สทฺทนีติปฺปกรณํ
สุตฺตมาลา
——————
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
๑- สนฺธิกปฺป
อิโต ปรํ อุทฺเทสานุกฺกเมน สลกฺขโณ สนฺธินามาทิเภโท ภวิสฺสติ. เอตฺถ จ ลกฺขณนฺติ สุตฺตํ วุจฺจติ. สุตฺตสฺส หิ อเนกานิ นามานิ “สุตฺตํ ลกฺขณํ วจนํ โยโค อารมฺโภ สตฺถํ วากฺยํ ยตน”นฺติ.
เย สนฺธินามาทิปเภททกฺขา;
หุตฺวา วิสิฏฺเฐ ปิฏกตฺตยสฺมึ.
กุพฺพนฺติ โยคํ ปรมานุภาวา;
วินฺทนฺติ กามํ วิวิธตฺถสารํ.
เย ตปฺปเภทมฺหิ อโกวิทา เต;
โยคํ กโรนฺตาปิ สทา มหนฺตํ.
สมฺมูฬฺหภาเวน ปเทสุ กามํ;
สารํ น วินฺทุํ ปิฏกตฺตยสฺมึ.
ตสฺมา อหํ โสตุหิตตฺถมาโท;
สนฺธิปฺปเภทํว ปกาสยิสฺสํ.
สญฺํญาวิธานาทิวิจิตฺรนีตึ;
ธมฺมานุรูปํ กตสาธุนีตึ.
ตตฺถ ยสฺมา สนฺธิกิจฺจํ นาม โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ; ตสฺมา สนฺธินามการกสมาสาทิปฺปเภเทสุ สนฺธิปฺปเภทํว ปฐมํ ปกาสยิสฺสามิ. เอวํ ตํ ปกาเสนฺโต จาหํ ปฐมตรํ วณฺณตฺตมุปคตสฺส สทฺทสฺสุปฺปตฺตึเยว สญฺํญาวิธานาทีหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสามิ. อากาสานิลปฺปเภโท เทหนิสฺสิโต จิตฺตชสทฺโทเยว วณฺณตฺตมุปคโต สทฺโท; เอวํภูโต เจส น สกลกาเย อุปฺปชฺชติ.
โกจิ หิ สทฺโท อุรสิ, โกจิ กณฺเฐ, โกจิ สิรสีติ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชติ. วิเสสโต ปน ภควโต สทฺโท กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปูริตทานสีลาทิปารมีปุญฺเํญน ปริโสธิตวตฺถุตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต มหาพฺรหฺมุโน สโร วิย ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺโธ วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต๑ หุตฺวา สมุฏฺฐาติ๒.
เอวํ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺโน โส จิตฺตชสทฺโท กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺโตฏฺฐสงฺขาตานิ ปญฺจ ฐานานิ ฆฏฺเฏตฺวา วณฺณตฺตมุปคจฺฉติ.
“อิทํ วกฺขามี”ติ หิ วิตกฺกยโต วิจารยโต เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนาย จิตฺตช-ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกปถวีธาตุฆฏฺฏเนน สทฺโท ชายติ. เอวํ โส สทฺโท ทฺวินฺนํ ธาตูนํ ฆฏฺฏนวเสน ปญฺจ ฐานานิ ฆฏฺเฏตฺวา วณฺณตฺตํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ สทฺท-นีติปฺปกรเณ สุตฺตานิ สวุตฺติกานิ จ อวุตฺติกานิ จ กตฺวา วทาม.
๑. อปฺปภุเต'กตาลีส สทฺทา วณฺณา.
ภควโต ปาวจเน อการปฺปภุตี เอกจตฺตาลีส สทฺทา วณฺณา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ; ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม; ย ร ล ว ส ห ฬ อํ. วณฺณิยติ กถิยติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณา. วณฺณสญฺํญาย กึ ปโยชนํ ? “โห ธสฺส วณฺณสนฺธิมฺหิ”อิจฺจาทีสุ อสมฺโมโห, กิจฺจสิทฺธิ จ.
๒. อกฺขรา จ เต.1
เต อการปฺปภุตี เอกจตฺตาลีส สทฺทา อกฺขรา จ นาม ภวนฺติ. อกฺขราติ เกนฏฺเฐน อกฺขรา ? อกฺขยฏฺเฐน อกฺขรฏฺเฐน จ. ยญฺหิ ขยํ คจฺฉติ ปริหายติ; ตํ “ขย”นฺติ วุจฺจติ. ยํ ปน ขรํ โหติ ถทฺธํ; ตํ “ขร”นฺติ วุจฺจติ.
อิเม ปน วณฺณา สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปํญฺญตฺติสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ เญยฺยปเถสุ วตฺตมานาปิ เนว ขยํ คจฺฉนฺติ, น ปริหายนฺติ, อุปรูปริ ทิสฺสนฺติ; อติสุขุมคมฺภีรสงฺเกเตสุ ปริวตฺตมานาปิ ขรตฺตํ ถทฺธภาวํ น คจฺฉนฺติ, อติวิย มุทุ หุตฺวา อตฺถวเสน น ขรนฺติ; ตสฺมา “อกฺขรา”ติ วุจฺจนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปาโย วิคฺคโห—
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา; ปมาณโต เอกจตฺตาลีสมตฺตาเยว หุตฺวา อนนฺตมภิเธยฺยมฺปิ ปตฺวา น ขิยนฺตีติ อตฺโถติ. อกฺขรสํญฺญาย กึ ปโยชนํ ? อกฺขรโต กาโร; “อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ; ชํญฺญา ปุพฺพาปรานิ จา”ติ๑ อาทีสุ อสมฺโมโห กิจฺจสิทฺธิ จ. อิโต ปรํ สงฺเขป-รุจิตฺตา น สรสญฺญาทีสุ ปโยชนํ กเถสฺสาม.
๓. ตตฺถฏฺฐาโท สรา.2
ตตฺถ อกฺขเรสุ อการปฺปภุตีสุ อาโท อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ? อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ. สรนฺติ สุยฺยมานตํ คจฺฉนฺตีติ สรา๒. อตฺตสํสฏฺฐานิ วา พฺยญฺชนานิ สาเรนฺติ สุยฺยมานตํ คเมนฺตีติปิ สรา๓. เนรุตฺติกา ปน วทนฺติ “สยํ ราชนฺตีติ สรา”ติ.
๔. เอกมตฺตา อาทิตติยปญฺจมา รสฺสา.1
ตตฺถ สเรสุ อาทิตติยปญฺจมา เอกมตฺตา สรา รสฺสา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อ อิ อุ. มตฺตาสทฺโท เจตฺถ นิมฺมีสนุมฺมีสนสงฺขาตํ ปริตฺตกาลํ วทติ. ยาว หิ กลฺลสรีโร เอกวารํ นิมฺมีสนุมฺมีสนํ กโรติ. เอตฺตกํ เอกมตฺตานํ รสฺสานํ ปมาณํ. รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา รสฺสา.
๕. อญฺเญ ทฺวิมตฺตา ทีฆา.2
ตตฺถ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทฺวิมตฺตา สรา ทีฆา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อา อี อู เอ โอ. ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา ทีฆา.
วุตฺตญฺเหตํ วินยฏฺฐกถายํ “ทีฆนฺติ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺโพ อาการาทิ. รสฺสนฺติ ตโต อุปฑฺฒกาเลน วตฺตพฺโพ อการาที”ติ๑. อกฺขรานญฺหิ สณฺฐานาภาวโต สณฺฐานวเสน ทีฆรสฺสตานุปลพฺภติ; อุจฺจารณกาลวเสน ปน ลพฺภติ.
๖. เสสา อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนา.3
สรโต เสสา รสฺสสรโต อฑฺฒมตฺตา กการาทโย สพฺเพ อกฺขรา พฺยญฺชนา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม; ย ร ล ว ส ห ฬ อํ. กการาทีสุ อกาโร อุจฺจารณตฺโถ; “ธี ภู โค”ติอาทีสุ สรํ นิสฺสาย, “พุทฺโธ ภควา”ติอาทีสุ ปน สสฺสรํ วณฺณสมุทายํ นิสฺสาย อตฺถํ พฺยญฺชยนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ พฺยญฺชนา. สทฺธมฺมเนรุตฺติกา ปน “สรํ ชเนนฺตีติ พฺยญฺชนานี”ติ วทนฺติ. “สเร อนุคจฺฉนฺตีติ พฺยญฺชนานี”ติ เวทวิทู.
๗. กาทิมนฺตา วคฺคา.4
เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา วคฺคา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม. ตตฺถ ปฐโม กวคฺโค; ทุติโย จวคฺโค; ตติโย ฏวคฺโค; จตุตฺโถ ตวคฺโค; ปญฺจโม ปวคฺโคติ ปญฺจวิธา วคฺคา. วคฺคนฺติ ปญฺจปญฺจวิภาเคน คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วคฺคา; วคฺคิยนฺติ วา ปญฺจปญฺจ-วิภาเคน อิเม ฐิตาติ คมิยนฺติ ญายนฺตีติ วคฺคา; อปิจ สมูหตฺโถ วคฺคสทฺโท; เอวํ สมูหตฺเถนปิ วคฺคา.
๘. อํ อึ อุมิติ ยํ สรโต ปรํ สุยฺยติ. ตํ นิคฺคหีตํ.1
ยํ สทฺทรูปํ อํ อึ อุมิติ สรโต ปรํ หุตฺวา สุยฺยติ; ตํ นิคฺคหีตํ นาม ภวติ. เสยฺยถิทํ ? “อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ; อหุํ เกวฏฺฏทารโก”ติ๑ อาทีสุ รสฺสตฺตยโต ปรํ พินฺทุ นิคฺคหีตํ นามาติ ท ฏฺฐพฺพํ. ตํ ปน สาสนิกปฺปโยควเสน รสฺสสรํ นิสฺสาย คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตนฺติ วุจฺจติ. กรณานิ วา นิคฺคเหตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา อีริตนฺติ นิคฺคหีตํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ “นิคฺคหีตนฺติ ยํ กรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพ”นฺติ.๒ เอตฺถ จ นิคฺคหีตนฺติ สาสเน โวหาโร. สทฺทสตฺเถ ปน ตํ “อนุสฺวโร”ติ วทนฺติ.
(ก) ออา อวณฺโณ.
(ข) อิอี อิวณฺโณ.
(ค) อุอู อุวณฺโณ.
(ฆ) เต เอว ยุคฬา สวณฺณา.
(ง) เอกาโรการา อสวณฺณา.
(จ) สวณฺณา สรูปา.
(ฉ) อวณฺณาทีนํ เสสา ฉ ฉ อสรูปา.
(ช) เอการสฺส สตฺต.
(ฌ) ตโถการสฺส.
เอตฺถ จ เอกาโรการา อตฺตนา สมานกรณานมภาวโต “อสวณฺณา”ติ จ อญฺเญหิ อสมานสุติตฺตา “อสรูปา”ติ จ นามํ ลภนฺติ; อวณฺณาทโย ปน ยุคฬวเสน “สวณฺณา”ติ จ, อญฺเญ สเร อุปนิธาย “อสรูปา”ติ จ นามํ ลภนฺติ; สมานกรณตฺตา ปน “อสวณฺณา”ติ นามํ น ลภนฺติ. ตตฺถ สวณฺณาติ สมานกรณา; สมานกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานาติ วุตฺตํ โหติ. อสวณฺณาติ อสมานกรณา; อสมานกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานาติ วุตฺตํ โหติ. วณฺณสทฺโท เจตฺถ กรณวาจโก ทฏฺฐพฺโพ. ตถา หิ “วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสู”ติ ธาตุ ทิสฺสติ. กรณนฺติ จ กณฺฐาทิอกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานํ วุจฺจติ.
ตญฺหิ กโรนฺติ อุจฺจาเรนฺติ เอตฺถ อกฺขรานีติ กรณนฺติ วุจฺจติ; อิติ สมานกรณา สวณฺณา; อสมานกรณา อสวณฺณา. สรูปาติ สมานสุติโน; อสรูปาติ อสมานสุติโน. เอตฺถ จ รูปสทฺเทน สุติ วุตฺตา; สุตีติ จ สวนํ วุจฺจติ; ตญฺจ สทฺทสฺเสว โหติ. สุโต-สทฺโท อตฺถํ ปกาเสติ; รูปสทฺโท จ ปกาสนตฺโถ. ตถา หิ “รูป รูปกฺริยาย”นฺติ ธาตุ ทิสฺสติ; รูปยตีติ รูปนฺติ๑ นิพฺพจนญฺจ; ตสฺมา ปกาสนตฺถวาจเกน รูปสทฺเทน สุติ วุตฺตา; อิติ สมานสุติโน สรูปา; อสมานสุติโน อสรูปาติ สนฺนิฏฺฐานํ.
๙. ทีโฆ ครุ.1
อา; อี; อู; ภู; ธี; มา.
๑๐. สํโยคปโร จ.2
วตฺวา; คนฺตฺวา; ยสฺส นกฺขมติ.๒
๑๑. อสฺสรพฺยญฺชนโต ปุพฺพรสฺโส จ.
สุขํ; อิสึ; พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามิ.๓ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ.๔
๑๒. รสฺโส ลหุ.
อ; อิ; อุ; ปฐติ; วทตุ.
๑๓. อสํโยคปโร จ.
ยสฺส น ขมติ นุ.
๑๔. วคฺเคสุ ปฐมตติยํ สิถิลํ.1
ก จ ฏ ต ปา เจว, ค ช ฑ ท พา จ.
๑๕. ทุติยจตุตฺถํ ธนิตํ.2
ข ฉ ฐ ถ ผา เจว, ฆ ฌ ฒ ธ ภา จ.
๑๖. สิถิลํ อผุฏฺฐํ, ธนิตํ ผุฏฺฐํ.
สทฺทสตฺถวิทุโน วคฺคานํ ผุฏฺฐตฺตํ, ยรลวานํ อีสกํ ผุฏฺฐตฺตํ วทนฺติ. สาสนิกา ปน วคฺคานํเยว ผุฏฺฐตฺตญฺจ อผุฏฺฐตฺตญฺจ วทนฺติ. เอตฺถ จ สาสนิกานํ มเตน วคฺเคสุ ยํ อกฺขรํ สิถิลากาเรน ฐานํ ผุสติ; ตํ ผุฏฺฐมฺปิ สมานํ สิถิลากาเรน ผุฏฺฐตฺตา อผุฏฺฐนฺติ คเหตพฺพํ; เอวญฺหิ สติ น โกจิ เตสํ วิโรโธ.
๑๗. ปฐมทุติยานิโส จ อโฆสา.3
ก ข; จ ฉ; ฏ ฐ; ต ถ; ป ผ; ส.
๑๘. ตติยจตุตฺถปญฺจมา ยรลวหฬา โฆสวนฺโต.4
ค ฆ ; ช ฌ ญ; ฑ ฒ ณ; ท ธ น; พ ภ ม; ย ร ล ว ห ฬ. สทฺทสตฺถวิทุโน นิคฺคหีตสงฺขาตสฺส อนุสฺวรสฺสาปิ โฆสวนฺตตฺตํ อิจฺฉนฺติ. สาสนิกา ปน ตสฺส โฆสาโฆสวินิมุตฺตตฺตํเยว อิจฺฉนฺติ.
๑๙. ปรปเทน สมฺพนฺธิตฺวา วุตฺตํ สมฺพนฺธํ.
อนาถปิณฺฑิกสฺสาราเม.๑ นารหตายสฺมา อมฺพฏฺโฐ.๒
๒๐. ปทจฺเฉทํ กตฺวา วุตฺตํ ววตฺถิตํ.
อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม.๑ น อรหติ อายสฺมา อมฺพฏฺโฐ๒.
๒๑. กรณานิ อนิคฺคเหตฺวา วิวเฏน มุเขน วตฺตพฺพํ วิมุตฺตํ.
ธมฺมฏฺฐิตตา; ธมฺมนิยามตา.๓ กุสลา ธมฺมา.๔
อิติ มูลํสญฺญาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ สิกฺขาวิธานํ ภวติ—
๒๒. กฺวจิ สญฺโญคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสาว วตฺตพฺพา.
เอตฺถ; เสยฺโย; โอฏฺโฐ; โสตฺถิ.
กฺวจีติ กึ ? มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน.๑ ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.๒ กตฺถจิ กรณํ ฐานนฺติ วุจฺจติ; อิธ ปน ฐานกรณานํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพ.
๒๓. ฐานกรณปยตเนหิ วณฺณานมุปฺปตฺติ.
ฐานํ กณฺฐาทีนิ ปญฺจ; นิคฺคหีตงญณนมานํ วา ฐานภูตาย นาสิกาย สทฺธึ ฉ; วคฺคนฺตยรลวเฬหิ ยุตฺตหการสฺส ฐานภูเตน อุเรน สทฺธึ สตฺต.
(ก) กรณํ ชิวฺหามชฺฌาทิ.
(ข) ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโส.
(ค) อวณฺณกวคฺคหการา กณฺฐชา.
(ฆ) อิวณฺณจวคฺคยการา ตาลุชา.
(ง) อุวณฺณปวคฺคา โอฏฺฐชา.
(จ) ฏวคฺครฬการา มุทฺธชา.
(ฉ) ตวคฺคลสการา ทนฺตชา.
(ช) เอกาโร กณฺฐตาลุโช.
(ฌ) โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโช.
(ญ) วกาโร ทนฺโตฏฺฐโช.
(ฏ) นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺฐานชํ.
(ฐ) วคฺคนฺตา สกฏฺฐานนาสิกฏฺฐานชา.
(ฑ) ยรลวฬปญฺจเมหิ ยุตฺโต หกาโร อุรสิโช; เกวโล กณฺฐโชว.
สาสนิกปฺปโยคโต; ปน
การวชฺชิโต. ญณนเมหิ สํยุตฺโต; ตถา ยลวเฬหิ โห. สาสเน โอรโส เญยฺโย; กณฺฐโชเยว เกวโล. ตญฺหิ ตณฺหา นฺหาสา’สุมฺห; มุยฺหเต วุลฺหเต ตถา. อวฺหิโต รูฬฺหี อิจฺเจเต; ปโยคา โหนฺติ สาสเน.
(ฒ) ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ กรณํ.
(ณ) ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ.
(ต) ชิวฺหคฺคํ ทนฺตชานํ.
(ถ) เสสา สกฏฺฐานกรณา.
(ท) สํวุฏตฺตํ อการสฺส.
(ธ) วิวฏตฺตํ อาการาทีนํ สการหการานญฺจ.
(น) สรา นิสฺสยา.
(ป) พฺยญฺชนา นิสฺสิตา.
(ผ) ปญฺจฏฺฐานกฺกมนิสฺสยาทิโต อกฺขรกฺกโม.
เอตฺเถตํ วทามิ -
ปญฺจนฺนํ ขลุ ฐานานํ; ปฏิปาฏิวเสน จ.
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ; ปวุตฺโต อกฺขรกฺกโม.
อิติ สิกฺขาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ อุปกรณสญฺญาวิธานํ ภวติ—
๒๔. ปุพฺพปราทีนิ สนฺธิกฺริโยปกรณานิ.
ปุพฺพํ ปรํ โลโป อาคโม สญฺโญโค วิโยโค ปรนยนํ วิปริยโย๑ วิกาโร วิปรีโต จ.
(ก) ปฐมุจฺจาริตํ ปุพฺพํ.
(ข) ปจฺฉา อุจฺจาริตํ ปรํ.
(ค) สโต วินาโส โลโป.
(ฆ) ยสฺส อตฺโถ ยุชฺชติ, สทฺโท จ นปฺปยุชฺชติ; โสปิ โลโป.
(ง) อญฺญโต วณฺณาคมนมาคโม.
(จ) สรานนฺตริกานํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา พฺยญฺชนานเมกตฺร สงฺคติ สํโยโค.
(ฉ) สรโต วินิพฺโภโค วิโยโค.
(ช) สเรน พฺยญฺชเนน วา เอกีกรณํ ปรนยนํ.
(ฌ) วณฺณานํ เหฏฺฐุปริยตา วิปริยโย.
(ญ) วณฺณนฺตรตา เอกโต สํโยคตา จ วิกาโร.
(ฏ) พฺยญฺชนานํ สรญฺญพฺยญฺชนตฺตํ สรสฺส จญฺญสรตฺตํ วิปรีตตา.
๒๕. โอวาวิปรีโต.
อถวา โอกาโร วิปรีตสญฺโญ โหติ อวสทฺทสฺส วิปรีตตฺตา. โอวทติ.
๒๖. อุวณฺโณจ.
อุวณฺโณ จ วิปรีตสญฺโญ โหติ อวสทฺเทน สมฺภูตสฺส โอการสฺส วิปรีตตฺตา;
อุญฺญาตํ; อูหโต รโช.
อิติ อุปกรณสญฺญาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ ปทาทีนํ สญฺญาวิธานํ ภวติ—
๒๗. วิภตฺยนฺตมวิภตฺยนฺตํ วา อตฺถโชตกํ ปทํ.
จตุพฺพิธมฺปิ ยํ วากฺยํ; ปทโตเยว ลพฺภติ.
คชฺชํ ปชฺชญฺจ เคยฺยญฺจ; กจฺฉญฺจาติ ตทีรเย.
ตตฺร ยํ จุณฺณิเยเหว; ปเทหิ มภิสงฺขตํ.
เวยฺยากรณสงฺขาตํ; ตํ คชฺชนฺติ ปวุจฺจติ.
คาถาปเทน พนฺเธน; ยํ วากฺยมภิสงฺขตํ.
สุทฺธิกคาถามยิกํ; ตํ ปชฺชนฺติ กถียติ.
คาถาหิ จุณฺณิเยเหว; ปเทหิปิ จ สงฺขตํ.
มิสฺสิตฺวา ยํ สคาถตฺตา; ตํ เคยฺยนฺติ ปวุจฺจติ.
คชฺชาทีหิ ตุ ยํ ตีหิ; วิมุตฺตํ ตํ สุเมธสา.
อฏฺฐกถาทิกํ สตฺถ- วจนํ กจฺฉมพฺรวิ.
เตสุ คชฺชาทิเภเทสุ; คนฺเถสุ ปุพฺพวิญฺญุภิ.
สรพฺยญฺชนโวมิสฺส- วสา สนฺธิ ติธา มโต.
สรพฺยญฺชนวุตฺตานํ; วเสนาปิ ติธา มโต
อปเรน นเยนายํ; จตุธาปิ ปกาสิโต.
สรสนฺธินิคฺคหีต- สรพฺยญฺชนสนฺธโย
สาธารโณ จ สนฺธีติ จตุเธวํ ปกาสิโต.
เต จ โข อวินาเสตฺวา; วินยฏฺฐกถาย หิ.
สิถิลาทิ ทสวิธํ; วุตฺตํ พฺยญฺชนสมฺปทํ.
อจฺจกฺขราทิเก โทเส; วิวชฺเชตฺวา ยถารหํ.
ทสฺเสตฺวา สทฺทสมฺปตฺตึ; อตฺถสมฺปตฺติเมว จ.
ฉนฺทสมฺปตฺยาลงฺการ- สมฺปตฺติญฺจ มโนรมํ.
ฉนฺโทรกฺขาย คาถาสุ; จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ.
สุเขนุจฺจารณตฺถาย; โปราเณหิ ปกาสิตา.
ติวิธสฺสปิ เอตสฺส; สนฺธิโน ชินสาสเน.
ปุพฺพาปรวิภาคาทิ; อุปการาย วตฺตติ.
ปุพฺพาปรวิภาคาทิ; ตสฺมา วุตฺโต มยา อิธ.
อปิเจตฺถ ทฺวิธา จาปิ; สงฺเขปา สนฺธิ อิจฺฉิโต.
ปทานํ ปทสนฺธิ จ; วณฺณานํ วณฺณสนฺธิ จ.
เตสุ “ตตฺราย”มิจฺจาทิ; ปทสนฺธีติ ทีปเย.
วณฺณสนฺธีติ ทีเปยฺย; “สาหุ ขตฺยา”ติอาทิกํ.
ปุพฺพาปรปทจฺเฉทา; ลพฺภเร ปทสนฺธิสุ.
ปุพฺพาปรตฺตมตฺตํว; ลพฺภเต วณฺณสนฺธิสุ.
ปุพฺพาปรํ หิ ปฐมํ; สนฺธิกิจฺจํ กเร พุโธ.
ปเร สรมฺหิ กตฺตพฺพํ; ปจฺฉา กตฺวา สมาสเย.
๒๘. สรา วิโยชเย พฺยญฺชนํ; ตญฺจสฺส ปุพฺเพ ฐเปยฺย.1
ตตฺถ สนฺธึ กตฺตุกาโม ยสฺมา พฺยญฺชเนน สเร ปฏิจฺฉนฺเน โกสิยา ปฏิจฺฉนฺเน อสิมฺหิ อสิกิจฺจํ น สิชฺฌติ; ตสฺมา ตตฺรายนฺติอาทีสุ ปทสนฺธิวิสเยสุ “ตตฺร อย”นฺติอาทินา เฉทํ กตฺวา “สาหุ เอกสตํ ขตฺยา”ตฺยาทีสุ๑ ปน วณฺณสนฺธิวิสเยสุ “สาธุ เอกสตํ ขตฺติยา”อิติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฏฺฐาเปตฺวา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยชเย; ตญฺจ พฺยญฺชนํ ตสฺส สรสฺส ปุพฺเพ ฐเปยฺย; ตตฺรายํ.
๒๙. เนตพฺพมสฺสรํ ปรกฺขรํ นเย.2
อสฺสรํ โข เนตพฺพํ พฺยญฺชนํ ปรกฺขรํ นเย. สหุปฺปตฺติ. ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย.๒ เอตทโวจ; นยิเม ภิกฺขู. เนตพฺพนฺติ กึ ? อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ.๓ พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามิ.๔ เอตฺถ ปน เนตพฺพํ น โหติ.
อิติ สทฺทนีติยํ สนฺธิกปฺเป สญฺญาปริภาสาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ สรสนฺธิวิธานํ ภวติ—
สนฺธิยนฺติ เอตฺถ ปทานิ อกฺขรานิ จาติ สนฺธิ; สํหิตปทํ; สรานํ, สเรสุ วา สนฺธิ สรสนฺธิ. เอตฺถ จ สราเทสโลปกรณวเสน สาธิโต สนฺธิ สรสนฺธีติ วุจฺจติ.
๓๐. สรา โลปํ ปปฺโปนฺติ สเร.*
สรา โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปนฺติ. อยํ วุตฺติ.
สรา โข เอโกปิ เทฺวปิ ตโยปิ สเร ปเร โลปํ ปปฺโปนฺติ; อยมธิปฺปายวิญฺญาปิกา อนุวุตฺติ. นสิ ราชภโฏ.๑ ยสฺสาสวา; ยสฺสินฺทฺริยานิ.๒ ยสฺสีทิสา; อชฺชุโปสโถ.๓ เอเกนูนานิ.๔ ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา.๕ มโมทนํ. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อการโลโป.
โสตุกามตฺถ. มาวุโส เอวรูปมกาสิ.๖ จตุริตฺถิโย1.๗ สพฺพีติโย.๘ ตทุฏฺฐหิ.๙ นาค-นาสูรู.๑๐ รโหคตาย ตสฺเสวํ.๑๑ อวิชฺโชโฆ.๑๒ อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อาการโลโป.
ลภนฺตตฺเถ ปทกฺขิเณ.๑๓ อคฺคาหิโต; ตีณิมานิ; อธีริตํ; อิสุตฺตโม; อุทธูมิโย; โน เหตํ ภนฺเต.๑๔ อคฺโคภาโส. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อิการโลโป.
อิตฺถายํ ปุริโส อิติ.๑๕ ขณนฺตาลุกลมฺพานิ.๑๖ มิคีว.๑๗ ภิกฺขุนีริตํ; ปิวํ ภาคิรโสทกํ2.๑๘ ราชีนูรู; กามุเกสา;3 ภิกฺขุโนวาโท.๑๙ อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อีการโลโป.
อุจฺฉคฺคํ.๒๐ ธาตายตนานิ; ธาตินฺทฺริยานิ; ธาตีริตา; มาตุปฏฺฐานํ; ธีตูรู. อาเนนฺเตตํ ปภาวตึ.๒๑ วิชฺโชภาโส. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อุการโลโป
วามูรทฺทสสามิกํ; ชมฺพาทีนิ; ชมฺพิสฺสโร ชมฺพีริตา วาเตน; วธูทรํ สรภูมิเวโค; นาคนาสูเรสา; ชมฺโพนตา วาเตน. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ อูการโลโป.
ปุตฺตา มตฺถิ ธนํ มตฺถิ1.๑ ยํ มาสิ หทยสฺสิตํ.๒ โย มิสฺสโร.๓ วจนํ มีริตํ; คาถา มุทีริตา; โสภณา มูรู; สุตํ เมตํ โภ โคตม.๔ เต’เต อาคนฺตุกา ภิกฺขู; ลทฺโธ โมกาโส. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ เอการโลโป.
อุรสฺส ทุกฺโข ภวิสฺสติ.๕ เอสาวุโส อายสฺมา อุปนนฺโท.๖ ติสฺสิตฺถิโย.๗ จตสฺสีติโย; นยิธ สตฺตูปลพฺภติ.๘ จตสฺสูมิโย; ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา.๙ จตฺตาโรฆา สวนฺติ เต. อยํ อการาทีสุ ปเรสุ โอการโลโป. เอวํ จตุสฏฺฐิวิโธ ปุพฺพสฺสรานํ เอเกกโลปนโย ภวติ.
นานาทิสํ ยนฺติ; วิสฺสาสํ2 เอยฺย ปณฺฑิโต.๑๐ สเจ อุปฺปาโท เหยฺย. อยํ เอกสฺมึ สเร ปเร เอกกฺขเณ ทฺวินฺนํ ปุพฺพสฺสรานํ โลโป. น มํ ปุน อุเปยฺยาสิ.๑๑ อชฺเฌยฺยาสิ; อยํ เอกสฺมึ สเร ปเร เอกกฺขเณ ติณฺณํ ปุพฺพสฺรานํ โลโป.
อิเมหิ ทฺวีหิ นเยหิ สทฺธึ ฉสฏฺฐิวิโธ ปุพฺพสฺสรโลปนโย เวทิตพฺโพ. อิเมหิ ฉสฏฺฐิยา นเยหิ วินิมุตฺโต อญฺโญ ปาฬิยํ วิชฺชมาโน ปุพฺพสฺสรโลปนโย นาม นตฺถิ. ตตฺถ นสิ ราชภโฏติ๑๒ น อสิ ราชภโฏติ เฉโท.
ยนฺตีติ ยา อ อนฺตีติ วณฺณฏฺฐิติ. เอตฺถ ปฏิปาฏิยา ตโย สรา ลพฺภนฺติ. อุเปยฺยาสีติ อุป อิ อ เอยฺยาสีติ วณฺณฏฺฐิติ. เอตฺถ ปฏิปาฏิยา จตฺตาโร สรา ลพฺภนฺติ.
ตตฺรายํ คาถา—
สรา ยนฺติ สเร โลปํ; เอโก เทฺวปิ ตโยปิ วา.
ธาตุสํสฏฺฐสนฺธิมฺหิ; สนฺธาย กถิตํ อิทํ.
ตสฺมา วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺยํ; โสตูนํ กงฺขธํสกํ.
นสิ ราชภโฏ ยนฺติ; เอยฺย เหยฺย นิทสฺสนํ.
เวนฺติ ลนฺติ ทิสา ภนฺติ; วิญฺเญยฺยํ สนฺติ ปนฺติ จ.
อชฺเฌยฺยาสิ อุเปยฺยาสิ; อิจฺจาทิ จ นิทสฺสนนฺติ.
๓๑. ปโร วา อสรูปา.1
สรมฺหา อสรูปา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. ทีโป; กฏิฏฺฐิ; จกฺขุนฺทฺริยํ; ยสฺสทานิ.๑ สญฺญาติ.๒ ฉายาว.๓ อผลา โหติ’กุพฺพโต.๔ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ. ตตฺร ทีโปติ “ทิ อาโป”ติ เฉโท; ทฺวิธา อาโป สนฺทติ เอตฺถาติ ทีโป. วาติ กึ ? ปญฺจินฺทฺริยานิ.๕
๓๒. ปสฺสรา สรูโป.
ปการสฺส สรโต ปโร สรูปสโร โลปํ ปปฺโปติ วา. อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ.๖ ป อาปนฺติ เฉโท. นาลํ กพฬํ ปทาตเว.๗ ป อาทาตเวติ เฉโท. วาติ กึ ? ปาทาตเว.
๓๓. กฺวจิ อิมสฺมา อิติสฺสิ.
อิการโต ปโร สรูโป อิติสทฺทสฺส อิกาโร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปติ. อิติ จ ทนฺติ จ.๘ อิ อิติ จาติ เฉโท. กฺวจีติ กึ ? อิ อิติ สทฺโท.
๓๔. ลุตฺเต อสวณฺณํ.2
สโร โข ปโร สรูเป วา อสรูเป วา ปุพฺพสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติ. ฐานาสนฺนวเสน อิวณฺณุวณฺณานํเยว เอกาโรการา โหนฺติ.
พนฺธุสฺเสว สมาคโม; อเต’ว เม อจฺฉริยํ.๙
ชิเนริตนโย; ปติตํ มาลุเตริตํ; สงฺขฺยํ โนเปติ1 เวทคู.๑ อุทโกมิว ชาตํ.๒ กฺวจีติ กสฺมา ? ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ.๓ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุํ.๔
๓๕. สเร ปุพฺโพ.1
ปรสเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติ.
มุเนลโย; รเถสโภ; โสตฺถี. มุนิ อาลโย; รถี อุสโภ; สุ อิตฺถีติ เฉโท. รโถ เอเตสมตฺถีติ รถิโน; รเถ ฐิตโยธา; อุสโภ วิยาติ อุสโภ; รถีนํ อุสโภ รเถสโภ; รเถ ฐิตานํ โยธานํ อุสภสทิโสติ อตฺโถ.
กฺวจีติ กึ ? อุจฺฉุว.
๓๖. ปุพฺพสฺมึ ทีฆํ.2
สโร โข ปโร ปุพฺพสฺมึ สเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปติ. ฐานาสนฺนวเสน รสฺสสรานํ สวณฺณทีฆตฺตํ. พุทฺธานุสฺสติ; สทฺธีธ.๕ วูปสโม.
กฺวจีติ กึ ? เทเสสิ.
๓๗. น สํโยคปุพฺโพ วินา อการิกฺเขหิ ตพฺภาวํ.
สญฺโญคโต ปุพฺพภูโต ปโร สโร ปุพฺพสเร ลุตฺเต อสวณฺณํ ทีฆญฺจ น ปปฺโปติ อการญฺจ อิกฺขสทฺทญฺจ วชฺเชตฺวา. โลกุตฺตรํ; ยสฺสินฺทฺริยานิ; สทฺธินฺทฺริยํ.
วินา อการิกฺเขหีติ กึ ? สญฺญาวาสฺส วิมุยฺหติ.๖ อุเปกฺขติ.
๓๘. อิวา ปุพฺพาการสฺส โลโป จิสฺเส จ.
อิวสทฺทโต ปุพฺพสฺส อาการสฺส โลโป จ น โหติ; ตํโลปาภาเวน ปรสฺส อิการสฺส อสวณฺเณกาโร จ น โหติ. ลตาว.๗ ปตินาว.
๓๙. อวณฺณสฺส จิติมฺหา.
อิติสทฺทโต ปุพฺพสฺส อวณฺณสฺส จ โลโป น โหติ; ปรสฺส จ อิการสฺส อสวณฺเณ-กาโร น โหติ. สุเมโธ สุชาโต จาติ.๑ สญฺญาติ; ราชาติ.
๔๐. โหติ เกสญฺจิ มเตน.
สกฺกฏคนฺถโต นยํ คเหตฺวา วทนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ มเตน ตํ อมฺเหหิ ปฏิสิทฺธวิธานํ โหติ; ลเตว วาตาภิหตา ปติเนวกามินี; จตฺตาริ โลกุตฺตรานิ เจติ. เกนจิ คุเณเนติ ปพฺพชฺเชติ. ปาฬิยํ ปน อีทิโส นโย นตฺถิ.
๔๑. น มา ทา วา สฺมา ตฺร ณฺหา ตฺวาทีนํ สรโลเป อยฺยญฺญคฺฆสฺสุสฺสานมกาโร ทีฆํ.
นสทฺโท มาสทฺโท ทาสทฺโท วาสทฺโท สฺมาสทฺโท ตฺรสทฺโท ณฺหาสทฺโท ตฺวา-สทฺโทติ อิจฺเจวมาทิสทฺทานํ อวยวภูตสฺส ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต อยฺย อญฺญ อคฺฆ อสฺสุ อสฺส อิจฺเจเตสํ อวยวภูโต อกาโร สญฺโญคปุพฺพตฺเต สติปิ ทีฆเมว ปปฺโปติ.
นายฺโย โส ภิกฺขุ มํ นิปฺปาเฏสิ.๒ นาญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขมิจฺเฉยฺย.๓ กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.๔ นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ.๕ นาสฺส โจรา ปสหนฺติ.๖ มายฺโย เอวรูปมกาสิ; มาสฺสุ กุชฺฌิ ภูมิปติ.๗ ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ.๘ กทาสฺสุ มํ อสฺสรถา.๙
ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.๑๐ สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย.๑๑
ตสฺมาสฺส โหติ สํวณฺณนา.๑๒
ตตฺราสฺส กรณียํ นตฺถิ; กตฺวาตฺร; ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา.
๔๒. สสฺส กฺวจนฺตตฺถานํ.
สการสฺส สรโลเป กเต กฺวจิ อนฺตอตฺถสทฺทานํ อกาโร ทีฆํ ปปฺโปติ.
สานฺเตวาสิโก.๑ สาตฺถํ.๒ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา.๓
กฺวจีติ กึ ? วนนฺตํ; สตฺโถ ภณฺฑํ อาทาย คโต.
๔๓. เตเมปพฺพตฺยาทีนเมสฺส โย วินา เยกาเรน.1
เยการํ วชฺเชตฺวา เตเมปพฺพเตอิจฺจาทีนํ ปทานํ เอการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหติ. ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ.๔ อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม.๕ ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน.๖ กฺยาหํ.๗ กฺยสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ.๘
กฺวจีติ กสฺมา ? เตนาคตา; ปุตฺตา มตฺถิ.๙
เอตฺถ สิยา “วินา เยกาเรนาติ กิมตฺถํ; นนุ วชฺเชตพฺพฏฺฐานานิ พหูนิ สนฺตี”ติ ? สจฺจํ; อิทํ ปน เย ครู เยสทฺทาวยวสฺเสการสฺสปิ ยการตฺตมิจฺฉนฺติ “ยฺยสฺสา”ติ, เตสํ วาเท ตนฺนิเสธนตฺถํ; ปาฬิอาทีสุ หิ “อุยฺยาน”นฺติ เอตฺถ วิย อุจฺจารณวิเสสาภาวโต “ยฺยสฺสา”ติ ยการทฺวยสญฺโญคสหิตํ ปทํ น อาคตํ; นิสฺสญฺโญคปทเมว อาคตํ. ตถา หิ องฺคุตฺตรนิกาเย ฉกฺกนิปาเต เอวํ ปาโฐ ทิสฺสติ—
โส ปาปกมฺโม ทุมฺเมโธ; ชานํ ทุกฺกฏมตฺตโน.
ทลิทฺโท อิณมาทาย; ภุญฺชมาโน วิหญฺญติ.
ตโต อนุวิจรนฺติ นํ; สงฺกปฺปมานสา ทุขา.
คาเม วา ยทิ วารญฺเญ; ยสฺส วิปฺปฏิสารชาติ.๑๐
เอตฺถ นิสฺสญฺโญคปทเมว อาคตํ. อฏฺฐกถายมฺปิ “ยสฺส วิปฺปฏิสารชาติ เย อสฺส วิปฺปฏิสารโต ชาตา”ติ๑๑ วุตฺตํ. เอตฺถ อุลฺลิงฺคปเทปิ นิสฺสญฺโญคปทเมว อาคตํ; ตถา ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตปฺปเทเส “ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา”ติ๑๒ จ “ยสฺสุ มญฺญามิ สมเณ”ติ๑๓ จ “อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺม”นฺติ๑ จ นิสฺสญฺโญคปทเมว อาคตํ. ตตฺถ ยสฺสูติ เย อสฺสุ; ยาภิวทนฺตีติ เย อภิวทนฺตีติ เฉโท. อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถญฺจ “วินา เยกาเรนา”ติ อโวจุมฺห.
๔๔. ก ข ต ถ ท น ย ส หานํ โวทุทนฺตานํ.1
กขตถทนยสหอิจฺจกฺขรวนฺตานํ ปทานมนฺตภูตานํ โอการุการานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหติ. ยาวตกฺวสฺส กาโย.๒ อคมา นุ ขฺวิธ.๓ จกฺขฺวาปาถมาคจฺฉติ; สิตํ ปาตฺวากาสิ.๔ ยตฺวาธิกรณํ.๕ วตฺเถฺวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ; ทฺวากาเร.๖ อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย.๗ ยฺวายํ.๘ สฺวาสฺส โหติ.๙ สฺวาคตํ เต.๑๐ พวฺหาพาโธ.๑๑ ลวฺหกฺขรํ.
กฺวจีติ กึ ? โก อตฺโถ.๑๒ อถ โข เอส.
อนฺตคฺคหณํ กึ ? สวนียํ1. กขอิจฺจาทินา สรูปุทฺเทเสน คฆจฉาทีนํ ลวฬานญฺจ โอการุการา วการตฺตํ นาปชฺชนฺตีติ สิทฺธํ; เตน “มหายาโค อาสิ; ยาคุ อตฺถี”ติอาทีสุ โอการุการานํ วการาเทโส น โหติ.
๔๕. น ปเรปิ สเร เหตุธาตาทีนมุสฺส ปาวจเน จ.
ปาวจเน จ โปราณฏฺฐกถาสุ จ สเร ปเรปิ เหตุธาตุสทฺทาทีนํ อุการสฺส วการา-เทโส น โหติ. เหตุตฺโถ; ธาตุตฺโถ; เหตินฺทฺริยานิ; ขนฺธธาตายตนานิ; เหตุอตฺโถ; กตฺตุ-อตฺโถ; กตฺตุตฺโถติ อิจฺเจวมาทีนิ.
เกสญฺจิ มเตน ปน—
เหตฺวตฺโถ ธาตฺวตฺโถ; ปญฺจธาตฺวาทินิยมา.๑๓ กตฺวตฺโถ; อปิสุ ขลฺวหาเสสึ; อสฺโส ขลฺวาภิธาวติ; จิตฺรคฺวาทโย; ภฺวาปานลานิลํ.๑ มธฺวาสโว๒ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ. สาสนํ ปน ปตฺวา “มธาสโว”ติ รูปเมว ภวติ.
๔๖. อติปตีตีนํ ติ จํ.1
อติปติอิติสทฺทานํ ติกาโร สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติ.
อจฺจนฺตํ; ปจฺจกฺขํ; อิจฺเจตํ.
กฺวจีติ กึ ? อติโอทาตํ; ปติอุตฺตรติ; อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ.๓
๔๗. อิติสฺส ติสทฺทพฺยญฺชโนปิ.2
อิติสทฺทสฺส ติสฺทพฺยญฺชโนปิ สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติ.
เอตฺถ จ “ติสทฺทพฺยญฺชโน”ติ ตฺยการสญฺโญโค วุจฺจติ. อิจฺจตฺร.
กฺวจีติ กึ ? สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺห.๔
๔๘. ทฺวิสนฺธิติสงฺเขเป นิจฺจมิการโลโป น ยตฺถ จํ.
ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปวิสเย คมฺยมาเน ยตฺถ อิติสทฺทสฺส ติสทฺทพฺยญฺชโน จการํ น ปปฺโปติ; ตสฺมึ ปโยเค นิจฺจเมว อิการโลโป โหติ; น กทาจิปิ อิกาโร สรูเปน ติฏฺฐติ; เอสา หิ มาคธภาสาสงฺขาตสฺส ปาวจนสฺส ธมฺมตา; ยทิทํ อิติสทฺทสฺส อิกาเรน สทฺธึ ตฺยการสญฺโญคสฺส อสมาคโม; ตสฺมา “อิตฺยตฺรา”ติ จ ปทํ พุทฺธวจนฏฺฐกถาสุ นตฺถิ; อิทํ ปน นิยมสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตสฺสิมานิ อุทาหรณานิ—
สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺห.๕ สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ.๕ ญาโต เสนาปติ ตฺยาหํ.๖ ยํ ปณฺฑิโตเตฺยเก วทนฺติ โลเก.๗ มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติตฺยาทินา วุตฺตานิ อฏฺฐงฺคานีติ.๘
ตตฺถ ปณฺฑิตาตฺยมฺหาติ ปณฺฑิตา อิติ อมฺหาติอาทินา เฉทํ กตฺวา กตฺตพฺพวิธิมฺหิ กเต ทฺวิสนฺธิติสงฺเขโป นาม สนฺธิวิสโย ภวติ.
๔๙. เอวสฺเสกาเร อิติสฺสญฺญสฺส จิสฺส โว.
เอวสทฺทสฺส เอกาเร ปเร อิติสทฺทสฺส อญฺญสฺส จ สทฺทสฺส อิสฺส วกาโร โหติ กฺวจิ. อิเตฺวว โจโร อสิมาวุธญฺจ.๑ วิลปเตฺวว โส ทิโช.๒ อิสิคิลิเตฺวว.๓ สมนฺตปาสาทิกา-เตฺวว.๔ กฺวจีติ กึ ? อิจฺเจว.
๕๐. เอกสฺมา อิธสฺส ธสฺส โท นิจฺจํ.1
เอกสทฺทสฺมา ปรสฺส อิธสทฺทสฺส ธการสฺส สเร ปเร นิจฺจํ ทการาเทโส โหติ.
เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ.๕
เอกสฺมาติ กึ ? เอวมิเธกจฺโจ.๖ อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ.๗ เอตฺถ สิยา “นนุ จ โภ อมฺพฏฺฐสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘เอกมิทาหนฺติ๘
เอตฺถ อิทาติ นิปาตมตฺตํ; เอกํ อหนฺติ อตฺโถ’ติ๙ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต กสฺมา เอตฺถ อิธสทฺทวเสน ธการสฺส ทการาเทโส กถิโต”ติ ? วุจฺจเต— เอตฺถ วิญฺญูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ สทฺทนิปฺผาทนพฺยาปารมุปาทาย อิธสทฺทวเสน ธการสฺส ทการาเทโส วุตฺโต. อฏฺฐกถายํ ปน “เอกมิทาห”นฺติ วุตฺตกาเล อิทสทฺทสฺส สวนโต สทฺทนิปฺผาทนพฺยาปารมนเปกฺขิตฺวา อริยโวหารวเสน สุติมตฺตมุปาทาย “อิทาติ นิปาตมตฺต”นฺติ วุตฺติ.
๕๑. ยมิวณฺโณ นวา.2
ปุพฺโพ อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา.
พฺยากาสิ. พฺยากโต.
พฺยญฺชนํ. พฺยากรณํ. ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส.๑๐ ทาสฺยาหํ ปรเปสิกา อหุํ.๑๑
ตตฺถ พฺยากาสีติ วิ อา อกาสีติ เฉโท. วีติ จ อาติ จ อุปสคฺคา. อกาสีติ อาขฺยาติกํ. อิทนฺตุ วิ อา อิจฺจุปสคฺควเสน กเถสีติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถํ ภวติ. พฺยากโตติ เอตฺถ “กโต”ติ ปทํ วิย กถิโตติ อตฺถปฺปกาสเน.
เอตฺถ จ ปฏิปาฏิยา ฐิเตสุ ตีสุ สเรสุ อสรูปอิการโต อาการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ. นวาติ กึ ? คจฺฉามหํ.๑ มุตฺตจาคี อนุทฺธโต. ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสิ.๒ อกฺขรานํ วิยญฺชนํ.๓
๕๒. เอวสฺเสสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส.1
สรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ; ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา. ยถริว วสุธาตลญฺจ สพฺพํ; ตถริว คุณวา สุปูชนีโย.
นวาติ กสฺมา ? ยถา เอว; ตถา เอว.
๕๓. สเร ปุถสฺส คาคโม กฺวจิ.2
ปุถอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ. ปุถเคว; ปุถคยํ;
กฺวจีติ กสฺมา ? ปุถ เอว.
๕๔. ปาสฺส จ ตทนฺโต รสฺโส.3
ปาสทฺทสฺส จ สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ; ตทนฺโต สโร รสฺโส โหติ. ปเคว อิตรา ปชา.๔ กฺวจีติ กสฺมา ? ปา เอว.๕
๕๕. โอสฺสุ.
โอการสฺส อุกาโร โหติ สเร ปเร. มนุญฺญํ.
๕๖. ยวมทนตรลหา วา.4
สเร ปเร ยกาโร วกาโร มกาโร ทกาโร นกาโร ตกาโร รกาโร ลกาโร หกาโร อิเม อาคมา โหนฺติ วา.
นยิมสฺส วิชฺชามยมตฺถิ กิญฺจิ.๖ ยถยิทํ จิตฺตํ.๗ ติวงฺคิกํ.๘ ลหุเมสฺสติ.๙ สมณมจโล.๑๐ ทุภโต วนวิกาเส.๑๑ สมฺมเทว.๑๒ อตฺตทตฺถํ.๑๓ อชฺชทคฺเค ปาณุเปตํ.๑๔ จิรํ นายติ. อิโต นายติ. ยสฺมาติห ภิกฺขเว. ตสฺมาติห ภิกฺขเว.๑ สพฺภิเรว สมาเสถ.๒ อารคฺเคริว สาสโป.๓ ฉฬภิญฺญา.๔ สฬายตนํ.๕ สุหุชู จ.๖ สุหุฏฺฐิตํ.๗ เหวตฺถิ; เหวํ นตฺถิ.๘ วาติ กสฺมา ? เอวํ มหิทฺธิยา เอสา.๙
๕๗. อภิสฺสพฺโภ.1
อภิสทฺทสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติ. อพฺภุทีริตํ; อพฺภุคฺคจฺฉติ.
๕๘. อธิสฺสชฺโฌ.2
อธิสทฺทสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติ. อชฺฌาคมา. อชฺฌาหรติ.
๕๙. เต น วา อิวณฺเณ.3
เต จ โข อภิอธิสทฺทา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภอชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา. อภิจฺฉิตํ; อธีริตํ. วาติ กสฺมา ? อพฺภีริตํ; อชฺฌิณมุตฺโต.
๖๐. ติ จ จํ.4
อติ ปติ อิติสทฺทานํ ติกาโร จ อิวณฺเณ ปเร จนฺติ วุตฺตรูโป น โหติ วา. อตีสิคโณ. อตีริตํ. อตีโต. ปตีโต. อิตีติ. อิตีทํ.
๖๑. ทฺวินฺนมาการิการานเมตฺตํ ตฺยาทีสุ.
อาอิติ เอติ. อยํ โส สารถี เอติ. อาการิการานนฺติ กึ ? ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา ผลเมติ.๑๐ ตฺยาทีสูติ กึ ? อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย.
อิติ สทฺทนีติยํ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
๖๒. สรา ปกตี พฺยญฺชเน.5
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺติ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา.๑๑ ปมาโท มจฺจุโน ปทํ.๑๒ ติณฺโณ ปารงฺคโต อหุ.๑๓
๖๓. กฺวจิ สเร.1
สรา โข สรสฺมึ ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺติ. โก อิมํ วิชฏเย ชฏํ.๑
กฺวจีติ กสฺมา ? กฺวิมํ ชีวิตมาคมฺม.๒ อมฺพายํ อหุวา ปุเร.๓
สรานํ ปกติวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ ภวติ -
พฺยญฺชนานํ, พฺยญฺชเนสุ วา สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธิ. อปิจ พฺยญฺชนาเทสโลปกรณ-วเสน สาธิโต สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธีติ วุจฺจติ.
๖๔. สรา พฺยญฺชเน ทีฆํ.2
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺติ.
สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.๔ เอวํ คาเม มุนี จเร.๕ ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา.๖ ตฺยาสฺส ปหีนา. สฺวาสฺส โหติ.๗ กฺวจีติ กสฺมา ? ตฺยชฺช; ตฺยสฺส; สฺวสฺส.
๖๕. รสฺสํ.3
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺติ.
โภวาทิ นาม โส โหติ.๘ ยถาภาวิ คุเณน โส. ยํกิญฺจิ ยิฏฺฐํ ว หุตํ ว โลเก.๙
กฺวจีติ กสฺมา ? สมฺมาสมาธิ.
๖๖. โลปํ ตตฺรากาโร จ.4
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ; ตตฺร ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหติ. ส สีลวา.๑๐ เอส ธมฺโม.๑๑ เอตฺถ ปน ส เอวตฺโถ. เอส อตฺโถ. เอส อาโภโค. เอส อิทานีติ อุทาหรณานิ ยทิ วุจฺเจยฺยุํ; ตานิ สรสนฺธิวิสยา ภเวยฺยุํ; ตสฺมา ตานิ อิธ น ทสฺสิตานิ. อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน พฺยญฺชนนิมิตฺโต สนฺธิ “พฺยญฺชนสนฺธี”ติ อธิปฺเปโต พฺยญฺชนานํ, พฺยญฺชเนสุ วา สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธีติ อตฺถสมฺภวโต.
กฺวจีติ กสฺมา ? โส มุนิ; เอโส ธมฺโม.
๖๗. ปรสฺส ทฺวิตฺตํ ฐาเน.1
สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ฐาเน.
อิธปฺปมาโท. ปพฺพชฺชํ.๑
ฐาเนติ กสฺมา ? อิธ โมทติ.๒
๖๘. วคฺเค โฆสาโฆสานํ สวคฺเค ตติยปฐมา.2
วคฺเค โข ปุพฺเพสํ พฺยญฺชนานํ โฆสาโฆสภูตานํ สรมฺหา ยถาสงฺขฺยํ สวคฺเค ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเน. ปคฺฆรติ. เอเสว จชฺฌานปฺผโล. ยตฺรฏฺฐิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ.๓ วิทฺธํเสติ. วิพฺภมติ. ฐาเนติ กสฺมา ? ทฬฺหํ คณฺหาติ ถามสา.๔
อิโต ปรํ พฺยญฺชนสนฺธีสุ วณฺณสนฺธิวิสเย ปทจฺเฉโท น ลพฺภติ; วณฺณานํ ปุพฺพปรมตฺตํเยว ลพฺภติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ฆฏนาภาวโต.
๖๙. สรโลโป ยมนราทีสุ วา.
ยการมการนการรการาทีสุ ปเรสุ อนนฺตเร ฐิตานํ วณฺณานํ สรโลโป โหติ วา ฐาเน. อารามรุกฺขเจตฺยานิ.๕ อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา.๖ โอปุปฺผานิ จ ปทฺธานิ จ.๗ นิเสฺนห-มภิกงฺขามิ.๘ นานารเตฺน จ มาณิเย.๙ กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.๑๐ เกฺลสวตฺถุวสา ปน.
วาติ กสฺมา ? ขตฺติยานํ เอกสตํ. ปทุมานิ ปุปฺผนฺติ.๑๑
ฐาเนติ กสฺมา ? สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก.๑๒
๗๐. ยถาปาวจนํ วิธิ.
อิมสฺมึ ปกรเณ ปาวจนานุรูเปเนว อาเทสาทิ วิธิ ภวติ.
๗๑. อนิมิตฺโตปิ วา ทีฆาทิ.1
ทีฆาทิวิธิ อนิมิตฺโตปิ ภวติ วา. นทีสเตหิ ว สหา.๑ อภิลาปมตฺตเภโท เอส. น จาปิ อปุนปฺปุนํ.๒ วาติ กสฺมา ? ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.๓
เอตฺถ สิยา “นนุ จ โภ” ‘นทีสเตหิ ว สหา; คงฺคา ปญฺจหิ สาคร’นฺติ๑ ปาฬิกฺกมสฺส ทสฺสนโต ทุติยปาเท พฺยญฺชเน ปเร สหสทฺทสฺส อกาโร ทีฆํ ปปฺโปติ; อถ กิมตฺถํ อนิมิตฺตํ ทีฆตฺตํ วุตฺต”นฺติ ?
น ปาวจนสฺมิญฺหิ ปฐมปาทสฺส ทุติยปาเทน สทฺธึ, ตติยปาทสฺส จ จตุตฺถปาเทน สทฺธึ สนฺธิกิจฺจํ วา สมาสกิจฺจํ วา น ลพฺภติ; ฐเปตฺวา นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาเว สนฺธิกิจฺจํ; ตสฺมา อนิมิตฺตทีฆตฺตํ วุตฺตนฺติ.
๗๒. โห ธสฺส วณฺณสนฺธิมฺหิ.
ยถาปาวจนํ ธการสฺส หกาโร โหติ วณฺณสนฺธิมฺหิ.
สาหุ ทสฺสนมริยานํ.๔ รุหิรมสฺสเว.๕ ยถาปาวจนนฺติ กึ ? ทธิ. เอตฺถ หิ ธการสฺส หกาเร กเต ปโยโค ปาวจนานุกูโล น สิยา. วาติ กสฺมา ? สาธาวุโส.๖ มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ.๗ อิโต ปรํ สพฺพลกฺขเณสุ “ยถาปาวจน”นฺติ วตฺตเต. กตฺถจิ ปน “วา”ติ วา “กฺวจี”ติ วา ยถารหํ วตฺตเต น วตฺตเต จ.
๗๓. โต ทสฺส.
ตถาคโต; สุคโต; กุสีโต.
๗๔. โฏ ตสฺส.
ทุกฺกฏํ; ปหโฏ.
๗๕. โธ ตสฺส คพฺโภกฺกมนาสนฺเน สตฺเต.
คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ.๘ สตฺเตติ กึ ? มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ.
๗๖. โตฺร ตฺตสฺส.
อตฺรโช; เขตฺรโช.๑ วตฺรภู; โคตฺรภู. ยถาปาวจนาธิการตฺตา “อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ ปุตฺโต มาสเขตฺต”นฺติ จ อาทีสุ น โหติ.
๗๗. โก คสฺส.
หตฺถูปกํ. สีสูปกํ. กุลูปโก. ขีรูปโก.๒ กฺวจิ หตฺถูปคํ อิจฺจาทีนิปิ ภวนฺติ.
๗๘. โล รสฺส.
มหาสาโล.๓ ปลิปนฺโน.๔
๗๙. โช ยสฺส.
ควโช; ควโย๕ วา.
๘๐. โพ วสฺส.
สีลพฺพตํ; นิพฺพานํ.
๘๑. โก ยสฺส.
สเก ปุเร.๖
๘๒. โย ชสฺส.
นิยํปุตฺตํ; นิชํปุตฺตํ๗ วา.
๘๓. โก ตสฺส.
นิยโก; นิยโต วา. สุมิตฺโต นาม นามโก; สุมิตฺโต นาม นามโต วา.
๘๔. โจ ตสฺส.
ภจฺโจ; ภตฺโต วา.
๘๕. โผ ปสฺส.
นิปฺผตฺติ; อนนฺตํ สพฺพโตปผํ.๘
๘๖. โทฺร ทสฺส.
อินฺทฺริยํ; ทุทฺรทามา.๙ ภโทฺร; ภทฺโท วา.
๘๗. โฆ ขสฺส.
นิฆณฺฑุ.๑๐
๘๘. โท ชสฺส.
ปเสนที.๑๑
๘๙. ปญฺญตฺติปญฺญาสานํ ญญสฺส ณฺโณ.
ปณฺณตฺติ; ปญฺญตฺติ วา. ปณฺณาสํ; ปญฺญาสํ๑๒ วา.
๙๐. ปญฺจวีสติยา ปญฺจสฺส ปณฺโณ.
ปณฺณวีสติ; ปญฺจวีสติ วา.
๙๑. โณ นสฺส.
ปณิธานํ; ปณิธิ. ปณิปาโต.๑
๙๒. ณสฺส จ โน.
ตลุโน; ตรุโณ วา. กลุนํ ปริเทวยิ,๒ กรุณํ คิรมุทีรยุํ.๓
๙๓. โธ ทสฺส.
กมฺมาสธมฺมํ.๔
๙๔. โว ยสฺส.
อาวุธํ; อายุธํ วา.
๙๕. อายุสฺส ยสฺส โว ปณฺณตฺติยํ.
ทีฆาวุกุมาโร.๕ ปณฺณตฺติยนฺติ กึ ? ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร.๖
๙๖. ลสฺส โฬ.
สีหโฬ; ครุโฬ.๗
๙๗. โท กสฺส.
สทตฺถปสุโต.๘
๙๘. โป มสฺส.
จิรปฺปวาสึ ปุริสํ.๙ หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.๑๐
๙๙. วนปฺปติสฺส ปสฺส โม.
วนมฺปติ; วนปฺปติ๑๑ วา.
(ก) อถ วา ปติมฺหิ วนากาโร อมํ. วนมฺปติ.
๑๐๐. โป วิสฺส วสฺส จ.
ปเจสฺสติ.๑๒ วิเจสฺสติ๑๒ วา. ปจฺจเปกฺขนา.๑๓ ปจฺจเวกฺขนา๑๓ วา.
๑๐๑. โว ปสฺส.
กาวญฺญํ.๑๔
๑๐๒. วุตฺตาวุตฺตานํ พฺยญฺชนานํ อญฺญพฺยญฺชนตฺตมฺปิ.
อิมินา ลกฺขเณน เสสานิ ชลาพุสนฺนิสีวสทฺทาทีนิ อเนกสตานิ อุทาหรณานิ สาเธตพฺพานิ. ตตฺถ ชลาพูติ ชรายุสทฺทํ ปติฏฺฐเปตฺวา รการสฺส ลกาเร กเต ยการสฺส จ พกาเร กเต “ชลาพู”ติ รูปํ สิชฺฌติ. ชรํ ชีรณํ เภทํ ยาติ อุเปตีติ ชลาพุ; คพฺภเสยฺยสตฺตานํ ปลิเวธนาสโย. สนฺนิสีวสทฺเท ปน สนฺนิสีทสทฺทํ ปติฏฺฐเปตฺวา ทการสฺส วกาเร กเต “สนฺนิสีโว”ติ๑ รูปํ สิชฺฌติ.
๑๐๓. เอฬโต มุขสฺส มูโค.
เอฬมูโค.๒
(ก) อถ วา มุขสฺส มูโก.
เอฬมูโก; เอฬมุโข๓ วา.
๑๐๔. ตยทยานํ สญฺโญโคจฺจยุคชฺชยุคํ.1
ชจฺจนฺโธ. ยชฺเชวํ. หีนชจฺโจ. น ชจฺจา วสโล โหติ.๔
ยถาภจฺจํ. ปณฺฑิจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ. อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ.๕ โสหชฺชํ. วชฺชํ. ทชฺชํ.
นชฺโช มญฺเญ สนฺทนฺติ.๖ อถ “ชาติอนฺโธ; ยทิ เอวํ; หีนชาติโย; ปณฺฑิติยํ; ปณฺฑิจฺจยํ; กุกฺกุจฺจยํ; นทิโย”ติ รูปนฺตรานิปิ ทิสฺสนฺติ. อิธ น ภวติ “ปุตฺโต ตฺยาหํ;๗ ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส;๘ อถ วิสฺสาสเต ตฺยมฺหี”ติ๙อาทีสุ.
๑๐๕. นสฺส นิคฺคหีตํ ตยานเมโก โจ.
อากาสานญฺจายตนํ.๑๐
๑๐๖. ถยธยานํ จฺฉยุคชฺฌยุคํ.2
ภูตํ ตจฺฉํ.๑๑ ยทิ วา ตจฺโฉ; ยทิ วา อตจฺโฉ; โพชฺฌงฺโค; ทุมฺเมชฺฌํ; นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา.๑๒ โพชฺฌาติ โพธิยาติ ปทฏฺฐิติ.
อิธ น ภวติ “ติณลตานิ โอสโธฺย”ติ.๑๓
๑๐๗. ตถานํ ฏฺฐยุคํ.
อฏฺฐกถา; อตฺถกถา วา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ;๑ อนฺนํ อนฺนฏฺฐิกสฺส.๒ อฏฺฐึ กตฺวา สุเณยฺย กฺวจิ น ภวติ “อตฺถสํวณฺณนา; อตฺถรโส”ติ.
๑๐๘. กยานํ กฺกยุคํ ชฺชยุคญฺจ.
เนปกฺกํ. มหานาโม สกฺโก.๓ ภิสกฺกสฺส อิทนฺติ เภสชฺชํ. อถ “สกฺยา๔ สากิยา”ติ รูปนฺตรานิปิ ทิสฺสนฺติ.
๑๐๙. จยชยานํ จฺจยุคชฺชยุคํ.
ปจฺจติ; ปวุจฺจติ; ปลุชฺชติ; โภชฺชยาคุ.๕
๑๑๐. ลยานํ ลฺลยุคํ.
วิปริ อาโส วิปลฺลาโส; วิปริ อตฺถํ วิปลฺลตฺถํ. ปตฺตกลฺลํ.๖ โกสลฺลํ.๗
กฺวจิ น ภวติ; สุมงฺคลฺยํ.
๑๑๑. วยานํ พฺพยุคํ.
เวธพฺพํ; เวธพฺยํ วา.
๑๑๒. โสฺย สฺสยุคํ.
โปริสฺสํ; อถ “โปริสิย”นฺติ รูปนฺตรมฺปิ ทิสฺสติ. กฺวจิ น ภวติ; อาลสฺยํ.
๑๑๓. โคฺย คฺคยุคํ.
โทภคฺคํ. กฺวจิ น ภวติ; โอทคฺยํ.
๑๑๔. โปฺย ปฺปยุคํ โป จ.
อปฺเปกจฺเจ.๘ อปฺเปกทา; สารุปฺปํ; ทีปา;๙ ทีปิจมฺมปริวาริตาติ อตฺโถ.
๑๑๕. โฆฺย คฺโฆ.
เวยฺยคฺฆา;๙ พฺยคฺฆจมฺมปริวาริตาติ อตฺโถ.
๑๑๖. โฏฺย จฺจยุคํ.1
พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํ. กฺวจิ น ภวติ; ปาริภฏฺยํ.๑๐
๑๑๗. โนฺย ญฺญยุคํ โณฺย จ.
อานิอาโย อญฺญาโย; อากิญฺจญฺญํ.๑ เคลญฺญํ; สามญฺญํ. กฺวจิ น ภวติ; อาณณฺยํ.
๑๑๘. โภฺย พฺภยุคํ.
โอสพฺภํ.
๑๑๙. มฺมยุคํ โมฺย.
โอปมฺมํ; โสขุมฺมํ.
๑๒๐. ตีสุ พฺยญฺชเนเสฺวโก สรูโป โลปํ.
โมเจสิ เอกสตํ ขเตฺย.๒ อคฺยาคารํ.๓ สรูโปติ กึ ? เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ.๔
๑๒๑. มตนฺตเร อุทุนิโต ปรํ ทฺวิภาวํ สทิสตฺเตน.1
อาจริยานํ มตนฺตเร อุทุนิอุปสคฺคโต ปรํ พฺยญฺชนํ สทิสตฺเตน ทฺวิภาวํ ปปฺโปติ. อุกฺกาสิ.๕ อุตฺตาโส; ทุมฺมาโน; ทุกฺกรํ นิสฺโสโก; นิกฺกงฺโข.
๑๒๒. ผุฏฺฐกฺขรสญฺโญเค ปุพฺพมผุฏฺฐตฺตํ.1,2
อุฏฺฐิโต; อุคฺฆาติ; ทุพฺภาสิตํ.๖ ทุพฺภิกฺขํ; นิทฺธโน; นิพฺภยํ.
๑๒๓. อผุฏฺฐกฺขรสญฺโญเค ปรํ กฺวจิ ผุฏฺฐตฺตํ.1
นิกฺขมติ; อปิธานํ นิปฺผตติ.๗ นิตฺถรณตฺถาย.๘ โสมฺหิ เอตรหิ กนฺตารํ นิตฺถิณฺโณ.๙ กฺวจีติ กึ ? ตํ เว นปฺปสหตี มาโร.๑๐ อุตฺตรนฺติ มหานทึ.๑๑
๑๒๔. วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตํ.1
ปริเอสนา; ปยฺเยสนา. นาภิโย นพฺโภ. โอสภฺยํ, โอสพฺภํ.
๑๒๕. ชาติยา ชจฺโจ กฺวจิ พฺยญฺชเน.1
ชาติสทฺทสฺส ชจฺจาเทโส โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร. ชจฺจพธิโร; ชาติพธิโร วา. ชจฺจชโฬ; ชาติชโฬ วา. อิธ พฺยญฺชนคฺคหณํ “ชจฺจนฺโธ”ติอาทีสุ สรปรตฺตา อเนน ลกฺขเณน ชาติสทฺทสฺส ชจฺจาเทโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. อิมสฺมึ ปกรเณ กานิจิ อุทาหรณานิ ปุพฺพลกฺขเณน สิทฺธานิปิ วิธินานตฺตทสฺสเนน โสตูนํ ปรมโกสลฺลุปฺ-ปาทนตฺถญฺเจว ปชฺชุนฺนคติกานิปิ ลกฺขณานิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตานีติ น ปุนรุตฺติโทโส อวคนฺตพฺโพ. ยสฺมา จ นีติ นาม นานปฺปกาเรน กถิตาเยว โสภติ; อยญฺจ สาสเน สทฺธมฺมนีติ; ตสฺมาปิ นานปฺปกาเรน กถิตาติ น ปุนรุตฺติโทโส.
๑๒๖. อวสฺโส.1
อวอิจฺเจตสฺส โอการาเทโส โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร.
อนฺธกาเรน โอนทฺธา.๑ โอวทติ; โอสานํ; โวสานํ.
กฺวจีติ กึ ? อวสฺสุสฺสตุ.๒ อวสานํ.
พฺยญฺชเนติ กึ ? อวยาคมนํ; อเวกฺขติ.
๑๒๗. เอวํขฺวนฺตเร วิยสฺส พฺยา.
เอวํสทฺทโขสทฺทานมนฺตเร ฐิตสฺส วิยสทฺทสฺส พฺยาเทโส โหติ.
เอวํ พฺยา โข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ.๓
เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โข.๔
๑๒๘. วาจาย โพฺย ปเถ.
วาจาสทฺทสฺส โพฺย โหติ ปถสทฺเท ปเร. พฺยปฺปโถ. พฺยปฺปโถติ วจนปโถ.๕ วาจา เอว อญฺเญสมฺปิ ทิฏฺฐานุคติมาปชฺชนฺตานํ ปถภูตตฺตา พฺยปฺปโถติ วุจฺจติ.
๑๒๙. อุ พฺยญฺชเน ปุถสฺสนฺโต.2
ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร พฺยญฺชเน ปเร อุกาโร โหติ.
ปุถุชฺชโน.๖ ปุถุภูตา.๗
พฺยญฺชเนติ กึ ? ปุถ อยํ.
๑๓๐. กฺวโจการาคโม.1
กฺวจิ โอการาคโม โหติ พฺยญฺชเน ปเร.
ปโรสหสฺสํ ภิกฺขุสํฆํ.๑ ชีว ตฺวํ สรโทสตํ.๒
กฺวจีติ กสฺมา ? เอถ ปสฺสถิมํ โลกํ.๓ อนฺธีภูโต อยํ โลโก.๓
อาจริยา ปน โอกาเรน สหาปิ คการาคมํ อิจฺฉนฺติ; เต “อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุ”นฺติ๔ อุทาหรนฺติ. อยํ ปน อสฺมากํ รุจิ.
ปโคสทฺโท ปาโตสทฺเทน สมานตฺโถ นิปาโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา “อติปฺปโคติ อติวิย ปาโตติ อตฺโถ”ติ.๕
๑๓๑. นปุํสเก ตํสทฺทาทีนํ นิคฺคหีตํ พฺยญฺชเน นิสฺสรํ ตการํ โส จ สสฺสรํ ทการํ กฺวจิ คาถายํ.
ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตทเต สมิชฺฌตุ.๖ น พฺราหฺมณสฺเสตทกิญฺจิ เสยฺโย.๗
เอตฺถ หิ “ตํ เต”ติ๘ เฉโท; “เอตํ กิญฺจี”ติ๙ จ.
กฺวจีติ กึ ? น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ.๑๐ เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.๑๑
๑๓๒. อธิสฺส โชฺฌ.
อธิอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ อชฺฌาเทโส โหติ; โส จ โข คาถายํ ทฏฺฐพฺโพ. อคารํ อชฺฌ โส วสิ.๑๒ อธิ โส อาวสีติ เฉโท.
ตตฺถ อชฺฌสทฺทํ อาวสิสทฺเทน สมฺพนฺธิตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ “สเจ อคารํ อชฺฌาวสตี”ติ๑๓ ปาฬิทสฺสนโต. วิจิตฺรนยญฺหิ ภควโต ปาวจนํ.
๑๓๓. อทฺโธ ภูมเย ปเร.
อธิอจฺเจตสฺส ภูธาตุมเย ปเร กฺวจิ อทฺธาเทโส โหติ. อทฺธภูโต.๑๔ อทฺธภวติ; จกฺขุํ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ.๑ กึสุ สพฺพํ อทฺธภวิ.๒ นามํ สพฺพํ อทฺธภวิ.๒
กฺวจีติ กึ ? อธิภูโต. อธิภวติ.
อิติ สทฺทนีติยํ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ โวมิสฺสสนฺธิวิธานํ ภวติ—
มิสฺสีภูตานํ สรพฺยญฺชนาทีนํ สนฺธิ โวมิสฺสสนฺธิ; ตถา หิ สรพฺยญฺชนนิคฺคหีตาเทส-โลปกรณวเสน สาธิโต สนฺธิ “โวมิสฺสสนฺธี”ติ วุจฺจติ. โส เอว สรพฺยญฺชนนิคฺคหีตาเทส-โลปวิปรีตาทิวเสน อเนกสงฺคหตฺตา “สาธารณสนฺธี”ติ จ วุจฺจติ. ตถา โส เอว คาถาสุ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺติอนุรกฺขณตฺถญฺจ จุณฺณิยปเทสุ สุขุจฺจารณตฺถํ โลปาคมาทิวเสน สาธิตตฺตา “วุตฺตสนฺธี”ติ จ วุจฺจติ. กิญฺจาปิ เต ติวิธา สนฺธโย นามโต วิสุํ วุตฺตา; ตถาปิ สรสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธีสุเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๑๓๔. เอกาโร อการํ อิการํ วา คาถํ ปตฺวา.
เอกาโร อการํ ปปฺโปติ; อิการํ วา กฺวจิ คาถํ ปตฺวา.
อกรมฺหส เต กิจฺจํ.๓ โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ.๔ อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ.๕
กฺวจีติ กิมตฺถํ ? คาถายมฺปิ กตฺถจิ วิสเย เอกาโร อการํ น ปปฺโปตีติ ทสฺสนตฺถํ.
คาถนฺติ กึ ? เหมนฺตคิมฺเหสุ.๖
๑๓๕. สญฺญุตฺโต พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค.1
สญฺญุตฺโต พฺยญฺชโน คาถํ ปตฺวา กฺวจิ วิสญฺโญโค โหติ.
ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโข.๗ วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.๘ นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ.๙
คาถนฺติ กึ ? ทุกฺขา เวทนา.๑๐
กฺวจีติ กึ ? น ทุกฺขํ อหินา ทฏฺฐํ.๑๑ อหํ ปุเร สํยมิสฺสํ.๑๒
๑๓๖. อสญฺโญโค สสญฺโญโค จ.
อสญฺโญโค พฺยญฺชโน คาถํ ปตฺวา กฺวจิ สสญฺโญโค โหติ.
ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ.๑
คาถนฺติ กึ ? สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺโน.๒ กฺวจีติ กึ ? อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ.๓
๑๓๗. กฺวจิ สเร พฺยญฺชเน วา ปฏิ ปติสฺส.1
ปติอิจฺเจตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ. ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ.๔ ปฏิหญฺญติ. กฺวจีติ กึ ? ปติลียติ.๕ ปติรูปเทสวาโส จ๖
๑๓๘. นิคฺคหีตํ วคฺเค วคฺคนฺตํ วา.2
นิคฺคหีตํ วคฺคกฺขเร ปเร ยถาสกํ วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปติ. ทีปงฺกโร.๗ ธมฺมญฺจเร สุจริตํ.๘ โลกสฺส สณฺฐิติ.๙ ตนฺนิจฺจุตํ. สํฆสมฺมโต. วาติ กสฺมา ? น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ.๑๐
๑๓๙. เล ลการํ.3
นิคฺคหีตงฺโข ลกาเร ปเร ลการํ ปปฺโปติ วา. อสลฺลีนํ๑๑ ปฏิสลฺลีโน; ปฏิสลฺลาโน; สลฺลกฺขณา; ปุลฺลิงฺคํ. วาติ กสฺมา ? อามิสํ ลภติ.
๑๔๐. ญเมเห.4
เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตงฺโข ญการํ ปปฺโปติ วา. ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายิสฺสามิ.๑๒ ตญฺเญเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ.๑๓ เอวญฺหิ โว ภิกฺขเว สิกฺขิตพฺพํ.๑๔ ตญฺหิ ตสฺส มุสา โหติ.๑๕ สญฺหิโต. วาติ กสฺมา ? เอวเมว ตฺวมฺปิ.๑๖ เอวเมตมภิญฺญาย.๑๗ เอวํ โหติ สุภาสิตํ.๑๘ ปมาณรหิตํ หิตํ.๑๙
๑๔๑. เย สห.1
นิคฺคหีตงฺโข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา.
สญฺโญชนํ; สญฺโญโค; สญฺญุตฺตํ.
วาติ กสฺมา ? สํโยโค; สํยุตฺตํ.
๑๔๒. นปุํสเก ยเตเตหิ โท สเร ปาเยน.2
นปุํสกลิงฺเค วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร ปาเยน ทการาเทโส โหติ วา. พาวริโย ยทพฺรวิ.๑ ตเทวารมฺมณํ; เอตทโวจ สตฺถา.
วาติ กสฺมา ? ยํ อพฺรวิ.
ปาเยนาติ กึ ? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ.๒
๑๔๓. โม อิตเร.2
อิตเร ลิงฺคทฺวเย วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร มการาเทโส โหติ. ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ.๓ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต.๔ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา.๕ ตมพฺรวิ มหาราชา มทฺทึ.๖ วาติ กสฺมา ? สุธมฺมาติ จ ยํ อาหุ.๗
๑๔๔. สมาเส โท ติลิงฺเค.2
สมาเส ติวิธลิงฺเค วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร ทการาเทโส โหติ. ยสฺส สทฺทสฺส ปทสฺส วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ; ยสฺสา คาถาย อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ; ยํ อนนฺตรนฺติ เฉโท; เอวํ ตทนนฺตรํ; เอตสฺส สทฺทสฺส ปทสฺส วา อตฺโถ เอตทตฺโถ; เอติสฺสา คาถาย อตฺโถ เอตทตฺโถ; เอตํ อตฺโถติ เฉโท.
๑๔๕. เสสโต โม โท จ สเร พฺยญฺชเน วา.2
วุตฺตปฺปกาเรหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ เสสโต สทฺทโต ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร มการาเทโส โหติ ทการาเทโส จ.
เอวเมตํ อภิญฺญาย.๑ อหเมว; ตฺวเมว; พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามิ.๒ สทฺทหนา; ตทฺธิตํ; วาติ กึ ? เอวาจารา ภิกฺขุนิโย.๓ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ.๔
๑๔๖. กฺวจิ นิคฺคหีตาคโม.1
กฺวจิ นิคฺคหีตาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ. จกฺขุํ อุทปาทิ.๕ อวํสิโร.๖ ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว.๗ ตํสมฺปยุตฺโต.๘ อณุํถูลานิ สพฺพโส.๙ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา.๑๐ กฺวจีติ กสฺมา ? อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ.๑๑ เปจฺจ สคฺเค ปโมทติ.๑๒
๑๔๗. โลปํ.2
นิคฺคหีตงฺโข สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปติ. ภิกฺขูนาสิ สมาคโม.๑๓ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ.๑๔ ตาสาหํ สนฺติเก.๑๕ วิทูนคฺคํ; สพฺพทสฺสาวี.๑๖ อริยสจฺจาน ทสฺสนํ.๑๗ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.๑๘ สนฺตา วาจา จ กมฺม จ.๑๙
กฺวจีติ กสฺมา ? อหเมว นูน พาโล.๒๐ ตํ เตสํ มงฺคลมุตฺตมํ.๑๗
๑๔๘. ปโร สโร วา.3
นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. อภินนฺทุนฺติ.๒๑ อุตฺตตฺตํว; อิทมฺปิ. วาติ กสฺมา ? อหเมว; เอตทพฺรวิ.
๑๔๙. ลุตฺเต พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน สญฺญุตฺโต วิสญฺโญโค โหติ. เอวํส เต อาสวา.๒๒ ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.๒๓ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ สาชีโว ครหิโต มม.๒๔ อิทํ ปน ฐานํ ปฐมปาเทน ทุติยปาทสฺส สมฺพชฺฌนฏฺฐานํ; ตญฺจ โข นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาวกรเณน สทฺธึ กรณฏฺฐานํ, น อกฺขรสงฺกนฺติวเสน;
เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาวสหิตํ ปาฬิปฺปเทสํ ฐเปตฺวา นตฺถิ อญฺโญ ปาฬิปฺปเทโส. ยตฺถ คาถานํ ปฐมปาทสฺส ทุติยปาเทน, ตติยปาทสฺส จ จตุตฺถปาเทน สทฺธึ อกฺขรสงฺกนฺติวเสน วา ปทสงฺกนฺติวเสน วา สนฺธิ สิยา.
กวีนํ ปน สทฺทรจนาวิสเย โส ปเทโส อตฺเถว. ตํ ยถา ? “ยตฺถปฺปติฏฺฐิตญฺเจต-เมตํ วตฺวา วิธินฺตโต”ติ๑ จ, “อุปกฺกเมน วา เกสญฺ-จุปจฺเฉทกกมฺมุนา"ติ๒ จ, โสตาปนฺนา จ สกทา-คามิโน จาปิ ปุคฺคลา”ติ๓ จ, “นามํ ทฺวิธา จตุธา จา-นฺวตฺถสามญฺญอาทิโต. วิชฺชมานาวิชฺชมาน-ตฺตาทิโต ฉพฺพิธํ มต”นฺติ๔ จ; อยํ อกฺขรสงฺกนฺติปเทโส. วธาทิปญฺจรตนตฺ- ตยสฺสา'คุณวณฺณนํ. อยํ ปทสงฺกนฺติปเทโส; เทฺวปิ เอตา สงฺกนฺติโย ยถา ปาฬิยํ ปฐม-ทุติยปาเทสุ ตติยจตุตฺถปาเทสุ จ สมฺพนฺธอาทิอกฺขโร สมาโส น ลพฺภติ; ตถา น ลพฺภติ; ตถา น ลพฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพา.
เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ “นนุ จ โภ” ‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน; เนกโกฏิสตํ ธน’นฺติ๕ เอตฺถ ปฐมทุติยปาทา สนฺธิวเสน สมฺพชฺฌนฺติ; อถ กิมตฺถํ ‘นตฺถิ อญฺโญ ปาฬิปฺ-ปเทโส’ติอาทิ วุตฺต”นฺติ ? ตนฺน, ปฐมปาเทน ทุติยปาทสฺส อสมฺพชฺฌนโต.
เอตฺถ หิ “จินฺตยิตฺวานาเนกโกฏิสต”นฺติ สนฺธิกิจฺเจน ปโยชนํ นตฺถิ; ตสฺมา ปฐมปาทํ ปหาย “น เอกโกฏิสตํ เนกโกฏิสต”นฺติ สนฺธิกิจฺจเมว อิจฺฉิตํ สมาสวเสน; ยถา “น อรูปาวจรา ธมฺมา”ติ. เทฺว ปน ปาทา น สมฺพชฺฌนฺตีติ กถํ ญายตีติ เจ ? ปาฐนฺตเรน ญายติ. อตฺริทํ ปาฐนฺตรํ—
เนกานํ นาคโกฏีนํ; ปริวาเรตฺวานหํ ตทา.
วชฺชนฺโต สพฺพตูริเยหิ; โลกเชฏฺฐํ อุปาคมินฺติ.๑
เนกสทฺโท ปเนตฺถ อนุปปโท หุตฺวา ติฏฺฐติ; เตน ญายติ “เทฺว ปทา น สมฺพชฺฌนฺตี”ติ. ยถา อลาพุลาพุสทฺทา วิสุํ วิสุํ สาสเน ทิสฺสนฺติ; ตถา อเนกเนกสทฺทา วิสุํ วิสุํ สาสเน ทิสฺสนฺติ “อเนกโกฏิสนฺนิจโย๒ เนกโกฏิสตํ ธน”นฺติ๓อาทีสุ. อิติ ปาฬิยํ อกฺขรสงฺกนฺติ จ ปทสงฺกนฺติ จ สพฺพถาปิ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํ. ตาสุ หิ สงฺกนฺตีสุ ปทานิ ฉินฺนภินฺนานิ โหนฺติ; ปเทสุ ฉินฺนภินฺเนสุ ชาเตสุ อตฺโถ อปริพฺยตฺโต สิยา; อตฺถาวโพโธปิ ฉินฺนภินฺโน วิย ธมฺมํ สุณนฺเต เวเนเยฺย ปฏิภาเยยฺย; ตสฺมา ธมฺมิสฺสเรน ภควตา เทฺว สงฺกนฺติโย วชฺเชตฺวา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ตนฺติ ฐปิตา; ภควโต สาวเกหิ อริเยหิปิ ตทนุโลเมเนว ตนฺติ ฐปิตา. เทวตาทีนํ ภาสิเตสุ ยํ อปเนตพฺพํ โหติ; ตํ อปนยึสุ; สุทฺธํ ปน พฺยญฺชนํ โรปยึสุ.
๑๕๐. นิคฺคหีตปฺปโร อิกาโร อการํ อุการญฺจ มกาเร.1
ตํ อิมินาเปตํ; ตทมินาเปตํ.๔
เอวํ อิมํ; เอวุมํ.
๑๕๑. อกาโร เอการํ หกาเร.
กํ อหํ; เกหํ กหํ.
๑๕๒. สหกสฺส กสฺส ปติมฺหิ นิคฺคหีตตฺตํ.
พฺรหฺมา สหํปติ.๕
๑๕๓. พฺยญฺชเน นิคฺคหีตมํ.1
เอวํ วุตฺเต; ตํ สาธุ.๑
๑๕๔. ปริยาทีนํ รยาทิวณฺณสฺส ยราทีหิ วิปริยโย.2
ปริยุทาหาสิ; ปยิรุทาหาสิ.๒ อริยสฺส; อยิรสฺส. กริยา; กยิรา. พหุอาพาโธ; พวฺหาพาโธ. มสกา; มกสา. น อภิเนยฺย; อนภิเนยฺย; อริยา; อยิรา; อริยสทฺเทน สามิปิ วตฺตพฺโพ; อริโย, อยิโร, สามีติ อตฺโถ.
๑๕๕. สํสทฺเท ปรโลเป ปุพฺโพ ทีฆํ.
สํรตฺโต; สารตฺโต.๓ เอวํ สาราโค.๔ สารมฺโภ.๕ อวิสาหาโร. สํสทฺเทติ กึ ? อริยสจฺจาน ทสฺสนํ.๖ กึนุมาว สมณิโย.๗
๑๕๖. วาสิฏฺฐสฺสิกาโร เอตฺตํ ปาวจเน.
วาเสฏฺโฐ.๘
๑๕๗. วณฺณนิยโม ฉนฺโท ครุลหุนิยโม วุตฺติ.
๑๕๘. คาถาสุ ฉนฺทมเภทตฺถมกฺขรโลโป.
อทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส; ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส.๙ จนฺโทว ปติโต ฉมายํ; จนฺโทว ปติโต ฉมา.๑๐ ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ; ปุพฺเพว จ โสมนโทมนสฺสํ.๑๑ เอวเมว นูน ราชานํ; เอวเมว นุ ราชานํ.๑๒
อิติ อาทิอนฺตมชฺฌโลโป ทฏฺฐพฺโพ; อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๑๕๙. วุตฺตานุรกฺขณตฺถํ วิปรีตตา.
เอตฺถาจริยานํ มตํ กถยาม. เกจิ หิ อาจริยา “คาถาสุ วุตฺติอนุรกฺขณตฺถาย ครุลหูนํ นิยมสฺส ปาลนตฺถาย วิปรีตตา”ติ, เกจิ ปน “คาถาวตฺตสุตฺตนฺตวตฺตตรงฺค-วตฺตาทีนํ วตฺตานมนุรกฺขณตฺถาย วณฺณวิการตา โหตี”ติ วทนฺติ.
อกรมฺหเส เต กิจฺจํ; อกรมฺหส เต กิจฺจํ.๑
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.๒ นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ.๓
๑๖๐. สุตฺเต สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโป วิปรีตตา จ.
ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทา; ทฺวฏฺฐิปฏิปทา.๔ เอวํ ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปา.๔ สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา; สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา.๕ ปฏิสงฺขาย โยนิโส; ปฏิสงฺขา โยนิโส.๖ สุวณฺณมยํ; โสณฺณมยํ.๗ นวนีตํ; โนนีตํ.๘ วิลปติ เอว โส ทิโช; วิลปเตฺวว โส ทิโช.๙
สมนฺตปาสาทิกาเตฺวว.๑๐ สุอากฺขาโต; สฺวากฺขาโต.๑๑
วนปฺปคุมฺโพ; วนปฺปคุมฺเพ.๑๒
สุขํ; ทุกฺขํ; ชีโว สุเข; ทุกฺเข; ชีเว.๑๓
ชีโว จ สตฺต อิเม กายา; ชีเว จ สตฺติเม กายา.๑๔
โก คนฺธพฺโพ; เก คนฺธพฺเพ.๑๕ พาลา จ ปณฺฑิตา จ; พาเล จ ปณฺฑิเต จ.๑๖
อฏฺฐนาคาวาสสตานิ; อฏฺฐ นาคาวาสสเต.๑๖
วิรตฺตา โกสิยายนี; วิรตฺเต โกสิยายเน.๑๗ เอโสโส เอโก; เอเสเส เอเก.๑๘
อถ ปนาจริยา “โสยฺยถิทํ; เสยฺยถิท”นฺติ โอการสฺส เอการตฺตมิจฺฉนฺติ; ปาฐนฺตรํ เตหิ ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ, มยํ ปน น ปสฺสาม,
ตถา “สา อิตฺถี; โสตฺถี”ติ อาการสฺส โอการตฺตมิจฺฉนฺติ;
มยํ ปน “สา อิตฺถี”ติ อตฺถวนฺตํ โสตฺถีติ ปทํ น ปสฺสาม; “สุนฺทริตฺถี”ติ อตฺถวนฺตเมว โสตฺถีติ ปทํ ปสฺสาม. อตฺรายํ ปาฬิ “น จาปิ โสตฺถิ ภตฺตารํ; อิสฺสาจาเรน มญฺญตี”ติ.๑๙ ตตฺรายํ สํหิตาปทจฺเฉโท “สุอิตฺถิ; โสตฺถี”ติ. ตถา อาจริยา “รตฺตญฺโญ; รตฺตญฺญู” อิติ โอการสฺส อูการตฺตมิจฺฉนฺติ; มยํ ตุ “กาลญฺญู สมยญฺญู จ; ส ราชวสตึ วเส”ติ๑ อาทิปาฬิทสฺสนโต ตสฺสีลตฺเถ อูปจฺจยวเสน “รตฺตญฺญู สพฺพญฺญู กาลญฺญู”ติ อูการนฺตตํ อิจฺฉาม. อปิจ “รตฺตญฺโญ, วํสญฺโญ”ติ๒ ทสฺสนโต ปน “รตฺตญฺโญ วํสญฺโญ”ติ โอการนฺตตฺตมฺปิ อิจฺฉาม. “สพฺพญฺญู”ติ ปเท อยํ นโย น ลพฺภติ.
๑๖๑. อปฺปกฺขรานํ พหุตฺตมญฺญถตฺตญฺจ.
สรติ; สุสรติ. สเกหิ; สุวเกหิ.๓ สฺวามิ; สุวามิ.๔ สฺวามินี; สุวามินี.๕
สตฺโต; สตฺตโว. มจฺโจ; มาติโย.๖ เทฺว; ทุเว. ตณฺหา; ตสินา.๗
ปมฺหํ; ปขุมํ๘ อิจฺจาทีนิ.
๑๖๒. พหฺวกฺขรานํ อปฺปตฺตมญฺญถตฺตญฺจ.
อาจริยํ; อาเจรํ.๙ กาติยาโน; กจฺจาโน.๑๐ ปทุมานิ; ปทฺมานิ๑๑ อิจฺจาทีนิ.
๑๖๓. กฺวจิ สเร พฺยญฺชเน วา โอทนฺตานํ นามานํ อการนฺตตฺตํ ปกติ.1
โส เอว อตฺโถ; ส เอวตฺโถ. เอวํ สสีลวา.๑๒ เอส อาโภโค; เอส ธมฺโม.๑๓ ตุวญฺจ ธนุเสโข จ; ตุวญฺจ ธนุเสข จ.๑๔ เอวํ กกุสนฺธ โกณาคมโน.๑๕ เถร วาทานมุตฺตโมติ.๑๖
อฏฺฐกถาสุ ปน โอการสฺส อทสฺสเนน วิภตฺติสุติยา อภาวโต “กกุสนฺธ”อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสติ จ “เถร”อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา “ส เอวตฺโถ; เอส อาโภโค”ติ อาทีสุ สเอสสทฺทา อวิภตฺติกาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ ปริยาเยน; นิปฺปริยาเยน ปน “อิธ จมฺมํ จริตฺวาน; ราช สคฺคํ คมิสฺสตี”ติ๑๗ เอตฺถ อาลปนตฺเถ วตฺตมาโน ลุตฺตวิภตฺติโก หุตฺวา สวิภตฺติโก ราชสทฺโท วิย สเอสอิจฺเจเต สวิภตฺติกาเยว; ตถา หิ ลุตฺตวิภตฺติเก ราชสทฺเท สวิภตฺติเก ชาเต สติ กถํ วิภตฺติวิการสฺส โอการสฺส อการภาวํ คตตฺตา สเอสอิจฺเจเต อวิภตฺติกา สิยุนฺติ. อิติ สวิภตฺติกาเยว สเอสสทฺทา ภวนฺติ. “ตุวญฺจ ธนุเสข จา”ติ อาทีสุ ปน “ธนุเสข กกุสนฺธ”อิจฺจาทโย อวิภตฺติกา วา โหนฺติ สวภิตฺติกา วา. เอกนฺตอวิภตฺติกา ปน สทฺทา “สีทตีติ สต, อตฺถีติ อสา”ติ ปทานิ ภวนฺติ; ตสฺมา “สตสฺมีติ โหตี”ติ๑ เอตฺถ “สต อสฺมี”ติ เฉโท กาตพฺโพ; อนิจฺโจ อสฺมีติ อตฺโถ. “อสฺมีติ โหตี”ติ๑ เอตฺถ “อส อสฺมี”ติ เฉโท; นิจฺโจ อสฺมีติ อตฺโถ.
๑๖๔. วุตฺติรกฺขเณ มาคเม.1
วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน มการาคเม ปเร โอทนฺตานํ นามานํ อการนฺตตฺตํ ปกติ.
มคฺคมตฺถิ คมโก น วิชฺชติ.๒
ปจฺจยาการเมว จ.๓ เอส มคฺคํ.
มาคเมติ กึ ? เอส มคฺโค อธมฺมฏฺฐ.๔
๑๖๕. มาเทเส อกาโร ทีฆํ.2
วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน มการาเทเส สติ อกาโร ทีฆํ ปปฺโปติ.
นยิทํ ปญฺญวตามิว.๕ ธมฺโม อรหตามิว.๖ นภํ ตาราจิตามิว.๗
มาเทเสติ กึ ? พโก กกฺกฏกามิว.๘
๑๖๖. อปิจสฺสิโลโป ปสฺส จตฺตํ.
วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อปิจสทฺทสฺส อิการสฺส โลโป โหติ; ปการสฺส จ จการตฺตํ.
อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ.๙
วุตฺติรกฺขเณติ กึ ? อปิจายํ ตโปทา.๑๐
๑๖๗. อติจฺจสฺส วา ติโลโป.
อถวา วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อติจฺจสทฺทสฺส ติการโลโป โหติ.
อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ.๑
๑๖๘. ฐานนฺตรคติ นิคฺคหีตสฺส.
วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อตฺตนิสฺสยํ ฉฑฺเฑตฺวา นิคฺคหีตสฺส ฐานนฺตรคมนํ โหติ. เตตํ อสฺเส อยาจิสุํ.๒ ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ.๓ อิมสฺมึ ปน ปกรเณ กานิจิ ลกฺขณานิ อนิยมวเสน วุตฺตานิ; เตหิ วิวิธานิ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อนิยมวเสน วุตฺตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทเส โสตูนํ สมฺโมโห สิยา, รูปานญฺจ อติปฺปสงฺโคติ ตทุภยวิวชฺชรตฺถํ อปฺปมตฺตกํ นิยมํ วทาม; น เอตฺถ ปุนรุตฺติโทโส อวคนฺตพฺโพ.
๑๖๙. อิกาโร อการํ ตนฺนิมิตฺตํ ตการโลโป.
อิมา คาถา อภาสิตฺถ; อิมา คาถา อภาสถ.๔
อุทเกนาภิสิญฺจถ; อุทเกนาภิสิญฺจิตฺถ.๕
๑๗๐. อกาโร เอการํ ฐาเน.
นวจฺฉนฺนเก โทณิ ทิยฺยติ.๖
๑๗๑. อกาโร กฺวจิ โอการํ.
ปิตา จุปหโต มโน.๗ กฺวจีติ กึ ? อุปหตมโน.
๑๗๒. อุกาโร โอการํ.
โสตตฺโต; โสตินฺโต. โสวณฺณมยํ;๘ โสตฺถี.๙
๑๗๓. เคหสฺเสกาโร อการํ อิการญฺจ สมาสตทฺธิเตสุ.
คหกูฏํ;๑๐ คหปติ. คหฏฺโฐ. คิหี.
๑๗๔. เอกาโร อิการํ.
ทุมฺมิชฺฌํ; ทุมฺเมชฺฌํ๑ วา.
๑๗๕. อการญฺเจการาคเม.
หญฺญเยวาปิ โกจิ นํ.๒ หญฺเญ เอว โกจิ นนฺติ เฉโท.
๑๗๖. โอกาโร อาการํ อุการญฺจ.
วิวฏจฺฉทา๓ อารุคฺยํ.๔ น เตนตฺถํ อพนฺธิ สุ.๕ อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน.๖ อปิ นุ หนุกา สนฺตา.๗ ตตฺถ วิวฏจฺฉทาติ วิวฏจฺฉโท.
ตถา หิ มหาปทานสุตฺตฏีกายํ “วิวฏจฺฉทาติ โอการสฺส อาการํ กตฺวา นิทฺเทโส”ติ๘ วุตฺตํ. อพนฺธิ สูติ อพนฺธิ โส; นิปาตมตฺตํ วา สุกาโร.
๑๗๗. อุสฺสี พฺยญฺชเน.
อาสีวิโส.๙
๑๗๘. ยถาตถาโต อญฺญโต วา เอวสฺเสกาโร อิการํ.
ยถา เอว; ยถริว. ตถา เอว; ตถริว. ภุสามิว.๑๐
๑๗๙. สญฺโญเค วาถวา อาคเม ทีโฆ รสฺสํ.1
ปเคว อิตรา ปชา.๑๑ มยา สมฺม ทกฺขาตา.๑๒ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา.๑๓
๑๘๐. ปุคฺคลวาจิโน อาสวสฺส สสฺส ทฺวิตฺตํ.
อาสโว อสฺสโว. อสฺสวา ปิยภาณินี.๑๔ ยญฺเจ ปุตฺตา อนสฺสวา.๑๕ ปุคฺคลวาจิโนติ กึ ? อาสวา ธมฺมา.๑๖ อิติ ปุคฺคลาภิเธยฺเย อาสวสทฺโท น ปวตฺตติ. ธมฺมาภิเธยฺเย จ อสฺสวสทฺโท น ปวตฺตตีติ. สงฺเกตนิรูฬฺโห หิ อตฺเถสุ สทฺโทติ.
อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
๑๘๑. ปฏิปทาย ทสฺส พฺยญฺชเน กฺวจิ โลโป.
เอตฺถ จ ปฏิปทาสทฺทสฺสาติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ อตฺถนิทฺเทโส วิย สทฺทนิทฺเทโสปิ ภวติ. ยถา “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ;
อุจฺจาวจาหิ ปฏิปา.๑ ปฏิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต.๒ ปฏิปาย; ปฏิปาสุ.
กฺวจีติ กึ ? มชฺฌิมา ปฏิปทา.๓
๑๘๒. สกิสฺส อิสฺสากาโร สทาคเมน อาคามิมฺหิ.
สกึสทฺทสฺส อิการสฺส ทการาคเมน สห ปวตฺเต อาคามีสทฺเท ปเร อการาเทโส โหติ. สกทาคามี.
๑๘๓. ปติสฺส ปจฺโจสรนิมิตฺตสฺส วา พฺยญฺชนนิมิตฺตสฺส วา.
หีเน กุเล ปจฺจาชาโต.๔ ปจฺจาชายติ.
เอตฺถ จ ปจฺจาชาโตติ ปติชาโต.๕ อิติ พฺยญฺชนนิมิตฺเตน ปติสทฺโท สนิมิตฺโต ภวติ. อถวา ปจฺจาชาโตติ ปติ อาชาโต; “สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ; อฑฺเฒ อาชายเร กุเล”ติ.๖ ทสฺสนโต เอวํ เฉโท กโต; อิติ สรนิมิตฺเตน ปติสทฺโท สนิมิตฺโต ภวติ.
ตตฺถ ปุพฺพปกฺขวเสน ปจฺจสทฺทาการสฺส ทีฆภาโว พฺยญฺชนสนฺธิ จ เวทิตพฺโพ; อิตรวเสน สรสนฺธิ.
๑๘๔. วาจาสิลิฏฺฐตฺถํ อนฺตคตาทีนิ ปตนฺติ ปทนฺเต.
สุตฺตนฺโต.๗ กมฺมนฺโต; วนนฺตํ; พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ; คูถคตํ; มุตฺตคตํ.๘
ทิสตา; เทวตา; อิทปฺปจฺจยตา.
๑๘๕. ยตฺถ สนฺธิเต สเร น ปทํ สุขุจฺจารณียํ; น ตตฺถ สรานํ สนฺธิ.
เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี.๑ ยาว อิเม อิทํ พฺรหฺมจริยํ.๒
อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.๓
๑๘๖. ยตฺถ สนฺธิโต สโร อตฺถํ ทูเสติ; น ตตฺถ สนฺธิ.
อายสฺมา อานนฺโท.๔
๑๘๗. ทฺวีสุ ปเทสุ น พฺยญฺชเน สรานํ สนฺธิ.
อกฺโกจฺฉิ มํ; อวธิ มํ.๕ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ.๖ เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ.๗
โอโรธา จ กุมารา จ.๘ นนุ จ โภ “ส สีลวา”ติอาทีสุ๙ สรา สนฺธิยนฺตีติ ? น สนฺธิยนฺติ, โอการสฺส โลปฏฺฐาเน อการสฺส อาคตตฺตา. ยชฺเชวํ เต ปโยคา สนฺธิปฺปโยคา น โหนฺติ; อถ กถํ สนฺธิวิสเย วุตฺตาติ ?
สจฺจํ; เยภุยฺยวเสน วุตฺเตสุ สนฺธิปฺปโยเคสุ ปกฺขิตฺตตฺตา สนฺธิปฺปโยคาเยว เต ปโยคา ภวนฺติ; ตสฺมา สนฺธิวิสเย วุตฺตา. โลกสฺมิญฺจิ เยภุยฺยวเสน ตสฺมา สนฺธิวิสเย วุตฺตา. โลกสฺมิญฺหิ เยภุยฺยวเสน โวหาโร ทิสฺสติ ยถา “อานครา ขทิรวน”นฺติ.
๑๘๘. เอกปทนฺโตคเธ พฺยญฺชเน สรานํ กฺวจิ สนฺธิ.
อารามรุกฺขเจตฺยานิ.๑๐ เจติยานิ วนฺทึสุ.
๑๘๙. น สุทฺธสฺสรโลโป อาทิสฺสากาเร สรนฺตเร วา.
อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร อญฺญสฺมึ วา สเร ปเร พฺยญฺชนสงฺขาตสฺส นิสฺสิตสฺส อภาเวน วิคตนิสฺสิตานํ สุทฺธสฺสรานํ โลโป น โหติ อตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถตตฺตา; อ อาทิ เยสนฺเต ออาทโย. เอวํ อาอาทโย; อิอาทโย; อีอึนํ ตฺถตฺตํ; อุ อาคโต. น สุทฺธสฺสรโลโปติ กึ? อการาทโย; ปพฺพตาทโย. เอตฺถ หิ ปุพฺพสเร สติปิ อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร สนฺเตปิ สนิสฺสิตตฺตา สุทฺธสฺสรภาวาภาวโต โลปํ ปปฺโปติ เอว.
๑๙๐. อุปปเท สุทฺธา สุทฺธานํ โลโป สนฺเตปิ ตสฺมึ อญฺญสฺมึ วา.
อุปปเท สติ สุทฺธสฺสรา สุทฺธสฺสรานํ โลโป โหติเยว ตสฺมึ อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร สนฺเตปิ อญฺญสฺมึ วา สเร ปเร สนฺเตปิ; อกฺขราปิ ออาทโย อกฺขราปาทโย. ก อ อีสา เกสา; โก จ, อ จ, อีโส จ, เกสาติ สมาโส. เอตฺถ จ กสทฺเทน พฺรหฺมา วุตฺโต; อสทฺเทน อวิณฺฑุ;๑ อีสสทฺเทน อิสฺสโร วุตฺโต. กิญฺจาปิ เอเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ ทสฺสิตา เอเต ปโยคา ปาฬิยํ น สนฺติ; ตถาปิ ปาฬิยา สทฺธึ สํสนฺทนตฺถํ เอเต โลกิยปฺปโยเค อโวจุมฺห; อฏฺฐาเน อิทํ กถิตนฺติ น วตฺตพฺพํ, นีติวเสน วตฺตพฺพตฺตา.
๑๙๑. สุทฺธสฺสรมฺหา อิติสฺส อิสฺส โลโป.
อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน สุทฺธสฺสรมฺหา ปรสฺส อิติสทฺทสฺส อิการสฺส โลโป โหติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถตฺตา. อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ ญาณํ ปวตฺตตีติ; น เหวํ วตฺตพฺเพ.๒ อิมสฺมึ ปน ฐาเน “อิ อิติ จา”ติ เฉทํ กตฺวา ปรอิกาเร ลุตฺเต อิติ จาติ ปทํ สิชฺฌติ; เอตฺถ อิกาโร อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺโพ. เอวํ อุจฺจาเรตพฺพตฺตา เอตํ ปทํ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถํ ภวติ; ออาทโยติอาทีสุ ปน อกาเร ลุตฺเต “อาทโย”ติ ปทํ อการาทโยติ อตฺถปฺปกาเสน สมตฺถํ น โหติ; วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพภาวาภาวโต วิเสสกภูตสฺส อการสฺส วินฏฺฐตฺตา. วิเสสกสฺมิญฺจิ นฏฺเฐ โก วิเสสิตพฺพํ วิเสเสสฺสติ; ตสฺมา อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถํ น โหติ.
“อิติ จา”ติ ปทํ ปน สมตฺถํ ภวติเยว วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพตฺตา. กวิสมเย “อิ อิตี”ติ ปทเมว อิจฺฉิตพฺพํ โหติ; ปาวจเน ปน ทุวิโธปิ นโย อิจฺฉิตพฺโพ. ตถา หิ เอกาธิปฺปาโยปิ สํหิตาปทจฺเฉโท ภวติ; ตตฺร อยํ ตตฺรายํ อิจฺจาทิ. ทฺวาธิปฺปาโยปิ ภวติ; สุ อาคตํ. สฺวาคตํ๓ สุ อาคตํ สาคตํ อิจฺจาทิ. อถ วา ทุ อีหิติกา ทฺวีหิติกา๔ อิทํ สมานปทจฺเฉทํ อสมานตฺถํ เอกปฺปการํ ทฺวาธิปฺปายํ สํหิตาปทนฺติ เวทิตพฺพํ.
อปโร นโย อนตฺถํ ททาตีติ อนตฺถโท; โส เอว ทการสฺส ตการํ กตฺวา อนตฺถโต.๕ อนตฺโถ อโต เอตสฺมา ปุริสสฺมาติ วา อนตฺถโต. เอวมฺปิ ทฺวาธิปฺปายํ สํหิตาปทํ ภวติ. สา อหํ สาหํ; อิตฺถิลิงฺควเสน เฉโท. อถ วา โส อหํ สาหํ; ปุลฺลิงฺควเสน เฉโท. อปโร นโย; ฉ อหํ สาหํ; สงฺขฺยาวเสน เฉโท. อิจฺเจวมาทิ อธิปฺปายตฺตยิโก สํหิตาปทจฺเฉโท. จตุราธิปฺปายาทโย ปน น สนฺติ. เอวํ นานาธิปฺปายํ วิจิตฺรนยํ ภควโต ปาวจนํ. อตฺริเม ปโยคา— สาหํ วิจริสฺสามิ เอกิกา. สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ มุนิโน; เทสยโต ธมฺมํ สุคตสฺส.๑ อตฺถิ เนสํ อุสามตฺตํ; อถ สาหสฺส ชีวิตนฺติ.๒ เอตฺถ จ ฉ อหานิ ฉาหนฺติ เอวํ สมาสสมฺภวโต ฉ อหํ สาหนฺติ สหปทจฺเฉทสํหิตาปทํ เวทิตพฺพํ; ยถา ฉ อายตนํ สฬายตนนฺติ. อิติ สาหนฺติ ปทํ อธิปฺปายตฺตยิกํ ภวติ. อีทิสานํ ปทานมตฺโถ ปโยคานุรูปโต อตฺถปฺปกรณาทิวเสน โยเชตพฺโพ. ตถา? ตตฺรายมิจฺจาทิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ สํหิตาปทํ. “สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺห”๓อิจฺจาทิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปสํหิตาปทนฺติ คเหตพฺพํ.
ตถา อตฺถิปทํ โนสนฺธิปทญฺเจว สนฺธิปทญฺจ. ตํ ยถา? อุภยตฺถ กลิคฺคาโห; อุภยตฺถ กฏคฺคาโห๔ อิจฺจาทิ. อุภยสฺมึ โลเก กลิคฺคาโห, อุภเยสํ วา อตฺถานํ กลิคฺคาโห อุภยตฺถกลิคฺคาโห; ปราชยคฺคาโหติ อตฺโถ. เอส นโย อุภยตฺถกฏคฺคาโหติ เอตฺถาปิ. กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโห.๕ อิมสฺมึ ปน ปกรเณ ฉนฺทวุตฺติรกฺขณาทีสุ โย โย ปเภโท วตฺตพฺโพ สิยา; ตํ สพฺพํ คนฺถวิตฺถารภเยน น วทาม.
ยํ ปเนตฺถ “ฉนฺทานุรกฺขณตฺถ”นฺติ จ “วุตฺติรกฺขณตฺถ”นฺติ จ “สุขุจฺจารณตฺถ”นฺติ จ วุตฺตํ; ตํ โลโกปจารมตฺตวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. น หิ ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ; นาปิ สุขุจฺจารณตฺถํ อกฺขรโลปาทิกํ กโรติ. โย หิ สาสงฺโก สภโย; โส อญฺเญสํ ปณฺฑิตานํ สงฺกาย อุปฺปชฺชนกนินฺทาภเยน ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ; สุขุจฺจารณตฺถญฺจ อกฺขรโลปาทิกํ กโรติ. ภควา ปน นิราสงฺโก นิพฺภโย; ภควโต ปาวจเน ขลิตํ นตฺถิ; โส กถํ ปรปฺปวาทํ ปฏิจฺจ ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขิสฺสติ; สุขุจฺจารณตฺถญฺจ อกฺขรโลปาทิกํ กริสฺสติ. วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺมฏีกายํ—
“ภควา ปน วจนานํ ลหุครุภาวํ น คเณติ; โพธเนยฺยานํ ปน อชฺฌาสยานุโลมโต ธมฺมสภาวํ อวิโลเมนฺโตว ตถา ตถา เทสนํ นิยาเมตีติ น กตฺถจิ อกฺขรานํ พหุตา วา อปฺปตา วา โจเทตพฺพา”ติ.๑
อิจฺเจวํ อิมสฺมึ ปกรเณ ยา ยา นีติ สาสนสฺโสปการาย ยถาพลํ อมฺเหหิ ฐปิตา; ตา สพฺพาปิ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสเน อาทรํ กตฺวา ปริยาปุณิตพฺพาติ.
โวมิสฺสกสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
วิวิธนยวิจิตฺเต ปาฬิธมฺเม ปฏุตฺตํ;
สรมสรปรสฺมึ ตีหิ สนฺธีหิ ยุตฺเต.
พหุวิธนยสาเร สนฺธิกปฺปมฺหิ โยคํ;
กริย สุมติ โปโส อตฺถสารํ ลเภติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ สนฺธิกปฺโป นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.
——————
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen