน จ หทเย เวทานีติ วิปฺโปติ วุจฺจติฯ ‘‘ชาโต วิปฺปกุเล อห’’นฺติ เอตฺถ หิ พฺราหฺมโณ ‘‘วิปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺส กุลํ วิปฺปกุลนฺติฯ

ปู ปวเนฯ ปวติฯ ปุตฺโต, ปุญฺญํฯ เอตฺถ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปวติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘ปุนาตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ปุตฺโต’ตฺรโช สุโต สูนุ, ตนุโช ตนโย’รโส;

ปุตฺตนตฺตาทโย จาถ, อปจฺจนฺติ ปวุจฺจเรฯ

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ วตฺตพฺเพ, ปุตฺตีติ อตฺรชาติ จ;

วตฺตพฺพํ เสสฎฺฐาเนสุ, ยถารหมุทีรเย;

ปาฬิยญฺหิ อตฺรชาติ, อิตฺถี ปุตฺตี กถิยติ;

เอตฺถ ปน –

‘‘ตโต เทฺว สตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;

ราชกญฺญา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวี’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘ปุตฺตี, ธีตา, ทุหิตา, อตฺตชา’’ติ อิจฺเจเต ปริยายาฯ เอวํ อตฺรชาติ อิตฺถิวาจกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส ทสฺสนโต สุตสทฺ ทาทีสุปิ อิตฺถิลิงฺคนโย ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพฯ ตถา หิ โลเก ‘‘เวสฺโส, สุทฺโท, นโร, กึปุริโส’’ อิจฺจาทีนํ ยุคฬภาเวน ‘‘เวสฺสี, สุทฺที, นารี, กึปุริสี’’ติอาทีนิ อิตฺถิวาจกานิ ลิงฺคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ปุริโส ปุมา’’ อิจฺจาทีนํ ปน ยุคฬภาเวน อิตฺถิวาจกานิ อิตฺถิลิงฺคานิ น ทิสฺสนฺติฯ ปุญฺญนฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ปุนาตีติ ปุญฺญนฺติ วตฺตพฺพํฯ

อญฺโญ อตฺโถปิ วตฺตพฺโพ, นิรุตฺติลกฺขณสฺสิโต;

ตสฺมา นิพฺพจนํ เญยฺยํ, ชนปูชาทิโต อิธฯ

ปรํ ปุชฺชภวํ ชเนตีติ ปุญฺญํฯ สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปุญฺญํฯ ชนํ อตฺตการํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ อเสสํ อปุญฺญํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ

กลฺยาณํ กุสลํ ปุญฺญํ, สุภมิจฺเจว นิทฺทิเส;

กมฺมสฺส กุสลสฺสาธิ-วจนํ วจเน ปฎุฯ

เป คติยํฯ เปติ, เปนฺติฯ เปสิ, เปถฯ อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก เปหีติ วุตฺโต วิทฺโธ สมาโน โจทิโต สารถินา ปจฺฉโต ปฎิสกฺกติ, ปิฎฺฐิโต รถํ ปฎิวตฺเตติฯ อุมฺมคฺคํ คณฺหาติ, อุพฺพฎุมํ รถํ กโรติฯ

เป วุทฺธิยํ ปยติฯ ปาโย, อปาโยฯ เอตฺถ อปาโยติ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อยธาตุวเสนปิ อตฺโถ เนตพฺโพ, อยโต วุทฺธิโต, สุขโต วา อเปโตติ อปาโย, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายาฯ

เป โสสเนฯ ปายติ, ปยติ วาฯ นิปโกฯ เอตฺถ นิปโก นิปยติ วิโสเสติ ปฎิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโนฯ

คุป รกฺขเณฯ โคปติฯ โคปโกฯ

นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สานฺตรพาหิรํฯ

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคาฯ

โคเปถาติ โคเปยฺย รกฺเขยฺยฯ

วป สนฺตาเนฯ วปติฯ

สป สมวาเยฯ สปติฯ

จุป มนฺทคติยํฯ โจปติฯ

ตุป หึสายํฯ โตปติฯ ตุปฺปติฯ

คุป โคปนชิคุจฺฉเนสุฯ โคปติ, ชิคุจฺฉติฯ ชิคุจฺฉํ, ชิคุจฺฉมาโนฯ เชคุจฺฉีฯ ชิคุจฺฉิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุฯ กปฺปติฯ กปฺปูโรฯ

กปุ สามตฺถิเยฯ อิทํ อมฺหากํ กปฺปติฯ เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติฯ

กป กรุณายํฯ กปติฯ กปโณ, กาปญฺญํฯ ตตฺถ กปตีติ กรุณายติ, กาปญฺญนฺติ กปณภาโวฯ

สป อกฺโกเสฯ สปติฯ สปโถ, อภิสปโถ, อภิสปิโต, สปนโกฯ

วป พีชนิกฺเขเปฯ พีชํ วปติฯ วาปโกฯ วาปิตํ ธญฺญํฯ วุตฺตํ พีชํ ปุริเสนฯ พีชํ วปฺปติฯ วปฺปมงฺคลํฯ

สุป สยเนฯ สุปติฯ สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเรฯ สุตฺโต ปุริโส, สุปนํ, สุตฺตํฯ

ขิป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํฯ เขปติฯ เขปโกฯ

ขิป อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิปติฯ ขิปิตสทฺโทฯ ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปิ โลกคฺคนายโกฯ

ขิป ฉฑฺฑโนฯ ขิปติ, อุกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, อวขิปติ, สํขิปติฯ ขิตฺตํ, อุกฺขิตฺตํ, ปกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตํ อิจฺจาทีนิฯ

โอป นิฎฺฐุภเนฯ นิฎฺฐุภนํ เขฬปาตนํฯ โอปติฯ โอสธํ สงฺขริตฺวา มุเข เขฬํ โอปิฯ

ลิปิ อุปเลเปฯ เลปติฯ ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาฯ

ขิปิ คติยํฯ ขิมฺปติฯ

ฑิป เขเปฯ เฑปติฯ

นิทปิ นิทมฺปเนฯ นิทมฺปนํ นาม สสฺสรุกฺขาทีสุ วีหิสีสํ วา วรกสีสํ วา อจฺฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกสาขํ วา อภญฺชิตฺวา ยถาฐิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว วา ปณฺณมตฺตสฺเสว วา คหณํฯ ปุริโส วีหิสีสํ นิทมฺปติ, รุกฺขปตฺตํ นิทมฺปติฯ นิทมฺปโก, นิทมฺปิตํ, นิทมฺปิตุํ, นิทมฺปิตฺวาฯ

ตป ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ วิโรจนํฯ ทิวา ตปติอาทิจฺโจฯ

ตป อุพฺเพเคฯ อุพฺเพโค อุตฺราโส ภีรุตาฯ ตปติ, อุตฺตปติฯ โอตฺตปฺปํ, โอตฺตปฺปิยํ ธนํฯ

ตป ธูป สนฺตาเปฯ ตปติฯ ตโปธนํ, อาตาโปฯ อาตาปีฯ อาตปํฯ ธูปติ, สนฺธูปโน, กมฺเม ตาปิยติฯ ธูปิยติฯ ภาเว ตาปนํ, ตาโป, ปริตาโป, สนฺตาโปฯ ธูปนํฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตธาตุ

ปุปฺผ วิกสเนฯ อกมฺมโก จายํ สกมฺมโก จฯ ปุปฺผติฯ ปุปฺผํ, ปุปฺผนํ, ปุปฺผิโต, ปุปฺผิตุํ, ปุปฺผิตฺวาฯ ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมาฯ ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเทฯ มญฺชูสโก นาม รุกฺโข ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติฯ

ตุผ หึสายํฯ โตผติฯ

ทผ ทผิ วปฺผ คติยํฯ ทผติฯ ทมฺผติฯ วปฺผติฯ

ทิผ กถนยุทฺธนินฺทาหึสาทาเนสุฯ เทผติฯ เทโผฯ

ตผ ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ตผติฯ

ทุผ อุปกฺกิเลเสฯ อุปกฺกิลิสฺสนํ อุปกฺกิเลโสฯ โทผติฯ

คุผ คนฺเถฯ คนฺโถ คนฺถิกรณํฯ โคผติฯ

ผการนฺตธาตุรูปานิฯ

พการนฺตธาตุ

ภพฺพ หึสายํฯ ภพฺพติฯ ภพฺโพฯ

ปพฺพ วพฺพ มพฺพ กพฺพ ขพฺพ คพฺพ สพฺพ จพฺพ คติยํฯ ปพฺพติฯ วพฺพติฯ มพฺพติฯ กพฺพติฯ ขพฺพติฯ คพฺพติฯ สพฺพติฯ จพฺพติฯ

อพฺพ สพฺพ หึสายญฺจฯ คตฺยาเปกฺขาย จกาโรฯ อพฺพติฯ สพฺพติฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุพฺพติฯ

ลุพิ ตุพิ อทฺทเนฯ ลุมฺพติฯ ตุมฺพติฯ ลุมฺพินีวนํฯ อุทกตุมฺโพฯ อโถปิ เทฺว จ ตุมฺพานิฯ

จุพิ วทนสํโยเคฯ ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพติฯ มุเข จุมฺพติฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ วทนสํโยเค จุพิธาตุ วตฺตติ, กถํ อมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฎติ เอตฺถ อวทเน อวิญฺญาณเก ปพฺพตกูเฎ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺต’’นฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภวํ เจตสิ ฐเปตฺวา วุตฺตํ, ยถา อทสฺสนสมฺภเวปิ ทสฺสนสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา ‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา’’ติ อจกฺขุกานมฺปิ รุกฺขานํ ทสฺสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา อวทนานมฺปิ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺตํฯ สภาวโต ปน อวิญฺญาณกานํ ทสฺสนจุมฺพนาทีนิ จ นตฺถิ, สวิญฺญาณกานํเยว ตานิ โหนฺตีติฯ อยํ นโย กมุ ปทวิกฺเขเปติอาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

อุพฺพิ ตุพฺพิ ถุพฺพิ ทุพฺพิ ธุพฺพิ หึสตฺถาฯ อุพฺพติฯ ตุพฺพติฯ ถุพฺพติฯ ทุพฺพติฯ ทุพฺพาฯ ธุพฺพติฯ เอตฺถ ทุพฺพาติ ทพฺพติณํ, ยํ ‘‘ติริยา นาม ติณชาตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตํฯ เอตฺถ จ ทุพฺพาติ อิตฺถิลิงฺคํ, ทพฺพนฺติ นปุํสกลิงฺคนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มุพฺพิ พนฺธเนฯ มุพฺพติฯ

กุพฺพิ อุคฺคเมฯ กุพฺพติฯ

ปุพฺพ ปพฺพ สพฺพ ปูรเณฯ ปุพฺพติฯ ปพฺพติฯ สพฺพติฯ เอตฺต สิยา ‘‘นนุ โภ ปุพฺพสพฺพสทฺทา สพฺพนามานิ, กสฺมา ปเนเต ธาตุจินฺตายํ คหิตา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพนาเมสุ จ ตุมนฺ ตาทิวิรหิเตสุ จ นิปาเตสุ อุปสคฺเคสุ จ ธาตุจินฺตา นาม นตฺถิ, อิมานิ ปน สพฺพนามานิ น โหนฺติฯ เกวลํ สุติสามญฺเญน สพฺพนามานิ วิย อุปฎฺฐหนฺติ, เตน เต ตพฺภาวมุตฺตตฺตา ธาตุจินฺตายํ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตา ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา พุทฺธวจเน เอตานิ รูปานิ น สนฺตีติ? อนาคมนภาเวน น สนฺติ, น อวิชฺชมานภาเวนฯ กิญฺจาปิ พุทฺธวจเนสุ เอตานิ รูปานิ น สนฺติ, ตถาปิ โปราเณหิ อนุมตา ปุราณภาสาติ คเหตพฺพานิ, ยถา ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ ‘‘นาถตี’’ติ รูปํ พุทฺธวจเน อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพํ โหติ, เอวํ อิมานิปิฯ ตสฺมา โวหาเรสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย สาสเน อวิชฺชมานาปิ สาสนานุรูปา โลกิกปฺปโยคา คเหตพฺพาติ ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ รูปานิ คหิตานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ เวทิตพฺโพฯ

จมฺพ อทเนฯ จมฺพติฯ

กพฺพ ขพฺพ คพฺพ ทพฺเพฯ ทพฺโพ อหงฺกาโรฯ กพฺพติฯ ขพฺพติฯ คพฺพติฯ

อพิ ทพิ สทฺเทฯ อมฺพติฯ อมฺพา, อมฺพุฯ ทมฺพติฯ

ลพิ อวสํสเนฯ อวสํสนํ อวลมฺพนํฯ ลมฺพติ, วิลมฺพติ, พฺยาลมฺพติฯ นีเจ โจ’ลมฺพเต สูริโยฯ อาลมฺพติ ฯ อาลมฺพนํ, ตทาลมฺพนํ, ตทาลมฺพณํ, ตทาลมฺพํ วาฯ ลาพุฯ อลาพุ วา, อกาโร หิ ตพฺภาเวฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภา ทิตฺติยํฯ จนฺโท ภาติ, ปญฺหา มํ ปฎิภาติฯ รตฺติ วิภาติฯ ภาณุ, ปฎิภานํฯ วิภาตา รตฺติฯ

ภี ภเยฯ ภายติฯ ภยํ, ภยานโก, ภีโม, ภีมเสโน, ภีรุ, ภีรุโก, ภีรุกชาติโกฯ การิเต ‘‘ภาเยติ, ภายยติ, ภายาเปติ, ภายาปยตี’’ติ รูปานิฯ

สภุ สมฺภุ หึสายํฯ สภติฯ สมฺภติฯ

สุมฺภ ภาสเน จฯ จกาโร หึสาเปกฺขโกฯ สุมฺภติฯ สุมฺโภฯ กุสุมฺโภฯ

เอตฺถ สุมฺโภติ อาวาโฎฯ ‘‘สุมฺภํ นิกฺขนาหี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ กุสุมฺโภติ ขุทฺทกอาวาโฎ, ‘‘ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุสุมฺเภ ปริปูเรนฺตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อพฺภ วพฺภ มพฺภ คติยํฯ อพฺภติฯ อพฺโภฯ วพฺภติฯ มพฺภติฯ

เอตฺถ อพฺโภติ เมโฆฯ โส หิ อพฺภติ อเนกสตปฎโล หุตฺวา คจฺฉตีติ ‘‘อพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘วิชฺชุมาลี สตกฺกกู’’ติ วุตฺตํฯ สตกฺกกูติ จ อเนกสตปฎโลฯ เอตฺถ จ อพฺภสทฺโท ติลิงฺคิโก ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ อยํ ‘‘อพฺภุฎฺฐิโตว ส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ เอตฺถ ปุลฺลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภา, มหิกา, ธูโม, รโช, ราหู’’ติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺตี’’ติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺโคฯ

อิมานิ ปน เมฆสฺส นามานิ –

เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ, ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน;

ธาราธโร อมฺพุธโร, ปชฺชุนฺโน หิมคพฺภโกฯ

ยภ เมถุเนฯ มิถุนสฺส ชนทฺวยสฺส อิทํ กมฺมํ เมถูนํ, ตสฺมึ เมถุเน ยภธาตุ วตฺตติฯ ยภติฯ ยาภสฺสํฯ

เอตฺถ จ ‘‘เมถุน’’นฺติ เอสา สพฺภิวาจา, ลชฺชาสมฺปนฺเนหิ ปุคฺคเลหิ วตฺตพฺพภาสาภาวโตฯ ตถา หิ ‘‘เมถุโน ธมฺโม น ปฎิเสวิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘น เม ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน’’ติ จ โสภเน วาจาวิสเย อยํ ภาสา อาคตาฯ ‘‘ยภตี’’ติอาทิกา ปน ภาสา ‘‘สิขรณี’’ติอาทิกา ภาสา วิย อสมฺภิวาจาฯ น หิ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน โลกิยชโนปิ อีทิสึ วาจํ ภาสติฯ เอวํ สนฺเตปิ อธิมตฺตุกฺกํสคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา มหากรุณาย สญฺโจทิตหทโย โลกานุกมฺปาย ปริสมชฺเฌ อภาสิฯ อโห ตถาคตสฺส มหากรุณาติฯ

อิมานิ ปน เมถุนธมฺมสฺส นามานิ –

สํเวสนํ นิทฺธุวนํ, เมถุนํ สูรตํ รตํ;

พฺยถโย คามธมฺโม จ, ยาภสฺสํ โมหนํ รติฯ

อสทฺธมฺโม จ วสล-ธมฺโม มีฬฺหสุขมฺปิ จ;

ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, ทฺวนฺโท คมฺโม’ทกนฺติโกฯ

สิภ วิภ กตฺถเนฯ สิภติฯ วิภติฯ

เทภ อภิ ทภิ สทฺเทฯ เทภติฯ อมฺภติฯ อมฺโภฯ ทมฺภติฯ

เอตฺถ จ อมฺโภ วุจฺจติ อุทกํฯ ตญฺหิ นิชฺชีวมฺปิ สมานํ โอฆกาลาทีสุ วิสฺสนฺทมานํ อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภติ วุจฺจติฯ

อิมานิสฺส นามานิ –

ปานียํ อุทกํ โตยํ, ชลํ ปาโต จ อมฺพุ จ;

ทกํ กํ สลิลํ วาริ, อาโป อมฺโภ ปปมฺปิ จฯ

นีรญฺจ เกปุกํ ปานิ, อมตํ เอลเมว จ,

อาโปนามานิ เอตานิ, อาคตานิ ตโต ตโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘วาลคฺเคสุ จ เกปุเกฯ ปิวิตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานี’’ติอาทโย ปโยคา ทสฺเสตพฺพาฯ

ถภิ ขภิ ปฎิพทฺเธ ถมฺภติ, วิตฺถมฺภติฯ ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติฯ ถมฺโภฯ ถทฺโธ, อุปตฺถมฺโภฯ อุปตฺถมฺภินีฯ วิกฺขมฺโภฯ วิกฺขมฺภิตกิเลโสฯ

ชภ ชภิ คตฺตวินาเมฯ ชภติฯ ชมฺภติ, วิชมฺภติฯ วิชมฺภนํ, วิชมฺภิตาฯ วิชมฺภนฺโต, วิชมฺภมาโน, วิชมฺภิโตฯ

สพฺภ กถเนฯ สพฺภติฯ

วพฺภ โภชเนฯ วพฺภติฯ

คพฺภ ธารเณฯ คพฺภติฯ คพฺโภฯ

เอตฺถ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิปิ วุจฺจติ กุจฺฉิคตปุตฺโตปิฯ ตถา หิ ‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘คพฺโภ เม เทว ปติฎฺฐิโตฯ คพฺโภ จ ปติโต ฉมา’’ติ จ เอตฺถ ปน กุจฺฉิคตปุตฺโตฯ อปิจ คพฺโภติ อาวาสวิเสโสฯ ‘‘คพฺภํ ปวิฏฺโฐ’’ติอาทีสุ หิ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ

รภ ราภสฺเสฯ อาปุพฺโพ รภ หึสากรณวายมเนสุฯ ราภสฺสํ ราภสภาโวฯ ตํสมงฺคิโน ปน ปาฬิยํ ‘‘จณฺฑา รุทฺธา รภสา’’ติ เอวํ อาคตาฯ

ตตฺถ รภสาติ กรณุตฺตริยาฯ รภติ, อารภติ, สมารภติ, อารมฺภติฯ รภโสฯ อารมฺโภฯ สมารมฺโภ, อารภนฺโตฯ สมารภนฺโตฯ อารทฺธํ เม วีริยํฯ สารมฺภํฯ อนารมฺภํฯ สารมฺโภ เต น วิชฺชติฯ ปการณารมฺโภฯ วีริยารมฺโภฯ อารภิตุํฯ อารภิตฺวาฯ อารพฺภฯ

เอตฺถ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภฯ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กฺริยาย วีริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภภิ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ

เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฎิสารี จ โหตี’’ติ เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลฺลา’’ติ เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกฺริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ เอตฺถ หึสาฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฎิวิรโต โหตี’’ติ เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิจฺเจวํ –

กมฺเม อาปตฺติยญฺเจว, วีริเย หึสากฺริยาสุ จ;

วิโกปเน จ อารมฺภ-สทฺโท โหตีติ นิทฺทิเส;

ลภ ลาเภฯ ลภติ, ลพฺภติฯ ลาโภ, ลทฺธํ, อลตฺถ, อลตฺถุํฯ

สุภ ทิตฺติยํฯ โสภติฯ โสภา, โสภนํ, โสภิโตฯ

ขุภ สญฺจลเนฯ โขภติ, สงฺโขภติฯ หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทาฯ โขภา, สงฺโขโภฯ

นภ ตุภ หึสายํฯ นภติฯ ตุภติฯ

สมฺภ วิสฺสาเสฯ สมฺภติฯ สมฺภตฺติ, สมฺภตฺโตฯ

ลุภ วิโมหเนฯ โลภติ, ปโลภติฯ ถุลฺลกุมารีปโลภนํฯ การิเต ปน ‘‘โลเภติ, ปโลเภติ, ปโลเภตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺวา คิทฺธิยตฺเถ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ รูปํ ภวติฯ

ทภิ คนฺถเนฯ ทมฺภติฯ ทมฺภนํฯ

รุภิ นิวารเณฯ รุมฺภติ, สนฺนิรุมฺภติฯ สนฺนิรุมฺโภ, สนฺนิรุมฺภิตฺวาฯ

อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณฯ อุภติฯ อุพฺภติฯ อุมฺภติฯ อุภนาฯ อุพฺภนาฯ อุมฺภนาฯ โอโภฯ เกฎุภํฯ อุพฺภํฯ กุมฺโภฯ กุมฺภีฯ การิเต ‘‘โอเภติฯ อุพฺเภติฯ อุมฺเภตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ เกฎุภนฺติ กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการิยสตฺถํฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ กิเฎติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต เกเฎนฺโต คเมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฎุตํ กิฎอุภธาตุวเสนฯ อุพฺภติ อุพฺเภติ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถฯ จริยาปิฎเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติฯ ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํฯ อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโฐฯ กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโคฯ

กุมฺภสทฺโท ฆเฎ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;

ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

ภการนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

มา มาเน สทฺเท จฯ มาติฯ มาตาฯ เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วาฯ

มู พนฺธเนฯ มวติฯ กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํฯ

เม ปฎิทานอาทาเนสุฯ เมติ, มยติฯ เมธาฯ

เอตฺถ เมธาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติฯ เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ทฺวิธาตุเยกธาตุยา , ทฺวิรตฺถวติยาปิ จ;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, ชญฺญา สุคตสาสเน’’ติฯ

โอมา สามตฺถิเยฯ สามตฺถิยํ สมตฺถภาโวฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, โอมาติ, โอมนฺติฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘โอมาติ ภนฺเต ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติฯ ตตฺถ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติฯ

ติมุ อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ เตมติฯ ตินฺโต, เตมิโยฯ เตมิตุกามา เตมึสุฯ

เอตฺถ เตมิโยติ เอวํนามโก กาสิรญฺโญ ปุตฺโต โพธิสตฺโตฯ โส หิ รญฺโญ เจว มหาชนสฺส จ หทยํ เตเมนฺโต อทฺทภาวํ ปาเปนฺโต สีตลภาวํ ชเนนฺโต ชาโตติ ‘‘เตมิโย’’ติ วุจฺจติฯ

นิตมิ กิลมเนฯ นิตมฺมติฯ หทยํ ทยฺหเต นิตมฺมามิฯ

จมุ ฉมุ ชปุ ฌมุ อุมุ ชิมุ อทเนฯ จมติฯ จมูฯ จมูติ เสนาฯ ฉมติฯ ชมติฯ ฌมติฯ อุมติฯ เชมติฯ

กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ปทวิกฺเขโป ปทสา คมนํฯ อิทํ ปน โวหารสีสมตฺตํ วจนํ, ตสฺมา ‘‘นาสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตี’’ติอาทีสุ อปทวิกฺเขปตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ กมติฯ จงฺกมติ, อติกฺกมติฯ อภิกฺกมติฯ ปฎิกฺกมติฯ ปกฺกมติฯ ปรกฺกมติฯ วิกฺกมติฯ นิกฺกมติฯ สงฺกมติฯ สงฺกมนํฯ สงฺกนฺติฯ กมนํฯ จงฺกมนํฯ อติกฺกโมฯ อภิกฺกโมฯ ปฎิกฺกโมฯ ปกฺกโมฯ วิกฺกโมฯ นิกฺกโมฯ อติกฺกนฺโต ปุริโสฯ อภิกฺกนฺตา รตฺติฯ นิกฺขมติฯ อภินิกฺขมติฯ การิเต นิกฺขาเมติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ยสฺมา ปนายํ ธาตุ จุราทิคณํ ปตฺวา อิจฺฉากนฺติ ยตฺเถสุ วตฺตติ, ตสฺมา เตปิ อตฺเถ อุปสคฺควิเสสิเต กตฺวา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ จุราทิคเณเยว กเถสฺสามฯ

ยมุ อุปรเมฯ อุปรโม วิรมนํฯ ยมภิฯ ยโมฯ ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ยมามเสติ อุปรมาม, นสฺสาม, มรามาติ อตฺโถฯ

นม พหุตฺเต สทฺเทฯ พหุตฺโต สทฺโท นาม อุคฺคตสทฺโทฯ นมติฯ

อม ทม หมฺม มิม ฉม คติมฺหิฯ อมติฯ ทมติฯ หมฺมติฯ มิมติฯ ฉมติฯ ฉมาฯ

ฉมาติ ปถวีฯ ฉมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพ, ‘‘น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ จ ‘‘ฉมายํ ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม’’ติ จ ปโยคทสฺสนโตฯ โส จ โข สตฺตหิ อฎฺฐหิ วา วิภตฺตีหิ ทฺวีสุ จ วจเนสุ โยเชตพฺโพฯ ฉมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ฉมาฯ

ธม สทฺทคฺคิสํ โยเคสุฯ ธมธาตุ สทฺเท จ มุขวาเตน สทฺธึ อคฺคิสํโยเค จ วตฺตติฯ ตตฺถ ปฐมตฺเถ ‘‘สงฺขํ ธมติฯ สงฺขธมโกฯ เภริํ ธมติฯ เภริธมโกฯ ธเม ธเม นาติธเม’’ติ ปโยโคฯ ทุติยตฺเถ ‘‘อคฺคิํ ธมติฯ สมุฎฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติ ปโยโคฯ

ภาม โกเธฯ ภามติฯ

นมุ นมเนฯ นมติฯ นโมฯ นตํ, นมนํฯ นติฯ นมํฯ นมมาโนฯ นมนฺโตฯ นมิโตฯ นามํฯ นามิตํฯ นมิตุํฯ นตฺวา, นตฺวานฯ นมิตฺวา, นมิตฺวาน, นมิตุนฯ การิเต ‘‘นาเมติ, นามยติฯ นาเมตฺวาฯ นามยิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺร หิ ‘‘นมติ นมิตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปทานิ นมนตฺเถ วนฺทนายญฺจ ทฎฺฐพฺพานิ, ‘‘นโม นตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปน วนฺทนายเมวฯ อตฺรายมุปลกฺขณมตฺตา ปโยครจนา –

รุกฺโข ผลี ผลภารครุตาย นมิตฺวาน ภิชฺชติ;

วุทฺโธ ชราชชฺชรตาย นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

สทฺโธ พุทฺธํ นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

นโม พุทฺธสฺส สตฺถารํ นตฺวาน อคมาสีติ;

เอตฺถ นโมติ ปทํ นิปาเตสุปิ ลพฺภติฯ เตน หิ ปจฺจตฺโตปโยควจนานิ อภินฺนรูปานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุฯ นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติฯ อุปสคฺเคหิปิ อยํ โยเชตพฺพา ‘‘ปณมติ, ปณาโม, อุณฺณมติ, อุณฺณติ’’ อิจฺจาทินาฯ

ขมุ สหเนฯ ขมติฯ ขนฺติฯ ขโม, ขมนํ, เอวํ ภาเวฯ กตฺตริ ปน ‘‘ขนฺตาฯ ขมิตาฯ ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปี’’ติ ปโยคาฯ

สม อทสฺสเนฯ สมติ, วูปสมติ อคฺคิฯ

ยม ปริเวสเนฯ ยมติฯ ยโมฯ ยมราชาฯ

สม สทฺเทฯ สมติฯ

สม ถม เวลมฺเพฯ สมติฯ ถมติฯ

วายม อีหายํฯ วายมติฯ วายาโมฯ

คมุ คติยํฯ คจฺฉติฯ คมโกฯ คโตฯ คติฯ คมนํฯ การิเต ‘‘คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ

รมุ กีฬายํฯ รมติฯ วิรมติฯ ปฎิวิรมติฯ อุปรมติฯ อารติฯ วิรติฯ ปฎิวิรติฯ อุปรติฯ เวรมณิฯ วิรมณํฯ รติฯ รมณํฯ รโตฯ อารโต วิรโต ปฎิวิรโตฯ อุปรโต, อุปรโมฯ อาราโมฯ

วมุ อุคฺคิรเณฯ วมติฯ วมถุฯ วมฺมิโกฯ

ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;

วนฺตํ ปจฺจาวมิสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วรํฯ

ตตฺถ วมฺมิโกติ วมตีติ, วนฺตโกติ, วนฺตุสฺสโยติ, วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฎิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรยติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฎฺฐึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฎฺฐินา ปีฬิยมาเน สิเนโหว นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภควา, หิมวา’’ติอาทีนิ ปทานิ น เกวลํ วนฺตุปจฺจยวเสเนว นิปฺผาเทตพฺพานิ, อถ โข วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผาเทตพฺพานิ, เตนาห วิสุทฺธิมคฺคการโก ‘‘ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ, คมนสทฺทโต คการํ, วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ วตฺตพฺเพ เมขลา’’ติ วทตา นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทสฺสิตาฯ

เอตฺถ, สิยา ‘‘วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, เยน ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ เอตฺถ เมการขการลาการานํ กมโต คหณํ ทิสฺสติ, ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ เอตฺถ ปน ภการวการคกา รานํ กมโต คหณํ น ทิสฺสตี’’ติ? สจฺจํ, อิธ ปน ‘‘อคฺคาหิโต, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย คุณสทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ คมนวนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอวมวตฺวา สทฺทสตฺเถ เยภุยฺเยน คุณสทฺทานํ ปุพฺพนิปาตภฺวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สทฺทสตฺถวิทูนํ เกสญฺจ วิญฺญูนํ มนํ โตเสตุํ ‘‘ภควา’’ติ ปเท อกฺขรกฺกมํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถมตฺตนิทสฺสนวเสน ‘‘อาหิตคฺคิ, สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ’’ติอาทีนิ วิย ปุพฺพนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วุตฺตํฯ อีทิสสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘อาหิตคฺคี’’ติ วา ‘‘อคฺคาหิโต’’ติ วา ‘‘ฉินฺนหตฺโถ’’ติ วา ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน’’ติ วา ปเทสุ ยถา ตถา ฐิเตสุปิ อตฺถสฺส อยุตฺติ นาม นตฺถิ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถตฺตา เตสํ สทฺทานํฯ

เวทชาโตติอาทีสุ ปน ฐาเนสุ อตฺเถวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, ตฎฺฎีกายมฺปิ จ ทสฺสิตา ‘‘ภเค วมีติ ภควาฯ ภาเค วมีติ ภควา’’ติฯ นิพฺพจนํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกา, วิเสสสนฺนิสฺสยโสภากปฺปฎฺฐิยภาวโตฯ เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฎิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาฯ

จกฺกวตฺติสิริํ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;

ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ, สุคโต ภควา ตโตฯ

ตถา ขนฺธายตนธาตาทิเภเท ธมฺมโกฎฺฐาเส สพฺพํ ปปญฺจ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมีติ ภควาฯ อถ วา สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฎิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคญาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหีติ ภควาฯ

ขนฺธายตนธาตาที, ธมฺมเภทา มเหสินา;

กณฺหสุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ พควา มโตฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน หิมวาติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ ตถา หิ สมฺภวชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวาฯ คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ชาตกฎฺฐกถายํ ‘‘หิมวา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุ วเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, อยํ นโย อีทิเสสุ ฐาเนสุปิ เนตพฺโพฯ ‘‘คุณวาคณวา’’ติอาทีสุ ปน น เนตพฺโพฯ ยทิ นเยยฺย, ‘‘คุณวา คณวา’’ติ ปทานํ ‘‘นิคฺคุโณ ปริหีนคุโณ’’ติ เอวมาทิอตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺมา อยํ นโย สพฺพตฺถปิ น เนตพฺโพฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ‘‘ภควา’ติอาทิปทานํ วมุธาตุ วเสน นิปฺผตฺติ โหติ, กถํ ‘‘ภควนฺโต, ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺตี’’ติ? ยถา ‘‘ภควา’’ติ ปทํ นิรุตฺตินเยน สิชฺฌติ, ตถา ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติฯ อจินฺเตยฺโย หิ นิรุตฺตินโย เกวลํ อตฺถยุตฺติปฎิพนฺธมตฺโตว, อตฺถยุตฺติยํ สติ นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยานิปิ รูปานิ อเนเนว สิชฺฌนฺติฯ เอตฺถ จ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสามฯ

อิธ สารมเต มุนิราชมเต,

ปรมํ ปฎุตํ สุชโน ปิหยํ;

วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,

สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญุนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สรวคฺคปญฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ