สทฺทนีติปฺปกรณํ (ธาตุมาลา) ๑๙. สพฺพคณวินิจฺฉย

๑๙. สพฺพคณวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพคณวินิจฺฉยํ;

โสตูนํ ปฎุภาวตฺถํ, ปรเม ปิฎกตฺตเยฯ

ปจฺจยาทิวิภาเคหิ, นเยหิ วิวิเธหิ ตํ;

สุขคฺคาหาย โสตูนํ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

ตตฺถ ปฐโม ภูวาทิคโณ, ทุติโย รุธาทิคโณ, 

ตติโย ทิวาทิคโณ, จตุตฺโถ สฺวาทิคุโณ, 

ปญฺจโม กิยาทิคโณ, ฉฏฺโฐ คหาทิคโณ, 

สตฺตโม ตนาทิคโณ, อฎฺฐโม จุราทิคโณ, 

อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน อฎฺฐวิธา ธาตุคณา ภวนฺติฯ 

เอเตสุ วิกรณปจฺจยวเสน –

ภูวาทิโต อกาโร จ, สานุสาโร รุธาทิโต;

อกาโร เจวิวณฺโณ จ, เอกาโรการเมว จฯ

ยปจฺจโย ทิวาทิมฺหา, ณุ ณา อุณา สุวาทิโต;

กฺยาทิโต ปน นาเยว, ปฺปณฺหา ปน คหาทิโตฯ

โอยิรา ตุ ตนาทิมฺหา, เณ ณยา จ จุราทิโต;

อคฺคหิตคฺคหเณน, ปจฺจยา ทส ปญฺจ จฯ

หิยฺยตฺตนี สตฺตมี จ, วตฺตมานา จ ปญฺจมี;

จตสฺเสตา ปวุจฺจนฺติ, สพฺพธาตุกนามิกาฯ

เอเตสุ วิสเยสฺเวว, อกาโร สุทฺธกตฺตริ;

อญฺญตฺร ข ฉ สาทีหิ, สหาปิ จุปลพฺภติฯ

‘‘ภวติ โหติ สมฺโภติ, เชติ ชยติ กียติ;

เฑติ ยาติ อิติ เอติ, อวติ โกติ สงฺกติฯ

ภิกฺขติ ปิวติ ปาติ, วเทติ วทติ’’ อิติ;

ภูวาทิธาตุรูปานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเยฯ

รูปํ ‘‘รุนฺธติ รุนฺธีติ, รุนฺเธติ ปุน รุนฺธิติ;

สุมฺโภติ’’จฺจาทีรูปานิ, รุธาทีนฺติ ทีปเยฯ

‘‘ทิพฺพติ สิพฺพติ เจว, ยุชฺชติ วิชฺชติ ตถา;

ฆายติ หายติ’’จฺจาทิ, รูปมาหุ ทิวาทินํฯ

‘‘สุโณติ จ สุณาติ จ, วุโณติ จ วุณาติ จ;

ปาปุณาติ หิโนตี’’ติ, อาทิรูปํ สุวาทินํฯ

‘‘กินาติ จ ชินาติ จ, ธุนาติ จ มุนาติ จ;

อสฺนาติ’’จฺจาทิรูปญฺจ, กฺยาทีนนฺติ วิภาวเยฯ

‘‘เฆปฺปติ ปฎิคฺคณฺหาติ, สณฺหญฺจ สณฺหโกติ จ;

กณฺหํ ตณฺหา จ ติณฺหุณฺห’’-มิจฺจาทิ จ คหาทินํฯ

‘‘ตโนติ จ กโรติ จ, กยิรติ สโนติ จ;

สกฺโกต’ปฺโปติ ปปฺโปติ’’-จฺจาทิรูปํ ตนาทินํฯ

‘‘โจเรติ โจรยนฺเต จ, จินฺเตติ จินฺตยนฺติ จ;

มนฺเตติ’’จฺจาทิกญฺจาปิ, รูปมาหุ จุราทินํฯ

วิกรณวเสเนวํ, รูปเภโท ปกาสิโต;

ธาตูนํ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุโคฯ

กิริยาย ธารณโต, ธาตโว เอกธา มตา;

ทฺวิธาปิ จ ปวุจฺจนฺติ, สกมฺมากมฺมโต ปนฯ

ตตฺถ สกมฺมกา นาม, คมิภกฺขาทยา สิยุํ;

ฐาสาทโย อกมฺมา จ, อุปสคฺคํ วินา วเท;

สกมฺมกกมฺมภูโต, ทิวุ อิจฺจาทโย ปุน;

คเหตฺวาน ติธา โหนฺติ, เอวญฺจาปิ วิภาวเยฯ

สกมฺมเก ทฺวิธา ภิตฺวา, เอกกมฺมทฺวิกมฺมโต;

อกมฺมเกหิ สทฺธึ เต, ติวิธาปิ ภวนฺติ หิฯ

อกมฺมกา รุตาเยว, เอกกมฺมา คมาทโย;

โหนฺติ ทฺวิกมฺมกา นาม, ทุหิกรวหาทโยฯ

สกมฺมากมฺมกตฺตมฺหิ, ธาตูนมุปสคฺคโต;

นิยโม นตฺถิ โส ตสฺมา, น มยา เอตฺถ วุจฺจติฯ

เอกฎฺฐานา คมิจฺจาที, ทฺวิฎฺฐานา ภูปจาทโย;

ติฎฺฐานา สฺวาทโย เอวํ, ฐานโตปิ ติธา มตาฯ

คุปาทโย นิโยเคน, อาขฺยาตตฺเต สวุทฺธิกา;

วจ ตุราทโย น หิ, วุทฺธิกา การิตํ วินา;

ขิ ชิ อิจฺจาทโย ธาตู, สวุทฺธาวุทฺธิกา มตา;

อิติ วุทฺธิวเสนาปิ, ติวิโธ ธาตุสงฺคโหฯ

อลุตฺตวิกรณา จ, ลุตฺตวิกรณา ตถา;

ลุตฺตาลุตฺตวิกรณา, เอวมฺปิ ติวิธา สิยุํฯ

ตตฺราลุตฺตวิกรณา, คมิ รุธิ ทิวาทโย;

ปา ภาทโย ชินิจฺจาที, กมโต อิตเร สิยุํฯ

สุทฺธสฺสรา เอกสฺสรา, ตถาเนกสฺสราติ จ;

ติธา ภวนฺติ ยุยาตา-ปาภาลาที กราทโยฯ

จตุธาทินโย จาปิ, ลพฺภมานวเสน จ;

คเหตพฺโพ นยญฺญูหิ, ยถาวุตฺตานุสารโตฯ

ปุน สุทฺธสฺสรา ธาตู, เอกสฺสรา จ สตฺตธา;

อาอิวณฺณอุวณฺณนฺต-เอโอนฺตวสา มตาฯ

อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเต-การนฺตานํ วเสน เว;

อเนกสฺสรธาตู จ, สตฺตธาว ปกิตฺติตาฯ

เอวํ ปนฺนรสธาปิ, ธาตูนมิธ สงฺคโห;

ตปฺปเภทํ ปกาเสยฺยุํ, อิอุอิจฺจาทินา วิทูฯ

ตตฺร ‘‘อิ คติยํ, อิ อชฺฌยเน, อุ สทฺเท’’ อิจฺเจเต สุทฺธสฺสรา ธาตโวฯ ยา รา ลา อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อาการนฺตาฯ ขิ ชิ นิอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อิการนฺตาฯ ปีอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อีการนฺตาฯ ขุ ทุ กุ อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อุการนฺตา, ภู หู อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อูการนฺตาฯ เข เช เส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา เอการนฺตาฯ โส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา โอการนฺตาฯ

กร ปจ สงฺคาม อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อการนฺตา, โอมาอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อาการนฺตา, สกิ อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อิการนฺตาฯ จกฺขี อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อีการนฺตาฯ อนฺธุอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อุการนฺตาฯ กกฺขู อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อูการนฺตาฯ คิเล มิเล อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา เอการนฺตาติ เอวํ ปนฺนรสวิเธน ธาตุสงฺคโหฯ

อถ เตตฺติํสวิเธนปิ ธาตุสงฺคโห ภวติฯ กถํ?

ธาตู สุทฺธสฺสรา เจว, ปุน เจกสฺสราปิ จ;

กการนฺตา ขการนฺตา, คนฺตา ฆนฺตา จ ธาตโวฯ

จการนฺตา ฉการนฺตา, ชนฺตา ฌนฺตา จ ญนฺตกา;

ฎการนฺตา ฐการนฺตา, ฑนฺตา ฒนฺตา จ ณนฺตกาฯ

ตนฺตา เจว ตถา ถนฺตา, ทนฺตา ธนฺตา จ นนฺตกา;

ปนฺตา ผนฺตา พการนฺตา, ภนฺตา มนฺตา จ ยนฺตกาฯ

รนฺตา ลนฺตา วการนฺตา, สนฺตา หนฺตา จ ฬนฺตกา;

อิติ เตตฺติํสธา เญยฺโย, ธาตูนมิธ สงฺคโหฯ

มเต สตฺถุสฺส ฒณฬา, ปทาทิมฺหิ น ทิสฺสเร;

เตเนกสฺสรธาตูสุ, ฒณฬา น กถียเรฯ

อิการนฺตติการนฺต-วเสน ตุ ยถารหํ;

นามํ สมฺโภติ ธาตูนํ, อิติปฺปจฺจยโยคโตฯ

ปจิภิกฺขิฉิทิขาทิ, กโรติ ภวติ คมิ;

คติคจฺฉติโหตีติ, อาทิโวหารมุทฺธเรฯ

เอวํ เตตฺติํสเภเทหิ คหิเตสุ นิขิเลสุ ธาตูสุ –

สหหึสอีหวสา, สีหสทฺทคติํ วเท;

สหนโต หนนโต, สีโหติ หิ ครู วทุํฯ

ตถา หิ สีโห วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ สหติ, ‘‘กึ เม พหูหิ ฆาฎิเตหี’’ติ อตฺตโน โคจรตฺถาย ขุทฺทเก ปาเณ อคณฺหนฺโต, ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสี’’ติ อนุทฺทยวเสน สหิตพฺเพ ขุทฺทกสตฺเตปิ สหติฯ หึสิตพฺเพ ปน กายูปปนฺเน สูกรมหึสาทโย สตฺเต หึสติ, ตสฺมาปิ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ ยถา ปน กนฺตนฏฺเฐน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หึสนฏฺเฐนปิ สีโหติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฎฺฐุ อีหตีติ สีโหฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถา สีโห มิคราชา, นิสชฺชฎฺฐานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา’’ติฯ

อปโร นโย –

สหนา จ หึสนา จ, ตถา สีฆชวตฺตโต;

สีโห อิจฺจปิ ภาเสยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

วุตฺตญฺหิ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘สหรา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห’’ติฯ

อิทานิ ตทตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, สีหสทฺโท ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา’’ติอาทีสุ มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ ตถาคเตฯ ตตฺถ ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโตฯ

เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

สีเห ปญฺญตฺติยญฺจาปิ, พุทฺเธ อปฺปฎิปุคฺคเล;

อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, สีหสทฺโท ปวตฺตติฯ

รูปิรุปฺปติธาตูหิ, รูปสทฺทคติํ วเท;

‘‘รูปยติ รุปฺปตี’’ติ, วตฺวา นิพฺพจนทฺวยํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ครูหิ ‘‘รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รูปนฺ ติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติฯ ภควตา ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปตี’’ติ วิตฺถาโรฯ อตฺถุทฺธาโร ปนสฺส เหฎฺฐา วุตฺโตวฯ

ปสวเตมนตฺเถน, ธาตุนา อุทินา ปน;

สมุทฺทสทฺทนิปฺผตฺติํ, วเทยฺย มติมา นโรฯ

เอตฺถ หิ สมุทฺโทติ อฎฺฐหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา สมุทฺทติ อตฺตสนฺนิสฺสิตานํ มจฺฉมกราทีนํ ปีติโสมนสฺสํ ปสวติ ชเนตีติ สมุทฺโทฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ อฎฺฐกถาจริยา ปน ‘‘สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเฐน เตนมนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติฯ มิลินฺทปญฺเห ปน อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ มิลินฺเทน รญฺญา ปุฏฺโฐ อาห ‘‘ยตฺตกํ มหาราช อุทกํ, ตตฺตกํ โลณํ, ยตฺตกํ โลณํ, ตตฺตกํ อุทกํ, อุทกสมตฺตา สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติฯ ตทา รญฺญา มิลินฺเทน ‘‘กลฺโลสิ ภนฺเต นาคเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สมํ อุทเกน โลณํ เอตฺถาติ สมุทฺโทติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘นีโลท’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตตฺถ ภทนฺตนาคเสนมตญฺจ อมฺหากํ มตญฺจ ปกติสมุทฺทํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌติ, อฎฺฐกถาจริยานํ มตมฺปิ ‘‘ตณฺหาสมุทฺโท’’ติ จ ‘‘สมุทฺโทเปโส’’ติ จ อาคตานิ สมุทฺทสริกฺขกานิ จ ตณฺหาจกฺขุโสตาทีนิ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ขาทธาตุวสา จาปิ, ขนุธาตุวเสน วา;

ขนิโต วาปิ ธาตุมฺหา, ธาโต ขํปุพฺพโตปิ วา;

ขนฺธสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทกฺขนฺธวิทู วเทฯ

ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ ทุกฺขา’’ติ วจนโต สยมฺปิ ทุกฺขธมฺโมเยว สมาโน ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ ขชฺชติ ขาทิยตีติ ขนฺโธ, เตเหว ทุกฺเขหิ ขญฺญติ อวทาริยตีติปิ ขนฺโธ, ขนิยติ ปริขญฺญตีติปิ ขนฺโธ, อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตุจฺฉตฺตา ขํ สุญฺญาการํ ธาเรตีติปิ ขนฺโธ, รูปกฺขนฺธาทิฯ อตฺถุทฺธารโต ปน –

ขนฺธสทฺโท ราสิคุณ-ปณฺณตฺตีสุ จ รูฬฺหิยํ;

โกฎฺฐาเส เจว อํเส จ, วตฺตตีติ วิภาวเยฯ

วุตฺตญฺเหตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฎฺฐกถายํ – ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รูฬฺหิยนฺติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ ‘‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วา, อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ น หิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ, ตถา น ปริตฺตกํ รโช รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติฯ พหุกเมว หิ รโช รชกฺขนฺโธ, พหุกา จ ควาทโย ควกฺขนฺโธ, พลกฺขนฺโธ, ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน คุณโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘อทฺทสา ขา ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ เอตฺถ ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ รูฬฺหีโต ขนฺโธ นามฯ สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูคฏฺโฐ ฆฎฏฺโฐ ราสฏฺโฐ, ตสฺมา ราสิลกฺขณา ขนฺธาติ เวทิตพฺพาฯ โกฎฺฐาสฎฺฐาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ โลกสฺมิญฺหิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติฯ อิติ โกฎฺฐาสลกฺขณา ขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ เอวเมตฺถ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ รูปโกฎฺฐาโส, เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฎฺฐาโส’’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ขนฺเธ ภารํฯ ขนฺธโต โอตาเรติ, มหาหนุสภกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน อํโส ‘‘ขนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ

อาปุพฺพยตโต จาปิ, อายูปปทโต ปุน;

ตนุโต ตนิโต วาปิ, อายตนรโว คโตฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุ รูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฎฺฐหนฺติ ฆฎนฺติ วายมนฺตีติ วา วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตนนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฎฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฎฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฎฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร, สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฎฺฐานํ ฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การณํฯ

จกฺขุอาทีสุ จาปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฎฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโรฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฎฺฐานํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต, จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ เตสํ อภาเว อภาวโตฯ อิติ นิวาสฎฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฎฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ อิเมหิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ อิจฺเจวํ –

นิวาโส อากโร เจว, ชาติเทโส จ การณํ;

สโมสรณฎฺฐานญฺจ, วุจฺจตา’ยตนํ อิติ;

วิทิวิเทหิ ธาตูหิ, อการปุพฺพเกหิ วา;

อนฺตวิรหิตสทฺทู-ปปเทน ชุนาปิ วาฯ

อวิชฺชาสทฺทนิปฺผตฺติ, ทีเปตพฺพา สุธีมตาฯ

เอตฺถ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ, ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ขนฺธานํ ราสฎฺฐํ, อายตนานํ อายตนฎฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฎฺฐํ, สจฺจานํ ตถฎฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฎฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฎฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชาฯ

ยํ ปน อฎฺฐกถายํ ‘‘อปิจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณปฎิจฺจสมุปฺปาทปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา นํ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ น สทฺทตฺถโต วุตฺตํ, อถ โข อวิชฺชาย ฉาทนกิจฺจตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘พฺยญฺชนตฺถํ ทสฺเสตฺวา สภาวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘อปิจา’ติอาทิมาห, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานิ ‘อิทํ วตฺตุ, อิทมารมฺมณ’นฺติ อวิชฺชาย ญาตุํ น สกฺกาติ อวิชฺชา ตปฺปฎิจฺฉาทิกา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสภาวจฺฉาทนโต เอว อวิชฺชาทีนํ ปฎิจฺจสมุปฺปาทภาวสฺส, ชรามรณาทีนํ ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนภาวสฺส จ ฉาทนโต ปฎิจฺจสมุปฺปาทปฎิจฺจสมุปฺปนฺนฉาทนํ เวทิตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปฺปจฺจยตฺตา อวิชฺชา ‘อวินฺทิยํ วินฺทตี’ติ วุตฺตา, ตถา วิเสสปจฺจโย วินฺทนียสฺส น โหตีติ ‘วินฺทิยํ น วินฺทตี’ติ จ, อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปวตฺตาปนํ อุปฺปาทนํ อายตนํ, สมฺโมหภาเวเนว อนภิสมยภูตตฺตา ‘อวิทิตํ อญฺญาตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต ชวาเปตี’ติ วณฺณาคมวิปริยายวิการวินาสธาตุอตฺถวิเสสโยเคหิ ปญฺจวิธสฺส นิรุตฺติลกฺขณสฺส วเสน ตีสุปิ ปเทสุ อการวิการชกาเร คเหตฺวา อญฺเญสํ วณฺณานํ โลปํ กตฺวา ชการสฺส จ ทุติยสฺส อาคมํ กตฺวา อวิชฺชาติ วุตฺตา’’ติฯ

อรหธาตุโต เญยฺยา, อรหํสทฺทสณฺฐิติ;

อรารูปปทหน-ธาตุโต วาถวา ปนฯ

รหโต รหิโต จาปิ, อการปุพฺพโต อิธ;

วุจฺจเต อสฺส นิปฺผตฺติ, อารกาทิรวสฺสิตาฯ

ตถา หิ อรหนฺติ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจาติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,

ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติฯ

ตถา โส กิเลสารโย มคฺเคน หนีติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติฯ

ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา วิภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส โส โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฎฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณปรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อเร หนีติปิ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ตถา อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฎิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปริหาตพฺพาติ รหา, ราคาทโย ปาปธมฺมา, น สนฺติ เอตสฺส รหาติ อรหํฯ ‘‘อรโห’’ติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ อการาเทสํ กตฺวา ‘‘อรหํ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาห จ –

‘‘ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;

เตสํ สุฎฺฐุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต’’ติฯ

อถ วา ขีณาสเวหิ เสกฺเขหิ กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ จ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควาติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘เย จ สจฺฉิกตธมฺมา,

อริยา สุทฺธโคจรา;

น เตหิ รหิโต โหติ,

นาโถ เตนา’รหํ มโต’’ติฯ

รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, นตฺถิ เอตสฺส รโห คมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;

ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต’’ติฯ

ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรหสทํ วณฺเณนฺติฯ ปาสํสภาโว จ ภควโต อนญฺญสาธารโณ ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฎฺฐิโตฯ อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํฯ อาห จ –

‘‘คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;

ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม’’ติฯ

อิมานิ นิพฺพจนานิ ‘‘อรห ปูชายํ, หน หึสายํ, รห จาเค, รหิ คติย’’นฺ ติ อิเมสํ ธาตูนํ วเสน อิธ วุตฺตานิ กิเลเสหิ อารกตฺตา ‘‘อรห’’นฺติ จ ปาปกรเณ รหาภาวา ‘‘อรห’’นฺติ จ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ ‘‘อรห’’นฺติ จ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ ‘‘อรห’’นฺติ จฯ นิพฺพจนานิ ปน ธาตุสทฺทนิสฺสิตานิ น โหนฺตีติ อิธ น คหิตานิฯ ปสํสา ปน อตฺถโต ปูชา เอวาติ ‘‘อรห ปูชาย’’นฺติ ธาตุสฺส อตฺโถ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อิธ อมฺเหหิ คหิตา, อฎฺฐกถาจริเยหิ ตุ อรหสทฺทสฺส ลพฺภมานวเสน สพฺเพปิ อตฺถา คหิตา ธาตุนิสฺสิตา จ อธาตุนิสฺสิตา จฯ กถํ? –

อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตีติฯ

ฎีกาจริเยหิปิ ตเถว คหิตาฯ กถํ? –

อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;

รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;

ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโนติฯ

ยถา ปน อรหํสทฺทสฺส, เอวํ อรหาสทฺทสฺสาปิ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ

สุปุพฺพคมิโต เจว, สุปุพฺพคทิโตปิ จ;

ธีโร สุคตสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

เอตฺถ หิ สุคโตติ โสภนํ คตํ เอตสฺสาติ สุคโต, สุนฺทรํ ฐานํ คโตติ สุคโต, สมฺมา คโตติ สุคโต, สมฺมา จ คทตีติ สุคโตติ ธาตุนิสฺสิตํ อตฺถํ คเหตฺวา สทฺทนิปฺผตฺติ กาตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ อฎฺฐกถาสุ –

‘‘โสภนคมนตฺตา , สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทตฺตา สุคโตฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธมนวชฺชํฯ กึ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโค, เตเนส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติอาทิฯ

ภคสทฺทูปปทโต, วนุโต วมุโตปิ จ;

ภควาสทฺทนิปฺผตฺติํ, ปวเท อญฺญถาปิ วาฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ภคสงฺขาตา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโย วนิ ภชิ เสวีติ ภควาฯ โสมนสฺสกุมารตฺตภาวาทีสุ จริมตฺตภาเว จ ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา นกฺขตฺเตหิ สมํ ปวตฺตตฺตา ภคสงฺขาเต สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลเก วมิ, ตนฺนิวาสิตตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฎิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาติฯ

ปรธาตุวสา วาปิ, ปรูปปทโตปิ วา;

มุโต ตถา มชโต จ, มยโต มุนโต มิโตฯ

ปุน มิโตติ เอเตหิ, ธาตูหิ ขลุ สตฺตหิ;

วเท ปรมสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ ชินสาสเนฯ

อุตฺตมวาจีปรม-สทฺเทน สห อฎฺฐหิ;

ปเทหิ ปารมีสทฺทํ, วเท ตทฺธิตปจฺจยึฯ

ปารสทฺทูปปทโต, มชโตปิ มุโตถ วา;

มยโต วา มุนโต วา, มิโต วา ปุนปิ มิโตฯ

เอเตหิ ฉหิ ธาตูหิ, มหาปุริสวาจกํ;

ปารมีสทฺทมีเรนฺติ, ตโต ปารมิตารวํฯ

เอตฺถ ตาว อุตฺตมตฺถวาจกปรมสทฺทวเสน ปารมีนิพฺพจนํ กเถสฺสามฯ ตโต ปรธาตุวเสน, ตโต ปรสทฺทูปปทมุธาตาทิวเสน ตโต ปารสทฺทูปปทมชธาตาทิวเสนฯ

ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมาฯ มหาโพธิสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรติ ปาเลติ ปูเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ ปรโม, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ กิเลสมลโตติ ปรโม, ปรํ วา เสฎฺฐํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉตีติ ปรโม, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ ปรโม, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปรโม, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฎิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ

อปโร นโย – ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ มชฺเชติ โสเธตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตาฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชอีติ ปารมี, ปารํ วา นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมตีติ ปารมี, มุนาติ วา ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปารมี, กิเลสาริํ วา สตฺตานํ ปาเร นิพฺพาเน มินาติ หึสตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกฺริยาวฯ อิมินา นเยน ปารมีนํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กรธาตุวสา วาปิ, กิรธาตุวเสน วา;

กํสทฺทูปปทรุธิ-ธาตุโต วาปิ ทีปเย;

กรุณาสทฺทนิปฺผตฺติํ, มหากรุณสาสเนฯ

ตตฺถ กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณาฯ กิรติ ปรทุกฺกํ วิกฺขิปตีติ กรุณาฯ กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธติ วิพาธติ การุณิกํ น สุขาเปตีติปิ กรุณาฯ

วิทิวิธวิทธาตุ-วเสน ปริทีปเย;

วิชฺชาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทนิปฺผตฺติโกวิโทฯ

ตตฺถ วิชฺชาติ วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ วินฺทติ ยาถาวโต อุปลภตีติ วิชฺชาฯ ตโมขนฺธาทิปทาลนฏฺเฐน วา อตฺตโน ปฎิปกฺขํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตโต เอว อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติปิ วิชฺชาฯ

เมธธาตุวสา เจว, เมธาธาตูหิ จ ทฺวิธา;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, เมธาวี สมุทีรเยฯ

ตตฺถ เมธาติ สมฺโมหํ เมธติ หึสตีติ เมธาฯ ปาปเก วา อกุสเล ธมฺเม เมธติ หึสตีติปิ เมธาฯ อถ วา –

‘‘ปญฺญา หิ เสฎฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิริญฺจาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วจนโต ปน เมธติ สีเลน สิริยา สตญฺจ ธมฺเมหิ สห คจฺฉติ, น เอกิกา หุตฺวา ติฎฺฐตีติปิ เมธาฯ อปโร นโย – สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธา, เอตฺถ เมตีติ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ

รนฺชธาตุวสา เจว, ราปุพฺพติรโตปิ จ;

รตฺติสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทตฺถญฺญู วิภาวเยฯ

รนฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รตฺติ, รา สทฺโท ติยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลติ อตฺโถฯ

มา มาเน อิติ โสอนฺต, กมฺมนีติ จุโภหิ ตุ;

ธาตูหิ มาสสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

ตถา หิ สตฺตานํ อายุํ มานนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโส, จิตฺตมาสาทโย ทฺวาทส มาสาฯ เสยฺยถิทํ? จิตฺโต วิสาโข เชฏฺโฐ อาสาโฬฺห สาวโณ ภทฺโท อสฺสยุโช กตฺติโก มาคสิโร ผุสฺโส มาโฆ ผคฺคุโณติฯ ตตฺร จิตฺโต มาโส ‘‘รมฺมโก’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ภทฺโท ปน ‘‘โปฎฺฐปาโท’’ติ วุจฺจติฯ

อถ วา มาโสติ อปรณฺณวิเสสสฺสปิ สุวณฺณมาสสฺสปิ นามํฯ ตตฺถ อปรณฺณวิเสโส ยถาปริมิเต กาเล อสิยติ ภกฺขิยตีติ มาโส, อิตโร ปน ‘‘มม อิท’’นฺติ มสิยติ อามสิยติ คณฺหิยตีติ มาโสติ วุจฺจติฯ

สํปุพฺพวทจเรหิ, สํวจฺฉรรวสฺส ตุ;

นิปฺผตฺติํ สมุทีเรยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

ตถา หิ ตํ ตํ สตฺตํ ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย จรติ ปวตฺตตีติ สํวจฺฉโรฯ

ภิทิภิกฺขิธาตุวสา , อถ วา ภยวาจกํ;

ภีสทฺทํ ปุริมํ กตฺวา, อิกฺขธาตุวเสน จ;

ภิกฺขุสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, กถเยยฺย วิจกฺขโณฯ

ตถา หิ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ ฉินฺนภินฺนปฎธโรติปิ ภิกฺขุฯ ภิกฺขนสีโลติปิ ภิกฺขุฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขติ, อิกฺขนสีโลติ วา ภิกฺขุฯ

สทภิทีหิ ธาตูหิ, สพฺภิสทฺทคติํ วเท;

สปฺปุริเส จ นิพฺพาเน, เอส สทฺโท ปวตฺตติฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – สีทนสภาเว กิเลเส ภินฺทตีติ สพฺภิ, สปฺปุริโส, โย ‘‘อริโย’’ติปิ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติปิ วุจฺจติฯ อปิจ สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ เอตฺถาติ สพฺภิ, นิพฺพานํ, ยํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินามํ ลภติฯ ตถา หิ สํยุตฺตฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา นิพฺพานํ อาคมฺม สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺภีติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอตฺเถตํ วทาม –

‘‘ยสฺมา นิพฺพานมาคม, สํสีทนสภาวิโน;

กฺเลสา ภิชฺชนฺติ ตํ ตสฺมา, สพฺภีติ อมตํ’พฺรวุ’’นฺติฯ

พฺรูธาตุสทธาตูหิ, ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ;

คุเณหิ พฺรูหิตา ธีรา, โปราณาจริยา’พฺรวุํฯ

ตถา หิ พฺรวนฺตา เอตฺถ สีทนฺตีติ ภิสีติ ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ โปราณา กถยึสุฯ

สุขธาตุวสา จาปิ, สุปุพฺพขาทโตปิ วา;

สุปุพฺพขนุโต วาปิ, สุขสทฺทคติํ วเทฯ

สุขนฺติ หิ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฎฺฐุ ทุกฺขํ ขาทตีติปิ สุขํฯ สุฎฺฎุ ทุกฺขํ ขนตีติปิ สุขํฯ

ทุกฺขธาตุวสา จาปิ, ทุปุพฺพขาทโตปิ วา;

ทุปุพฺพขนุโต วาปิ, ทุกฺขสทฺทคติํ วเทฯ

ทุกฺขนฺติ หิ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุฎฺฐุ สุขํ ขาทตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุฎฺฐุ สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํฯ อถ วา ทฺวิธา สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํฯ

คนฺธธาตุวสา จาปิ, คมุธาตุวเสน วา;

คมุธาธาตุโต วาปิ, คนฺธสทฺทคติํ วเทฯ

ตถา หิ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฎิจฺฉนฺนํ, วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย อโหสีติ อตฺโถฯ อถ วา คนฺธยติ ฉินฺทติ มนาปคนฺโธ สุคนฺธภาเวน ทุคฺคนฺธํ, อมนาปคนฺโธ จ ทุคฺคนฺธภาเวน สุคนฺธนฺติ คนฺโธฯ เอตฺถ ปน คนฺธสทฺทสฺส เฉทนวาจกตฺเต –

‘‘อติชาตํ อนุชาตํ, ปุตฺตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

อวชาตํ น อิจฺฉนฺติ, โย โหติ กุลคนฺธโน’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วายุนา วา นียมาโน คจฺฉตีติ คนฺโธฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขาทอมคมิอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ยถากฺกมํ ขนฺธ อนฺธคนฺธาเทสา วุตฺตาฯ อถ วา คจฺฉนฺโต ธริยเต โสติ คนฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน เวยฺยากรเณน นิรุตฺตินยทสฺสินา ‘‘ธริยตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา’’ติฯ

รสธาตุวสา เจว, รมาสธาตุโตปิ จ;

รสสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, อาหุ ธมฺมรสญฺญุโนฯ

รโสติ หิ รสนฺติ ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส, รมนฺตา ตํ อสนฺตีติปิ รโสฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รมมานา น’สนฺตีติ รโสติ ปริทีปิโต’’ติฯ ตตฺรายมตฺโถ – เทวมนุสฺสาทโย สตฺตา ยสฺมา รมมานา นํ ธมฺมชาตํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ, ตสฺมา ตํ ธมฺมชาตํ รโส นามาติ นิรุตฺตญฺญูหิ ปริทีปิโตติฯ ปทจฺเฉโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ –

นํ อสนฺติ น สนฺตีติ, ปทจฺเฉโท สิยา ตหึ;

กมฺมการกภาเวน, อตฺโถ หิ ตตฺถ อิจฺฉิโตฯ

อิติ วุตฺตานุสาเรน, อวุตฺเตสุ ปเทสุปิ;

ยถารหํ นยญฺญูหิ, นโย เนยฺโย สุโสภโนฯ

ธาตุจินฺตาย เย มุตฺตา, อนิปฺผนฺนาติ เต มตา;

เต จาปิ พหโว สนฺติ, ปีตโลหิตกาทโย;

นิปฺผนฺเน อปิ ธาตูหิ, สทฺเท ธคาอิติอาทโย;

อนิปฺผนฺนํว เปกฺขนฺติ, ควาทิวิธิเภทโตฯ

ตถา หิ ‘‘คจฺฉตีติ โค’’, อิติ วุตฺตปทํ ปุน;

อนิปฺผนฺนํ กริตฺวาน, ‘‘คาโว’’ อิจฺจาทิกํพฺรวุํฯ

เอกนฺเตน อนิปฺผนฺนา, สทฺทา วิฑูฑภาทโย;

ธาตุรูปกสทฺทา จ, ‘‘ปพฺพตายติ’’อาทโยฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘วิฑูฑโภ, ติสฺโส, เยวาปโน, ปีตํ, โลหิตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ อนิปฺผนฺนานิ ภวนฺติฯ ‘‘นีลํ, ปีตํ, เยวาปนโก’’ อิจฺจาทีนิ ปน นีลวณฺเณ ปีตวณฺเณฯ เก เร เค สทฺเทติ ธาตุวเสน อาคตตฺตา นีลตีติ นีลํ, ปีตตีติ ปีตํ, เย วา ปน อิติวจเนน ภควตา กิยเต กถิยเตติ เยวาปนโกติ นิพฺพจนมรหนฺตีติ นิปฺผนฺนานีติ วตฺตพฺพานิฯ เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ นีลติ ปีตตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เตปิฎเก พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตี’’ติ? กิญฺจาปิ น ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เอตรหิ อวิชฺชมานา ปุราณภาสา เอสาติ คเหตพฺพานิฯ ยถา หิ ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทํ พุทฺธวจเน น ทิสฺสติ, ตถาปิ นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสเนสูติ ธาตุโน ทิฎฺฐตฺตา อฎฺฐกถาจริยา คณฺหึสุเยว, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฎฺฐพฺพํฯ น หิ กฺริยาปทปริหีโน ธาตุ วุจฺเจยฺยฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยถา ‘‘ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ ชาตกปาฬิยํ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวมนุสฺสานํ โวหารปเถ อสญฺจรนฺตํ ปุราณภาสาภูตํ ‘‘พฺยาตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘นีลติ, ปีตตี’’ติอาทีหิปิ ปุราณภาสาภูเตหิ กฺริยาปเทหิ ภวิตพฺพํฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติฯ อยญฺหิ ตสฺมึ กาเล โวหาโร, ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิ นาม ปริพฺพาชโก อโหสิฯ ยถา ปน วิฑูฑภสทฺ ทาทโย ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนา นาม วุจฺจนฺติ, ตถา ‘‘ปพฺพตายติ, สมุทฺทายติ, จิจฺจิฎายติ, ธูมายติ, ทุทฺทุภายติ, เมตฺตายติ, กรุณายติ, มมายติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘ฉตฺตียติ, วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, ธนียติ, ปฎียติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘อติหตฺถยติ, อุปวีณยติ, ทฬฺหยติ, ปมาณยติ, กุสลยติ, วิสุทฺธยติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนาเยว นาม วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติอาทีสุ สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ ปพฺพตายติ, เอวํ สมุทฺทายติฯ สทฺโท จิจฺจิฎมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฎายติฯ วตฺถุ ธูมมิว อตฺตานมาจรติ ธูมายติฯ สทฺโท ทุทฺทุภอิติ อาจรติ ทุทฺทุภายติ, ภิกฺขุ เมตฺตายติ, ตถา กรุณายติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหติ มมายติฯ อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ ฉตฺตียติฯ อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, สิสฺสํ อาจริโย, อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติฯ เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ธนียติ, ปฎียติฯ หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติฯ วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติฯ ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ ทฬฺหยติฯ ปมาณํ กโรติ ปมาณยติฯ กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติฯ วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิ, ปพฺพตายถฯ ปพฺพตายามิ, ปพฺพตายามา’’ติ อิมินา นเยน อฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ, เอวํ ‘‘สมุทฺทายติ, ฉตฺตียตี’’ติอาทีสุฯ ตตฺร การิตวเสนปิ ‘‘ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายติ, ปุตฺติยนฺตํ ปโยชยติ ปุตฺตียติ’’ อิจฺจาทิ ปทสิทฺธิ ภวติฯ อยํ ปน ปทมาลา – ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ อิจฺเจวํ ธาตุวเสน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนปทานิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ ธาตุคณลกฺขณํ, อธาตุลกฺขณํ, การิตปจฺจยโยคํ, สการิเตกกมฺมทฺวิกมฺมติกมฺมปทํ, อูหนียรูปคณํ, ธาตูนํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกปทํ, สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุปทรูปํ, กมฺมภาวปทรูปํ, เอกการิตทฺวิการิตปทํ, อการิตทฺวิกมฺมกปทญฺจ สพฺพเมตํ ยถารหํ กถยามฯ

ตตฺร สพฺพธาตุกนิสฺสิเต สุทฺธกตฺตุปฺปโยเค สุทฺธสฺสรธาตุโต วา เอกสฺสรโต วา อเนกสฺสรโต วา อปจฺจยสฺส ปรภาโว ภูวาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตาเนกสฺสรธาตุโต สห อปจฺจเยน นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ ภูวาทิคณลกฺขณํฯ อากฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อปจฺจเยน สทฺธึนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนํ รุธาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อิวณฺเณกาโรการปจฺจเยหิ สทฺธึ นิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามกตฺเต อนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ รุธาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาเทสลาภาลาภิโน ยปจฺจยสฺส ปรภาโว ทิวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถารหํ ณุ ณา อุณาปจฺจยานํ ปรภาโว สฺวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ นาปจฺจยสฺส ปรภาโว กิยาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาขฺยาตตฺเต อปฺปกตรปฺปโยควเสน นามิกตฺเต ปจุรปฺปโยควเสน ปฺปณฺหาปจฺจยานํ ปรภาโว คหาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถาสมฺภวํ โอยิรปฺปจฺจยานํ ปรภาโว ตนาทิคณลกฺขณํฯ อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ สพฺพถา เณณยปฺปจฺจยานํ ปรภาโว จุราทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตธาตุโต สห เณ ณยปจฺจเยหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ จุราทิคณลกฺขณํฯ คณสูจกานํ ปจฺจยานมปรตฺตํ อธาตุลกฺขณํฯ อิติ ธาตุคณลกฺขณมธาตุลกฺขณํ วิภาวิตํฯ

การิตปจฺจยสฺส โยเค ‘‘เณ ณโย ณาเป ณาปโย จา’’ติ อิเม จตฺตาโร การิตปจฺจยาฯ

เณ ณยาสุํ อุวณฺณนฺตา,

อาทนฺตา ปจฺฉิมา ทุเว;

เสสโต จตุโรเทฺว วา,

ณโยเยว อธาตุโตฯ

ตตฺร สาเวติ, สาวยติฯ ภาเวติ, ภาวยติ, โอภาเสติ, โอภาสยติฯ อิมานิ การิเต อุวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ทาเปติ , ทาปยติฯ หาเปติ, หาปยติฯ นฺหาเปติ, นฺหาปยติฯ นหาเปติ, นหาปยติฯ อาการนฺตธาตุรูปานิฯ

โสเสติ, โสสยติฯ โสสาเปติ, โสสาปยติฯ โฆสาเปติ, โฆสาปยติฯ อการนฺตธาตุรุปานิฯ

มคฺโค สํสารโต โลกํ ญาเปติ, ญาปยติฯ อิธาตุรูปานิ นิคฺคจฺฉาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ นิปุพฺพาย อิธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ สุทฺธกตฺตุภาเวน มคฺโค สยํ ญายติ, สํสารโต นิคฺคจฺฉตีติ ญาโยติ วุจฺจติฯ

ปาเวติ, ปาวยติ, อุธาตุรูปานิฯ วทาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ ปปุพฺพาย อุธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ อาหจฺจภาสิตํ ทิสฺสติฯ

เขเปติ, เขปยติฯ กงฺเขติ, กงฺขยติ, กงฺขาเปติ, กงฺขาปยติฯ อาจิกฺขาเปติ, อาจิกฺขาปยติฯ อิวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ขิเยติ, ขิยยติฯ มิลาเยติ, มิลายยติฯ เอการนฺตธาตุรูปานิฯ

สิเยติ, สิยยติฯ โอการนฺตธาตุรูปานิฯ

ปพฺพตายายติ, ปุตฺติยายติฯ อธาตุนิสฺสิตานิ รูปานิฯ อิมินา นเยน เสสานิ อวุตฺตานิปิ รูปานิ สกฺกา วิญฺญาตุํ วิญฺญุนา ปาฬินยญฺญุนาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ อิติ การิตปจฺจยโยโค สงฺเขเปน วิภาวิโตฯ

อิทานิ สการิเตกกมฺมาทีนิ พฺรูม –

อกมฺมกา เอกกมฺมา, ทฺวิกมฺมา วาปิ โหนฺติ หิ;

การิตปจฺจเย ลทฺเธ, สกมฺมา จ ทฺวิกมฺมกาฯ

สยํ โสเธติ โส ภูมึ, โสธาเปติ ปเรมหึ;

นรํ กมฺมํ การยติ, วิญฺเญยฺยํ กมโต อิทํฯ

ทฺวิกมฺมิกา สมฺภวนฺติ, ติกมฺมา เอตฺถ ทีปเย;

‘‘อิสฺสโร เสวกํ คามํ, อชํ นาเยติ’’ อิจฺจปิฯ

‘‘นโร นเรน วา คามํ, อชํ นาเยติ’’อิจฺจปิ;

กมฺมตฺถทีปกํเยว, กรณํ เอตฺถ อิจฺฉิตํฯ

อิติ สการิเตกกมฺมาทีนิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ อูหนียรูปคณํ พฺรูม – โหติ, โภติ, สมฺโภติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ สุมฺโภติ, ปริสุมฺโภติ, อิทํ รุธาทิคูปํฯ นินฺทติ, วินินฺทติ, พนฺธติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ ฉินฺทติ, ภินฺทติ, รุนฺธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ เทติ, เนติ, วเทติ, อนฺเวติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ รุนฺเธติ, ปฎิรุนฺเธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ พุทฺเธติ, ปลิพุทฺเธติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ ชยติ, สยติ, ปลายติ, มิลายติ, คายติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ หายติ, สายติ, นฺหายติ, อิทํ ทิวาทิรูปํฯ กถยติ, จินฺตยติ, ภาชยติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ คพฺพติ, ปคพฺพติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ หิโนติ, จิโนติ, อิทํ สฺวาทิรูปํฯ ตโนติ, สโนติ, กโรติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติ, อิทํ กตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ กนฺเตติ, กนฺตยติ, อิทํ เหตุกตฺตุรูปเมวฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติ, วาเทติ, วาทยติ, อิทํ สุทฺธกตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ มิยฺยตีติ กตฺตุปทญฺเจว กมฺมปทญฺจฯ ภาเวถาติ พหุวจนญฺเจว เอกวจนญฺจฯ สํยมิสฺสนฺติ อนาคตวจนญฺเจว อตีตวจนญฺจฯ อนุสาสตีติ อาขฺยาตญฺเจว นามิกญฺจฯ คจฺฉํ วิธมํ นิกฺขณนฺติ นามิกญฺเจว อาขฺยาตญฺจฯ เอตฺถ อาขฺยาตตฺเต คจฺฉนฺติ อนาคตวจนํ, วิธมนฺติ อตีตวจนํ, นิขณนฺ ติ ปริกปฺปวจนํ, สพฺพํ วา เอตํ ปทํ อนาคตาธิวจนนฺติปิ วตฺตุํ วฎฺฎเตวฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ อูหนียปทานิ นานปฺปการโต โยเชตพฺพานิฯ อิมานิ ปทานิ ทุพฺพิญฺเญยฺยวิเสสานิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหกรานิ อาจริยปาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา เวทนียานีติ อูหนียรูปคโณ วิภาวิโตฯ

อิทานิ เอกคณิกาทีนิ วทาม – ธา ธารเณ, ภูวาทิคณิกว เสนายํ เอกคณิกา สกมฺมิกา ธาตุฯ ภควา สกลโลกสฺส หิตํ ทธาติ วิทธาติ, ปุริโส อตฺถํ สํวิเธติ, นิธึ นิเธติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติฯ ‘‘สํวิธาเปติ, วิธาเปตี’’ติ อิมานิ เหตุกตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปน ภาเว จ ‘‘อนุวิธียตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตถา หิ กมฺเม ‘‘นิธิ นาม นิธียตี’’ติ จ ‘‘ธียติ ธปิยตีติ เธยฺย’’นฺติ จ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ กมฺเม ‘‘กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยติ, กมฺมานิ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยนฺติฯ โภ กมฺม ตฺวํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยสิ, อหํ กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยามี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ภาเว ปน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยติ, สตฺตา ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยนฺติ, โต สตฺต ตฺวํ ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยสี’’ติ โยเชตพฺพํฯ อยํ นโย อติวิย สุขุโม ปาฬินยานุกูโลฯ

นามิกปทตฺเต ‘‘ธาตู’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ธาตูติ สลกฺขณํ ทธาติ ธาเรตีติ ธาตุฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘สลกฺขณธารณโต ทุกฺขวิธานโต ทุกฺขธานโต จ ธาตู’’ติ วุตฺตํฯ ธาตูติ ปถวีธาตาทิธาตุโยฯ ตตฺถ สลกฺขณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ปกติ อตฺตาติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน สลกฺขณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย ฯ ทุกฺขวิธานโตติ ทุกฺขสฺส วิทหนโตฯ เอตา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา ยถา อยโลหาทิธาตุโย อยโลหาทิอเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ ทุกฺขธานโตติ อนปฺปกสฺส ทุกฺขสฺส วิธานมตฺตโต อวสวตฺตนโต, ตํ วา ทุกฺขํ เอตาหิ การณภูตาหิ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอเตสฺเวว ธียติ ฐปิยติ, เอวํ ทุกฺขธานโต ธาตุโยฯ อปิจ นิชฺชีวฏฺโฐ ธาตโวติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโยสํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ ชีวสญฺญาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ โย ปน ตตฺถ อมฺเหหิ ภาวฎฺฐาเน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยตี’’ติ ติปุริสมณฺฑิโต เอกวจนพหุวจนิโก ปฐมาวิภตฺติปฺปโยโค วุตฺโตฯ โส –

‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;

โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติ จ

‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ จ ‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺตี’’ติ จ อิมาสํ ปาฬีนํ วเสน สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ ตตฺถ ปณฺฑโว นาม อสฺโส คิริทตฺตนามกสฺส อสฺสโคปกสฺส ปกติํ อนุวิธิยฺยติ อนุกโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘อนุวิทธาตี’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ปณฺฑเวนา’’ติ ตติยนฺตํ กตฺตุปทํ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ อวจเนน ‘‘อนุวิธิยฺยตี’’ติ อิทํ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ น เกนจิ เอตฺถ วตฺตุํ สกฺกา ‘‘ทิวาทิคเณ กตฺตริ วิหิตยปจฺจยสฺส วเสน วุตฺตํ อิทํ รูป’’นฺติ, ธาธาตุยา ทิวาทิคเณ อปฺปวตฺตนโต, เอกนฺตภูวาทิคณิกตฺ ตา จฯ ทุติยปฺปโยเค ปน ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธนุเต’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธาตุยา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ เอวํ อวจเนน ‘‘ธนิยฺยตี’’ติ อิทมฺปิ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ เอตฺถ ‘‘ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ, อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘ธนุ ยาจเน’’ติ ธาตุ เอสา เอกนฺเตน ตนาทิคเณเยว วตฺตติฯ ตติยปฺปโยเค ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ ยทิ ภูวาทิคเณ ‘‘หา จาเค’’ติ ธาตุยา รูปํ สิยา, กตฺตริ ‘‘ปชหิสฺสนฺตี’’ติ รูปํ สิยา, ‘‘กสฺมา โน ปชหิสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ กมฺมปทํ ปน ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติ สิยาฯ ยสฺมา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคเณ ‘‘หา ปริหานิย’’นฺ ติ ธาตุยา รูปตฺตา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ กตฺตุปทรูปํ สิยา ‘‘อาชญฺโญ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วฬวา’’ติ อกมฺมกสฺส กตฺตุปทรูปสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน ยปจฺจโย ภาเว วตฺตตีติ ญายติฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘โส ปหียิสฺสติฯ เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติฯ รูปํ วิภวิยฺยติฯ อคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต’ติอาทีสุ ยปจฺจ โย กมฺเมเยว วิหิโต, น ภาเวฯ กมฺมกตฺตุวเสน หิ อิเม ปโยคา ทฎฺฐพฺพา, สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฎ กริยเตติ ปโยคา วิยา’’ติฯ ตํ น, เอวญฺหิ สติ ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกธาตุรูปานิ วตฺตพฺพานิ ‘‘ปียเต กริยเต’’ติ รูปานิ วิยฯ เอตฺถ ปน ภาวฎฺฐาเน กตฺตุโน ฐิตภาโว เหฎฺฐา นานปฺปกาเรน ทสฺสิโตติ น วุตฺโตฯ เย สทฺทสตฺเถ มตํ คเหตฺวา สาสนิกา ครู ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว ‘‘ภูยเต เทวทตฺเตน เทวทตฺเตน สมฺปตฺติํ อนุภวนนฺติ อตฺโถ’’ติ ปโยคญฺจ ตทตฺถโยชนญฺจ วทนฺติฯ เตสํ ตํ วจนํ ปาฬิยา, อฎฺฐกถาทีหิ จ น สเมติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ อายสฺมนฺเตหิ ธาเรตพฺโพฯ

ชร โรเคฯ ชรติ, ชริยฺยติฯ ชรวโยหานิยํฯ ชีรติ, ชิยฺยติฯ อิมา เทฺวปิ ภูวาทิ คณิกวเสน เอกคณิกาฯ ตาสํ อยํ สาธารณรูปวิภาวนาฯ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชริยฺยตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เยน จ ชริยฺยตีติ เยน เตโชคเตน กุปิเตน อยํ กาโย เอกาหิกาทิชรโรเคน ชริยฺยติ ชรติฯ อถ วา เยน จ ชริยติ เยน อยํ กาโย ชีรติ อินฺทฺริยเวกลฺยตํ พลกฺขยํ ปลิตวลิตาทิญฺจ ปาปุณาติฯ

มร ปาณจาเคฯ ภูวาทิคณิโกยํ อกมฺมโก จฯ สตฺโต มรติ, มิยฺยติฯ กิญฺจาปิ อยํ ธาตุ ‘‘มร ปาณจาเค’’ติ วจนโต สกมฺมโก วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ปุตฺโต มรติฯ กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชิยฺยติ จ มิยฺยติ จา’’ติ เอวมาทีนํ กมฺมรหิตปฺปโยคานํ ทสฺสนโต อกมฺมโกเยวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อตฺถโยชนานเยน ปน มรตีติ ปาณํ จชตีติ กมฺมํ อาเนตฺวา กเถตุํ ลพฺภติฯ ‘‘มรติ, มิยตี’’ติ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ, ‘‘สตฺโต สตฺตํ มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยตี’’ติ อิมานิ การิตปทสงฺขาตานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อมตํ สตฺตํ มรณํ ปาเปติ, โส วธโก มาเรติ มารยติ มาราเปติ มาราปยตีติ จ วุจฺจติฯ สตฺโต สตฺเตหิ มาริยติ มาราปิยตีติ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทมปฺปสิทฺธํฯ เอวมญฺญตฺราปิ ปสิทฺธตา จ อปฺปสิทฺธตา จ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ

ขาท ภกฺขเณฯ อยํ ปน ภูวาทิคณิกวเสน เอกคณิโก สกมฺมโก ธาตุฯ ขาทติ, สงฺขาทติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ปูวํ ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อขาทนฺตํ ขาทนฺตํ วา ขาทาหีติ ปโยเชติ, โส ขาทาปโก ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยตีติ จ วุจฺจติฯ ขชฺชติ, สํขชฺชติ, สงฺขาทิยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ อตฺรปนายํ ปาฬิ ‘‘อตีตํ ปาหํ อทฺธานํ รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคเตนปาหํ รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาเปตรหิ ขชฺชามี’’ติฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิมสฺส ธาตุสฺสฯ ภูวาทิคโณฯ อยํ นามธาตุ เอกนฺตรุธาทิคณิโกติ อปฺปสิทฺโธฯ

ทิวาทิคเณ ตา ปาลเนฯ โลกํ ตายติ สนฺตายติฯ อิมานิ สกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เหตุกตฺตุปทํ ปน กมฺมปทญฺจ ภาวปทญฺจ อปฺปสิทฺธานิฯ

สุธ สํสุทฺธิยํฯ จิตฺตํ สุชฺฌติ วิสุชฺฌติฯ อิมานิ อกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ โสเธติ, โสธยติ, โสธาเปติ, โสธาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ เอตฺถ จ โย อสุทฺธํ ฐานํ สุทฺธํ กโรติ, โส โสธโก โสเธติ, โสธยตีติ วุจฺจติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ โย ปน อสุทฺธฎฺฐานํ สยํ อโสเธตฺวา ‘‘ตฺวํ โสเธหี’’ติ อญฺญํ ปโยเชติ, โส โสธาปโก โสธาเปติ โสธาปยตีติ วุจฺจติฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ ตถา หิ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติอาทีสุ อยํ นโย น ลพฺภติ, เอวํ ลพฺภมานนโย จ อลพฺภมานนโย จ สพฺพตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อิมา ปเนตฺถ ปาฬิโย –

‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฎฺฐมานสา’’ติ จ

‘‘มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ จฯ อิมา หิ ปาฬิโย สหตฺถา โสธนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ ราชคเห ปพฺภารํ โสธาเปติ เลณํ กตฺตุกาโม’’ติ ปน ปาฬิ, ‘‘กึ ภนฺเต เถโร การาเปตี’’ติ, ‘‘ปพฺภารํ มหาราช โสธาเปมิ เลณํ กตฺตกาโม’’ติ จ ปาฬิฯ อิมา ปเรหิ โสธาปนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘กสฺส โสธิยติ มคฺโค’’ติ อิทํ กมฺมปทํ, ภาวปทํ ปน อปฺปสิทฺธํฯ อิมินา นเยน ยาว จุราทิคณา โยเชตพฺพํฯ

ทฺวิคณิกตฺเต สุภ โสเภฯ โสภติ วตายํ ปุริโสฯ สุภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติ สุมฺโภติ อิจฺจปิ ทิสฺสติฯ ‘‘สุมฺโภตี’’ติ จ กจฺจายนมเต รูปํ, อิมานิ กตฺตุปทานิฯ นครํ โสเภติ, โสภยติฯ ปุริโส ปุริเส โจรํ สุมฺเภติ, สุมฺภยติ, สุมฺภาเปติ, สุมฺภาปยติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺมภาวปทานิ ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ ภูวาทิรุธาทิคณิกรูปานิฯ

ปจ ปาเกฯ ปุริโส ภตฺตํ ปจติฯ เนรยิโก นิรเย ปจฺจติฯ กมฺมํ ปจฺจติฯ ภตฺตํ ปจฺจติฯ ปารมิโย ปริปจฺจนฺติฯ ผลานิ ปริปจฺจนฺติ, ปกฺกานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ครโว ปน –

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเวติ จ –

‘‘อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปจติปทสฺส ทฺวิคณิกรูปสฺส สกมฺมกตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ เอวํ ปน สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภาฯ เตปิฎเก หิ พุทฺธวจเน ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจติฯ ยาว ปาปํ น ปจฺจติฯ นิรยมฺหิ อปจฺจิ โส’’ติ เอวํ อกมฺมกตฺตํเยว ทิสฺสติฯ เอตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ ปจ ปาเก’ติ อยํ ธาตุ สกมฺมโก, เตน ‘ปจฺจตี’ติ ปทสฺส ทิวาทิคณิกรูปสฺสปิ สโต สกมฺมกตฺตํ ยุชฺชติ, ตสฺมาเยว ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเว’ติอาทีสุ วุตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ วุจฺจเต – ยถา ‘‘ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ภิทิ วิทารเณ’’ติ ธาตูนํ รุธาทิคเณ ปวตฺตานํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทติ, ภิตฺติํ ภินฺทตี’’ติ รูปปทานํ สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตานํ เตสํ ธาตูนํ ‘‘อุทกํ ฉิชฺชติ, ฆโฎ ภิชฺชตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติ, ยถา ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส ปจธาตุสฺส ‘‘ภตฺตํ ปจตี’’ติ รูปปทสฺส สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติฯ

อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ยถา ‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ เอตฺถ ‘‘อาสวโต จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ ‘อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ เอวํ ทิวาทิคณิกสฺส ธาตุสฺส ‘วิมุจฺจึสู’ติ รูปปทสฺส อกมฺมกตฺตญฺจ สกมฺมกตฺตญฺจ ภวติ, ตถา ‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’ติ จ อกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพํฯ ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฎฺฐเก ทุเว, อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจตี’ติ สกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อกมฺมกตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, น สกมฺมกตฺเตน, ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยคานํ ‘‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’’ติ ปโยเคน อสมานตฺตาฯ ตถา เหตฺถ ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทํ กมฺมรหิตกตฺตุวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิ ภวติ กตฺตุสหิตกมฺมวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิฯ ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ อิมสฺส หิ ปทสฺส กมฺมรหิตยปจฺจ ยวนฺตตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ อปาทานการกวาจกํ ภวติฯ ‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ ตถา ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทสฺส กตฺตุสหิตกมฺมวาจกตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ ‘‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กมฺมการกวาจกํ ภวติฯ อยํ นโย ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยเคสุ น ลพฺภติฯ ตถา หิ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตารํ วทติ, อุปโยควจนํ กมฺมํ วทตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ภตฺตํ ปาเจติ ปาจยติ ปาจาเปติ ปาจาปยตี’’ติ จ, ‘‘อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก’’ติ ทสฺสนโต ปน ‘‘ปริปาเจติ, ปริปาจยตี’’ติ จ รูปานิ ภวนฺติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺเม – ยญฺญทตฺเตน โอทโน ปจฺจเต, ภาวปทํ อปฺปสิทฺธํฯ อิมานิ ภูวาทิทิวาทิคณิกรูปานิฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ ทฺวิคณิกรูปานิ โยเชตพฺพานิฯ

เตคณิกตฺเต สุ ปสเวฯ เหตุผลํ สวติ, ปสวติฯ สุ สวเนฯ สทฺโธ ธมฺมํ สุโณติ, สุณาติฯ สุ หึสายํฯ โยโธ ปจฺจามิตฺตํ สุนาติฯ อิมานิ ยถากฺกมํ ภูวาทิสฺวาทิกิยาทิคณิกา นิ กตฺตุปทานิฯ ตถา เหตุนา ผลํ สวิยฺยติ, อุนฺนาทสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติฯ โยเธน ปจฺจมิตฺโต สุนิยฺยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิเมสํ ธาตูนํฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ เตคณิกรูปานิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพานิฯ อตฺร ปนายํ นยวิภาวนา –

ภฺวาทิรุธาทิกา ธาตู, สฺวาทิทิวาทิกา ตถา;

รุธาทิกทิวาทิฎฺฐา, ภูวาทิกจุราทิกาฯ

ภูวาทิกคหาทิฎฺฐา, ภฺวาทิสฺวาทิกิยาทิกา;

เอวมาทิปฺปเภเทหิ, วิตฺถาเรนฺตุ วิจกฺขณาฯ

อิจฺเจวํ สงฺเขปโต ยถารหํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกวเสน สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุกมฺมภาวปทานิ จ สการิเตกกมฺมานิ จ สการิตทฺวิกมฺมานิ จ สการิตติกมฺมานิ จ ทสฺสิตานิฯ

อิทานิ เอกการิตทฺวิการิตปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วทามฯ โส อนฺตกมฺมนิฯ อรหตฺตมคฺโค มานํ สิยติ, กมฺมํ ปริโยสิยติฯ อิมานิ ตาว สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ มานํ สิยตีติ มานํ สมุจฺฉินฺทติฯ กมฺมํ ปริโยสิยตีติ กมฺมํ นิปฺผชฺชติฯ ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน หิ อิทํ ปทํ อกมฺมกํ ภวติ, อตฺโถ ปน ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉตี’’ติ สกมฺมกวเสน คเหตพฺโพฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติฯ อิทเมกํ การิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ ปน ปริอว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา เอกกมฺมเมว สการิตปทํ ภวติฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติฯ อิทํ ทฺวิการิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ จ ปน ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยทฺวยตฺตา ทฺวิกมฺมกํ สการิตปทํ ภวติฯ ‘‘ปริโยสาวาเปตี’’ติ อิทมฺปิ ปริ อว ปุพฺพสฺมา โสธาตุมฺหา ณาเป ณาเป อิติ ปจฺจยทฺวยํ กตฺวา อวสทฺทสฺโสการญฺจ กตฺวา ตโต ยการาคมญฺจ อนุพนฺธณการโลปญฺจ ปฐมปจฺจเย ปการสฺส วการญฺจ ทฺวีสุ จ ฐาเนสุ ปุพฺพสรโลปํ กตฺวา นิปฺผชฺชตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตา ปาฬิโย อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อาหจฺจเทสิตากาเรน เอกโต กถยาม – ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เหตุกตฺตุปทํ อาเนตพฺพํฯ อตฺตนา วิปฺปกตนฺติ เอตฺถ จ อตฺตนาติ วิปฺปกรณกฺริยาย กตฺตุการกวาจกํ กรณวจนํฯ วิปฺปกตนฺติ กมฺมการกวาจกํ อุปโยควจนํฯ อตฺตนา ปริโยสาเปตีติ เอตฺถ ปน อตฺตนาติ อพฺยยปทภูเตน สยํสทฺเทน สมานตฺถํ วิภตฺยนฺตปติรูปกํ อพฺยยปทํ, สยํสทฺทสทิสํ วา ตติยาวิภตฺยนฺตํ อพฺยยปทํฯ ตถา หิ ‘‘อตฺตนา ปริโยสาเปตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส ‘‘สยํ ปริโยสาเปตี’’ติ อตฺโถ ภวติ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ปเรหิ ปริโยสาวาเปตีติ เอตฺถ ปน ปเรหีติ กมฺมการกวาจกํ กรณวจนนฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สุนเขหี’’ติ ปทํ วิยฯ เอตฺถ หิ ยถา ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเข ขาทาเปนฺตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติ, ตถา ‘‘ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเร ชเน ปริโยสาวาเปตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติฯ เอวํ อิมสฺมึ อจฺฉริยพฺภุตนยวิจิตฺเต ภควโต ปาวจเน ทฺวิการิตปจฺจยวนฺตมฺปิ ปทมตฺถีติ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ อยํ นโย สุขุโม สาสเน อาทรํ กตฺวา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ ยสฺส หิ อตฺถาย อิทํ ปกรณํ กริมฺห, น อยํ อตฺตโน มติ, อถ โข ปุพฺพาจริยานํ สนฺติกา ลทฺธตฺตา เตสญฺเญว มตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทานิ อการิตทฺวิกมฺมิกปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตานิ กถยาม, ตานิ จ โข ธาตุวเสน เอวํ เวทิตพฺพานิ สวินิจฺฉยานิฯ เสยฺยถิทํ?

ทุหิกรวหิปุจฺฉิ, ยาจิ ภิกฺขิ จ นิพฺรูติ;

ภณิวทิวจิภาสิ, สาสิทหินาถธาตุฯ

รุธิ ชิ จิปภุตีติ, เย เต ทฺวิกมฺมกา ธีรา;

ปวทุมปิ วิยุตฺตา, การิตปฺปจฺจเยหิ จฯ

อปาทานาทิเก ปุพฺพ-วิธิมฺหา สหิเม’พฺรวุํ;

อุปโยควจนสฺส, นิมิตฺตนฺติ สนนฺตนาฯ

เอเต ทุหาทโย ธาตู, ติกมฺมาปิ ภวนฺติ ตุ;

การิตปฺปจฺจเย ลทฺเธ, อิติ อาจริยา’พฺรวุํฯ

ตตฺริมานิ อุทาหรณานิ – ควํ ปโย ทุหติ โคปาลโกฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ โคปาลทารโกฯ ตตฺถ ปโยติ อุปโยควจนํ, ‘‘ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยโส’’ติ ปทมิวฯ มโนคณิกสฺส หิ อีทิสมฺปิ อุปโยควจนํ โหติ อญฺญาทิสมฺปิฯ อิสฺสโร โคปาลํ ควํ ปโย ทุหาเปติฯ โคปาเลน คาโว ขีรํ ทุหิตาฯ โคหิ ปโย ทุหตีติ เอตฺถ อปาทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว นตฺถิฯ ‘‘วิสาณโต ควํ ทุหํ, ยตฺถ ขีรํ น วินฺทตี’’ติ เอตฺถ ปน อปาทานวิสยตฺเตปิ ควาวยวภูตสฺส วิสาณสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ควํ ขีรํ ทุหนฺโต’’ติ ทฺวิกมฺมิกภาโว ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ทุหิโน ปโยโคยํฯ

กโรติสฺส ปโยเค กฎฺฐมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฎกํ กโรติ, สเจ เช สจฺจํ ภณสิ, อทาสึ ตํ กโรมิฯ เอตฺถ จ องฺคารํ กโรตีติ ปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ กฎฺฐญฺหิ องฺคารภาวสฺส การณํ, องฺคาเร กเต การณภูตสฺส กฎฺฐสฺส กฎฺฐภาโว วิคจฺฉติฯ กฎกํ กโรตีติ อิทํ อปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ สุวณฺณญฺหิ กฎกภาวสฺส การณํ, กฎเก กเตปิ การกภูตสฺส สุวณฺณสฺส สุวณฺณภาโว น วิคจฺฉติ, อถ โข วิเสสนฺตรุปฺปตฺติภาเวน สมฺปชฺชติฯ อทาสึ ตํ กโรมีติ อิทํ ปน ฐานนฺตรทานวเสน วุตฺตํ ‘‘อุปราชํ มหาราชํ กโรมี’’ติ เอตฺถ วิยฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร ปุริเสน ปุริสํ วา กฎฺฐมงฺคารํ กาเรติฯ ตถา สุวณฺณํ กฎกํ กาเรตี’’ติ ติกมฺมิกปฺปโยโคปิ ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติ, ‘‘พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต’’ติ ทฺวิกมฺมกปฺปโยโคฯ

เอตฺเถเก วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ เอตฺถ เอกเมว กมฺมํ ทิสฺสติ, เกนายํ ปโยโค ทฺวิกมฺมิกปฺปโยโค โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ เอกเมว ทิสฺสติ, ตถาปิ อตฺถโต เทฺวเยว กมฺมานิ ทิสฺสนฺตีติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน อตฺเถ คหิเต ‘‘รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรญฺเญ กริสฺสสี’’ติอาทีสุปิ ตฺวํ อตฺตโน ราชภาวํ อมฺเหหิ การาเปหิ, อตฺตานํ รชฺเช อภิสิญฺจาเปหิ, มยํ ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตุกามาติ อตฺโถ สมตฺถิโต ภวติฯ

พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ เอตฺถาปิ พฺรหฺมทตฺเต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยนฺเตติ อตฺโถ ภวติฯ สาสนสฺมิญฺหิ การิตวิสเย กรณวจนํ อุปโยคตฺถญฺเญว ทีเปติ, ตสฺมา อตฺถโต เทฺวเยว กมฺมนิ ทิสฺสนฺตีติ วทามฯ อยมตฺโถ อภิธมฺมฎีกายํ จกฺขุนฺทฺริยาทินิพฺพจนตฺถวิภาวนาย ทีเปตพฺโพฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺตี’’ติฯ ยทิ ปน กรธาตุ ทฺวิกมฺมโก, เอวํ สนฺเต ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติอาทีสุ ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา ‘‘กาเรตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ติกมฺมเกหิเยว ภวิตพฺพนฺติ? น, นิยมาภาวโต, ตาทิสสฺส จ ปโยคสฺส โวหารปเถ อนาคตตฺตาฯ

กฎฺฐํ ปุริเสน องฺคารํ กตํฯ สุวณฺณํ กมฺมาเรน กฎกํ กตํ, ทาสี สามิเกน อทาสึ กตา, เอวมฺเปตฺถ ทฺวิกมฺมกปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ สุวณฺเณน กฎกํ กโรตีติ เอตฺถ หิ วิเสสนตฺเถ ปวตฺตกรณวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมิกภาโว น ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถาสมฺภวํ เนตพฺโพฯ กโรติสฺส ปโยโคยํฯ

วหิอาทีนํ ปโยเค ราชปุริสา รถํ คามํ วหนฺติฯ อยํ ราชา มํ นามํ ปุจฺฉติฯ ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํฯ อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมตา มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโฐฯ เทวทตฺโต ราชานํ กมฺพลํ ยาจติฯ เต มํ อสฺเส อยาจิสุํฯ ธนํ ตํ ตาต ยาจติฯ พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติฯ นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณน พฺรหฺมุนา อายาจิโต ธมฺมเทสนํ ภควาฯ ตาปโส กุลํ โภชนํ ภิกฺขติฯ อชํ คามํ เนติฯ อโช คามํ นีโตฯ มุตฺโต จมฺเปยฺยโก นาโค, ราชานํ เอตทพฺรวิฯ

เอตฺถ ราชานนฺติ มุขฺยโต กมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺติ คุณโตฯ ตถา ราชานนฺติ อกถิตกมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺ ติ กถิตกมฺมํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺโพฯ เอวเมว ‘‘พฺรูหิ ภควา’’ติอาทีสุ สมฺปทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว น ลพฺภติฯ ภิกฺขุ มหาราชานํ ธมฺมํ ภณติฯ ยํ มํ ภณสิ สารถิฯ ยํ มํ วทติฯ ภควนฺตํ เอตทโวจฯ ปิตา ปุตฺตํ ภาสติฯ ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิฯ สกฺยา โข ปน อมฺพฎฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ ภควา ภิกฺขู ตํ ตํ หิตปฎิปตฺติํ นาถติฯ คาโว วชํ รุนฺธติ โคปาลโกฯ ธุตฺโต ธุตฺตชนํ ธนํ ชินาติฯ เอตฺถ จ ‘‘กมนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติ ปุณฺณกชาตกปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถายมตฺโถ ‘‘มยํ ชนินฺทา กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติฯ อิฎฺฐกาโย ปาการํ จิโนติ วฑฺฒกีฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

เอตฺถ เกจิ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘คนฺธกุฎิํ ปทกฺขิณํ กโรติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’ติ ปโยเคสุ กึ ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตี’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘คนฺธกุฎิํ ปทกฺขิณํ กโรตี’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ คุณคุณีนํ วเสน คหิตตฺตาฯ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถาปิ น ลพฺภติ ‘‘สรณํ อิติ คจฺฉามี’’ติ อิติสทฺทโลปวเสน วุตฺตตฺตาฯ ตถา หิ พุทฺธนฺติ อุปโยควจนํฯ สรณนฺ ติ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘พุทฺธํ มม สรณํ ปรายณํ, อฆสฺส ตาตา หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภชามิ เสวามิ พุชฺฌามี’’ติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ ‘‘มํ อิโต ปฎฺฐาย อุปาสกํ ธาเรตู’’ติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘สกฺยา โข ปน อมฺพฎฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ ทหธาตุปฺปโยเคน สมานตฺตา จ, อธิปฺปายตฺถโต ปน ‘‘มํ ‘อุปาสโก เม อย’นฺติ ธาเรตู’’ติ อตฺโถ สมฺภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ อการิตานิ ทฺวิกมฺมิกธาตุรูปานิ วิภาวิตานิฯ

อิจฺเจวมมฺเหหิ อาทิโต ปฎฺฐาย ภควโต สาสนตฺถํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ ตทนุรูเปหิ นานาปเทหิ นานาอตฺเถหิ นานานเยหิ จ โยเชตฺวา วิภาวิตานิ, เอวํ วิภาเวนฺเตหิปิ อมฺเหหิ ตาสํ สรูปปริจฺเฉโท อตฺถปริจฺเฉโท วา น สกฺกา สพฺพโส วตฺตุํฯ ตทุภยญฺหิ โก สพฺพโส วตฺตุํ สกฺขิสฺสติ อญฺญตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนหิ ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิฯ

อตฺถาติสยยุตฺตาปิ, ธาตู โหนฺติ ยโต ตโตฯ ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโวฯ

เยเนกตฺถธรา จรนฺติ วิวิธา นาถสฺส ปาเฐ วเร,

เตเนกตฺถธราว โหนฺติ สหิตา นานูปสคฺเคหิเว;

ธาตูนํ ปน เตสมตฺถปรมํ ขีณาสเว ปณฺฑิเต,

วชฺเชตฺวา ปฎิสมฺภิทามติยุเต โก สพฺพโส ภณตีติฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สพฺพคณวินิจฺฉโย นาม เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

สห รูปวิภาวนาย ธาตุวิภาวนา นิฎฺฐิตาฯ

ธาตุมาลา นิฎฺฐิตาฯ