๗๗. ที่ใดมีคนดี-ที่นั้นมีความสุข

๗๗. ที่ใดมีคนดี-ที่นั้นมีความสุข

ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญ, น โส สพฺพตฺถ ชายติ;

ยตฺถ โส ชายตี ธีโร, ตํ กุลํ สุขเมธติ ฯ

“บุรุษอาชาไนยหาได้ยาก,

ท่านย่อมไม่เกิดในที่ทั่วไป;

ท่านนักปราชญ์ย่อมเกิดในสกุลใด,

สกุลนั้น ย่อมถึงความสุข.“

(กวิทัปปณนีติ หมวดบัณฑิต ๗๗ ขุ. ธ. ๒๕/๒๔ พุทธวรรค)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ทุลฺลโภ (หาได้ยาก) ทุลฺลภ+สิ วิ. ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลโภ (ชื่อว่า ทุลฺลภ เพราะอรรถว่า อันเขาได้โดยยาก) ทุ+ลภ+ข ปัจจัยในกิตก์ กัมมรูป กัมมสาธนะ 

ปุริสาชญฺโญ (บุรุษอาชาไนย) ปุริส+อาชญฺญ > ปุริสาชญฺญ+สิ, วิ. อาชญฺโญ วิย อาชญฺโญ, ปุริโส จ โส อาชญฺโญ จาติ ปุริสาชญฺโญ (ผู้เป็นเหมือนม้าอาชาไนย ชื่อว่า อาชาไนย, ทั้งบุรุษนั้นก็เป็นเหมือนม้าอาชาไนยด้วย จึงเรียกว่า ปุริสาชัญญะ - บุรุษดั่งม้าอาชาไนย, บุรุษอาชาไนย) ปุริส+อาชญฺญ เป็นอุปมานุตตรบทกัมมธารยสมาส

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

โส (นั้น, เขา) ต+สิ สัพพนาม 

สพฺพตฺถ (ในที่ทั้งปวง, ในที่ทุกแห่ง) สพฺพ+ถ ลง ถ ปัจจัยหลังสัพพนามด้วยสูตรว่า ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ. (รู ๒๖๖) ซ้อน ตฺ ด้วยสูตรว่า วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา. (รู ๔๒)

ชายติ (ย่อมเกิด) √ชน+ย+ติ ทิวาทิ. กัตตุ. แปลงที่สุดธาตุเป็น อา ด้วยการแบ่งสูตรว่า ชนาทีนมา จากสูตรว่า ชนาทีนมา ติมฺหิ. (รู ๖๑๙)

ยตฺถ (ในที่ใด, ในตระกลูใด) ย+ถ สัพพนาม ทำตัวรูปเหมือน สพฺพตฺถ.

โส (นั้น, เขา) ต+สิ  สัพพนาม.

ชายตี, ชายติ (ย่อมเกิด, ประสูติ) √ชน+ย+ติ ทีฆะเพื่อรักษาฉันท์ 

ธีโร (นักปราชญ์, ผู้มีปัญญา) ธีร+สิ

ตํ (นั้น) ต+สิ นป. สัพพนาม เป็นวิเสสนะ ของ กุลํ 

กุลํ (ตระกูล, สกุล) กุล+สิ ปฐมา. หลังอการันต์-นปุงสกลิงค์ ให้แปลง สิ เป็น อํ ได้แน่นอน ด้วยสูตรว่า สึ. (รู ๑๙๕) 

สุขเมธติ ตัดบทเป็น สุขํ+เอธติ (ย่อมถึงซึ่งความสุข) สุข+อํ = สุขํ, √เอธ+อ+ติ = เอธติ ภูวาทิ. กัตตุ. เอธ - ลาภวุทฺธิสุ เอธ ธาตุในอรรถว่าได้และความเจริญ (ธาตวัตถสังคหะ ๓๓).

..