สทฺทนีติปฺปกรณํ (ธาตุมาลา) ๑๘. จุราทิคณปริทีปน

๑๘. จุราทิคณปริทีปน

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปจุรตฺถหิตกฺกรํ;

จุราทิกคณนามํ, นามโต อฎฺฐมํ คณํฯ

จุร เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมึ เถยฺเย จุรธฺตุ วตฺตติฯ โจเรติ, โจรยติ, โจโร, โจรี, โจริกา, โจเรตุ, โจรยิตุํ, โจเรตฺวา, โจรยิตฺวาฯ กตฺตุตฺเถสุ เณณยตา จุราทิคณลกฺขณํฯ การิเต – โจราเปติ, โจราปยติ, โจราเปตุํ, โจราปยิตุํ, โจราเปตฺวา, โจราปยิตฺวาฯ กมฺเมธนํ โจเรหิ โจริยติ, โจริตํ ธนํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

กการนฺตธาตุ

โลก ทสฺสเนฯ โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติฯ โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํฯ โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวาฯ การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิฯ

ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สตฺตโลโกฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ

อาคตฎฺฐาเน โอกาสโลโกฯ

อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโกฯ ฌานาภิญฺญาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโกฯ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโกฯ อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโกฯ ตทญฺเญ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโกฯ ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน –

‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ โลโกฯ เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา…เป.… อฎฺฐารส โลกา อฎฺฐารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาฯ ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสญฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา อุปาทาปญฺญตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํฯ ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตาฯ

อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโกฯ โอโลกนนฺติ เหฎฺฐา เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํฯ อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํฯ อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํฯ อวโลกนนฺ ติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํฯ ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ถก ปฎิฆาเตฯ ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโสฯ

ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตาฯ

ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโกฯ อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโกฯ ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตาฯ วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโลฯ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

อกิ ลกฺขเณฯ ลกฺขณํ สญฺญาณํ, สญฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ เย อิมสฺมึ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิกา รานุพนฺธวเสน นิทฺทิฎฺฐา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตญฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติฯ องฺเกติ, องฺกยติฯ องฺกนํ, องฺโก ฯ สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สกฺก วกฺก ภาสเนฯ สกฺเกติ, สกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

นกฺก วกฺก นาสเนฯ นกฺเกติ, นกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

จกฺก จุกฺก พฺยถเนฯ จกฺเกติ, จกฺกยติฯ จุกฺเกติ, จุกฺกยติฯ จกฺกํฯ จกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หึสตีติ อตฺเถน จกฺกํฯ จกฺกสทฺโท –

สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;

ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติฯ

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ทท ภุญฺช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติฯ

ตกิ พนฺธเนฯ ตงฺเกติ, ตงฺกยติฯ

อกฺก ถวเนฯ ถวนํ ถุติฯ อกฺเกติ, อกฺกยติฯ อกฺโกฯ อกฺโกติ สูริโยฯ โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโกฯ ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภาฯ อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติฯ

หิกฺก หึสายํฯ หิกฺเกติ, หิกฺกยติฯ

นิกฺก ปริมาเณฯ นิกฺเกติ, นิกฺกยติฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํฯ พุกฺเกติ, พุกฺกยติฯ เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺโญ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปฐติ, เอวํ ปฐนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํฯ

ทก ลก อสฺสาทเนฯ ทเกติ, ทกยติฯ ลเกติ, ลกยติฯ

ตกฺก โลก ภาสายํฯ ตกฺเกติ, ตกฺกยติฯ โลเกติ, โลกยติฯ

จิก สิก อามสเนฯ จิเกติ, จิกยติฯ สิเกติ, สิกยติฯ

กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทสฺสนํ ปสฺสนํฯ องฺโก ลญฺชนํฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติฯ

คงฺคาย วาลุกา ขีเย, อุทกํ ขีเย มหณฺณเว;

มหิยา มตฺติกา ขีเย, ลกฺเข น มม พุทฺธิยาฯ

กปฺปลกฺขณํฯ โคลกฺขณํฯ อิตฺถิลกฺขณํฯ ธมฺมานํ ลกฺขณํฯ สลฺลกฺขนาฯ อุปลกฺขนาฯ ปจฺจุปลกฺขนาฯ ลกฺขธาตุยา ยุปจฺจยนฺตาย สมาทิปุพฺพานํ รูปานํ นกาโร ทนฺตโชฯ

ภกฺข อทเนฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติฯ ภกฺโข โน ลทฺโธฯ ภกฺขยนฺติ มิคาธมาฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภกฺขตี’’ติ รูปํฯ

นกฺข สมฺพนฺเธฯ นกฺเขติ, นกฺขยติฯ

มกฺข มกฺขเนฯ มกฺเขติ, มกฺขยติฯ มกฺโข, มกฺขีฯ ตตฺถ มกฺโขติ ปเรหิ กตคุณํ มกฺเขติ ปิสตีติ มกฺโข, คุณธํสนาฯ ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ เอตฺถ ปน อตฺตนิ ปเรหิ กตํ อวมญฺญนํ มกฺโขติ วุจฺจติฯ

ยกฺข ปูชายํฯ ยกฺเขติ, ยกฺขยติฯ ยกฺโขฯ ยกฺโขติ มหานุภาโว สตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข, สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติ เอตฺถ สกฺโก เทวราชา ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ อถ วา ยกฺโขติ ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโตฯ สพฺเพปิ วา สตฺตา ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ หิ ยกฺขสทฺโท สตฺเต วตฺตติฯ ตถา หิ ยกฺโขปิ สตฺโตปิ เทโวปิ สกฺโกปิ ขีณาสโวปิ ยกฺโขเยว นาม, มหานุภาวตาย ยกฺขิยติ สรณคเตหิ ชเนหิ นานาปจฺจเยหิ นานาพลีหิ จ ปูชิยตีติ ยกฺโขฯ

สตฺเต เทเว จ สกฺเก จ, ขีณาสเว จ รกฺขเส;

ปญฺจสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, ยกฺขสทฺโท ปวตฺตติฯ

ลกฺข อาโลจเนฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนาฯ

โมกฺข อาสเนฯ โมกฺเขติ, โมกฺขยติฯ

รุกฺข ผารุสฺเสฯ ผารุสฺสํ ผรุสภาโวฯ รุกฺเขติ, รุกฺขยติฯ สมาเส ‘‘รุกฺขเกโส, อติรุกฺขวจโน’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘สมโณ อยํ ปาโป อติรุกฺขวาโจ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อติรุกฺขวาโจติ อติผรุสวจโนติ อตฺโถฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

ลิงฺค จิตฺตีกรเณฯ จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํฯ ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํฯ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺฐานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติฯ ตญฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺฐานวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยญฺชเน ปุริสพฺยญฺชเน สญฺญาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติฯ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเตฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยญฺชเนฯ ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยญฺชเนฯ ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สญฺญาเณ ฯ ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติฯ

สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฎโกฎจิกาย จ;

ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติฯ

มค อนฺเวสเนฯ มเคติ, มคยติฯ มิโค, มโค, มโค, มคยมาโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติฯ เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโคฯ เอวํ มโคฯ เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นามฯ สามญฺญโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสญฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติฯ อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรญฺญชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโคฯ ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถฯ

มคฺค คเวสเนฯ มคฺเคติ, มคฺคยติฯ มคฺโค, มคฺคนํฯ

เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฎิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺร ปฎิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺโค ปน มคฺคมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺคมูเฬฺหหิ จ ปฎิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติฯ ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภาฯ อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภาฯ ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ อญฺเญสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติฯ ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโยฯ มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนญฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฎิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโตฯ อิทานิ ปกติปฎิปทามคฺคานํ นามานิ กถยามฯ เตสุ ปกติมคฺคสฺส –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺฌสํ วฎุมา’ยนํ;

อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ

อิมานิ นามานิฯ ปฎิปทามคฺคสฺส ปน –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ

อเนกานิ นามานิฯ เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิญฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฎฺฐานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติฯ อยญฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติฯ อิเมปิ ตํปริยายาเยวฯ อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํฯ เสตุ วิยาติ เสตุฯ กุลฺโล วิยาติ กุลฺโลฯ ภิสิ วิยาติ ภิสิฯ สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺสฯ ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโตฯ อฎฺฐกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติฯ

‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;

อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติฯ

เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํฯ

โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติฯ ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ อปรมฺปิ วเทยฺย ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ฐิโต’ติ อิมสฺมึ ฐาเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฎฺฐกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติฯ อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฎฺฐาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฎฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฎฺฐานํ น ภวติ มญฺเญติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฎฺฐาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวญฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโตฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ลิฆิ ภาสเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํฯ

ลงฺฆ ลงฺฆเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ

‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;

จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ

อิมสฺมึ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุ สฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฎฺฐานิ เอว โหนฺติฯ ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฎฺฐานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานญฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํฯ

อฆ ปาปกรเณฯ อเฆติ, อฆยติฯ อฆํ, อโฆ, อนโฆฯ

ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํฯ ‘‘อฆนฺตํ ปฎิเสวิสฺสํฯ วเน วาฬมิคากิณฺเณฯ ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อโฆติ กิเลโสฯ เตน อเฆน อรหา อนโฆฯ ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆฯ นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติฯ ตถา หิ –

‘‘น ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,

ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;

ทุกฺเขน ผุฎฺฐา ขลิตาปิ สนฺตา,

ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ

วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺ ติอาทิวจนญฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติฯ เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุฯ ตถา หิ –

สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,

อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;

ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,

กึการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ

วุตฺตํฯ อยญฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

ฆการนฺตธาตุรูปานิฯ

จการนฺตธาตุ

โลจ ทสฺสเนฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํฯ รูปารมฺมณํ โลจยติ ปสฺสตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

กิจิ มทฺทเนฯ กิญฺเจติ, กิญฺจยติฯ กิญฺจนํ, อกิญฺจโนฯ

ตตฺถ กิญฺจนนฺติ ปลิโพโธฯ กิญฺเจติ สตฺเต มทฺทตีติ กิญฺจนํฯ กิญฺจนสทฺโท มทฺทนตฺเถ วตฺตติฯ มนุสฺสา หิ วีหึ มทฺทนฺตา โคณํ ‘‘กิญฺเจหิ กาปิล, กิญฺเจหิ กาปิลา’’ติ วทนฺติฯ

ปจิ วิตฺถาเรฯ ปญฺเจติ, ปญฺจยติฯ ปปญฺเจติ, ปปญฺจยติฯ ปปญฺจาฯ

เอตฺถ ปปญฺจาติ ตณฺหามานทิฎฺฐิโยฯ เอตา หิ อตฺตนิสฺสิตานํ สตฺตานํ สํสารํ ปปญฺเจนฺติ วิตฺถินฺนํ กโรนฺตีติ ปปญฺจาติ วุจฺจนฺติฯ อถ วา ปปญฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา ตํสนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจาฯ โลกิยา ปน ‘‘อมฺหากํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถนฺตานํ ปปญฺโจ โหตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา กาลสฺส จิรภาวํ ปปญฺโจติ วทนฺติ, สาสเน ปน ทฺวยมฺปิ ลพฺภติฯ

สิจฺจ กุฑฺฑเนฯ สิจฺเจติ, สิจฺจยติฯ

วญฺจุ ปลมฺภเนฯ ปลมฺภนํ อุปลาปนํฯ วญฺเจติ, วญฺจยติฯ วญฺจโก, วญฺจนํฯ ภูวาทิคเณ ปน วญฺจธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติฯ ‘‘สนฺติ ปาทา อวญฺจนา’’ติ หิ ปาฬิ

จจฺจ อชฺฌยเนฯ จจฺเจติ, จจฺจยติฯ

จุ จวเนฯ จาเวติ, จาวยติฯ อญฺโญ ‘‘จุ สหเน’’ อิติ พฺรุเตฯ จาเวติ, จาวยติ, สหตีติ อตฺโถฯ

อญฺจุ วิเสสเนฯ อญฺเจติ, อญฺจยติฯ

โลจ ภาสายํฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํ, โลจยติ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ภวตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

รจ ปติยตเนฯ รเจติ, รจยติฯ รจนา, วิรจิตํ, เกสรจนา, คาถารจนาฯ

สูจ เปสุญฺเญฯ ปิสุณภาโว เปสุญฺญํฯ สูเจติ, สูจยติฯ สูจโกฯ

ปจฺจ สํยมเนฯ ปจฺเจติ, ปจฺจยติฯ

ริจ วิโยชนสมฺปชฺชเนสุฯ เรเจติ, เรจยติฯ เสฎฺฐิปุตฺตํ วิเรเจยฺยฯ วิเรเจติ, วิเรจยติฯ วิเรจโก, วิเรจนํฯ

วจ ภาสเนฯ วเจติ, วจยติฯ ภูวาทิคเณปิ อยํ วตฺตติฯ ตทา ตสฺสา ‘‘วตฺติ, วจติ, อโวจ, อโวจุ’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ การิเต ปน ‘‘อนฺเตวาสิกํ ธมฺมํ วาเจติ, วาจยตี’’ติ รูปานิฯ วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วุตฺตํ, วุจฺจติฯ

อจฺจ ปูชายํฯ อจฺเจติ, อจฺจยติฯ พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตฯ

สูจ คนฺธเนฯ สุเจติ, สูจยติฯ สูจโก, สุตฺตํฯ

เอตฺถ จ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจตีติ สุตฺตํฯ เตปิฎกํ พุทฺธวจนํฯ

กจ ทิตฺติยํฯ กจฺเจติ, กจฺจยติฯ กจฺโจฯ

เอตฺถ กจฺโจติ รูปสมฺปตฺติยา กจฺเจติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ กจฺโจ, เอวํนามโก อาทิปุริโส, ตพฺพํเส ชาตา ปุริสา ‘‘กจฺจานา’’ติปิ ‘‘กจฺจายนา’’ติปิ ‘‘กาติยานา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตฺถิโย ปน ‘‘กจฺจานี’’ติปิ ‘‘กจฺจายนี’’ติปิ ‘‘กาติยานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ

จการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

มิเลฉ อพฺยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺเฉติ, มิเลจฺฉยติฯ มิลกฺขุฯ

เอตฺถ มิลกฺขูติ มิเลจฺเฉติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสตีติ มิลกฺขุฯ

กุจฺฉ อวกฺเขเปฯ อวกฺเขโป อโธขิปนํฯ กุจฺเฉติ, กุจฺฉยติฯ

วิจฺฉ ภาสายํฯ วิจฺเฉติ, วิจฺฉยติฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

วชฺช วชฺชเนฯ วชฺเชติ, วชฺชยติฯ ปริวชฺชนโกฯ วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติฯ

ตุชฺช พลปาลเนสุฯ ตุชฺเชติ, ตุชฺชยติฯ

ตุชิ ปิชิ หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ตุญฺเชติ, ตุญฺชยติฯ ปิญฺเชติฯ ปิญฺชยติฯ

ขชิ กิจฺฉชีวเนฯ ขญฺเชติ, ขญฺชยติฯ ขญฺโชฯ

ขชิ รกฺขเณฯ ตาทิสานิเยว รูปานิฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ขชิ คติเวกลฺเลติ อิมิสฺสา ‘‘ขญฺชตี’’ติ รูปํฯ

ปูช ปูชายํฯ ปูเชติ, ปูชยติฯ ปูชาฯ เอสาว ปูชนา เสยฺโยฯ ปูชโก, ปูชิโต, ปูชนีโย, ปูชเนยฺโย, ปูเชตพฺโพ, ปุชฺโชฯ

คช มทฺทนสทฺเทสุฯ คเชติ, คชยติฯ คโชฯ

ติช นิสาเนฯ เตเชติ, เตชยติฯ

วช มคฺคนสงฺขาเรสุฯ วเชติ, วชยติฯ

ตชฺช สนฺตชฺชเนฯ ตชฺเชติ, ตชฺชยติฯ สนฺตชฺเชติ, สนฺตชฺชยติฯ สนฺตชฺชิโตฯ

อชฺช ปฎิสชฺชเนฯ อชฺเชติ, อชฺชยติฯ

สชฺช สชฺชเนฯ สชฺเชติ, สชฺชยติ ทานํฯ คมนสชฺโช หุตฺวาฯ

ภช วิสฺสาเสฯ ภเชติ, ภชยติฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภชตี’’ติ รูปํ, ภตฺติ, สมฺภตฺติฯ

ตุชิ ปิชิ ลุชิ ภชิ ภาสายํฯ ตุญฺเชติ, ตุญฺชยติฯ ปิญฺเชติ, ปิญฺชยติฯ ลุญฺเชติ, ลุญฺชยติฯ ภญฺเชติ, ภญฺชยติฯ กเถตีติ อตฺโถฯ

รุช หึสายํฯ โรเชติ, โรชยติฯ โรโคฯ

ภาช ปุถกมฺมนิฯ ปุถกมฺมํ ปุถกฺกรณํ, วิสุํ กฺริยาติ อตฺโถฯ ภาเชติ, ภาชยติฯ วิภาเชติ, วิภาชยติฯ วิภตฺติฯ

สภาช สีติเสวเนสุฯ สภาเชติ, สภาชยติฯ

ลช ปกาสเนฯ ลเชติ, ลชยติฯ ลาชาฯ

ยุช สํยมเนฯ สํปุพฺโพ พนฺธเนฯ โยเชติ, โยชยติฯ สํโยเชติ, สํโยชยติฯ สํโยชนํฯ

มชฺช โสเจยฺยาลงฺกาเรสุฯ มชฺเชติ, มชฺชยติฯ สมฺมชฺเชติ, สมฺมชฺชยติฯ สมฺมชฺชาฯ

ภาช ภาชนทาเนสุฯ ภาเชติ, ภาชยติฯ กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สญฺจยฯ

ชการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฌญนฺตา อปฺปสิทฺธาฯ สทฺทสตฺเถ ปน ‘‘ญา นิโยชเน’’ติ ปฐนฺติ, รูปํ ปน พุทฺธวจนานุกูลํ น ภวติ, ตสฺมา น ทสฺสิตํ อมฺเหหิฯ

ฎการนฺตธาตุ

ฆฎฺฎ ฆฎฺฎเนฯ ฆฎฺฎนํ วายามกรณํฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ เอตฺถ ตุ ‘‘ฆฏฺเฎสิ, ฆฏฺเฎสิ, กึการณา ฆฏฺเฎสิ, อหํ ตํ ชานามี’’ติ นิทสฺสนํฯ

ฆฎ สงฺฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย กฺริยาปทานิ, นามิกตฺเต ‘‘ฆโฎ, ฆฎา’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ คโฎติ ปานียฆโฎฯ ฆฎาติ สมูโห ‘‘มจฺฉฆฎา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ฆฎฺฎ จลเนฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ

นฎ อวสนฺทเนฯ อวสนฺทนํ คตฺตวิกฺเขโปฯ นเฎติ, นฎยติฯ

จุฎ ฉุฎ กุฎฺฎ เฉทเนฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ ฉุเฎติ, ฉุฎยติฯ กุฏฺเฎติ, กุฎฺฎยติฯ

ปุฎฺฎ จฎฺฎ อปฺปภาเวฯ ปุฏฺเฎติ, ปุฎฺฎยติฯ จุฏฺเฎติ, จุฎฺฎยติ, อปฺปํ ภวตีติ อตฺโถฯ

มุฎ สญฺจุณฺณเนฯ โมเฎติ, โมฎยติฯ

อฎฺฎ สุฎฺฎ อนาทเรฯ อฏฺเฎติ, อฎฺฎยติฯ สุฏฺเฎติ, สุฎฺฎยติฯ

ขฎฺฎ สํวรเณ ขฏฺเฎติ, ขฎฺฎยติฯ

สฎฺฎ หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ สฏฺเฎติ, สฎฺฎยติฯ

ตุวฎฺฎ นิปชฺชายํฯ ตุวฏฺเฎติ, ตุวฎฺฎยติฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เอกมญฺเจ ตุวฏฺเฎนฺติฯ

ฉฎฺฎ ฉฎฺฎเนฯ ฉฏฺเฎติ, ฉฎฺฎยติฯ อตฺรายํ ปาฬิ – สเจ โส ฉฏฺเฎติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โนเจ ฉฏฺเฎติ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฎฺฎโก สมฺมนฺนิตพฺโพฯ

ปุฎ หึสายํฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ

กีฎ พนฺเธฯ พนฺโธ พนฺธนํฯ กีเฎติ, กีฎยติฯ กีโฎฯ

จุฎิ เฉทเนฯ จุณฺเฎติ, จุณฺฎยติฯ

ลุฎิ เถยฺเยฯ ลุณฺเฎติ, ลุณฺฎยติฯ

กูฎ อปฺปสาเทฯ กูเฎติ, กูฎยติฯ กูฎํ รชตํฯ กูฎา คาวีฯ กุฎตาปโสฯ

จุฎ ปุฎ ผุฎ วิเภเทฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โผเฎติ, โผฎยติฯ องฺคุลิโย โผเฎสุํฯ

ฆฎ สงฺฆาเฎ หนฺตฺยตฺเถ จฯ ฆเฎติ, ฆฎยติฯ

ปฎ ปุฎ ลุฎ ฆฎ ฆฎิ ภาสายํฯ ปาเฎติ, ปาฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โลเฎติ, โลฎยติฯ ฆาเฎติ, ฆาฎยติฯ ฆณฺเฎติ, ฆณฺฎยติฯ

ปฎ วฎ คนฺเถฯ ปเฎติ, ปฎยติฯ วเฎติ, วฎยติฯ

เขฎ ภกฺขเณฯ เขเฎติ, เขฎยติฯ

โขฎ เขเปฯ โขเฎติ, โขฎยติฯ

กุฎิ ทาเหฯ กุเฎติ, กุฎยติฯ

ยุฎ สํสคฺเคฯ โยเฎติ, โยฎยติฯ

วฎ วิภชเนฯ วเฎติ, วฎยติฯ

ฎการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฐการนฺตธาตุ

สฐ สงฺขารคตีสุฯ สเฐติ, สฐยติฯ

สุฐ อาลสิเยฯ โสเฐติ, โสฐยติฯ

สุฐิ โสสเนฯ สุณฺเฐติ, สุณฺฐยติฯ

สฐ สิลาฆายํฯ สเฐติ, สฐยติฯ

สฐ อสมฺมาภาสเนฯ สเฐติฯ สฐยติ, สโฐฯ

เอตฺถ สโฐติ เกราฎิโกฯ สฐยตีติ สโฐ, น สมฺมา ภาสตีติ อตฺโถฯ

สฐ เกตเวฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

‘‘สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ…เป.…

อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวาสโฐ’’ติฯ

เอตฺถ สากุณิโก ‘‘กิตวา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อิทํ เกตวํ, ตสฺมึ เกตเว อยํ ธาตุ วตฺตตีติ อตฺโถฯ

กฐิ โสเกฯ กณฺเฐติ, กณฺฐยติฯ

ฐการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

ปฑิ ปริหาเสฯ ปณฺเฑติ, ปณฺฑยติฯ อุปฺปณฺเฑติ, อุปฺปณฺฑยติฯ มนุสฺสานํ นํ ภิกฺขุนึ อุปฺปณฺฑึสุฯ

ลฑิ อุกฺเขเปฯ ลณฺเฑติ, ลณฺฑยติฯ

ขฑิ กฑิ เฉเทฯ ขณฺเฑติ, ขณฺฑยติฯ กณฺเฑติ, กณฺฑยติฯ ขณฺโฑ, กณฺโฑฯ

ปิฑิ สงฺฆาเตฯ ปิณฺเฑติ, ปิณฺฑยติฯ ปิณฺโฑฯ

เอตฺถ จ ปิณฺโฑติ สมูหสงฺขาโต กลาโปปิ ‘‘โจฬํ ปิณฺโฑ รติ ขิฑฺฑา’’ติ เอตฺถ วุตฺโต อาหารสงฺขาโต ปิณฺโฑปิ ปิณฺโฑเยวฯ

กุฑิ เวธเนฯ กุณฺเฑติ, กุณฺฑยติฯ กุณฺฑลํฯ

มฑิ ภูสายํ หสเน จฯ มณฺเฑติ, มณฺฑยติฯ มณฺโฑ, มณฺฑนํ, มณฺฑิโตฯ

ภฑิ กลฺยาเณฯ กลฺยาณํ กลฺยาณตาฯ ภณฺเฑติ, ภณฺฑยติฯ ภณฺโฑฯ

เอตฺถ จ ภณฺโฑติ ธนํ, อลงฺกาโร วาฯ ‘‘ภณฺฑํ คณฺหาติฯ สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑนา’’ติ จ อาทีสุ วิยฯ

ทณฺฑ ทณฺฑวินิปาเตฯ ทณฺเฑติ, ทณฺฑยติฯ ทณฺโฑฯ

ฉฑฺฑ ฉฑฺฑเนฯ ฉเฑฺฑติ, ฉฑฺฑยติฯ ฉฑฺฑนโกฯ ฉฑฺฑิยติ, ฉฑฺฑิโตฯ ฉฑฺฑิตุํ, ฉฑฺฑยิตุํ, ฉเฑฺฑตฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาฯ

ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฒการนฺตธาตุ

วฑฺฒ อากิรเณฯ กํสปาติยา ปายาสํ วเฑฺฒติ, วฑฺฒยติฯ ภตฺตํ วเฑฺฒตฺวา อทาสิฯ

อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ

ณการนฺตธาตุ

วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ วณฺโณ ปสํสาฯ กฺริยา กรณํฯ วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตาฯ คุโณ สีลาทิธมฺโมฯ วจนํ วาจาฯ วณฺเณติ, วณฺณยติฯ วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนาฯ

วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติฯ

ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติฯ วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโคฯ วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺฐหนนฺติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อปรมฺปิ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺฐาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเนฯ

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ

อาทีสุ การเณฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเปฯ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเนฯ ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;

สณฺฐาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;

คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;

สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโตฯ อยญฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติฯ

ปุณ สงฺฆาเตฯ ปุเณติ, ปุณยติฯ

จุณ สงฺโกจเนฯ จุเณติ, จุณยติฯ

จุณฺณ เปรเณฯ จุณฺเณติ, จุณฺณยติฯ จุณฺณํฯ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติฯ

สณ ทาเนฯ สเณติ, สณยติฯ

กุณ สงฺโกจเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ กุโณฯ กุณหตฺโถฯ หตฺเถน กุณีฯ

ตูณ ปูรเณฯ ตูเณติ, ตูณยติฯ ตูณีฯ

เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโปฯ สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณีฯ

ภูณ ภาสายํฯ ภูเณติ, ภูณยติฯ

กณ นิมีลเนฯ กาเณติ, กาณยติฯ กาโณฯ

เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิฯ อฎฺฐกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติฯ อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมึ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฎฺฐพฺพาฯ

คณ สงฺขฺยาเนฯ คเณติ, คณยติฯ คณนา, คโณฯ

เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยาฯ คโณติ ภิกฺขุสมูโหฯ เยสํ วา เกสญฺจิ สมูโหฯ สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิฯ เสยฺยถิทํ –

สงฺโฆ คโณ สมูโห จ, ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;

สมุจฺจโย จ นิจโย, วคฺโค ปูโค จ ราสิ จฯ

กาโย นิกาโย นิกโร, กทมฺโพ วิสโร ฆฎา;

สมุทาโย จ สนฺเทโห, สงฺฆาโต สมโย กโรฯ

โอโฆ ปุญฺโช กลาโป จ, ปิณฺโฑ ชาลญฺจ มณฺฑลํ;

สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต, สมูหตฺถาภิธายกาติฯ

กิญฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาญฺเญ, อญฺเญ ปน สงฺฆคณส ทฺเทหิ สทฺธึ อญฺญมญฺญญฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอโก, เทฺว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณฯ

กณฺณ สวเนฯ กณฺเณติ, กณฺณยติฯ กณฺโณฯ กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ

กุณ คุณ อามนฺตเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ คุเณติ, คุณยติฯ คุโณฯ โคโณฯ

เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเฐน เต คุณาฯ โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฎฺฐิโต ปุคฺคโล ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนญฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ

เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฎฺฐิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ‘‘คุญฺชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

วณ คตฺตวิจุณฺณเนฯ วเณติ, วณยติฯ วโณฯ

เอตฺถ วโณติ อรุฯ สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติฯ

ปณฺณ หริเตฯ ปณฺเณติ, ปณฺณยติฯ ตาลปณฺณํฯ สูเปยฺยปณฺณํฯ

เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมึ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ

ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

ตการนฺตธาตุ

จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ ยํ กิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฎิปทิกวเสน นิพฺพจนํฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ กิญฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเฐสุ ปพฺพตาทโย ทิฎฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฎฺฎตี’’ติฯ

เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติฯ กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยญฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนญฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อญฺญชวนคติโกเยวาติฯ

อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –

จิตฺตํ มโน มานสญฺจ, วิญฺญาณํ หทยํ มนํ;

นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโตฯ

จิตฺตสทฺโท ปญฺญตฺติยํ วิญฺญาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิญฺญาเณฯ ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเตฯ ‘‘ทิฎฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเมฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติฯ

จิต สญฺเจตเนฯ เจเตติ, เจตยติฯ รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติฯ อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธรฯ เจตนา, สญฺเจตนาฯ เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวาฯ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติฯ

ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สญฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ เจตยิตนฺติ เจตนากาโรฯ สญฺจิจฺจาติ สยํ ญตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถฯ อิมานิ เจตนาย นามานิ –

สญฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;

กมฺมญฺหิ ‘‘เจตนา’’ เตฺวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติฯ

มนฺต คุตฺตภาสเนฯ มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติฯ ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยึสุ รโหคตาฯ นิมนฺตยิตฺถ ราชานํฯ อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํฯ มนฺตา, มนฺโตฯ การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

เอตฺถ มนฺตาติ ปญฺญา, ‘‘คเวสนสญฺญา’’ติปิ วทนฺติฯ มนฺโตติ คุตฺตภาสนํฯ ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติฯ เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโตฯ อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชาฯ

ยนฺต สงฺโกจเนฯ ยนฺเตติ, ยนฺตยติฯ ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนีฯ

สตฺต คติยํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ

สนฺต อามปฺปโยเคฯ อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยาฯ สนฺเตติ, สนฺตยติฯ

กิตฺต สํสนฺทเนฯ กิตฺเตติ, กิตฺตยติฯ ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโสฯ กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติฯ

ตนฺต กุฎุมฺพธารเณฯ ตนฺเตติ, ตนฺตยติฯ สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถฯ

ยต นิกาโรปกาเรสุฯ ยเตติ, ยตยติฯ นีโต จ ปฎิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฎิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติฯ ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติฯ รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิฯ

วตุ ภาสายํฯ วตฺเตติ, วตฺตยติฯ

ปต คติยํฯ ปเตติ, ปตยติฯ

วาต คติสุขเสวเนสุฯ คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ สุขนํ สุขํฯ วาเตติ, วาตยติฯ วาโต, วาตปุปฺผํฯ จีวรสฺส อนุวาโตฯ

เกต อามนฺตเนฯ เกเตติ, เกตยติฯ เกตโกฯ

สตฺต สนฺตานกฺริยายํฯ สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ สตฺโตฯ

‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;

ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ

ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาฐสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํฯ อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิยฯ สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ

สุตฺต อวโมจเนฯ สุตฺเตติ, สุตฺตยติฯ

มุตฺต ปสวเนฯ มุตฺเตติ, มุตฺตยติฯ โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติฯ มุตฺตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

กตฺตร เสถิลฺเลฯ กตฺตเรติ, กตฺตรยติฯ กตฺตโรฯ กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํฯ

ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณฯ มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติฯ เกนฏฺเฐน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถนฯ กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติฯ กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํฯ กตฺตรญฺจ ตํ สุปฺปญฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโสฯ

จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิฯ จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํฯ จิตฺเตติ, จิตฺตยติฯ จิตฺตํฯ

ตการนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

กถ กถเนฯ กเถติ, กถยติฯ ธมฺมํ สากจฺฉติฯ สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฎฺฐกถาฯ

ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติฯ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฎฺฐกถา, ตฺถการสฺส ฎฺฐการตฺตํฯ

ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยญฺชนตฺถปทานุคํ;

นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฎฺฐกถา มตาฯ

‘‘อฎฺฐกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํฯ

ปถิ คติยํฯ ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติฯ ปนฺโถฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ปถ คติย’’นฺติ อการนฺตวเสน กถิตสฺส ‘‘ปถติ, ปโถ’’ติ นิคฺคหีตาคมวชฺชิตานิ รูปานิ ภวนฺติ, อิธ ปน อิการนฺตวเสน กถิตสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ นิจฺจํ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ปุตฺถ อาทรานาทเรสุฯ ปุตฺเถติ, ปุตฺถยติฯ

มุตฺถ สงฺฆาเตฯ มุตฺเถติ, มุตฺถยติฯ

วตฺถ อทฺทเนฯ วตฺเถติ, วตฺถยติฯ

ปุถ ภาสายํฯ โปเถติ, โปถยติฯ กเถตีติ อตฺโถฯ

ปุถ ปหาเรฯ โปเถติ, โปถยติฯ กุมาเร โปเถตฺวา อคมาสิฯ

กถ วากฺยปพนฺเธฯ กเถติ, กถยติฯ กถาฯ

สถ ทุพฺพลฺเยฯ สเถติ, สถยติฯ

อตฺถ ปตฺถ ยาจนายํฯ อตฺเถติ, อตฺถยติฯ อตฺโถฯ ปตฺเถติ, ปตฺถยติฯ ปตฺถนาฯ ปฎิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกาฯ

โถม สิลาฆายํฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมนาฯ

กาถ หึสายํฯ กาเถติ, กาถยติฯ

สถ พนฺธเนฯ สเถติ, สถยติฯ

สนฺถ คนฺถ สนฺถมฺเภฯ สนฺเถติ, สนฺถยติฯ คนฺเถติ, คนฺถยติฯ คนฺโถฯ

ถการนฺตธาตุรูปานิฯ

ทการนฺตธาตุ

หท กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํฯ หเทติ, หทยติฯ โอหเทติ, โอหทยติฯ

วิท ลาเภฯ อิมสฺมึ ฐาเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สุขํ เวทนํ เวเทติฯ ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติฯ เวทยติฯ เวทนา, วิตฺติฯ เวทยิตํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนฯ

กุทิ อนตภาสเนฯ กุนฺเทติ, กุนฺทยติฯ

มิท สิเนหเนฯ อตฺร สิเนโห นาม ปีติฯ เมเทติ, เมทยติฯ

ฉท สํวรเณฯ เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ปฎิจฺฉาเทติ, ปฎิจฺฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ฉนฺนา กุฎิฯ

ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํฯ อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํฯ ปฎิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนาฯ

จุท สญฺโจทเน อาณตฺติยญฺจฯ โจเทติ, โจทยติฯ โจทโก, จุทิตโก, โจทนาฯ อานนฺโท พุทฺธโจทิโตฯ

ตตฺร โจทนาติ จาลนาฯ จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถฯ

ฉทฺท วมเนฯ ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติฯ

มท วิตฺติโยเคฯ มเทติ, มทยติฯ

วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุฯ เจหนา สญฺญาณํฯ อาขฺยานํ กถนํฯ นิวาโส นิวสนํฯ เวเทติ, เวทยติฯ ปฎิเวเทติ, ปฎิเวทยติฯ ปฎิเวทยามิ เต มหาราชฯ

สทฺท สทฺทเนฯ สทฺเทติ, สทฺทยติฯ วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติฯ สทฺโท, สทฺทิโตฯ ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํฯ

เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฎฺฐกถาปาโฐ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํฯ สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํฯ อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโทฯ ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโทฯ อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ

สูท อาเสจเนฯ สูเทติ, สูทยติฯ สูโทฯ

สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติฯ

กนฺท สาตจฺเจฯ สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโวฯ กนฺเทติ, กนฺทยติฯ

มุท สํสคฺเคฯ เอกโตกรณํ สํสคฺโคฯ โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินาฯ

นท ภาสายํฯ นาเทติ, นาทยติฯ เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติฯ อญฺญตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพฯ อิมสฺมึ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโตฯ

สท อสฺสาทเนฯ สาเทติ, สาทยติฯ อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติฯ เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ฐิโตฯ

คท เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโทฯ คเทติ, คทยติฯ

ปท คติยํฯ ปเทติ, ปทยติฯ ปทํฯ อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิฯ

ฉิทฺท กณฺณเภเทฯ ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติฯ ฉิทฺทํฯ

ฉิท เทฺวธากรเณฯ นนุ โภ โย จตุธา วา ปญฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ เทฺวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามญฺเญน อวตฺวา ‘‘เทฺวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยวฯ อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฎฺฐาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฎฺฐาเสน สทฺธึ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยวฯ เฉเทติ, เฉทยติฯ

โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฎฺฐํ วินสฺส อิทํ;

โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติฯ

ฉท อปวารเณฯ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติฯ

อีที สนฺทีปเนฯ อีเทติ, อีทยติฯ อีการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ

อทฺท หึสายํฯ อทฺเทติ, อทฺทยติฯ

วท ภาสายํฯ วาเทติ, วาทยติฯ วาโทฯ

ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติฯ โอวเทยฺยานุสาเสยฺยฯ อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติฯ ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํฯ ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถาฯ ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ เทฺวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ

ฉที อิจฺฉายํฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฎฺฐติ ฉาเทนฺตํ วาฯ

วที อภิวาทนถุตีสุฯ อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถฯ อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิฯ สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อภิวาทนญฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิยฯ อิทญฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา , เอวญฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ญายติฯ

อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฎฺฐํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโตฯ ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติฯ ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติฯ ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํฯ ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิฯ อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติฯ อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยม ตฺเตน หิ สวิเสสานิฯ ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตาฯ ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ญายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จฯ ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฎีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฎิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถฯ

อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมึ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติฯ ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทญฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติฯ มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํฯ

อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน สาฎฺฐกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทามฯ

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ

อยํ ตาว ชาตกปาฬิฯ อยํ ปน อฎฺฐกถาปาโฐ ‘‘ยญฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เวฯ ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติฯ ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ เอวํ วิภาคํ ปน ญตฺวา ปาฬิยา อฎฺฎกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฎฺฐพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติฯ นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฎฺฐกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺท ตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโสฯ ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ ฐานํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ กโรโต ปญฺญา วฑฺฒตีติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

รนฺธ ปาเกฯ สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหิฯ รนฺธโกฯ สูเทน โอทโน รนฺธิยติฯ รนฺธิโตฯ รนฺธนํฯ ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติฯ รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํฯ รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิฯ

ธู กมฺปเนฯ ธาเวติ, ธาวยติฯ

คนฺธ สูจเน อทฺทเน จฯ สูจนํฯ ปกาสนํฯ อทฺทนํ ปริปฺลุตาฯ คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธฯ

เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธฯ ปฎิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธฯ คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติฯ คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺโพฯ

วธ สํยเมฯ วเธติ, วธยติฯ

พุธิ หึสายํฯ พุนฺเธติ, พุนฺธยติฯ ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติฯ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิฯ อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฎฺฐิตฺตยญฺจฯ

วทฺธ เฉทนปูรเณสุฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ วทฺธกีฯ วทฺธกีติ คหการโกฯ

คทฺธ อภิกงฺขายํฯ คทฺเธติ, คทฺธยติฯ คทฺโธฯ คทฺโธติ คิชฺโฌฯ ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

สธุ ปหํสเนฯ สเธติ, สธยติฯ

วทฺธ ภาสายํฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ

อนฺธ ทิฎฺฐูปสํหาเรฯ ทิฎฺฐูปสํหาโร นาม จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วาฯ จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฎฺฐีติ วุจฺจติฯ ยํ สนฺธาย อฎฺฐกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฎฺฐิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ ฎีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฎฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขฎฺฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ เอวํภูตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติฯ อนฺเธติ, อนฺธยติฯ จกฺขูนิ อนฺธยึสุ, อนฺโธฯ อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธฯ ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฎฺฐนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโตฯ กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ

พธ พนฺธเนฯ มิคํ พาเธติ, พาธยติฯ พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสนฯ

ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิฯ ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติฯ พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธฯ

ธการนฺตธาตุรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

มาน ปูชายํ เปมเน วีมํสายํฯ มาเนติ, มานยติฯ มาตาฯ วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฎิมาเนติ, ปฎิมานยติฯ มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโตฯ

อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;

หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสติํ วเสฯ

วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโนฯ วีมํสนฺโตฯ

ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ฐาเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติฯ ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติฯ โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอวฯ วิมาเนตีติ อวมญฺญติฯ วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฎฺฐมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฎฺฐานภูตํ พฺยมฺหํฯ

มน ถมฺเภฯ ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตาฯ มาเนติ, มานยติฯ มาโนฯ

ถน เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติฯ

ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุฯ

ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํฯ

ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโกฯ

อูน ปริหานิยํฯ อูเนติ, อูนยติฯ อูโน โลโกฯ

ธน สทฺเทฯ ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติฯ ธนิ, ธนํฯ

ตตฺถ ธนีติ สทฺโทฯ ธนนฺ ติ สนฺตกํ, ตญฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติฯ อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติฯ ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติฯ

เถน โจริเยฯ โจรสฺส ภาโว โจริยํฯ ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํฯ เถเนติ, เถนยติฯ เถโน, เถเนตฺวาฯ

ตนุ สทฺโทปตาเปสุฯ ตาเนติ, ตานยติฯ อิธายํ สวุทฺธิกาฯ ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกาฯ

ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ

ปการนฺตธาตุ

ญป โตสนนิสาเนสุฯ ญาเปติ, ญาปยติ, ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติ, ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปญฺญาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กโรตีติ อตฺโถฯ ปปุพฺโพ นิกฺขิปเนฯ อาสนํ ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติฯ ‘‘อาสนํ ปญฺญเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อมตสฺส ทฺวารํ ปญฺญเปติ, ปญฺญาฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปญฺญปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํฯ ตานิ ‘‘ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘ญา อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตาฯ

ลป วิยตฺติยํ วาจายํฯ ลเปติ, ลปยติฯ ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํฯ

พฺยป ทาเหฯ ฌาเปติ, ฌาปยติฯ ฌตฺโต, ฌานํฯ (?)

ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิฯ ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํฯ การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติฯ

รูป รูปกฺริยายํฯ รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยาฯ รูเปติ, รูปยติฯ รูปํฯ

ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ฐิตาฯ

กปฺป วิธิมฺหิฯ วิธิ กฺริยาฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ กปฺปยติฯ โมโร วาสมกปฺปยิฯ สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํฯ

กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จฯ กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิฯ กปฺปิตมสฺสุฯ ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติฯ สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติฯ กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโปฯ กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโปฯ สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโวฯ อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติฯ

กปฺปสทฺโท อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโวฯ

อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฎิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฎฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโตฯ ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฎิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเลฯ ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิฯ อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเรฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเวฯ ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเนฯ ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเคฯ ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเสฯ ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโฐ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเปฯ

‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,

ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,

ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ

อาทีสุ ตณฺหาทิฎฺฐีสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฎฺฐิกปฺโป’’ติฯ ‘‘อเนเกปิ สํวฎฺฎกปฺเป อเนเกปิ วิวฎฺฎกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเปฯ อิจฺเจวํ –

วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฎิภาเค ตเถว จ;

ปญฺญตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเนฯ

สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;

วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จฯ

วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฎฺฐิสฺวสงฺขเย;

กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติฯ

กปิ คติยํฯ กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติฯ จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํฯ ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโตฯ

ขปิ ขนฺติยํฯ ขมฺเปติ, ขมฺปยติฯ

ถูป สมุสฺสเยฯ สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ถูเปติ, ถูปยติฯ ถูโป, ถูปิกาฯ

ตป ขเยฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อุป ปชฺชเนฯ อุเปติ, อุปยติฯ

จป กกฺกเนฯ จเปติ, จปยติฯ

สุปฺป มาเนฯ สุปฺเปติ, สุปฺปยติฯ

ฑป ฑิป สงฺฆาเตฯ ฑาเปติฯ ฑาปยติฯ เฑเปติ, เฑปยติฯ

กป อวกมฺปเนฯ กเปติ, กปยติฯ กปโณฯ กปโณติ กรุณายิตพฺโพฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

คุป กุป ธูป ภาสายํฯ โคเปติ, โคปยติฯ โกเปติ, โกปยติฯ ธูเปติ, ธูปยติฯ

กิป ทุพฺพลฺเลฯ กิเปติ, กิปยติฯ

เขป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติฯ

ตป ปีณเนฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อาปุ ลมฺพเนฯ อาเปติ, อาปยติฯ อาโปฯ

ตป ทาเหฯ ตเปติ, ตปยติฯ ตโป, ตาโปฯ อาตาโป, สนฺตาโปฯ การิเต – ตาเปติ, ตาปยติฯ ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเฐน ตโป, สีลํฯ

โอป ถป ถปเนฯ โอเปติ, โอปยติฯ น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ ถเปติ, ถปยติฯ ถปิโตฯ ถปยิตฺวา ปฎิจฺฉทํ ววฎฺฐเปติฯ โวฎฺฐพฺพนํฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโทฯ เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ฐตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตญฺจฯ ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ฐตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติฯ โวฎฺฐพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํฯ นการโลเป ‘‘โวฎฺฐพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติฯ

มาป มาปเนฯ ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติฯ โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

ยป ยาปเนฯ ยาปนํ ปวตฺตนํฯ เตน โส ตตฺถ ยาเปติฯ ยาปยติฯ ยาปนาฯ

ตตฺถ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ

พการนฺตธาตุ

สมฺพ สมฺพนฺเธฯ สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํฯ สมฺเพติ, สมฺพยติฯ สมฺพลํฯ

สพิ มณฺฑเลฯ มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตาฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุมฺเพติ, กุมฺพยติฯ

ลุพิ ทุพิ อทฺทเนฯ อทฺทนํ หึสาฯ ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติฯ ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติฯ

ปุพฺพ นิเกตเนฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติฯ

คพฺพ มาเนฯ มาโน อหํกาโรฯ คพฺเพติ, คพฺพยติฯ คพฺพนํ, คพฺพิโตฯ ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภู ปตฺติยํฯ ปตฺติ ปาปนํฯ สกมฺมิกา ธาตุฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ ปภาเวติ, ปภาวยติฯ อิตฺถมฺภูโตฯ จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโตฯ

ตตฺถ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติฯ ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ภาเวตีติ หิ วเฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตฯ ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฎฺฐกถาฎีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถายฯ ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโตฯ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต, อสาธารณํ วา ญาณํ ภูโต ปตฺโตติ ญาณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเฐน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโตฯ เสฎฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวิํสู’’ติ จาติฯ อญฺญานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฎฺฐกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

ภู อวกมฺปเนฯ อยมฺปิ สกมฺมโกฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ มโนภาวนียา ภิกฺขูฯ

เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิญฺจิฯ มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียาฯ อญฺญตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถฯ เยสุ หิ ทิฏฺเฐสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ลภ อาภณฺฑเนฯ ลเภติ, ลภยติฯ

ชภิ นาสเนฯ ชมฺเภติ, ชมฺภยติฯ

ลาภ เปสเนฯ ลาเภติ, ลาภยติฯ ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติฯ

ทภี ภเยฯ อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ ทเภติ, ทภยติฯ

ทูภ สนฺถมฺเภฯ ทูเภติ, ทูภยติฯ

วมฺภ วิทฺธํสเนฯ วมฺเภติ, วมฺภยติฯ วมฺภนาฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติฯ

ภการนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

อาเตน จมุ โธวเนฯ อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติฯ อาจเมติ, อาจมยติฯ อาจมนกุมฺภีฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฎฺฐา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฎฺฐติฯ

กมุ อิจฺฉากนฺตีสุฯ กาเมติ, กามยติฯ กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาฯ

เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโมฯ กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ กิเลโส หิ เตภูมกวฎฺฎสงฺขาตญฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปญฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส ฐเปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ

วุตฺตญฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –

‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;

กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;

อญฺเญ อญฺญานิปิ วทนฺติฯ ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิฯ

อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยามฯ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ

อาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเนฯ อิจฺเจวํ –

ขยสฺมึ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;

อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเนฯ

โถม สิลาฆายํฯ สิลาฆา ปสํสาฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมิโต, โถมนาฯ

ยม อปริเวสเนฯ ยเมติ, ยมยติฯ ยโมฯ

สม วิตกฺเกฯ สาเมติ, สามยติฯ สมาฯ นิสาเมติ, นิสามยติฯ นิสามนํฯ ปฎิสาเมติ, ปฎิสามยติฯ ปฎิสามนํฯ

ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติฯ ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโตฯ

อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติฯ เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถฯ ปฎิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฎฺฐาเน นิกฺขิปติฯ

สม อาโลจเนฯ อาโลจนํ เปกฺขนํฯ สาเมติ, สามยติฯ นิสามนํฯ

เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถฯ

อม โรเคฯ อเมติ, อมยติฯ อนฺโธฯ พิลงฺกปาโท อนฺธนโขฯ

ตตฺถ อนฺโธติ นฎฺฐนยโน วุจฺจติฯ อนฺธนโขติ ปูตินโขฯ อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํฯ

ภาม โกเธฯ ภาเมติ, ภามยติฯ

โคม อุปเลปเนฯ โคเมติ, โคมยติฯ

สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเนฯ สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโคฯ อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ สาเมติ, สามยติฯ

สงฺคาม ยุทฺเธฯ สงฺคาเมติ, สงฺคามยติฯ เทฺว ราชาโน สงฺคาเมสุํฯ สงฺคาโมฯ อาโต คมุ อีสมธิวาสเนฯ อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติฯ อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาหฯ สมุทาคมนํ, อาคมนํฯ อาคเมนฺโต, อาคมยมาโนฯ

ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติฯ สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติฯ ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

มการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ จุ ราทิคเณ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ยการนฺตธาตุ

ยุ ชิคุจฺฉายํฯ ยาเวติ, ยาวยติฯ ยโวฯ

พฺยย ขเยฯ พฺยเยติ, พฺยยยติฯ อพฺยยีภาโวฯ

พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ ตาทิสํเยว รูปํฯ

ยการนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

ปร คติยํฯ ปเรติ, ปรยติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

คร อุคฺคเมฯ คเรติ, ครยติฯ ครุฯ

จร อสํสเยฯ จเรติ, จรยติฯ

ปูริ อปฺปายเนฯ ปูเรติ, ปูรยติฯ

วร อิจฺฉายํฯ วเรติ, วรยติฯ วโร, วรํ, วรนฺโตฯ เอเต วรานํ จตุโร วเรมิฯ เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโรฯ วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ

‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;

มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ

ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิยฯ เอวํ วเรตีติ วรนฺโตฯ วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิฯ การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถฯ นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติฯ

สร อกฺเขเปฯ สเรติ, สรยติฯ สโรฯ สโรติ สทฺโทฯ

สาร ทุพฺพลฺเยฯ สาเรติ, สารยติฯ ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถฯ

กุมาร กีฬายํฯ กุมาเรติ, กุมารยติฯ กุมาโร, กุมารโกฯ กุมารี, กุมาริกาฯ

เอตฺถ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโรฯ โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโกฯ เอส นโย อิตรตฺราปิฯ

สูร วีร วิกฺกนฺติยํฯ วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํฯ สูเรติ, สูรยติฯ วีเรติ, วีรยติฯ สูโร, วีโรฯ สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺ ทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฎฺฐอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ

ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํฯ กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฎฺฐาปนํฯ ปาเรติ, ปารยติฯ ตีเรติ, ตีรยติฯ ปารํฯ ตีรํฯ วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสาฯ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโตฯ สนฺตีรณํ, ตีรณปริญฺญาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิฯ

ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ

อีร เขปเนฯ อีเรติ, อีรยติฯ

ชร วโยหานิมฺหิฯ ชเรติ, ชรยติฯ ชราฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโฐฯ

วร อาวรเณฯ วาเรติ, วารยติฯ นิวาเรติ, นิวารยติฯ นิวาเรตาฯ ปริวาเรติ, ปริวารยติฯ ปริวาโรฯ ปวาเรติ, ปวารยติฯ ปวารณํฯ ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วาฯ

ธร ธารเณฯ ธาเรติ, ธารยติฯ อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมฯ อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโมฯ จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโมฯ เตปิฎโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติฯ

ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ

อาทีสุ คุเณฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติฯ

ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ

อาทีสุ ปญฺญายํฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ

ปุญฺเญฯ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเรฯ ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเยฯ ‘‘ฐิตาวสา ธาตุ ธมฺมฎฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฎฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฎฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เญยฺเยฯ เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฎฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;

อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ

อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติฯ ‘‘มนญฺจ ปฎิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเยฯ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติฯ ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตาฯ โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโยฯ

อิจฺเจวํ –

ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;

สภาเว เจว ปญฺญายํ, ปุญฺเญ ปญฺญตฺติยมฺปิ จฯ

อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;

สจฺจสมาธิปกติ-เญยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;

วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติฯ

เญยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;

มเน วิสยปุญฺเญสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;

อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ

รการนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ปาล รกฺขเณฯ ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปาลโก, พุทฺธปาโลฯ อมฺพปาลี คณิกาฯ สโม ภวตุ ปาลินาฯ ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิฯ

เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํฯ อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเฐน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ อปโร นโย ปกฎฺฐานํ อุกฺกฎฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฎฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิฯ

ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;

ทิสฺสเต ปนฺติยญฺเจว, อิติ เญยฺยํ วิชานตาฯ

อยญฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํฯ ‘‘ปาฬิยา นิสีทึสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฎิปาฎิยา นิสีทึสูติ อตฺโถฯ อิมสฺมึ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปาฎิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโทฯ

ติล สิเนหเนฯ เตเลติ, เตลยติฯ เตลํ, ติโล, ติลํฯ

ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉฯ ติลนฺติ ตปฺผลํฯ ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํฯ โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามญฺญโต ยสฺส กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโตฯ เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ มยํ ปน ติลธาตุ วเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทามฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิญฺญุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฎิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทามฯ สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วจนํ เตลสฺส สามญฺญโต สิเนเห ปวตฺติํ ทีเปติฯ เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ

ชล อปวารเณฯ ชาเลติ, ชาลยติฯ ชาลํ, ชาลาฯ ชาลนฺติ มจฺฉชาลํฯ ชาลาติ อคฺคิชาลาฯ

ขล โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ ขาเลติ, ขาลยติฯ ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติฯ

ตล ปติฎฺฐายํฯ ตาเลติ, ตาลยติฯ ตาโล, ตลํฯ

เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโขฯ ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิฯ ตญฺหิ ตาลยติ ปติฎฺฐาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํฯ

ตุล อุมฺมาเนฯ โตเลติ, โตลยติฯ

ทุล อุกฺเขเปฯ อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํฯ โทเลติ, โทลยติฯ โทลาฯ

เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลาฯ

วุล นิมฺมชฺชเนฯ โวเลติ, โวยลติฯ

มีล นิมีลเนฯ มีเลติ, มีลยติฯ มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํฯ

มูล โรหเนฯ มูเลติ, มูลยติฯ มูลํฯ เอสา หิ ยทา ปติฎฺฐายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํฯ

ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํฯ อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทเฬฺห,

ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;

เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,

นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;

มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฎฺฐา ภูวาทิคเณ วุตฺโตฯ

กล ปิล เขเปฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโลฯ ปิเลติ, ปิลยติฯ

เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิฯ ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนึปจี’’ติฯ

มจฺจุ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุฯ กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโลฯ กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติฯ ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฎฺฎุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิฯ

สุลฺล สชฺชเนฯ สุลฺเลติ, สุลฺลยติฯ

อิล เปรเณฯ อิเลติ, อิลยติฯ

วล ภรเณฯ วาเลติ, วาลยติฯ วาโลฯ

ลล อิจฺฉายํฯ ลเลติ, ลลยติฯ

ทล วิทารเณฯ ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติฯ กุทาโลฯ

กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโล, กลาฯ กลาติ อวยโวฯ สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลาฯ

สีล อุปธารเณฯ อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโวฯ สีเลติ, สีลยติฯ สีลํ, สีลนํฯ

เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํฯ สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติฯ ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิฯ อฎฺฐกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโตฯ

เวล กาโลปเทเสฯ เวเลติ, เวลยติฯ เวลาฯ เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ

ปล มูล ลวนปวเนสุฯ ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปลํฯ ปลํ นาม มานวิเสโสฯ โลกสฺส วิมติํ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํฯ มูเลติ, มูลยติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธญฺญ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติฯ

ถูล ปริพฺรูหเนฯ ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ถูเลติ, ถูลยติฯ ถูโล ปุริโสฯ ถูลา ชเวน หายนฺติฯ

ปล คติยํฯ ปเลติ, ปลยติฯ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ ปเลติ รสมาทายฯ ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวฐิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติฯ

จิงฺคุล ปริพฺภมเนฯ จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติฯ จิงฺคุลยิตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติฯ ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ

ลการนฺตธาตุรูปานิฯ

วการนฺตธาตุ

ทิวุ ปริกูชเนฯ ปริกูชนํ คชฺชนํฯ เทเวติ, เทวยติฯ เทโว จ ปริเทวิตฺวาฯ เทโวติ เมโฆฯ

ทิวุ อทฺทเนฯ อทฺทนํ คนฺธปิสนนฺติ วทนฺติฯ เทเวติ, เทวยติฯ

จิว ภาสายํฯ จิเวติ, จิวยติฯ

วการนฺตธาตุรูปานิฯ

สการนฺตธาตุ

ปุส โปสเนฯ โปเสติ, โปสยติฯ อิมานิ รูปานิ กิญฺจาปิ ภูวาทิคณิกํ ‘‘โปเสตี’’ติ รูปํ ปฎิจฺจ เหตุกตฺตุรูปานิ วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติอาทิกสฺส จุราทิคณิ กรูปสฺส ทสฺสนโต สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อุภินฺนํ ปน การิตฎฺฐาเน ‘‘โปสาเปติ, โปสาปยตี’’ติ เหตุกตฺตุรูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ

เปส ปฎิหรเณฯ เปเสติ, เปสยติฯ

ปิส พลปาณเนสุฯ ปิเสติ, ปิสยติฯ

ปสิ นาสเนฯ ปํเสติ, ปํสยติฯ

ชสิ รกฺขเณฯ ชํเสติ, ชํสยติฯ

สิเลส สิเลสเนฯ สิเลเสติ, สิเลสยติฯ สิเลโสฯ

ลูส หึสายํฯ ลูเสติ, ลูสยติฯ

ปุํส อภิมทฺทเนฯ นกาโร นิคฺคหีตตฺถํฯ ปุํเสติ, ปุํสยติฯ นปุํสโกฯ ธาตุนการสฺส โลเป ‘‘โปโส’’ อิจฺจปิ รูปํฯ

ตตฺถ น ปุํสโกติ อิตฺถิภาวปุมฺภาวรหิโต ปุคฺคโลฯ โส หิ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํเสติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน ‘‘น ปุมา, น อิตฺถี’’ติ นปุํสโกติ วจนตฺถํ วทนฺติฯ ตถา หิ สทฺทสตฺถวิทู ตํ ปุคฺคลํ นปุํสกลิงฺควเสน นปุํสกนฺติ วทนฺติฯ

ธูส กนฺติกรเณฯ ธูเสติ, ธูสยติฯ

รุส โรสเนฯ โรสนํ โกปกรณํฯ โรเสติ, โรสยติฯ โรโสฯ โรโสติ โกโธฯ

พฺยุส อุสฺสคฺเคฯ พฺโยเสติ, พฺโยสยติฯ

ชส หึสายํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ

ทํส ทํสเนฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ ทํสโนฯ ทํสโนติ ทนฺโตฯ ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโนฯ

ทสิ ทสฺสเน จฯ จกาโร ทํสนํ อเปกฺขติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ วิทํเสติ, วิทํสยติ สูริโย อาโลกํฯ

ตสฺส สนฺตชฺชเนฯ ตสฺเสติ, ตสฺสยติ ปุริโส โจเรฯ

วสฺสุ สตฺติพนฺธเนฯ สตฺติพนฺธนํ สมตฺถตากรณํฯ วสฺเสติ, วสฺสยติฯ

ชส ตาฬเนฯ ตาฬนํ ปหรณํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ

ปส พนฺธเนฯ ปาเสติ, ปาสยติฯ ปาโสฯ ปาสนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ ปาโส, สกุณปาสาทิฯ

ฆุสิ วิสทฺทเนฯ วิสทฺทนํ อุคฺโฆสนํฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ โฆโสฯ

ลส สิลฺยโยเคฯ สิลฺยโยโค ลาสิยํ นาฎกนาฎนํ เรจกทานํฯ ลาเสติ, ลาสยติฯ ลาเสนฺโต, ลาเสนฺตี ฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘วาเทนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, นจฺจนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, ลาเสนฺติยาปิ นจฺจนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ลาเสนฺตีติ ยา อุปฺลวมานา วิย อุฎฺฐหิตฺวา ลาสิยนาฎกํ นาเฎนฺติ, เรจกํ เทนฺติฯ

ภูส อลงฺกาเรฯ ภูเสติ, ภูสยติฯ วิภูเสติ, วิภูสยติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ

วส สิเนหนเฉทาวหรเณสุฯ อวหรณํ โจริกาย คหณํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วสาฯ

ตาส วารเณฯ วารณํ นิวารณํฯ ตาเสติ, ตาสยติฯ

ธส อุญฺเฉฯ ธาเสติ, ธาสยติฯ

ภส คหเณฯ ภาเสติ, ภาสยติฯ

ปุส ธารเณฯ โปเสติ, โปสยติ, อาภรณํ ธาเรตีติ อตฺโถฯ

ตุสิ ปิสิ กุสิ ทสิ ภาสายํฯ ตุํเสติ, ตุํสยติฯ ปึเสติ, ปึสยติฯ กุํเสติ, กุํสยติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ

ขุสิ อกฺโกสเนฯ ขุํเสติ, ขุํสยติฯ ขุํสนาฯ

คเวส มคฺคเนฯ คเวเสติ, คเวสยติฯ คเวสโก, คเวสิโต, คเวสนา, คเวฎฺฐิฯ

วาส อุปเสวายํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วาโส, อาวาโสฯ

หิสิ หึสายํฯ หึเสติ, หึสยติฯ

นิวาส อจฺฉาทเนฯ วตฺถํ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาฯ

อํส สงฺฆาเตฯ อํเสติ, อํสยติฯ อํโส, อํสาฯ

เอตฺถ จ อํโสติ โกฎฺฐาโสปิ ขนฺโธปิ วุจฺจติฯ อํสาติ อริสโรโคฯ

มิส สชฺชเนฯ เมเสติ, เมสยติฯ

รส อสฺสาทเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ รสิยเต อสฺสาทิยเต ชเนหีติ รโสฯ

รส สิเนหเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ

ตตฺถ รเสตีติ สิเนหติฯ รโสติ สิเนโห, สิเนหสมฺพนฺโธ สามคฺคิรโสติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย พฺราหฺมณา ภควนฺตํ ‘‘อรสรูโป สมโณ โคตโม’’ติ อโวจุํฯ

สิย อสพฺพปฺปโยเคฯ เสเสติ, เสสยติฯ เสโสฯ วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ สิสธาตุ อติสเย วตฺตติ, วิเสเสติ, วิเสสยติฯ วิเสโส, วิสิฏฺโฐ, วิเสสนํฯ

มิสฺส สมฺมิสฺเสฯ มิสฺเสติ, มิสฺสยติฯ สมฺมิสฺเสติ, สมฺมิสฺสยติฯ มิสฺโส, มิสฺโส, มิสฺสิโต, สมฺมิสฺสิโต, สมฺมิสฺโส อิจฺจาทีนิฯ อลมฺพุสาชาตเก มิสฺสาติ อิตฺถีนํ วตฺตพฺพนามํ, ปุริเสหิ สทฺธึ สมฺมิสฺสนตายฯ

ชุส ปริตกฺกเนฯ โชเสติ, โชสยติฯ

มส ปหาสเนฯ มเสติ, มสยติฯ

มริส ติติกฺขายํฯ มริเสติฯ มริสยติฯ

ปิส เปสเนฯ เปเสติ, เปสยติฯ เปสโก, เปสิโตฯ

ฆุส สทฺเทฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตาฯ โฆโสฯ

ทิสี อุจฺจารเณฯ เทเสติ, เทสยติฯ เทสโก, เทเสตา, เทสิโต, เทสนาฯ

วส อจฺฉาทเนฯ วาเสติ, วาสยติฯ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ วตฺถํฯ

สการนฺตธาตุรูปานิฯ

หการนฺตธาตุ

อรห ปูชายํฯ อรเหติ, อรหยติฯ อรหา, อรหํฯ ‘‘อรหา, ขีณาสโว, อเสกฺโข’’ติ อรหโต นามานิฯ

สิเนห สิเนหเนฯ สิเนเหติ, สิเนหยติฯ

วรห หึสายํฯ วรเหติ, วรหยติฯ วราโหฯ

วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติฯ ‘‘เอเณยฺยา จ วราหา จา’’ติ เอตฺถ หิ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ วุตฺโต, ‘‘มหาวราหสฺส…เป.… นทีสุ ชคฺคโต’’ติ เอตฺถ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติฯ

รห จาเคฯ รเหติ, รหยติฯ

จห ปริกตฺถเนฯ จเหติ, จหยติฯ

มห ปูชายํฯ มเหติ, มหยติฯ มหิโต ราชา มหาราชาฯ วิหารมโห, เจติยมโหฯ

ปิห อิจฺฉายํฯ ปิเหติ, ปิหยติฯ ปิหา, ปิหาลุ, อปิโห, ปิหนียา วิภูติโยฯ

กุห วิมฺหาปเนฯ กุเหติ, กุหยติฯ กุหโกฯ กุหยติ โลกวิมฺหาปนํ กโรตีติ กุหโกฯ กุหนาฯ

สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ ขนฺติฯ สเหติ, สหยติฯ สหนํฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘สหตี’’ติ รูปํฯ

ครห วินินฺทเนฯ ครเหติ, ครหยติฯ ครหาฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ครหตี’’ติ รูปํฯ

หการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฬการนฺตธาตุ

ตฬ ตาฬเนฯ ตาเฬติ, ตาฬยติฯ ปตาเฬติ, ปตาฬยติฯ ตาฬํฯ ตาฬนฺติ กํสตาฬาทิฯ

ตฬ อาฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ

ขฬ เภเทฯ ขเฬติ, ขฬยติฯ

อิฬ ถวเนฯ อิเฬติ, อิฬยติฯ

ชุฬ เปรเณฯ โชเฬติ, โชฬยติฯ

ปีฬ อวคาหเนฯ ปีเฬติ, ปีฬยติฯ นิปฺปีเฬติ, นิปฺปีฬยติฯ ปีฬนโก, ปีฬิโต, ปีฬา, ปีฬนํ, นิปฺปีฬนโกฯ

ลฬ อุปเสวายํฯ ลาเฬติ, ลาฬยติฯ อุปลาเฬติ, อุปลาฬยติฯ ภูวาทิคณฎฺฐาย ปน วิลาสนตฺเถ วตฺตมานาย เอติสฺสา ‘‘ลฬตี’’ติ รูปํฯ

สิฬ เสฬเนฯ เสเฬติ, เสฬยติฯ เสเฬนฺโตฯ เอตฺถ เสเฬตีติ เสฬิตสทฺทํ กโรติฯ

อวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ

จุราที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,

สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;

สุปจุรนยปาเฐ สตฺถุโน ตญฺหิ สิกฺขํ,

ปิยุสมิว มนุญฺญํ อตฺถสารํ ลเภถฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

จุราทิคณปริทีปโน อฎฺฐารสโม ปริจฺเฉโทฯ