นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา
คนฺถารมฺภ
ยสฺส ญาณํ สทา ญาณํ, นาญฺเญยฺยา ญาณกํ วินา;
นิสฺเสสคุณยุตฺตสฺส, ตสฺส นตฺวา มเหสิโนฯ
สตฺถนฺตรา สมาทาย, สารํ สพฺพธรา ตถา;
กริยฺยเต’ภิธานปฺป-ทีปกสฺสตฺถวณฺณนาฯ
ปณามาทิวณฺณนา
[ก] อิธายํ คนฺถกาโร ปฐมมตฺตโน ปเรสมฺปิ สมฺมา หิตตฺถนิปฺผาทนตฺถํ ปุญฺญสมฺปท’มาจิโนติ ‘‘ตถาคโต’’จฺจาทินาฯ ตตฺถ กรุณากโร มหากรุณาย อุปฺปตฺติฎฺฐานภูโต โย ตถาคโต ภควา กโรปยาตํ อตฺตโน หตฺถคตํ สุขปฺปทํ สุขสฺส ปติฎฺฐานภูตํ สุขการณํ วา สุขทายกํ วา ปทํ นิพฺพานํ โอสชฺช จชิตฺวา กลิสมฺภเว ทุกฺขการณภูเต ภเว สํสาเร เกวลทุกฺกรํ สุกเรนาสมฺมิสฺสํ อจฺจนฺตทุกฺกรํ ปญฺจวิธปริจฺจาคาทิกํ กรํ กโรนฺโต ปรตฺถํ ปเรสมตฺถํเยว อกา กตวา, ตเมทิสํ ตถาคตํ อหํ นมามิฯ
[ข] ยญฺจ ธมฺมํ ชรารุชาทิมุตฺตา ชราโรคาทีหิ วิมุตฺตา มุนิกุญฺชรา มุนิเสฎฺฐา ภควนฺโต อปูชยุํ ปูชิตวนฺโต, ตถา อุตฺตเร อุตฺตเม สตฺตานํ วา สํสารมโหฆปกฺขนฺทานํ ตโต อุตฺตรณสมตฺเถ ยหึ ตเร ยสฺมึ ธมฺมปฺลเว ฐิตา สมฺมาปฎิปชฺชนวเสน อารูฬฺหา นรานรา มนุสฺสา จ เทวา จ ติวฎฺฎมฺพุนิธึ กิเลสกมฺมวิปากวฎฺฎสงฺขาเตหิ ตีหิ วฏฺเฎหิ อากุลิตํ สํสารมหมฺพุราสิํ ตริํสุ ติณฺณา, อฆปฺปหํ กิเลสปฺปหานกรํ, สํสารทุกฺขปฺปหานกรํ วา ตํ ธมฺมมปิ อหํ นมามิฯ
[ค] มุนินฺโทรสสูนุตํ ภควโต อุเร สมฺภวธมฺมเทสนาย อริยภาวปฺปตฺตตาย มุนินฺทสฺส โอรสปุตฺตภาวํ คตํ ปตฺตํ นุตํ กิเลสเขปนกํ สุปุญฺญเขตฺตํ ปุญฺญตฺถิกานํ ปุญฺญพีชวิรุหนฎฺฐานํ สุเขตฺตภูตํ ภุวเน โลเก สุตํ วิสฺสุตํ , สุตธรํ วา กิเลสสวนาภาเวน อสฺสุตํ อปาโณปิ ปาโณ กรียิตฺถาติ ปาณีกโต, ปาติโมกฺขสํวโร, โสว สํวโร เอตสฺสตฺถีติ ปาณีกตสํวโร, ตํ ปาณีกตสํวรํ, วรํ สีลาทิคุเณหิ สเทวเกหิ โลเกหิ ปตฺถนียํฯ ‘‘เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ [อุทา. ๒๗] หิ วุตฺตํฯ สทา สพฺพสฺมึ กาเล คุโณเฆน สีลาทิคุณสมูเหน นิรนฺตรนฺตรํ อวิจฺฉินฺนมานสํ, ปริปุณฺณจิตฺตํ วา คณมฺปิ อฎฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ อปิ อหํ นมามีติ เอวเมตฺถ ติณฺณมฺปิ สงฺเขปโต อตฺถโยชนา ทฎฺฐพฺพาฯ
[ฆ-ง] เอวํ ปุญฺญสมฺปทมาจินิตฺวา กิมภิมตํ สาธนียมิจฺจาห ‘‘ปกาสิสฺสมภิธานปฺปทีปิก’’นฺติฯ พุทฺธาทีนมภิธานานํ สรูปวเสน, ลิงฺควเสน จ ปริทีปนโต ปกาสนโต ‘‘อภิธานปฺปทีปิก’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺถํ ปกาสิสฺสํ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสิสฺสํฯ อนฺโตภาวสฺส หิ พหิภาวมเปกฺขิตฺวา ภาวิตมุปปนฺนํฯ นนุ สนฺเตว ปุพฺพาจริยานํ นามลิงฺคปฺปกาสนานฺยมรโกสติกณฺโฑปฺปลินฺยาทฺยภิธานสตฺถานิ, ปาณินิ พฺยาฑิวรรุจิจนฺทโคมิ รุทฺทวามนาทิวิหิตานิ จ ลิงฺคสตฺถานิ, ตโต กิมิทมุจฺจเต อิจฺจาห ‘‘นามลิงฺคานิ พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ ทสฺสยนฺโต’’ติฯ เอเตน สนฺเตสฺวปิ ปุพฺพาจริยานํ สตฺเถสุ ยสฺมา น เตสุ นามลิงฺคานิ พุทฺธวจนานุรูปานิ โหนฺติ , ตสฺมา ตทนุรูปานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานสตฺถํ ปกาสิสฺสามีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ นมฺยเต อภิธียเต อตฺโถ อเนนาติ นามํ, สทฺทสตฺเถ นมุธาตุวเสนฯ ลิงฺคยเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ตฺยาทินา วิภชฺชเตติ, อิตฺถาทโย วาเนน ลิงฺคียนฺเต พฺยญฺชียนฺเตติ ลิงฺคํ, อิตฺถิปุมนปุํสกํฯ กิเมตสฺส อภิธานสตฺถสฺส กรเณ ปโยชนนฺติ ปุจฺฉายํ ยสฺมึ สติ ตํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นามลิงฺเคสฺวิ’’จฺจาทิฯ ยโต พุทฺธวจเน ปฎุโน ภาโว ปาฎวํ, ตเทว อตฺโถ ปโยชนํ, ตํ อิจฺฉนฺตีติ ปาฎวตฺถิโน, เตสํ ปาฎวตฺถีนํ โสตูนํ นามลิงฺเคสุ โกสลฺลํ กุสลตา เฉกภาโว พุทฺธวจเน มหพฺพลํ อตฺถสฺส นิจฺฉยการณํ โหติ, อโต ตสฺมา การณา พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานปฺปทีปิกํ สตฺถํ ปกาสิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ
[จ] อิทานิ สตฺถลหุภาวตฺถมาห ‘‘ภิยฺโย’’จฺจาทิฯ ภิยฺโย พาหุเลฺลน รูปนฺตรา รูปเภเทน อิตฺถิปจฺจยปุมฺภาวาทิการิยกเตน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํ, โส จ นามานํ นามวิเสสนสฺส, นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส จ เญยฺโย ปการนฺตราภาวาฯ ตตฺร นามานํ รูปเภโท ยถา – ฉุริกา สตฺย’สิปุตฺติ [อภิธาน ๓๙๒ คาถา]ฯ อสิ ขคฺโค จ สายโก [อภิธาน ๓๙๑ คาถา]ฯ ปานียํ สลิลํ ทกนฺติ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]ฯ นามวิเสสนสฺส ยถา – นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺตีติ [อภิธาน ๗๐ คาถา]ฯ นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส ยถา – อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสูติ [อภิธาน ๑๖๓ คาถา]ฯ สาหจริเยน นิยตลิงฺเคนาวิปฺปโยคโต ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กตฺถจีติ ยตฺร รูปเภโท นตฺถิ, ตํ ยถา – มรีจิ มิคตณฺหิกา [อภิธาน ๖๕ คาถา]ฯ รํสิมา ภากโร ภานุ [อภิธาน ๖๓ คาถา]ฯ อาโป ปโย ชลํ วาริ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]ฯ มรีฌาทโย หฺยภินฺนรูปตฺตา ลิงฺคนฺตเรปิ สมฺภาวิยนฺเตหิ นิยตลิงฺเคหิ มิคตณฺหิกาภากรชลาทิสทฺเทหิ สาหจริเยน ตํลิงฺเค นิจฺฉียนฺเตฯ อาหจฺจวิธาเนน อิตฺถิปุมนปุํสกานํ วิเสเสตฺวา กถเนน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กฺวจีติ ยตฺร น รูปเภโท ลิงฺคนิณฺณยสฺส นิมิตฺตํ, น จ สาหจริยํ ลิงฺคเภโทภิมโต, เนกเมว วา ลิงฺคมิจฺฉเต, ตํ ยถา – วลฺลรี มญฺชรี นารี [อภิธาน ๕๕๐ คาถา]ฯ วิฎโป วิฎภีตฺถิยํ [อภิธาน ๕๔๗ คาถา]ฯ ภีติตฺถี ภยมุตฺตาโส [อภิธาน ๑๖๖ คาถา]ฯ วชิรํ ปุนฺนปุํสเกจฺจาทิ [อภิธาน ๒๔ คาถา]ฯ
[ฉ] อิทานิ รูปเภโทติ ลิงฺคนิณฺณยสฺส ปฎิปตฺติเหตุโก โย ภินฺนลิงฺคานํ ทฺวนฺโท, ตกฺกรณปฎิเสเธน อภินฺนลิงฺคานเมว ทฺวนฺโท กโตติ ปริภาสิตุมุปกฺกมเต ‘‘อภินฺนลิงฺคิน’’มิจฺจาทิฯ อภินฺนลิงฺคีนํเยว นามานํ ทฺวนฺโท กโต, น ภินฺนลิงฺคีนํ, ยถา – วิมุตฺยสงฺขตธาตุ, สุทฺธินิพฺพุติโย สิยุนฺติ [อภิธาน ๙ คาถา]ฯ น เกวลํ ทฺวนฺโทเยว, อถ โข เอกเสโสปฺยภินฺนลิงฺคานํเยว กโต, ยถา – นคฺโค ทิคมฺพราวตฺถาฯ [อภิธาน ๗๓๔ คาถา] สพฺพธรกเต ปน ‘‘ชีมูตา เมฆปพฺพตา’’ อิจฺจุทาหฎํฯ นนุ จ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส กโต, ยถา – มาตา ปิตา ตุ ปิตโร, ปุตฺตา ตุ ปุตฺตธีตโร [อภิธาน ๒๔๙ คาถา]ฯ สสุรา สสฺสุ สสุรา, ภาตุภคินิ ภาตโรติ [อภิธาน ๒๕๐ คาถา]ฯ เอตฺถ หิ มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา, สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, ภาตา จ ภคินี จ ภาตโรติ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส ทสฺสิโตติฯ ฐานนฺตเร เตสํ ภินฺนลิงฺคตาย ทสฺสิตตฺตา น โทโสฯ ตาโต ตุ ชนโก ปิตา [อภิธาน ๒๔๓ คาถา]ฯ อมฺมา’มฺพา ชนนี มาตา [อภิธาน ๒๔๔ คาถา]ฯ อปจฺจํ ปุตฺโตตฺรโช สุโต [อภิธาน ๒๔๐ คาถา]ฯ นาริยํ ทุหิตา ธีตา [อภิธาน ๒๔๑ คาถา]ฯ ชายาปตีนํ ชนนี, สสฺสุ วุตฺตาถ ตปฺปิตาฯ สสุโรติ อิจฺจาทิกญฺหิ เตสํ [อภิธาน ๒๔๖ คาถา] ฐานนฺตรนฺติฯ ตถา เอตฺถ กมํ วินา ภินฺนลิงฺคานํ คณนปาโฐ วิย สงฺกโรปิ น กโตฯ ตตฺร หิ สคฺคทิสาทโย อตฺถา ยถากฺกมํ ตํสมฺพนฺธา จ สกฺกวิทิสาทโย อตฺถา สกสกสมฺพนฺธสหิตา ยถาภิธานํ สรูปปฎิปตฺยมตฺถภิเธยฺยา, ตถา ตปฺปริยายสมฺพนฺธานิ จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานิ ตทภิธานาวสเร อภิเธยฺยานีติ สุเขเนกตฺเรว สกลนามปฎิปตฺติ สรูปปฎิปตฺติ จ ยถา สิยาติจฺเจตทตฺถํ กโม อภฺยุปคมฺยเต, ตถา จ สตฺยาวสฺสํ สคฺคาทิปริยาเย ทิวสทฺทาทโย, หราทฺยวสเร กุมาราทโย อภิเธยฺยา อิติ กมานุโรเธน ลิงฺคสงฺกโร ปริหริตุมสกฺกุเณยฺโย, ยถาวุตฺตนฺตุ กมํ วินา เนห สงฺกโร กโต, อิติ ปริยาเยน อิตฺถิปฺปกรณาทิกฺกเมน ยถาสมฺภวมภิธานโต, ตํ ยถา – อีติ ตฺวิตฺถี อชญฺญญฺจ, อุปสคฺโค อุปทฺทโวติ [อภิธาน ๔๐๑ คาถา]ฯ อตฺร หิ เย ติลิงฺคา, เต ติลิงฺคาวสเร เอว นิพทฺธา, น คณนปาฐา วิย อุจฺจารณวเสน, เอวํ สพฺพตฺร ยถาสมฺภวํ นียเตฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘เภทาขฺยานาย น ทฺวนฺโท, เนกเสโส น สงฺกโร;
กโตตฺร ภินฺนลิงฺคาน-มวุตฺตานํ กมํ วินา’’ติ [อมร ๑.๔]ฯ
อิทานิ ลิงฺควาจกานํ ฐานวเสนตฺเถสุ คมนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลิงฺควาจเก’’จฺจาทิฯ คาถาปาทนฺตมชฺฌฎฺฐา คาถานํ ปาทานญฺจ อนฺตมชฺฌฎฺฐา ลิงฺควาจกา อเนกตฺถลิงฺควาจกานิ ญาณทสฺสนาทีนิ ลิงฺคานิ ปุพฺพมตฺถํ วาจกวเสน ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ อปเร คาถาปาทานมาทิฎฺฐา ลิงฺควาจกา ปรมตฺถํ ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ ตํ ยถา –
ผเล วิปสฺสนาทิพฺพ-จกฺขุสพฺพญฺญุตาสุ จ;
ปจฺจเวกฺขณญาณมฺหิ, มคฺเค จ ญาณทสฺสนํ [อภิธาน ๗๙๔ คาถา]ฯ
ณาโท สทฺธาจีวราทิ-เหตฺวาธาเรสุ ปจฺจโย;
กีฬาทิพฺพวิหาราโท, วิหาโร สุคตาลเย [อภิธาน ๘๕๗ คาถา]ฯ
ขคฺเค กุรูเร เนตฺติํโส, ปรสฺมิญฺจาตฺร ตีสฺวมุ [อภิธาน ๑๐๘๙ คาถา];
กุสเล สุกตํ สุฎฺฐุ-กเต จ สุกโต ติสุ [อภิธาน ๙๓๘ คาถา]ฯ
สมโย สมวาเย จ, สมูเห การเณ ขเณ;
ปฎิเวเธ สิยา กาเล, ปหาเน ลาภทิฎฺฐิสุ [อภิธาน ๗๗๘ คาถา]ฯ
กนฺตาโร วนทุคฺเคสุ [อภิธาน ๑๑๐๗ คาถา]ฯ
เอตฺถ จ –
เยภุยฺยตาพฺยามิสฺเสสุ, วิสํโยเค จ เกวลํ;
ทฬฺหตฺเถนติเรเก จา-นวเสสมฺหิ ตํ ติสุ [อภิธาน ๗๘๖ คาถา]ฯ
สมาธิสฺมึ ปุเมกคฺโค-นากุเล วาจฺจลิงฺคิโก [อภิธาน ๑๐๓๕ คาถา]ฯ
ชเฬ ถูโล มหตฺยปิ [อภิธาน ๑๐๖๖ คาถา] จฺจาทีสุ
คาถามชฺฌฎฺฐานํ , ปาทนฺตมชฺฌฎฺฐานญฺจ ลิงฺควาจกานํ ปุพฺพปรตฺเถสฺวปิ คมนภาวโต ‘‘ปุพฺพํ ยนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา คาถานํ มชฺฌนฺตฎฺฐา ปุพฺพํ ยนฺติ, คาถามชฺฌฎฺฐา, ปาทนฺตมชฺฌฎฺฐา จ ปุพฺพาปรญฺจ ยนฺตีติ ยถาลาภโยชนา ทฎฺฐพฺพาฯ
[ช] อิทานิ วิเสสวิธิมฺหิ สตฺถลหุภาวตฺถํ ปริภาสเต ‘‘ปุมิตฺถิย’’มิจฺจาทิฯ ปุมิตฺถิยํ ‘‘ทฺวีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – อสนิ ทฺวีสุ [อภิธาน ๒๔ คาถา]ฯ สพฺพลิงฺเค ลิงฺคตฺตเย ‘‘ตีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – สตฺตนฺนํ ปูรเณ เสฏฺเฐ’ติสนฺเต สตฺตโม ติสุ [อภิธาน ๙๔๒ คาถา]ฯ เอตฺถ จ นิสิทฺธลิงฺคนามํ ปาริเสสโต ‘‘เสสลิงฺค’’นฺติ เญยฺยํ [นิสิทฺธลิงฺค เสสตฺถํ (อมร ๑.๕.)], ยถา – วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถีติ [อภิธาน ๘๑ คาถา]ฯ อตฺร เจกลิงฺคนิเสธพฺยาขฺยาเนน ลิงฺคทฺวยวิธานนฺติ [เอกลิงฺคนิเสธพฺยาเชน ลิงฺคทฺวยาภิธานมิติ (อมรโกสจินฺตามณิฎีกา)]ฯ
คนฺถลาหวํ วิธาเยทานิ ปฎิปตฺติลาหวตฺถมาห ‘‘อภิธานนฺตรารมฺเภ’’อิจฺจาทิฯ อภิธานนฺตรสฺส อญฺญสฺส อภิธานสฺส อารมฺเภ สติ, ตุ อนฺโต ยสฺส อภิธานสฺส, อถ อาทิ ยสฺส อภิธานสฺสาติ อิทํ อภิธานทฺวยญฺจ เญยฺยํฯ ตฺวนฺตมถาทิกํ นามาทิปทํ ปุพฺเพน น สมฺพชฺฌเตติ ภาโวฯ ตตฺร นามปทํ ยถา – ชิโน สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ [อภิธาน ๔ คาถา]ฯ เกสโว จกฺกปาณฺยถ [อภิธาน ๑๖ คาถา]ฯ มหิสฺสโร สิโว สูลี [อภิธาน ๑๖ คาถา]ฯ ลิงฺคปทํ ยถา – ปุเม ตุ ปณฺหิ ปาสณิ [อภิธาน ๒๗๗ คาถา]ฯ ปุเม ตูตุ รโช ปุปฺผํ [อภิธาน
๒๓๘ คาถา]ฯ สา ติโรกรณีปฺยถ [อภิธาน ๒๙๘ คาถา]ฯ ปุนฺนปุํสกมุลฺโลจํ [อภิธาน ๒๙๙ คาถา]ฯ อตฺถปทํ ยถา – อุทเร ตุ ตถา ปาจา’นลสฺมึ คหณีตฺถิยํ [อภิธาน ๙๗๓ คาถา]ฯ ปณีโต ตีสุ มธุเร, อุตฺตเม วิหิเตปฺยถฯ อญฺชเส วิสิขายญฺจ, ปนฺติยํ วีถิ นาริยํ [อภิธาน ๙๔๐ คาถา]ฯ อถสทฺเทน จตฺร อนนฺตริยตฺเถน สกปริยาโยปลกฺขณโต อโถ สทฺทาทีสุ จ น ปุพฺเพน สมฺพชฺฌเตฯ ปาณโก จาปฺยโถ อุจฺจาลิงฺโค โลมสปาณโกติ [อภิธาน ๖๒๓ คาถา]ฯ
[ฌ] อิทานิ พุทฺธวจนานมนุรูปานมฺปิ ปจุรปฺปโยคานเมว เกสญฺจิ คหณํ อตฺตโน สตฺถนฺตราปสยฺหตาวเสน อหํการปุพฺพิกาภาวญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิยฺโย ปโยค’’มิจฺจาทิฯ โสคเต สุคตสฺส วจนภูเต อาคเม ปิฎกตฺตเย, ตญฺหิ อาคจฺฉนฺติ ติวิธสมฺปตฺติโย เอเตนาติ อาคโมติ วุจฺจติฯ ตสฺมึ ภิยฺโย ปโยคํ พาหุเลฺลน ปยุชฺชเตติ ปโยโค, ตํ อาคมฺม คเหตฺวา กฺวจิ อรญฺญวคฺคาทีสุ นิฆณฺฎุยุตฺติญฺจ นิฆณฺฎุนามเก สตฺเถ อาคตํ พุทฺธวจนานุรูปํ ยุตฺติญฺจ อานีย อาเนตฺวา นามลิงฺคํ กถียติ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสียเตฯ อาวิภาวตฺตเมว หิ ชญฺญตฺตํ สนฺตการิยการิโนฯ อาสีสายํ วา อวสฺสมฺภาวิโนปิ วจนสฺส วตฺตมานตฺถวตฺติจฺฉาย วตฺตมานตฺตํ, ตถา หิ โลเก อวสฺสมฺภาวิโน สิทฺธิมภิสนฺธาย ภาวินมปฺปตฺตํ วตฺตมานตฺเตน วา อตีตตฺเตน วา วตฺตุมิจฺฉติ, ตํ ยถา – ‘‘อิทํ มมมปาปเย’’ติ โกจิ เกนจาภิหิโต สนฺโต อวสฺสํ ตํ ภวิสฺสตีติ มญฺญมาโน ปาปิยมานํ ปตฺตํ วา วตฺตุมิจฺฉติ , ตโตเยว ‘‘อาสีสายํ ภูตมิว เจ’’ติ [ปาณินิ ๓.๓.๑๓๒] ตทติเทสวจนํ ปจฺจาขฺยายเตฯ
ปณามาทิวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
๑. อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปญฺญตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปญฺญตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโฐ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฎิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฎฺฐ ธมฺมา เสฎฺฐา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฎฺฐํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโฐฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๒๕]ฯ เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโฐ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานญฺจ ปญฺญตฺตตฺถานํ เสฏฺโฐติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฎฺฐตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปฐมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํฯ สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโยฯ วิสิฎฺฐา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโยฯ ทานสีลกฺขนฺธาทโย ฐานาฎฺฐานญาณาทโย วา ทส พลานิ ยสฺเสติ ทสพโลฯ สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถาฯ สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพญฺญูฯ ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฎฺฐ. ๓๗ นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฎฺฐิยา สมาสสฺส ปฎิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฎฺฐี คมฺยเตฯ กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฎิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฎฺฐิยาเยว ปฎิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฎิเสธนีโยเยวฯ มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโทฯ ปุญฺญญาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควาฯ นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถฯ พุทฺธธมฺมสมนฺตญาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมาฯ สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโสฯ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิฯ
๒. โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถฯ อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อญฺโญ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโรฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิฯ หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฎฺฐํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโกฯ สพฺพธมฺมทสฺสนสีลตาย ‘‘สมนฺตจกฺขู’ติ ลทฺธนาเมน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุฯ โสภนํ คตํ ญาณมสฺส, สํสารา วา สุฎฺฐุ อปุนราวตฺติยา คตวาติ สุคโต, สปรสุขสิทฺธตฺถํ วา สมฺมา คตวาติ สุคโตฯ ภูริ พหุกา ปญฺญา ยสฺส, อนนฺตตฺตา วา ภูริสมา ปญฺญา เอตสฺสาติ ภูริปญฺโญ, อนนฺตาย มหาปถวิยา สทิสปญฺโญตฺยตฺโถฯ กิเลสาทิปญฺจวิธํ มารํ ชิตวาติ มารชิฯ
๓. นรานํ สีโห เสฏฺโฐ, ปรปฺปวาทมทฺทนสหนโต วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห, สหตีติ สีโห, นิรุตฺตินเยน ปุพฺพวณฺณาการสฺสีกาโร, สีหสทิสตฺตา วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโหฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา จตูหิ ทาฐาหิ สพฺพสตฺเต หึสติ อภิภวติ, ตถา ภควาปิ สีลปญฺญาปุญฺญิทฺธิสงฺขาเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สพฺพํ โลกํ หึสติ อภิภวตีติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ สพฺพปุริสานํ เสฎฺฐตฺตา นรวโร, นรานํ วา เทวมนุสฺสานํ เสฎฺฐตฺตา นรวโร, ‘‘สีเล ปติฎฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ [สํ. นิ. ๑.๒๓] เอตฺถ วิย นรสทฺเทน สพฺเพ เทวมนุสฺสา สงฺคหิตาฯ ธมฺมสฺส ราชปวตฺตกตฺตา ธมฺมราชา, ธมฺมโต วา สเทวกสฺส โลกสฺส ราชา ชาโต, นาธมฺมโตติ ธมฺมราชา, ธมฺเมน ราชตีติ วา ธมฺมราชา, ธมฺมปาลโก วา ราชา ธมฺมราชาฯ มุนีนํ เสฎฺฐตฺตา มหามุนิฯ เทวานํ อติเทโวติ เทวเทโว, เทวานํ อธิโก วา เทโว เทวเทโวฯ โลกานํ ครุ อาจริโย โลกครุ, โลกานํ ครุภาชนตฺตา วา โลกครุฯ ธมฺมสฺส สามิ ยถาวุตฺตนเยน ธมฺมสฺสามีฯ ยถา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพญฺญุภาวํ คตา, ตถา อยมฺปิ คโตติ ตถาคโต, ตถา วา สมฺมา คตํ ญาณมสฺสาติ ตถาคโตตฺยาทินา ตถาคตสทฺทสฺส อตฺถปปญฺโจ ตตฺถ ตตฺถ [ที. นิ. อฎฺฐ. ๑.๗; ม. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑๒; สํ. นิ. อฎฺฐ. ๒.๓.๗๘; อ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๗๐; อุทา. อฎฺฐ. ๑๘; อิติวุ. อฎฺฐ. ๓๘; เถรคา. อฎฺฐ. ๑.๓; พุ. วํ. อฎฺฐ. ๒ นิทาน กถา; มหานิ. อฎฺฐ. ๑๔; ปฎิ. ส. อฎฺฐ. ๑.๑.๓๗; ที. นิ. ฎี. ๑.๗; ที. นิ. อภิ. ฎี. ๑.๗; ม. นิ. ฎี. ๑.๑๒; อ. นิ. ฎี. ๑.๑.๑๗๐] วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ
๔. สยเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวติ, อนญฺญโพธิโตติ สยมฺภูฯ สมฺมา อวิปรีเตน ส’มตฺตนาเยว สพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เสฎฺฐปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา วรปญฺโญฯ สตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโกฯ ชิตปญฺจมารตฺตา ชิโนฯ เอตฺถ จ สมนฺตภทฺร, โลกชิ, ฉฬภิญฺญ, อทฺวยวาที, สิรีฆน, อกนิฎฺฐค [อกนิฎฺฐก (ก.)], ธมฺมจกฺก, ราคาสนิ [ราคาริ (ก.)], ติสรณ, ขสม [ขณสม (ก.) เขน อากาเสน สมา ตุลฺยา คุณา ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฎีกา ๑.๑.๘)], คุณากร, มหาสุข, วชิร, เมตฺตาพล, อสม, ชิตาริ, มหาโพธิ, ธมฺมธาตุ, เสตเกตุ, ขชิ, ติมุตฺติ [ข ชิรวิมุตฺติ (ก.) เขน อากาสชฺฌาเนน – สุญฺญภาวนายาติ ภาโว – ชยติ สํสารภาวํ โย, ชิ+ กฺวิป สุญฺญวาทีนํ โพทฺธานํ ‘‘สุญฺญํ สพฺพเมว’’ อิตฺยาการภาวนาย สํสารภาวชยนโต ตถาภาโว (สทฺทกปฺปทฺทุม)], ทสภูมิสฺสร, ปญฺจญาณ, พหุกฺขม, สมฺพุทฺธ, สพฺพทสฺสี, มหาพล, สพฺพโพธ [สมฺโพธธมฺม (ก.)], ธมฺมกาย, สํคุตฺต, อรห, ทฺวาทสกฺข, วีตราคาทีนิปิ อเนกานิ พุทฺธสฺส นามานิ [อิมานิ ปริยายวจนานิ ปายโส อมรโกสโต, ติกณฺฑเสสาภิธานโต จ คหิตานิ]ฯ สมนฺตโต ปุญฺญสมฺภารโต จ ญาณสมฺภารโต จ ภทฺโร เสฏฺโฐติ สมนฺตภทฺโรตฺยาทีนิ จ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ [ธ. ส. อฎฺฐ. ๑๓๑๓; อุทา. อฎฺฐ. ๕๓; ปฎิ. ม. อฎฺฐ. ๑.๑.๗๖; เนตฺติ. อฎฺฐ. ๓๘]ฯ
ตตฺถ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํฯ อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิ นามสหสฺเสหีตฺยตฺโถฯ สพฺพพุทฺธนามกถาฯ
สกฺกาทิสตฺตกํ อมฺหากํ พุทฺธสฺส นามํฯ ปญฺจมาเร เชตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก, ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสกรณโต วา โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺกา, สากิยราชูนํ ปุพฺพราชาโน, เตสํ วํสภูตตฺตา ภควา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อสฺส จ ชาติสมนนฺตรํ นิธโย รตนานิ จ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺโถติ นามํ กตํ, สพฺเพสํ วา โลกานํ สิทฺธา อตฺถา เอเตน เหตุภูเตนาติ สิทฺธตฺโถฯ สุทฺธํ โอทนํ อสฺสาติ สุทฺโธทโน, ตสฺส อปจฺจํ สุทฺโธทนิฯ โคตมวํสสฺส กปิลสฺส มุนิโน สิสฺสตาย สกฺยา โคตมา, ภควา ปน โคตมวํเส อุปฺปนฺนตฺตา โคตมสฺส มุนิโน อปจฺจํ โคตโมฯ
๕. สกฺยวํสาวติณฺโณ [สกฺยวํสา ปิตฺถิณฺโณ (ก.)] สกฺยมุนิ โย พุทฺโธ โส สกฺยสีโห, สกฺยานํ วา เสฎฺฐตฺตา สกฺยสีโหฯ สกฺยกุลโต ชาโต มุนิ สกฺยมุนิฯ สูริยเทวปุตฺตสฺส โสตาปนฺนตฺตา ภควา อาทิจฺจพนฺธูติ วุจฺจติ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ ญาตีติ นิพฺพจนํ กตฺวาฯ เอตฺถปิ มายาเทวีสุต, มหาสมณ, กลิสาสนาทีนิ [กุ ลิสาสนาทีนิ (ก.) กลิมฺหิ ยุเค สาสนํ อนุสาสนํ ยสฺส โส, อถวา กลิมฺหิ ปาเป วิวาเท วา สาสนํ หิตสาธนํ ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฎีกา ๑.๑.๑๑)] โคตมปริยายานิ เวทิตพฺพานิฯ
๖. โมกฺขาทีนิ นิพฺพุติปริยนฺตานิ ฉจตฺตาลีส นามานิ นิพฺพานสฺส นามานิฯ มุจฺจนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ราคาทีหีติ โมกฺโขฯ นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ นิโรโธ, รุนฺธติ วา นิพฺพานนฺติ โรโธ, กิเลโส, โส เอตฺถ นตฺถีติ นิโรโธฯ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํฯ ยถา ปกติทีโป นทีโสเตน วุยฺหมานานํ ปติฎฺฐา โหติ, เอวมิทมฺปิ นิพฺพานํ สํสารมโหเฆน วุยฺหมานานํ ปติฎฺฐาติ ทีโป วิยาติ ทีโป, นิกฺกิเลสานํ วา ปทีปสทิสภาวกรณโต ทีโป วิยาติ ทีโป, ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโป’’ติ หิ วุตฺตํ, ทิปฺปติ วา อริยานํ ญาณจกฺขุสฺเสว ปกาสตีติ ทีโปฯ ตณฺหานํ ขยเหตุตฺตา ตณฺหกฺขโยฯ ราคาทีนํ ปฎิปกฺขตฺตา, อุตฺตมฏฺเฐน วา ปรํฯ ตายติ รกฺขติ อปายาทิโตติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถ สํสารภยภีรุกาติ เลณํฯ นตฺถิ ทีฆรสฺสาทิกํ รูปํ สณฺฐานเมตสฺสาติ อรูปํ, อปฺปจฺจยตฺตา วา อรูปํฯ ราคาทีนํ สนฺตกรณตฺตา สนฺตํฯ ราคกฺขยเหตุภาเวน อวิปรีตตฺตา, จตุสจฺจปริยาปนฺนตฺตา วา สจฺจํฯ นตฺถิ อาลโย ตณฺหา เอตฺถาติ อนาลยํฯ
๗. ปจฺจเยหิ น สงฺกรียเตติ อสงฺขตํฯ สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ, ยทาทินา วปจฺจโยฯ นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส มตนฺติ อมตํฯ ปสฺสิตุํ สุทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํฯ ปเรหิ อุตฺตเมหิ อริยปุคฺคเลหิ อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, ปรโต วา อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, สํสารสภาวโต อญฺญสภาววเสน พุชฺฌิตพฺพนฺตฺยตฺโถ, ปเรสํ วา อริยปุคฺคลานํ ปติฎฺฐานตฺตา ปรายณํฯ เยน จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส สรนฺติ หึสนฺติ ตํ ธมฺมํ สรณํ, อริยานํ วสิตเคหตฺตา วา สรณํฯ อีติ อุปทฺทโว ปวาโส จ เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อนีติกํ, สตฺเต สํสารํ เนตีติ ‘‘นีตี’’ติ ลทฺธนามาย ตณฺหาย อภาวโต วา อนีติกํฯ อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสวํฯ นิจฺจฏฺเฐน ธุวํ, ธวติ วา มคฺคานมารมฺมณภาวํ คจฺฉตีติ ธุวํ, ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ หิ กาตนฺตธาตุฯ ทฎฺฐพฺพสภาวสฺส นตฺถิตาย อนิทสฺสนํฯ ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํฯ สทา วิชฺชมานตฺตา อปลุชฺชนสภาวํ คจฺฉติ, เตน วา วิญฺญายตีติ อปโลกิตํฯ ‘‘อิตํ คเต จ วิญฺญาเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ โลกสภาเวน วา วิญฺญายตีติ โลกิตํ, ตพฺภาวาปคมนโต อปโลกิตํฯ สณฺหฏฺเฐน นิปุณํ, เยน วา จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส นิสฺเสสโต ปุนนฺติ โสเธนฺติ, ตํ นิปุณํฯ น กทาจิปิ ยสฺส อนฺโต วินาโส อตฺถิ, ตํ อนนฺตํฯ ขรนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา, เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อกฺขรํ, ขรสงฺขาตานํ วา สงฺขตานํ ปฎิปกฺขตฺตา อกฺขรํฯ เอตฺถ จ อสงฺขตนฺตฺยาทิกา คาถา รุจิรา นามฯ
๘. สพฺพทุกฺขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขกฺขโยฯ พฺยาพาธตีติ พฺยาพาโธ, โส เอว พฺยาพาโท, ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส ภาโว พฺยาพชฺชํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนาทฺยตฺโถ, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาพชฺชํ, อพฺยาปชฺฌนฺติปิ ปาโฐ, ตตฺถ พฺยาปชฺชนฺติ วินสฺสนฺตีติ พฺยาปาทา, สงฺขตา, เตสํ ภาโว พฺยาปชฺฌํ, สงฺขตานํ วินสฺสนภาโว, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาปชฺฌนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, นิรุตฺตินเยน จ ทฺยสฺส ชฺฌกาโรฯ กิเลสกมฺมวิปากวฎฺฎานมภาวโต วิวฎฺฎํฯ นิพฺภยฏฺเฐน เขมํ, ขยนฺติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทโยติ เขมํฯ สงฺขาเรหิ อสมฺมิสฺสตาย, วิสํโยคตาย จ เกวลํฯ อปวชฺชนฺติ สงฺขารา เอตสฺมาติ อปวคฺโคฯ ยสฺมา ราโค วิคโต, โส วิราโคฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํฯ นตฺถิ เอตสฺมึ อธิคเต อริยานํ จุตํ จวนนฺติ อจฺจุตํฯ อริเยหิ ปชฺชิตพฺพตฺตา คนฺตพฺพตฺตา ปทํฯ
๙. จตฺตาโร โยคา ขยนฺติ เอเตนาติ โยคกฺเขโมฯ ปาเรติ สกฺโกติ สํสารทุกฺขสนฺตาปํ สเมตุนฺติ ปารํ, ‘‘สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสา’ลํ สเมตเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปคตา สํสารจกฺกสฺส อรา เอตสฺมาติ วา ปารํฯ กิเลเสหิ มุจฺจนโต มุตฺติ, นิกายนฺตริยา ปน ‘‘สรีเรนฺทฺริเยหิ อตฺตโน มุตฺตตฺตา มุตฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิเลสสมนโต สนฺติฯ วิสุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ วิสุทฺธิ ฯ สพฺพสงฺขารา วิมุจฺจนโต วิมุตฺติฯ อสงฺขตเมว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน, สนฺติลกฺขณธารณโต วา ธาตูติ อสงฺขตธาตุฯ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ สุทฺธิฯ อาวุโณติ สํสารโต นิกฺขนฺตุมปฺปทานวเสนาติ วุติ, ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพุติฯ
๑๐. ขีณาสวาทิจตุกฺกํ อรหนฺเตฯ ขีณา อาสวา ยสฺส โส ขีณาสโวฯ ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นตฺถิ สิกฺขา เอตสฺสาติ อเสกฺโขฯ วิคโต ราโค ยสฺมาติ วีตราโคฯ สํสารจกฺกสฺส อเร หตวาติ อรหา, ‘‘อรห’’นฺติปิ ปาโฐฯ
เทวโลกาทิปญฺจกํ สคฺคสฺส นามํฯ เทวานํ โลโก ภวนํ เทวโลโกฯ ทิพฺพนฺตฺยตฺร ทิโวฯ อช คติยํ, อเนกตฺถตฺตา ฐิติยํ, จิรํ ฐิยเต อสฺมินฺติ อคฺโค, ฐานํ, โสภโน อคฺโค สคฺโค, ปุญฺเญน วา สุฎฺฐุ อชียเตติ สคฺโคฯ ตโย เทวา ทิพฺพนฺตฺยตฺเรติ ติทิโวฯ ปธานโต หิ ตีหิ หริหรพฺรเหฺมหิ พฺยปเทโสฯ ติทสานํ เทวานํ อาลโย ฐานนฺติ ติทสาลโยฯ เกจิ ปน ‘‘เทวโลกาทิตฺตยํ สคฺคสามญฺญสฺส นามํ, ติทิวาทิทฺวยํ ตาวติํสสฺสา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกสาทีสุ สามญฺญสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ คหณโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ เอตฺถาปิ นาก, สุรโลก, ติปิฎฺฐป [วิสนฺติ สุกติโน อสฺมึ อิติ ปิฎฺฐปํ ปิโสทราทิ ติทสานํ ปิฎฺฐปธิติ ทสสทฺทโลโป (จินฺตามณิฎีกา)], อวโรห, ผโลทย [ผลสฺส กมฺมผลสฺส อุทโย ทิฎฺฐิโยคฺยฎฺฐานํ (ติกณฺฑฎีกา)], มนฺทร, เสริก, สกฺกภวน, ขํ, นภาทีนิ เทวโลกสามญฺญานิ อิธานาคตานิปิ คเหตพฺพานิฯ
๑๑-๑๒. ติทสาทิจตุทฺทสกํ เทวตาสามญฺญสฺส นามํฯ ชาตีสุ [ชาติชาตีสุ (ก.)] วุตฺตาสุ พฺยตฺติปิ วุจฺจตีติ พฺยตฺตีนํ พหุตฺตา พหุวจนนิทฺเทโสฯ ชาติสตฺตาวินาสสงฺขาตา ติสฺโส ทสา ปริมาณา เอเตสนฺติ ติทสาฯ เอเต หิ มนุสฺสาทโย วิย พุทฺธิวิปริณามขเยหิ น ยุชฺชนฺติ, ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สนฺติ วินสฺสนฺติ จฯ มรณํ มโร, โส เยสํ นตฺถิ, เต อมราฯ ทิพฺพนฺติ ปญฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวาฯ วิพุชฺฌนฺติ น สุปนฺตีติ วิพุธา, อตีตานาคตชาติํ วิพุชฺฌนฺตีติ วา วิพุธาฯ สุธาโภชนภุญฺชนสีลตาย สุธาสิโนฯ สมุทฺทุฎฺฐา [อมตมถโนฎฺฐา (จินฺตามณิฎีกา)] สุรา อตฺถิ เยสํ, เต สุรา, สุรนฺติ วา กีฬนฺตีติ สุรา, สุเขน รมนฺตีติ วา สุราฯ ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ สมฺปตฺตกาเล มรนฺติ สีเลนาติ มรูฯ ทิโว เทวโลโก โอโก อาสโย เยสํ เต ทิโวกาฯ สุธาหารสฺส ปาตพฺพสฺสปิ สมฺภวโต อมตํ ปิวนฺตีติ อมตปา, อมโตสธํ วา ปิวนฺตีติ อมตปาฯ สคฺเค วสนสีลตฺตา สคฺควาสิโนฯ สทา ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยตฺตา นิรากตา ชรา เอเตสนฺติ นิชฺชราฯ น นิมิสนฺตีติ อนิมิสา, ภมุกา นิจฺจลํ กโรนฺตีตฺยตฺโถฯ ทิเว วสนฺตีติ ทิพฺพาฯ เทวา เอว เทวตา, สกตฺเถ เทวสทฺทโต ตาปจฺจโย, เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโยฯ ‘‘อปุเม’’ติ เอตฺถ ปฐมสกตฺถิกวเสน อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, ทุติยสกตฺถิกวเสน นปุํสกลิงฺคตฺตํ เวทิตพฺพํ, ทุติยสกตฺถิกวเสเนว วา ทฺวิลิงฺคตฺตํ, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคปกฺเข ยทาทินา นิการาเทโสฯ อมรโกเส ปน ‘‘เทวตานิ ปุเม วา’’ติ [อมร ๑.๙] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เทวตานิสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺเค, นิจฺจํ นปุํสเกติฯ ฎีกายญฺจ ‘‘สกตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานิ อติวตฺตนฺตีติ ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ [เท โว เอว เทวตา, สกตฺเถ ตา, สกตฺถิกา อปิ ปจฺจยา ปกติโต ลิงฺควจนาทฺยติวตฺตนฺเต, อปีติ อิตฺถิตฺตํ เทวตา เอว เทวตํ ปญฺญาทิตฺตา อณ (จินฺตามณิฎีกา)] วุตฺตํฯ ตตฺถ สกตฺถิกาติ ทุติยสกตฺถิกํ วุตฺตํ, ปกติโตติ ปฐมสกตฺถิกํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ, อิตรถา ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺคตาย อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว วเทยฺยฯ สุปพฺพา, สุมนา, ติทิเวสา, อาทิเตยฺยา, ทิวิสทา, เลขา, อทิตินนฺทนา, อาทิจฺจา, ริภโว [วิภวา (ก.), ริกาโร เทวมาตา สิยา อิติ ติกณฺเฑ, ตโต ภวนฺตีติ (จินฺตามณิฎีกา)] อโสปฺปา, อมจฺจา [มรณํ มติ อิติ ติ, มติยํ ภวา มจฺจา… น มจฺจา อมจฺจา (จินฺตามณิฎีกา)], อมตาสนา, อคฺคิมุขา, หวิโภชนา, คิรพฺพาณา, ทานวารโย, พินฺทารกา, ปูชิยา, จิรายุกา, สคฺคิโน, นโภสทาอิจฺจาทีนิปิ เทวตานํ สามญฺญนามาเนวฯ
๑๓. สิทฺธาทโย อิเม เทวโยนิโย เทวปฺปภวา เทววํสา เอเตสมุปฺปตฺติยํ เทวานเมว อาทิการณตฺตาฯ อณิมาทิคุโณเปตตฺตา สิชฺฌนฺติ เอตสฺส ยถิจฺฉิตา อตฺถาติ สิทฺโธฯ ยสฺส ภาสาย พฺรูหติ กถา, โส ภูโต , ปิสาจปฺปเภโท อโธมุขาทิฯ วจนตฺโถ ปน ภวนฺติ พฺรูหนฺติ กถา เอตสฺมาติ ภูโตติฯ คนฺธํ อพฺพติ ปริภุญฺชตีติ คนฺธพฺโพ, เทวคายนา ‘‘หาหา หูหู’’ ปภุตโย [อมร ๑.๕๕]ฯ นิธโย คุยฺหตีติ คุยฺหโก, สญฺญายํ โก, มณิภทฺราทิโก กุเวรานุจโรฯ ยกฺข ปูชายํ, ยกฺขียเต ปูชียเตติ ยกฺโข, กุเวราทิโกฯ รกฺขนฺติ อตฺตานํ เอตสฺมาติ รกฺขโส, วิภีสณาทิฯ กุมฺภปฺปมาณณฺฑตาย กุมฺภณฺโฑฯ ปิสิตํ มํสํ อสติ ภกฺขตีติ ปิสาโจ, สกุนิ สกุนฺติอาทิโก กุเวรานุจโร, ยทาทินา ปิสิตสฺส ปิภาโว, อสสฺส จ สาจาเทสภาโว [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗]ฯ อาทิสทฺเทน วิชฺชาธร, อปสร, กินฺนเร จ สงฺคณฺหาติฯ วิชฺชํ คุฬิกาญฺชนมนฺตาทิกํ ธรตีติ วิชฺชาธโรฯ อปสารยนฺติ ขลยนฺตีติ อปสรา, อุพฺพสฺยาทิกา สุรเวสิโย [อมร ๑.๕๕], อปสรสทฺทสฺส ชาติยํ สยํ พหุตฺตํ, พฺยตฺติยนฺตุ ตทวยวํ วา สยํ, ตถา จ พหุตฺตํวฯ วนาทิส ทฺโท กทาจิ ชาติยํ ปยุชฺชเต, กทาจิ พฺยตฺติยํฯ ตตฺร ยทา ชาติยํ, ตทา พฺยตฺติคตํ สงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ ยทา พฺยตฺติยํ ปยุชฺชเต, ตทา ตํพฺยตฺตาวยวานํ ปาณิปาทาทีนํ พหุตฺตสงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ วนสทฺโท ตุ ชาติคเตกสงฺขฺยาวิสิฎฺฐทพฺพาภิธานโต ธวาทิพฺยตฺติคตชาตฺยาภิธานโต วา เอกวจนนฺติ อปสรส ทฺโท วามนาทิมเตน อิตฺถิยํ พหุวจเน จ, ตทญฺเญสํ ปน มเตน ปุมิตฺถิยํ วจนทฺวเย จ ทฎฺฐพฺโพฯ อสฺสมุขนรสรีรตฺตา กุจฺฉิโต นโร, กิญฺจิ วา นโร, นรสทิสตฺตา วา กินฺนโรฯ เอตา เทวโยนิโยฯ คณเทวตา ปน –
‘‘อาทิจฺจา วิสุ วสโว, ตุสิตา’ภสฺสรา’นิลา;
มหาราชิกา สาธฺยา จ, รุทฺทา จ คณเทวตา’’ติ [อมร ๑.๑๐]ฯ
อมรโกเส กถิตาฯ
ตตฺราทิจฺจา ทฺวาทสกา, วิสุเทวา ทส ฐิตา;
วสโว อฎฺฐสงฺขฺยาตา, ฉตฺติํส ตุสิตา มตาฯ
อาภสฺสรา จตุสฎฺฐิ, วาตา ปณฺณาเสกูนกา;
มหาราชิกนามาโย, ทฺวิสตํ วีสตาธิกาฯ
สาธฺยา ทฺวาทส วิขฺยาตา, รุทฺทา เจกาทส ฐิตา;
สมยนฺตรโต เอตา, วิญฺเญยฺยา คณเทวตาฯ
๑๔. ปุพฺพเทวาทิจตุกฺกํ อสุเรฯ ปุพฺพํ เทวา ปุพฺพเทวา, ทุติยาสมาโส, ปุพฺเพ วา เทวา ปุพฺพเทวา, ปุพฺเพ เหฺยเต เทวปุเร ฐิตา, อนนฺตรํ สกฺกาทีหิ ตโต จาลิตาฯ สุรานํ ริปู สตฺตโว สุรริปูฯ สุรานํ ปฎิปกฺขภาวโต อสุรา, เทวา วิย น สุรนฺติ น กีฬนฺตีติ วา อสุรา, สมุทฺทุฎฺฐา วา สุรา เทเวหิ อภฺยุปคตา, นาสุเรหีติ นตฺถิ สุรา เอเตสนฺติ อสุราติ นิกายนฺตริยาฯ ทนุนามาย มาตุยา อปจฺจํ ทานวาฯ ทนุ นาม เตรสสุ รกฺขสทุหิตีสุ เอกิสฺสา ทุหิตุ นามํฯ เอเต ปุพฺพเทวาทโย สทา ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตนฺติฯ เทจฺจา, เทเตยฺยา, ทนุชา, อินฺทารี, สุรทิสา, สุกฺกสิสฺสา, ทิติสุตา, ปุพฺพชาอิจฺจาทีนิปิ อสุรสฺส สามญฺญนามานิฯ
ตพฺพิเสสา อสุรปฺปเภทาฯ สุเรหิ สทฺธึ สงฺคามตฺถํ อตฺตโน พลกายานํ ปหารํ อายุธํ ททาตีติ ปหารโท, โส เอว ปหาราโทฯ สํ ปสตฺโถ วโร ชามาตา ยสฺส โส สมฺพโร, ตสฺส หิ สกฺโก ชามาตา [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๒๕๖], ปุญฺญาหรีสุ วา อินฺทฺริยานิ สํวุโณตีติ สมฺพโรฯ พลเมตสฺสตฺถีติ พลี, อติสยพลกายตฺตา วา พลี, โส เอว พลิ, ‘‘พลิอาทโย’’ติ อิมินา สมาเสปิ สนฺธิ นตฺถีติ ทีเปติฯ อาทินา มจฺฉสกุณาทิเกปิ กุญฺจาทิเกปิ อสุรเภเท สงฺคณฺหาติฯ
๑๕. ปิตามหาทฺยฎฺฐกํ พฺรหฺมนิฯ ปิตูนํ ปชาปตีนํ โลกปิตูนมฺปิ ปิตา ปิตามโห, อามหปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๓๘]ฯ สพฺพโลกานํ ปิตุฎฺฐานิยตฺตา ปิตา, สพฺพโลกํ วา ปาติ รกฺขตีติ ปิตา, ริตุปจฺจโยฯ มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ มปจฺจโยฯ โลกานํ อีโส อินฺโท โลเกโสฯ กมลสมฺภวตฺตา กมลํ, ปทฺมํฯ ตํ อาสนมุปฺปตฺติฎฺฐานมสฺส กมลาสโนฯ หิรญฺญํ สุวณฺณมยํ อณฺฑํ หิรญฺญํ, ตสฺส คพฺโภ ภูโณ [คุโณ (ก.)] หิรญฺญคพฺโภฯ ฌานาทิคุเณหิ สุรานํ เชฎฺฐตฺตา สุรเชฏฺโฐฯ ปชานํ สตฺตานํ ปติ สามิภูโต ปชาปติ, ปชํ ปาเลตีติ วา ปชาปติฯ อตฺตภู, ปรเมฎฺฐิ, สยมฺภู, จตุรานโน, ธาตา, กมลโยนิ, ทุหิโณ, วิริญฺจิ, สชิตา, เวธา, วิธาตา, วิธิ, หํสรโถ, วิริญฺโจ, ปปิตามโห อิจฺจาทโยปิ พฺรหฺมนามานิฯ
๑๖-๑๗. วาสุเทวาทิปญฺจกํ กณฺเหฯ วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโวฯ มจฺจานํ ชีวิตํ หรติ สีเลนาติ หริฯ กณฺหคุณโยคโต กณฺโหฯ เกสิํ นาม อสุรํ หตวาติ เกสโว, อีการสฺส อกาโร, หนสฺส จ โวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ยสฺมา ตยา หโต เกสี, ตสฺมา เม สาสนํ สุณ;
เกสโว นาม นาเมน, เสยฺโย โลเก ภวิสฺสสี’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
จกฺกํ ปาณิมฺหิ อสฺส จกฺกปาณิฯ วิสณุ [ปิณฺหุ (ก.)], นารายโน, เวกุณฺโฐ, ทาโมทโร, มาธโว, สมฺภู, เทจฺจาริ, ปุณฺฑรีกกฺโข, โควินฺโท, ครุฬทฺธโช, ปีตมฺพโร, อจฺจุโต, มงฺคโล, สิงฺคี, ชนาทฺทโน, อุเปนฺโท, อินฺทาวรโช, จตุภุโช, ปทฺมนาโภ, มธุริปุ, ติวิกฺกโม, เทวกีนนฺทโน, โสรี, สิรีปติ, ปุริโสตฺตโม, วนมาลี, พลิธํสี, กํสาราติ, อโธกฺขโช, สพฺพมฺภโร, เกฎภชิ [เกฎภํ ชิตวา (จินฺตามณิฎีกา)], วิธุ, สสพินฺทุ, สิรีกโร, สิรีวราโห, อชิโต, ปรปุริโส, สิรีคพฺโภ, ฉพินฺทุ, อนนฺโต, นรกชิ, เกสโร, ชาติกีโล, นรสีโห, ปุราณปุริโส, นลิเนสโย, วาสุ, นรายโน, ปุนพฺพสุ, สพฺพรูโป, ธรณีธโร, วามโน, เอกสิงฺโค, โสมคพฺโภ, อาทิเทโว, อาทิวราโห, สุวณฺณพินฺทุ, สทาโยคี, สนาตโน, ราหุมุทฺธภิโท , กาฬเนมิ, ปณฺฑโว, วฑฺฒมาโน, สตานนฺโท, ปชานาโถ, สุยามุโนอิจฺจาทีนิ วิสณุนามานิฯ อสฺส ปน ปิตุ นามานิ วสุเทโว, อานกทุนฺทุภิ [อมร ๑.๒๓] อิจฺจาทีนิฯ รถวาโห ปนสฺส ทารุโก นาม [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๓๔]ฯ มนฺตี ปน ปวนพฺยาธิ นาม [มนฺตี ปวนพฺยามิ อุทฺธโว (ติตณฺฑเสส ๑.๑.๓๕) ปวนพฺยาธิ… อุทฺธโว อิติ ทฺเว ปิณฺหุสฺส มนฺติโน (กฎฺฎีกา)]ฯ
มหิสฺสราทิฉกฺกํ หเรฯ มหนฺโต อิสฺสโร วิภูติ เอตสฺสาติ มหิสฺสโรฯ คุณาวตฺถารหิโต สมฺปติ ปรมานนฺทรูปตฺตา นิพฺพิกาโร สมติ ภวตีติ สิโว, นิรุตฺตินเยน อการสฺส อิตฺตํ, มสฺส โว จฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ สูลปาณิตฺตา สูลีฯ อิฏฺเฐ ปภวตีติ อิสฺสโร, อิสฺสติ อภิภวตีติ วา อิสฺสโรฯ ปสูนํ ปมถานํ ปติ ปสุปติฯ ‘‘ปสุ มิคาโท ฉคเล, ปมเถปิ ปสุ ปุเม’’ติ รุทฺโท [รภโส (ก.)]ฯ ( ) [(คุเณ) (ก.)] วิสิฎฺฐตโมคุณตฺตา สพฺพํ หรตีติ หโรฯ วุตฺโตติ กฺริยาปทํฯ สมฺภุ, อีโส, สพฺโพ, อีสาโน, สงฺกโร, จนฺทเสขโร, ภูเตโส, ขณฺฑปรสุ, คิรีโส, มจฺจุญฺชโย, ปินากี, ปมถาธิโป, อุคฺโค, กปทฺทิ, สิรีกณฺโฐ, กาฬกณฺโฐ, กปาลภโร, วามเทโว, มหาเทโว, วิรูปกฺโข, ติโลจโน, สพฺพญฺญู, นีลโลหิโต, มารหโร, ภคฺโค, ตฺยมฺพโก, ติปุรนฺตโก, คงฺคาธโร, อนฺธกริปุ, พฺโยมเกโส, ภโว, ภีโม, รุทฺโท, อุมาปติ, ภคาลี, กปิสญฺชโน, หีโร, ปญฺจานโน, ขกุนฺตโล, โคปาลโก, ปิงฺคกฺโข [วิภงฺโค (ก.)], กูฎกโร, จนฺทาปีโฬ, มหานโฎ, สมีโร, โห, นนฺทิวฑฺฒโน, คุฬาเกโส [มิคูโห (ก.)], มิหิราโณ, เมฆวาหโน, สุปฺปตาโป [สุปฺปสาโท (ก.)], อุ, ถาณุ [อุปาณฺโฑ (ก.)], สิปิวิฏฺโฐ, กีโล, ธมฺมวาหโนอิจฺจาทีนิปิ หรนามานิฯ
กุมาราทิตฺตยํ หรสฺส ปุตฺเตฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาเรติ กีฬตีติ กุมาโร, โสฬสวสฺสิโก, อยญฺจ โสฬสวสฺสิโกฯ ‘‘พาโล จ โสฬส ภเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ขณฺฑติ ทานวพลนฺติ ขนฺโท, ณฺฑสฺส นฺโทฯ สตฺติํปหรณวิเสสํ ธรตีติ สตฺติธโร, ปภาวุสฺสาหมนฺตสงฺขาตํ วา สตฺติตฺตยํ ธรตีติ สตฺติธโรฯ อมรโกเส ปน –
‘‘กตฺติเกยฺโย มหาเสโน, สรชาโต ฉฬานโน;
ปพฺพตีนนฺทโน ขนฺโท, เสนานี อคฺคิภู คุโหฯ
พาหุเลยฺโย ตารกชิ, วิสาโข สิขิวาหโน;
ฉมาตุโร สตฺติธโร, กุมาโร โกญฺจทารโณ’’ติ [อมร ๑.๔๑-๒] วุตฺตํฯ
๑๘-๒๑. สกฺกาทีนิ วีสติ สกฺกสฺส นามานิฯ อสุเร เชตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ ปุเร, ปุรํ วา ททาตีติ ปุรินฺทโท ฯ เทวานํ ราชา เทวราชาฯ วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺส วชิรปาณิฯ สุชาย อสุรกญฺญาย ปติ สุชมฺปติฯ พหูนํ เทวมนุสฺสานํ จินฺติตตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย สหสฺสกฺโขฯ มหตํ เทวานํ อินฺโท ราชา มหินฺโท, เทเวหิ มหิตพฺโพ วา อินฺโท ราชา มหินฺโท, มหนฺโต จ โส อินฺโท จาติ วา มหินฺโทฯ วชิรํ อาวุธํ ยสฺส วชิราวุโธ, ‘‘วชิรายุโธ’’ติปิ ปาโฐฯ วสูนิ รตนานิ สนฺตฺยสฺเสติ วาสโวฯ ทสสตานิ นยนานิ ยสฺส โส ทสสตนยโนฯ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อธิปติภูตตฺตา ติทิวาธิภูฯ สุรานํ นาโถ สุรนาโถฯ วชิรํ หตฺเถ ยสฺส โส วชิรหตฺโถฯ ภูตานํ สตฺตานํ ปติ ภูตปติฯ มหิตพฺพตฺตา มฆวาฯ มห ปูชายํ, หสฺส ฆโวฯ โกสสงฺขาตานิ ธนานิ สนฺติ ยสฺส, โส โกสิโย, ‘‘โกสิยโคตฺตตาย โกสิโย’’ติ จ วทนฺติฯ อินฺทติ ปรมิสฺสริเยน ยุชฺชเตติ อินฺโทฯ วตฺรํ นาม อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภูฯ ปาโก นามวตฺราสุรสฺส ภาตา, ตสฺส สาสนโต นิคฺคหโต ปากสาสโนฯ วิฑํ พฺยาปกํ โอโช เอตสฺส วิโฑโชฯ สุนาสีโร, ปุรนฺทโร, เลขาสโภ [เลขนํ เทวานํ อุสโต อุตฺตโม (จินฺตามณิฎีกา)], ทิวปติ, สุรปติ, พลาราติ, สจีปติ, ชมฺภเภที, หริหโย, นมุจิสูทโน, สํกนฺทโน, เมฆวาหโน, อาขณฺฑโล [อาขณฺฑยติ ปรพลํ อุสาทิตฺตา กลจ (จินฺตามณิฎีกา)], โกสิโก, สุรคามณี, นากนาโถ, หรี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกสฺส นามานิฯ
อสฺส สกฺกสฺส ภริยา สุชาตา นามฯ สุเขน ชาตา, สุนฺทรา วา ชาติ ยสฺสา สา สุชาตาฯ ปุโลมชา, สจี, อินฺทานี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกภริยาย นามานิฯ
อสฺส สกฺกสฺส ปุรํ มสกฺกสาราทโย ตโย ภเวฯ โม จ สกฺโก จ มสกฺกา, เต สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถ กีฬาวเสนาติ มสกฺกสารา, มหิสฺสราทีนํ ปริสานํ, สกฺกสฺส จ กีฬานุภวนฎฺฐานนฺตฺยตฺโถติ จินฺตามณิถุติฎีกายํ วุตฺตํฯ สงฺคหฎีกายํ ปน ‘‘มสกฺกนฺติ วา วโสกนฺติ วา อสุรปุรสฺส นามํ, อิทํ ปน เตสํ อุตฺตมตฺตา มสกฺกสาโร, วโสกสาโรติ จ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อมรา เอติสฺสํ สนฺติ อมรวตี, สา เอว อมราวตี, รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินี ๖.๓.๑๑๙]ฯ
อสฺส สกฺกสฺส ปาสาโท เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตี ปฎากา ปสตฺถา, ภูตา วา อสฺส อตฺถีติ เวชยนฺโตฯ
อสฺส สกฺกสฺส สภา สุธมฺมา มตาฯ โสภโน ธมฺโม อสฺสาติ สุธมฺมา, เทวมณฺฑโปฯ
๒๒. ตสฺส สกฺกสฺส รโถ เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตีนามาย ปฎากาย โยคโต เวชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส สารถิ สูโต มาตลินามฯ มตลสฺส [มาตลาย (ก.)] อปจฺจํ มาตลิ, ตสฺส สกฺกสฺส คโช เอราวโณ นาม, อิราวโณ สมุทฺโท, ตตฺรชาโต เอราวโณ [อิราวติ สมุทฺเท ชาโต (เอราวโต), เสเส อณ… ปิโสทราทิตฺตา ณตฺเต เอราวโณ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ตสฺส สกฺกสฺส สิลาสนํ ปณฺฑุกมฺพโล นามฯ ปณฺฑุวณฺณกมฺพลสทิสตฺตา ปณฺฑุกมฺพโลฯ สิลา ปาสาโณ เอว อาสนํ สิลาสนํฯ
๒๓. ตสฺส สกฺกสฺส ปุตฺตา สุวีร, ชยนฺตอิจฺจาทโยฯ อติสเยน สูรตฺตา สุวีโรฯ อสุเร ชยตีติ ชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส โปกฺขรณี นนฺทา นาม ภเวฯ นนฺทียตีติ นนฺทาฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมํ, สลิลญฺจ, เตหิ สตฺตานํ มนํ อตฺตานํ นยตีติ โปกฺขรณี, โปกฺขเรน วา สุนฺทเรน อณฺเณน ชเลน สหิตตฺตา โปกฺขรณฺณี, สา เอว โปกฺขรณีฯ ตสฺส สกฺกสฺส วนานิ อุยฺยานานิ นนฺทนาทีนิ จตฺตาริฯ นนฺทยตีติ นนฺทนํฯ นานาทิพฺพรุกฺเขหิ มิสฺสกตฺตา มิสฺสกํฯ นานาลตาหิ วลฺลีหิ จิตฺตตฺตา จิตฺตลตา, นานาวิราควณฺณวิจิตฺตาย วา ลตาย สมนฺนาคตตฺตา จิตฺตลตา, เทวตานํ วา จิตฺตาสา เอตฺถ อตฺถีติ จิตฺตา, อาสาวตี นาม ลตา, สา ยสฺส อตฺถิ, ตํ จิตฺตลตาฯ เทวตานํ วา จิตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ จิตฺตลา, ทิพฺพรุกฺขา, เตสํ สมูโห จิตฺตลตา, อิตฺถิลิงฺเคน ตสฺส วนสฺส นามํ, ยถา ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติฯ ผารุสกานิ ยตฺถ สนฺติ, ตํ ผารุสกํฯ
๒๔. อสนฺยาทิตฺตยํ ตสฺส สกฺกสฺส อายุธํฯ อสฺสเต ภุชฺชเต โลกธาตุกมเนนายุเธนาติ อสนิ, อยํ อสนิสทฺโท ทฺวีสุ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ วตฺตติฯ กุลิมฺหิ สกฺกสฺส หตฺเถ เสติ ติฎฺฐตีติ กุลิสํ, กุลิ หตฺโถ ภุชาทโลติ หิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๖.๒๖]ฯ กุยํ วา ปถวิยํ ลิสติ ตนุ ภวตีติ กุลิสํฯ วช คติยํ, วชเตว น ปฎิหญฺญเต ยสฺส คมนํ เกนจีติ วชิรํ, อิรปจฺจโยฯ วชิรสหจรณโต กุลิสสทฺโทปิ ปุนฺนปุํสเกฯ ภิทุรํ, ปวิ, สตโกฎิ, สุรุ, สมฺโพ, ทมฺโภลิอิจฺจาทีนิปิ วชิรสฺส นามานิฯ ตตฺร ภิทุรํ ปุนฺนปุํสเก, ปวิอาทโย ปุเมฯ
รมฺภา จ อลมฺพุสา จ อิจฺจาทิกา เทวิตฺถิโย อจฺฉราโย นามาติ วุตฺตาฯ อจฺฉราวิเสสา หิ เอตาฯ อจฺโฉ นิมฺมลวณฺโณ เอตาสมตฺถีติ อจฺฉราโยฯ ‘‘อปสรา’’ติปิ เอตาสเมว สามญฺญสญฺญาฯ เทวปุตฺตานํ รติํ ภาเวนฺติ วเฑฺฒนฺตีติ รมฺภา, รํ กามคฺคิํ ภนฺติ ทีปยนฺติ ชาเลนฺตีติ วา รมฺภา, นิคฺคหีตาคโมฯ กามรติวเสน เทวปุตฺเต อตฺตนิ วสาเปตุํ อลํ สมตฺถาติ อลมฺพุสา, อสฺสุกาโรฯ เทวานํ เทวปุตฺตานํ, เทวีภูตา วา อิตฺถิโย เทวิตฺถิโยฯ
‘‘ปญฺจสิโข, หาหา, หูหู’’อิจฺจาทโย คนฺธพฺพา นามฯ ปญฺจ สิขา จูฬา ยสฺส โส ปญฺจสิโขฯ ‘‘หา’’ติ อนนฺทิตํ ธนิํ [นินฺทิภทฺธนิํ (จินฺตามณิฎีกา)] ชหตีติ หาหาฯ ‘‘หู’’ติ คีตวิเสสสทฺทํ หูยเตติ หูหูฯ คนฺธํ อพฺพนฺติ ภุญฺชนฺตีติ คนฺธพฺพา, คายนํ วา ธมฺโม เอเตสํ คนฺธพฺพา, มฺมสฺส พฺโพฯ
๒๕. วิมานาทิทฺวยํ วิมาเนฯ เทวานมากาเส คมนํ เยน ตํ วิมานํ, วิคตํ [วินา (ก.)] มานํ อุปมานมสฺส วิมานํฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ พฺยมฺหํ, หการโต ปุพฺเพ อมปจฺจโยฯ เอตฺถ จ วิมานพฺยมฺหสทฺทา ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตนฺติฯ
ปียุสาทิตฺตยํ อมเตฯ ปียเตติ ปียุสํ, ‘‘อมตปา’’ติ หิ วุตฺตํ, อุสปจฺจโย [อุณาทิ ๔.๗๖ ณฺวาทิ ๒๑๕ สุตฺเตสุ ปน ‘‘ปียูส’’มิติ ทิสฺสติ]ฯ ‘‘เปยุโส’’ติปิ นามมสฺสฯ น มตํ มรณมเนน อมตํฯ สุเขน ธยนฺติ ปิวนฺติ ตํ อิติ สุธาฯ เอตฺถ จ อมตสทฺโท ยญฺญเสสปียุสสลิลฆตาทีสุ นปุํสเก , ธนฺวนฺตริเทวาทีสุ ปุลฺลิงฺเค, คโฬฌาภยามลกฺยาทีสุ อิตฺถิลิงฺเคติ ตีสุ วตฺตติ [อมตํ ยญฺญเสเส จ, ปียูเส สลิเล ฆเต อยาจิเต จ โมกฺเข จ, นา ธนฺวนฺตริเทวสุ อมตา มาคธีปถฺยา คุฬุจฺยามลกีสุ จ (เมทินีโกส ๑๖ ๗๗-๘)], ตํสหจรณโต ปียุสสทฺโทปิ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ สุธาสทฺโท ปน อมตนุหีเลปาทีสุปิ นิจฺจมิตฺถิลิงฺโคว [สุธา เลโป’มตํ นุหี (อมร ๒๓.๑๐๑)]ฯ
สิเนรุอาทิปญฺจกํ ปพฺพตราเชฯ สินา โสเจยฺเย, สินาติ โสเจติ เทเวติ สิเนรุ, เอรุปจฺจโยฯ มี หึสายํ, มินาติ หึสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเฐนาติ เมรุ, รุปจฺจโยฯ ติทิวานํ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อาธาโร ปติฎฺฐาติ ติทิวาธาโรฯ เทเว นยตีติ เนรุฯ สุเมรูติ อุปสคฺเคน นามํ วฑฺฒิตํฯ เหมทฺทิ, รตนสานุ, สุราลยาทีนิปิ ปพฺพตราชสฺส นามานิฯ
๒๖. ยุคนฺธราทีนิ สิเนรุสฺส ปริวารภูตานํ สตฺตนฺนํ ปริภณฺฑปพฺพตานํ นามานิฯ จนฺทสูริยสงฺขาตํ ยุคํ ธาเรติ ตทุพฺเพธมคฺคจาริตฺตาติ ยุคนฺธโรฯ อีสํ มหิสฺสรํ ธาเรติ ตสฺส นิวาสฎฺฐานตฺตาติ อีสธโรฯ กรวีรา อสฺสมารกา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโร, เก วา มยูรา รวนฺติ เอตฺถาติ กรวีโร, ‘‘กรวีโก’’ติปิ ปาโฐ, อิธาปิ ปจฺฉิโมเยวตฺโถ, กรวีกสกุณา วา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโกฯ สุทสฺสนา โอสธิวิเสสา พหุกา เอตฺถ สนฺตีติ สุทสฺสโน, สุเขน ปสฺสิตพฺพตฺตา วา สุทสฺสโน , สุนฺทรํ วา ทสฺสนํ เอตฺถาติ สุทสฺสโนฯ ปญฺจนฺนํ ปพฺพตจกฺกานํ เนมิสทิสํ กตฺวา อตฺตานํ ธาเรตีติ เนมินฺธโร, เนมิภาเวน วา ธาเรตพฺโพ อุปลกฺเขตพฺโพติ เนมินฺธโร, เนมึวา รถทฺทุมํ ธาเรติ เยภุยฺเยนาติ เนมินฺธโรฯ วินตา นาม สุปณฺณมาตา, ตสฺสา นิวาสฎฺฐานตฺตา วินตโกติ จินฺตามณิฎีกาฯ วิตฺถิณฺณา วา นตา นทิโย เอตฺถาติ วินตโกฯ อสฺสกณฺณา สชฺชทุมา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ อสฺสกณฺโณ, อสฺสกณฺณสทิสกูฎตฺตา วา อสฺสกณฺโณฯ กุลาจลาติ เอเต สิเนรุอาทโย อฎฺฐ ปพฺพตา อจลสงฺขาตานํ ปพฺพตานํ กุลานิ โยนิโย ปภวา, เอเต จ สิเนรุอาทโย อนุปุพฺพสมุคฺคตา, สพฺพพาหิโร เจตฺถ อสฺสกณฺโณฯ นิมิชาตเก ปน –
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๘]ฯ
วตฺวา สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฎฺฐิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโตติ เอวมญฺโญเยวานุกฺกโม กถิโตฯ กิญฺจาปิ กถิโต, นามเภทมตฺตกโตเยว ปเนตฺถ เภโท, นาตฺถเภทกโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ
๒๗. อากาสวาหีคงฺคายํ เมรุสิงฺโคพฺภวายํ มนฺทากินฺยาทินามตฺตยํฯ มนฺทํ อกิตุํ สีลมสฺสาติ มนฺทากินีฯ อากาเส สนฺทมานา คงฺคา อากาสคงฺคาฯ สุรานํ เทวานํ นที สุรนทีฯ สุรทีฆิกาติปิ เอติสฺสา นามํฯ
๒๘. โกวิฬาราทิตฺตยํ ‘‘ผลหโร’’ติขฺยาเต ปาริจฺฉตฺตเกฯ กุํ ปถวึ วิทารยติ มูเลนาติ โกวิฬาโร, ทสฺส โฬฯ ปริ สมนฺตโต ฉตฺตํ วิย ติฎฺฐตีติ ปาริจฺฉตฺตโกฯ ปาริโน สมุทฺทสฺส ชาโต อปจฺจํ ปาริชาตโก, สกตฺเถ โกฯ ปาริภทฺโท, นิมฺพตรุ, มนฺทาโรอิจฺจาทีนิปิ ปาริจฺฉตฺตกสฺส นามานิฯ
กปฺปรุกฺโข จ สนฺตาโน จ อาทินา มนฺทาโร ปาริชาตโก จ หริจนฺทนญฺจ เอเต ปญฺจ เทวทฺทุมา [อมร ๑.๕๓] เทวตรโว เทวภูมีสฺเวว สมฺภวโตฯ กปฺโป สงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺส รุกฺโข ชญฺญชนกภาเวน สมฺพนฺโธ, กปฺปํ วา ฐิโต รุกฺโข กปฺปรุกฺโขฯ ตนนํ ตาโน, ภาเว โณฯ คนฺธสฺส สมฺมา ตาโน อสฺเสติ สนฺตาโน, สิรีสรุกฺโขฯ มนฺทนฺเต โมทนฺเต เทวา อเนนาติ มนฺทาโร, อารปจฺจโยฯ หริมินฺทํ จทยติ สุขยตีติ หริจนฺทนํฯ เอเต ปญฺจ เทวตรโว อมรโกสนเยน วุตฺตา, โสคตนเยน ปน สตฺต เทวตรโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปาฎลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติ [ธ. ส. อฎฺฐ. ๕๘๔; สารตฺถ. ฎี. ๑.๑เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา]ฯ
ตตฺถ ปาฎลีติ จิตฺรปาฎลี, สา อสุรโลเก ติฎฺฐติฯ ตถา สิมฺพลี ครุเฬสุ, ชมฺพู ชมฺพุทีเป, ปาริจฺฉตฺตโก ตาวติํเส, กทมฺโพ อปรโคยาเนฯ กปฺปรุกฺโข อุตฺตรกุรูสุ , สิรีโส ปุพฺพวิเทเหติฯ เอเต สตฺต เทวานเมว ปติฎฺฐานภูมีสุ สมฺภวโต เทวตรโวตฺเวว วุจฺจนฺติฯ
สคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ
๒๙. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตรา ทิสา ยถากฺกมํ ปาจี ปตีจี อุทีจี นาม ภวนฺติฯ ปฐมํ ปาโต อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปาจี, นการโลโปฯ ปจฺฉา ทิวาวสาเน อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปตีจีฯ อุทฺธํ อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา อุทีจี, ยสฺสํ วา สีตวิโยคํ ทตฺวา อนฺจติ สา อุทีจี, วิโยคตฺถวาจโก เหตฺถ อุกาโร, ทสทฺโท ทานตฺโถฯ อถ วา ปนฺจติ ปุพฺพภาวมาปชฺชเตติ ปาจีฯ ปตินฺจติ ปจฺฉาภาวมาปชฺชเตติ ปตีจีฯ อุทญฺจติ สีตวิโยคทานตฺตมาปชฺชเตติ อุทีจีฯ เอตฺถ จ อุทีจีสหจรณโต ปตีจี อิตฺถิยํ, ปตีจีสหจรณโต ปาจี อิตฺถิยํ วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ ตํตํสหจรณภาเวน ตสฺส ตสฺส ตํตํลิงฺคตฺตมุปเนยฺยุํฯ ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตราติ สพฺพนามสฺส วุตฺตมตฺเต ปุมฺภาโวฯ
ทกฺขิณาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสายํฯ มชฺเฌ อปายํ อญฺจติ ยสฺสํ รวิ, สา อปาจีฯ มชฺฌตฺโถยํ อปสทฺโท, ยถา ‘‘อปทิส’’นฺติ, ‘‘อวาจี’’ติปิ ปาโฐ, อวปุพฺโพ อญฺจ อโธมุขีภาเวฯ อวญฺจติ อโธมุขี ภวติ ยสฺสํ รวิ, สา อวาจีฯ อุณฺหาทิเก วา ตพฺพิโยเค กโรนฺโต ยสฺสํ รวิ อญฺจติ, สา อวาจีฯ วิทิสาทิทฺวยํ ทิสามชฺเฌฯ ทิสาหิ วินิคฺคตา วิทิสาฯ ทิสานมนุรูปา, อนุวตฺตกา วา ทิสา อนุทิสาฯ อปทิสนฺติปิ วิทิสาย นามํ [นปุํสกาพฺยยํ ตฺว’ปทิสํ (อมร ๓.๖)]ฯ
๓๐. เอราวตาทโย อฎฺฐ คชา ปุพฺพาทีนํ ทิสานํ รกฺขณโต ทิสาคชา นาม, ปุณฺฑรีกํ นาม สิตมฺโพชํ, ตํสทิสวณฺณตาย ปุณฺฑรีโกฯ รสฺสสรีรตาย วามโนฯ กุยํ ปถวิยํ โมทเต กุมุโทฯ อญฺชนวณฺณตาย อญฺชโนฯ ปุปฺผา ปกาสมานา ทนฺตา อสฺส ปุปฺผทนฺโตฯ สพฺพภูมิยํ จรตีติ สพฺพภุมฺโม, สพฺพภุมฺโม วา จกฺกวตฺตี ตสฺสานุรูปตฺตา สพฺพภุมฺโมฯ โสภนทนฺตาวยวตฺตา สุปฺปตีโก [โสภนา ปตีกา อวยวา’สฺส สุปฺปตีโก (ก.)]ฯ ‘‘สุปฺปตีโก โสภนงฺเค, ภเว อีสานทิสาคเช’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ เอราวตาทีนํ ทิสานํ สมฺพนฺธกถนํ ปาจีวารณาทินามสูจนตฺถํ, เอสํ กเรณุโย ปน –
อพฺภมุ กปิลา เจว, ปิงฺคลา นุปมา มตา;
ตมฺพกณฺณี สุภทนฺตี, องฺคนา อญฺชนาวตี [อมร ๓.๕]ฯ
๓๑. ธตรฎฺฐาทิทฺวยํ ปุพฺพทิสาธิปติเทเวฯ ธาริตํ รฎฺฐมเนนาติ ธตรฏฺโฐ, รสฺส โตฯ ปญฺจสิขาทีนํ คนฺธพฺพานํ อธิโป นายโก คนฺธพฺพาธิโปฯ กุมฺภณฺฑสามฺยาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสาธิปติเทเวฯ กุมฺภณฺฑานํ สามิ นายโก กุมฺภณฺฑสามิฯ วิรุหนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิมาปชฺชนฺติ เอตสฺมึ กุมฺภณฺฑาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูฬฺหํ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ วา กํ สุขเมตสฺสาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูปกฺขาทิทฺวยํ ปจฺฉิมทิสาธิปติเทเวฯ วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส วิรูปกฺโข, วิวิธสณฺฐานานิ อกฺขีนิ ยสฺส วา วิรูปกฺโขฯ นาคานํ อธิปติ นาคาธิปติฯ
๓๒. ยกฺขาธิปาทิจตุกฺกํ กุเวเรฯ อาฬวกาทิยกฺขานํ อธิโป ยกฺขาธิโปฯ วิสฺสวณสฺส อปจฺจํ เวสฺสวโณฯ ติจรณาฎฺฐทาฐาภยานกมตฺถิตาย กุจฺฉิตํ เวโร สรีรมสฺส กุเวโรฯ ขุทฺเทนาสฺส นรยุตฺตา สิวิการเถติ นโร วาหนมสฺส นรวาหโนฯ ตฺยมฺพกสโข, ยกฺขราโช, คุยฺหเกสโร, มนุสฺสธมฺมา, ธนโท, ราชราโช, ธนาธิโป, กินฺนเรโส, ยกฺโข, เอกปิงฺคโล, สิริโท, ปุญฺญชเนสฺสโรอิจฺจาทีนิปิ กุเวรสฺส นามานิฯ
อสฺส กุเวรสฺส ปุรี ‘‘อฬกา, อฬกมนฺทา’’ติ จ วุจฺจติฯ อลํ วิภูสเน, อลํ วิภูสนํ กโรตีติ อลกา, สา เอว อฬกาฯ อฬกา เอว โมทกรณโต อฬกมนฺทา, อุการสฺส อกาโร, นาคโม จฯ เกลาโสติปิ ตสฺส นามํ, เกลิ ปโยชนํ อสฺส เกโล, อาสเต อสฺมินฺติ อาโส, เกโล จ โส อาโส เจติ เกลาโส, กณฺหสปฺปาทิ วิย นิจฺจํ กมฺมธารโยฯ อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อายุธํ คทา, คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทาฯ อิเม จตฺตาโร ยถาวุตฺตา ธตรฎฺฐาทโย เทวา กมโต ปุพฺพาทีนํ จตุทฺทิสานํ อธิปา อธิปตโย นามฯ อมรโกเส ปน –
‘‘อินฺโท อคฺคิ ปิตุปติ, เนริโต วรุโณ’นิโล;
กุเวโร อีโส ปตโย, ปุพฺพาทีนํ อิเม กมาฯ
รวิ สุกฺโก มหีสูนุ, ตโม จ ภานุโช วิธุ;
พุโธ สุรคุรุ เจติ, ทิสาธิปา ตถา คหา’’ติ [อมร ๓.๓-๔]ฯ
อญฺเญเยว ทิสาธิปตโย กถิตา, อินฺทรวิมาทีนญฺจ ทิสาธิปจฺจกถนํ ปาฌาทีนํ อินฺททิสารวิทิสาทินามสูจนผลํฯ
๓๓-๓๔. ชาตเวทาทฺยฎฺฐารสกํ อคฺคิมฺหิฯ ชาเต อุปฺปนฺเน วินฺทติ ฆาตยตีติ ชาตเวโทฯ อนฺธกาเร ชาตํ วิชฺชมานํ วินฺทติ ลภติ, วิทติ ชานาติ เอเตนาติ วา ชาตเวโท, ชนนํ ชาตํ เวโท ปากโฎ ยสฺส วา โส ชาตเวโทฯ สิขา วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต สิขีฯ โชตติ ทิปฺปตีติ โชติฯ ปุนาตีติ ปาวโก, ณฺวุฯ ทหตีติ ทหโนฯ อนนฺติ ปาเลนฺตฺยเนเนติ อนโล, อลปจฺจโยฯ เวเท หุตํ วหติ ปาปยติ, สยํ วา ลภเตติ หุตาวโหฯ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต อจฺจิมาฯ ธูโม เกตุ ธโช ยสฺสาติ ธูมเกตุฯ อชติ ชลมาโน กุฎิลํ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อิฯ โค รํสิ เอตสฺสตฺถีติ คินิ, อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินิ, อคฺคินีติปิ ปาโฐ, โส อคฺคิสทิโสฯ ภานุ ปภา ยสฺสตฺถิ, โส ภานุมาฯ เตเชติ เสสภูโตปาทารูปานีติ เตโชฯ ธูโม สิขา จูฬา ยสฺส ธูมสิโขฯ วายุ สขา อสฺส วายุสโขฯ ทหิตฺวา [ทหโต (ก.)] คจฺฉโต กณฺหา วตฺตนี มคฺโค ยสฺส กณฺหวตฺตนีฯ วิสฺสานรสฺส อิสิโน อปจฺจํ เวสฺสานโรฯ หุตํ หวึ อสติ ภุญฺชตีติ หุตาโสฯ ธนญฺชโย, ชลโน, อาสยาโส, โรหิตสฺโส, สตฺตาจฺจิ, สุกฺโก, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, สุจิอิจฺจาทีนิปิ อคฺคิสฺส นามานิฯ
สิขาทิตฺตยํ อคฺคิชาลายํฯ สิโนติ นิสานี ภวตีติ สิขา, ‘‘สิ นิสาเน’’ติ กาตนฺต ธาตุ, ขปจฺจโยฯ ชลตีติ ชาลาฯ อจฺจเต ปุชฺชเต อเนเนติ อจฺจิฯ สิขา ชาลา ภิยฺโย รูปนฺตรา อิตฺถิยํ, อจฺจิ ปน อปุเมฯ
๓๕. ทฺวยํ อคฺคิกเณ [ตีสุ ผุลิงฺโค’คฺคิกโณ (อมร ๑.๖๐) ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิ (ม. นิ. ฎี. ๓.๖๕)]ฯ วิวิธาสุ ทิสาสุ ผุลฺลํ คจฺฉตีติ วิปฺผุลิงฺคํฯ ตถา ผุลิงฺคํฯ สพฺพธรกเต ปน ‘‘ผุลึ คจฺฉตีติ ผุลิงฺโค’’ติ วุตฺตํฯ ติกํ ฉาริกายํฯ มลีนกํสวตฺถาทีนํ ตํ ทิตฺติํ เสติ ปวตฺเตตีติ ภสฺมํ, มปจฺจโย, ภสติ วา อโธ ปตติ วตฺถาทีนํ มลเมเตนาติ ภสฺมํฯ กํสาทีนํ สุกฺกภาวตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา อิฎฺฐิ อภิลาโส โสภนํ เอตสฺสา อตฺถีติ เสฎฺฐิ, ‘‘สปกฺขโก สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ มลสฺส สรณํ กโรตีติ สาริกา, สา เอว ฉาริกา, ยถา ‘‘สฬายตน’’นฺตฺยาทีสุฯ
๓๖. ทฺวยํ อุณฺหฉาริกายํฯ อุณฺหตฺตา กุกฺกุํ กุจฺฉิตํ ลาตีติ กุกฺกุโล, ‘‘กุกฺกุ วิทตฺถิยํ หตฺเถ, ปโกฏฺเฐ กุจฺฉิเตปิ เจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ กุกฺกุํ วา หตฺถํ ลุนาติ ฉินฺทติ ทหตีติ กุกฺกุโล, โส เอว กุกฺกุโฬ ฯ อุณฺหเมว ภสฺมํ อุณฺหภสฺมํ, ตสฺมึฯ ติกํ ทิตฺตกฎฺฐาทินฺธเนฯ องฺคติ หานิํ คจฺฉตีติ องฺคาโร, อารปจฺจโย, ปุนฺนปุํสโกยํฯ ‘‘อลาเต’นิตฺถิ กุเช’งฺคาโร’’ติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๓.๓๒๙] วุตฺตํฯ หานิเมว ลาติ, น ฐิติํ วิเสสญฺจาติ อลาตํฯ อุทฺธํ ธูมํ มุญฺจตีติ อุมฺมุตํ, ตเทว อุมฺมุกํฯ ปญฺจกํ กฎฺฐาทินฺธเนฯ สนฺตมคฺคิํ เอธยติ วฑฺฒยตีติ สมิธาฯ เอธยตีติ อิธุมํ, อุโมฯ เอธยตีติ อิโธฯ อุปาทิยเต อคฺคิเนติ อุปาทานํฯ เอธยตีติ อินฺธนํฯ
๓๗. ปญฺจกํ อาโลเกฯ โอภาสติ ทิปฺปตีติ โอภาโสฯ ปกาสติ ทิปฺปตีติ ปกาโสฯ อาโลจยติ ปสฺสติ เอเตนาติ อาโลโก, อาโลเกติ วา เอเตนาติ อาโลโก, ‘‘โลก, โลจ ทสฺสเน’’ติ ธาตุทฺวยปาฐโตฯ อุชฺโชตตีติ อุชฺโชโต, อนฺธการํ วิทฺธํเสนฺโต โชตตีติ วา อุชฺโชโตฯ อา สมนฺตโต ตปติ ทิปฺปตีติ อาตโปฯ สมาติ เอเต ปญฺจ ตุลฺยตฺถาติ ภาโวฯ
ทสกํ วาเตฯ อาหาโร วิย ปาณภูโตปิ กทาจิ สตฺเต มาเรตีติ มารุโต, โสว มาลุโตฯ ปุนาติ สงฺการาทิกนฺติ ปวโนฯ วายติ คจฺฉตีติ วายุ, วายติ วา ปุปฺผาทีนํ คนฺโธ เยน โส วายุฯ ตถา วาโตฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อนิโล, อิโลฯ สนฺตํ นิจฺจลํ อีรยติ กมฺเปตีติ สมีรโณ, สมีริตุํ กมฺปิตุํ สีลมสฺสาติ วา สมีรโณฯ คนฺธํ วหตีติ คนฺธวาโห, โณฯ วาโย วายุสทิโส, อุภยตฺราปิ ยาคโมฯ สมนฺตโต อีรติ ขิปติ รุกฺขาทโยติ สมีโรฯ สทา สพฺพทา คติ ยสฺส สทาคติฯ สสโน, คนฺธวโห, อาสุโค, มรุโต, ชคติปาโณ, ปวมาโน, ปภญฺชโน อิจฺจาทีนิปิ วาตนามานิฯ
๓๘. อิเม ฉ วกฺขมานา วายุเภทา วายุวิเสสา, อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธงฺคโม, อุจฺจารปสฺสาวาทีนํ นีหรณวเสน อโธภาคํ คจฺฉตีติ อโธคโมฯ กุจฺฉิมฺหิ อุทเร ติฎฺฐตีติ กุจฺฉิฏฺโฐฯ โกฏฺเฐ อนฺเต เสติ ติฎฺฐตีติ โกฎฺฐาสโยฯ ปุนปฺปุนํ สสนฺติ เยน อสฺสาโส, พหินิกฺขนฺตวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกวาโตปิ ‘‘อสฺสาโส’’ติ เอเตน สงฺคยฺหเต สหจาริตตฺตาฯ สพฺพงฺเคสุ อนุสรติ สีเลน เสทโลหิตาทิสมฺปาทนโตติ องฺคานุสารีฯ อมรโกเส ปนายํ วาโต ฐานพฺยาปารเภเทน ปญฺจธา กถิโต [ปาโณ’ปาโน สมาโนโจทานพฺยานา จ วายโว สรีรฎฺฐา อิเม (อมร ๑.๖๗)], ฎีกายญฺจสฺส –
‘‘หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิมชฺฌฏฺโฐ;
อุทาโน กณฺฐเทเส ตุ, พฺยาโน สพฺพงฺคสนฺธิสุ [หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิสณฺฐิโต; อุทาโน กณฺฐเทสฏฺโฐ, พฺยาโน สพฺพสรีรโค อิติ ฐานนิณฺณโย (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ
ตตฺรปาโณอนฺนปฺปเวสาทิกโร ฯ อปาโน มุตฺตกรีสสุกฺกวิสฎฺฐิกโรฯ สมาโน มชฺเฌ อนฺนปจนาทิกโรฯ อุทาโน ภาสิตคีตาทิกโรฯ พฺยาโน เสทรตฺตสวนุมฺเมสนิเมสคตฺยาทิกโร [เขทเจฎฺฐาอุมฺเมสนิมฺเมสคตฺยาทิกโร (ก.)]ฯ ปกฏฺเฐน อนนฺตฺยเนน ภตฺตาทิปฺปเวสนโตติ ปาโณฯ มุตฺตาทิกํ อปเนตฺวา อนนฺตฺยเนนาติ อปาโนฯ สมฺมา อนนฺติ อเนน ภุตฺตปริปาจนโตติ สมาโนฯ อุทฺธมนนฺตฺยเนน ภาสิตาโท สามตฺถิยชนนโตติ อุทาโนฯ วิเสเสน อนนฺตฺยเนน เสทรตฺตเสมฺหาทิ [เขทเจฎฺฐาทิ (จินฺตามณิฎีกา)] สมฺปาทนโตติ พฺยาโน’’ติ [ตํพฺยาปารา จ ยถา – อนฺนปฺปเวสนํ มุตฺตา-ทฺยุสฺสคฺโค’นฺนวิปาจนํ ภาสณาทิ นิเมสาทิ, ตํพฺยาปารา กมา อิเม (จินฺตามณิฎีกา)] วุตฺตํฯ
๓๙. ทฺวยํ อนฺโตปวิสนกวาเตฯ อานํ วุจฺจติ พหินิกฺขมนวาโต, ตโต อปคตํ อปานํฯ อสฺสาสโต อปคโต ปสฺสาโสฯ ทฺวยํ พหินิกฺขมนวาเตฯ อาทิมฺหิ ปวตฺโต สาโส อสฺสาโสฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อานํ, อาทิมฺหิ ปวตฺตํ อานํ อานํ, เอกสฺสาการสฺส โลโปฯ
๔๐. เวคขิปฺปาทโย วาตธมฺมตฺเตน นิจฺจปฺปวตฺติกา อิติ ตปฺปกฺกเม [ตปฺปกฺกเมน ตกฺกเมน (ก.)] อุจฺจนฺเตฯ ตตฺร รยนฺตํ เวเคฯ สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ อิจฺฉิตฎฺฐานํ วชนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตนาติ เวโคฯ
‘‘กฺริยาวาจิตฺตมาขฺยาตุํ , เอเกกตฺโถ นิทสฺสิโต;
ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว’’ติ [จนฺทฺรธาตุปาเฐ]ฯ
วุตฺตตฺตา วชธาตุ ปาปุณเนปิ ปวตฺตติ, เอวํ สพฺพตฺร, อการสฺส เอฯ ชวนฺติ เอเตนาติ ชโว, รยนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ รโยฯ
ขิปฺปาทินวกํ สีเฆฯ อถ ชวสีฆานํ โก เภโท? สเวคคติวจนา ชวาทโย, สีฆาทโย ตุ ธมฺมวจนา, ตถา จ ‘‘สีฆํ ปจติ [ปสฺสติ (ก.)], สีฆํ คจฺฉตี’’ติ ปโยโค, น ตุ ‘‘ชวํ ปจติ, ชวํคจฺฉตี’’ติ ปน ปโยโคฯ ‘‘เวเคน คจฺฉติ, ชเวน คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ กถํ? ตตฺร เภทสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา น โทโสฯ ขิปฺปติ เปรตีติ ขิปฺปํ, ขิป เปรเณฯ สยตีติ สีฆํ, สี สเย, ฆปจฺจโยฯ พฺยุปฺปตฺติ หิ ยถา กถญฺจิปิ ภวติ, สญฺญา ตุ โลกโตวาวคนฺตพฺพา, สพฺพตฺเรวํฯ ตรตีติ ตุริตํฯ ลงฺฆตีติ ลหุ, ลงฺฆ คติโสสเนสุ, ฆสฺส โห, นิคฺคหีตโลโป, อุปจฺจโย จ, ลหุปริยาโย ลฆุสทฺโทปฺยตฺถิฯ อสติ เขปตีติ อาสุ, อุฯ ตรตีติ ตุณฺณํ, รสฺส โณฯ อรติ คจฺฉตีติ อรํฯ น วิลมฺพียติ น โอหียตีติ อวิลมฺพิตํ, ลพิ อวสํสเนฯ ตุวฎฺฎติ สยตีติ ตุวฎฺฎํ, ตุริตภาเวน วตฺตตีติ วา ตุวฎฺฎํ, ริตโลโปฯ
๔๑. อริยาสามญฺญสฺส ปุพฺพฑฺฒํ สนฺตเตฯ เอตฺถ จ อฎฺฐสุ คเณสุ ฉฏฺโฐ สพฺพลหุโก, ตโตปเร ฉคฺคณา ส , ภ, ส, ภ, ภ, ภา, อฎฺฐโม โคฯ สมนฺตโต ตโนตีติ สตตํฯ นาสภาเวน น อิจฺจํ น คนฺตพฺพํ นิจฺจํ, นาสํ วา น คจฺฉตีติ นิจฺจํฯ ‘‘นาโค’’ตฺยาทีสุ วิยาติ เอตฺถาปิ น โทโส, ตสฺส โจฯ น วิรมตีติ อวิรตํฯ น อารมตีติ อนารตํฯ สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา ตโนตีติ สนฺตตํฯ น อวรมตีติ อนวรตํฯ สทา ธวติ คจฺฉตีติ ธุวํฯ ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ กาตนฺตธาตุฯ
วิปุลาฑฺฒํ อติสเยฯ เอตฺถ หิ อยุคปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ยุเค อฎฺฐารสมตฺตา, สพฺพาสุ อริยาสุ ปฐเม ปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ทุติเย อฎฺฐารส, ตติเย ทฺวาทส, จตุตฺเถ ปญฺจทสฯ ยทา ปน ปฐมตติเยสุ ปริหายนฺติ, ตทา ยุเค อธิกา โหนฺติ, อิทํ วิปุลาลกฺขณํฯ อถ สตตาติสยานํ โก เภโท? สตตํ สนฺตติ อวิจฺเฉโทกฺริยนฺตเรหิ อพฺยวธานํ, อติสโย ตุ โปโนปุญฺญํ, ปกฏฺโฐ จฯ เตสุ โปโนปุญฺญํ กฺริยาพฺยาวุตฺติ, ปกฏฺโฐ ตุ กฺริยาวยวานํ อุกฺกํสตาฯ ภาสติ สพฺเพสนฺติ ภุสํ, อาสฺส อุฯ ภสฺสติ อโธ ปตตีติ วา ภุสํฯ ภส อโธปตเน, อสฺส อุฯ อติสยนํ อติสโย, อติกฺกมิตฺวา วาสยนํ ปวตฺตนํ อติสโยฯ ทหติ สพฺพนฺติ ทฬฺหํ, หโต ปุพฺเพ โฬ, ทลติ วิทารยตีติ วา ทฬฺหํ, หปจฺจโย, ทหนฺโต ลาตีติ วา ทฬฺหํ, วณฺณวิปริยโย, อภิสโย จ ทฬฺหญฺจ อติสยทฬฺหาฯ ตรติ อติกฺกมตีติ ติพฺพํ, รสฺส โว, อสฺส อิฯ เอติ คจฺฉตีติ เอโก, โส เอว เอกนฺตํ, เอกํ ตรติ อติกฺกมตีติ วา เอกนฺตํฯ มตฺตโต อติกฺกนฺตํ อติมตฺตํฯ พหุํ ลาตีติ พาฬฺหํ, อุโลโป, วณฺณวิปริยโย จ หสทฺโทฯ อติเวลํ, อจฺจตฺถํ, นิพฺภรํ, นิตนฺตํ, คาฬฺหํอิจฺจาทีนิปิ อติสเยฯ
ทพฺพํ สตฺวํ, ตํวิปรีเต ธมฺมมตฺเต วตฺตมานา พาฬฺหปริยนฺตา ขิปฺปาทโย อติสยํ วินา ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตนฺติ ฯ ขิปฺปํ ภวติ [‘‘ขิปฺป ภวภี’’ติ ปททฺวยํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ], อติสโย ปุลฺลิงฺโค, อสฺส คุณสฺสาติสโย, อสฺส ทพฺพสฺสาติสโย อิติฯ ‘‘ขิปฺปํ ภุญฺชติ, สตตํ ชุโหติ, สตตํ รมณีโย’’อิจฺจตฺร ตุ กฺริยาวิเสสนตฺตาเยว ปณฺฑกตฺตํฯ เตสุ ขิปฺปาทีสุ เย ทพฺพคา ทพฺพาภิธายิโน, เต ตีสุ ลิงฺเคสุฯ ‘‘ทพฺพธมฺโม ลิงฺค’’นฺติ ทสฺสนนฺตรํฯ ยถา ขิปฺปา ชรา, ขิปฺโป มจฺจุ, ขิปฺปํ คมนํฯ สนฺตตา ตณฺหา, สนฺตตํ ทุกฺขํ, สนฺตโต อากาโสฯ อติมตฺตา กฺริยา, อติมตฺโต นโร, อติมตฺตํ ปทํ อิจฺจาทิฯ
๔๒-๔๓. ทฺวาทสกํ มาเรฯ หรนยนคฺคิทฑฺฒตฺตา [ตินยนคฺคิทฑฺฒตฺตา (ก.)] นตฺถิ วิคฺคโห สรีรเมตสฺส อวิคฺคโหฯ กามยติ รติจฺฉํ อุปฺปาทยตีติ กาโม, การิตนฺตา อปจฺจโยฯ สิงฺคารรูเปน ปาณีนํ มนสิ ภวตีติ มโนภูฯ ปญฺจกามคุเณสุ มทยตีติ มทโนฯ โลกานํ อนฺตํ วินาสํ กโรตีติ อนฺตโกฯ วเส วตฺเตติ สีเลนาติ วสวตฺตีฯ ปาปํ อิจฺฉติ กโรติ, เตน ยุตฺโตติ วา ปาปิมาฯ ปรโต ชายตีติ ปชา, อจฺฉนฺทิกา, ตาสํ ปติ ปชาปติฯ เย กุสลธมฺเมสุ ปมตฺตา, เตสเมว พนฺธุ ปมตฺตพนฺธุฯ กณฺหธมฺมยุตฺตตาย กณฺโหฯ กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโรฯ อกุสลธมฺเม น มุญฺจตีติ นมุจิฯ มีนเกตโน, กนฺทปฺโป, ทปฺปโก, อนงฺโค, ปญฺจสโร, สมฺพราริ, มนสิโช, กุสุเมสุ , อนญฺญโช, ปุปฺผธนฺวา, รติปติ, มกรทฺธโชอิจฺจาทีนิปิ วิณฺหุสุตสฺส กามสฺส นามานิฯ
ตณฺหา อรตี รคา เจติ เอตา ติสฺโส ตสฺส มารสฺส ธีตโรฯ โย ตํ ปสฺสติ, ตํ ตสิตํ กโรตีติ ตณฺหา, สโลโป, ณฺหา จฯ ปเรสํ กุสลธมฺเมสุ อรติํ กโรตีติ อรตีฯ รชฺชนฺติ เอตฺถาติ รคาฯ ตสฺส มารสฺส หตฺถี คิริเมขโล นามฯ สรีรมหนฺตภาเวน คิริสทิสตฺตา คิริ วิยาติ คิริฯ มาเรน มมายนวเสน ‘‘อยํ เม หตฺถี เมขโล นาม โหตู’’ติ กตนามตฺตา เมขลา วิยาติ เมขโลติ สมุทิตนามทฺวเยน เอกเมว หตฺถิํ วทติ, ยถา ‘‘วชิราสนิ, สีตุณฺห’’นฺติฯ
๔๔. ติกํ ยเมฯ ปชาสํยมนโต ยมา, มจฺจุปฺปภุตโย อสฺส กิงฺการา, เตสุ ราชเตติ ยมราชาฯ เตธาตุเกสุปิ อาณาปวตฺตกตฺตา มหนฺโต วิสโย เอตสฺส วิสยี, ณี, โส เอว เวสายีฯ ยตฺถ ลกฺขเณน น สิชฺฌติ, ตตฺถ สพฺพตฺร ‘‘ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ทุกฺขชนกตฺตา วา วิสทิสฎฺฐานํ คจฺฉนฺตีติ เวสา, เนรยิกา, เตสํ อธิปติภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ เวสายี, อีฯ ยมานํ ราชา ยโมฯ ธมฺมราโช, กตนฺโต, สมวตฺตี, กาโล, ทณฺฑธโร, อนฺตโกอิจฺจาทีนิปิ ยมสฺส นามานิฯ อสฺส ยมสฺส อาวุธํ นยนเมวฯ เตน กิร โกธจิตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน สตฺตานํ สรีรานิ อาตเป ขิตฺตฆตปิณฺฑานิ วิย วิลียนฺตีติฯ
ทฺวยํ อสุรเภเทฯ เอเตสญฺหิ สติปิ เทวภาเว เหฎฺฐา นิวาสิตภาวสามญฺญโต เอตฺถ วจนํ, มารสฺส ปน สตฺตานมนตฺถการกตาสามญฺเญน ยเมน สทฺธึ วจนํ ตกฺกรตฺตาฯ ยุทฺธาทีสุ เวปิตํ กมฺปิตํ จิตฺตเมตสฺส เวปจิตฺติ [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๒๕๖]ฯ ปุณฺณํ โลมํ ยสฺส โส ปุโลโม, ปุลามหตี อุมา กิตฺติ, กนฺติ วา ยสฺสาติ ปุโลโมฯ ‘‘อุมาตสีเหมวติ-หลิทฺทากิตฺติกนฺติสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ อยํ ปน สกฺกสฺส ภริยาย สุชาตาย ปิตาฯ ทฺวยํ กินฺนเรฯ อสฺสมุขนรสรีรตาย กุจฺฉิโต ปุริโส, กิญฺจิ วา ปุริโส, ปุริสสทิโสติ วา กิมฺปุริโสฯ เอวํ กินฺนโรฯ ตุรงฺควทน, อสฺสมุขาทีนิปิ กินฺนรสฺส นามานิฯ
๔๕-๔๖. อทฺธปชฺเชน อากาสสฺส นามานิฯ เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อนฺตรํ นานตฺตํ อิกฺขเต โลโก เอตฺถ, อเนนาติ วา อนฺตลิกฺขํ, รสฺส โลฯ อิกฺขนํ วา ทสฺสนํ อิกฺขา, ตสฺส อนฺตรํ การณํ อนฺตลิกฺขํฯ ขนติ พฺยวธานนฺติ ขํ, กฺวิฯ สพฺพคหคามณิโน อาทิจฺจสฺส ปโถ มคฺโค อาทิจฺจปโถฯ น ภวตีติ อพฺภํฯ คจฺฉนฺตฺยเนน เทวาติ คคนํ, ยุ, มสฺส โคฯ อมฺพเต สทฺทายเต อตฺราติ อมฺพรํ, โรฯ หย คติมฺหิ, วิเสเสน หยติ คจฺฉติ สพฺพตฺราติ เวหาโส, ยสฺส โส, วิคโต วา หาโส จิตฺตสฺส เอตฺถารมฺมณาลาภโตติ เวหาโสฯ อนิลสฺส วาตสฺส ปโถ อนิลปโถฯ ภุสํ กาสนฺเต ทิปฺปนฺเต ปทตฺถา เอเตนาติ อากาโส, น กสฺสติ น วิเลขียตีติ วา อากาโสฯ น ภวติ เอตฺถ กิญฺจิปิ วตฺถูติ นภํ, นตฺถิ ภูมิ เอตฺถาติ วา นภํ, น ภายนฺติ ปกฺขิโน อเนน, เอตฺถาติ วา นภํฯ วิโน ปกฺขิโน หยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ เวหายสํ, อโสฯ ตารา วุจฺจนฺติ นกฺขตฺตาทโย, เตสํ ปโถ ตาราปโถฯ สุรานํ เทวานํ ปโถ สุรปโถฯ น หญฺญเตติ อฆํ, หนสฺส โฆฯ อนนฺตํ, วิสณุปทํอิจฺจาทีนิปิ อากาสสฺส นามานิฯ
๔๗-๔๘. เมฆาทฺเยกาทสกํ เมเฆฯ เมหติ ฆรติ เสจตีติ เมโฆฯ วาริํ วหตีติ วลาหโก, วาริสทฺทสฺส โว, วสฺส โล [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]ฯ ทิพฺพนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหึ คจฺฉนฺติ โลกา อเนนาติ เทโวฯ ปชานํ โลกานํ อนฺนํ โภชนํ ภวติ เอเตนาติ ปชฺชุนฺโน, อการสฺสุกาโรฯ อมฺพุํ อุทกํ ธาเรตีติ อมฺพุธโรฯ โลกานํ สนฺตาปํ หนฺตีติ ฆโน, หสฺส โฆฯ ชลธารํ ธาเรตีติ ธาราธโรฯ ชีวนํ ชลํ มูตํ พนฺธมเนเนติ ชีมูโต, วนสทฺทโลโป, โลกานํ วา ชีวิตํ มุนาติ พนฺธตีติ ชีมูโต, วิตโลโป, ชีวิตสฺส ชี อาเทโส วา [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]ฯ เอวํ อญฺญตฺรฯ วาริํ วหตีติ วาริวาโหฯ อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโทฯ อาปํ ภรตีติ อพฺภํ, กฺวิ, ปสฺส โพฯ
ติกํ วุฎฺฐิยํฯ วสฺสติ สิญฺจตีติ วสฺสํ, วสฺส เสจเนฯ เอวํ วสฺสนวุฎฺฐิโยฯ
ปญฺจกํ วิชฺชุยํฯ สตตํ อีรติ กมฺปตีติ สเตโร, ตโลโป, โส เอว สเตริตาฯ ขณมตฺตมฺปิ น ติฎฺฐตีติ อกฺขณาฯ กุฎิลํ อจิรฎฺฐายิตตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวตีติ วิชฺชุฯ วิชฺโชตตีติ วิชฺชุตาฯ อจิรํ ปภา ยสฺส อจิรปฺปภาฯ
๔๙. จตุกฺกํ เมฆนาเทฯ เมฆานํ นาโท เมฆนาโทฯ ธนียเต ธนิตํ[ถนิตํ (สี.)], ธน สทฺเทฯ คชฺชนํ คชฺชิตํ, คชฺช สทฺเทฯ รสียเต รสิตํฯ อาทินา หราทาทิ [สพฺพตฺร นปุํสเกภาเว โต, อาทินา สฺวนิตธนิตาทโย (จินฺตามณิฎีกา), อาทินา ธนิตหราทราสาทโย (พฺยาขฺยาสุธาฎีกา)]ฯ ทฺวยํ สกฺกธนุมฺหิฯ อินฺทสฺส อาวุธํ ธนุ จ อินฺทาวุธํ, อินฺทธนุ จฯ วาเตน ขิตฺตมมฺพุ วาตกฺขิตฺตมฺพุ, พินฺทุฯ สีตํ กโรตีติ สีกโร, สิญฺจตีติ วา สีกโร, จสฺส โก, อโร จ, วาตวเสน วา ตโต ตโต สรตีติ สีกโร, อสฺส อี, มชฺเฌ กาคโม จฯ
๕๐. ติกํ ชลธารายํฯ เวคโต ชลธารานํ สํ ภุสํ ปตนํ อาสาโร, ปุนปฺปุนํ สรตีติ อาสาโรฯ เวคํ ธาเรตีติ ธาราฯ อโธ ปตตีติ สมฺปาโต, สํสทฺโท อโธภาเค [เวคโต ชลธารานํ สมฺภูย ปตนํ ธาราสมฺปาโต, สร คติยํ ฆอุ อิติ อาสาโร (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ทฺวยํ วสฺโสปเลฯ กเรน หตฺเถน คยฺหุปคตฺตา กรกา, ชลํ ปิณฺฑํ กโรตีติ วา กรกา, ‘‘วสฺโสปเล ตุ กรกา, กรโกปิ จ ทิสฺสเต’’ติ รุทฺโท, กรสทฺโทตฺรฯ ‘‘กโร วสฺโสปเล ปาณิ-โสณฺฑาปจฺจายรํสิสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ ฆนโต, ฆนกาเล วา สญฺชาตํ อุปลํ สิลา ฆโนปลํฯ ทุฎฺฐุ ทินํ ทุทฺทินํ, อยํ ทุทฺทินสทฺโท เมฆจฺฉนฺนาเห วตฺตติ, อโสภนตฺโถปฺยตฺถิ ทุทฺทินสทฺโท, อคุณวจนตายํ วาจฺจลิงฺโคฯ
๕๑-๕๒. ฉกฺกํ ติโรธาเนฯ ธร อาวรเณ, อปาทิปุพฺโพฯ อปิธรติ อาวุโณตีติ ปิธานํ, อโลโปฯ อปธรตีติ อปธารณํฯ ติโร ธรติ ปิทหตีติ ติโรธานํฯ อนฺตรํ ธรตีติ อนฺตรธานํ, นิคฺคหีตโลโปฯ อปิธรตีติ อปิธานํฯ เอตฺถ จ อปาทิอุปสคฺคา ธาตุโน อาวรณตฺถโชตกาฯ ฉาทยตีติ ฉาทนํฯ พฺยวธา, อนฺตรธิอิจฺจาทโยปิ ติโรธาเนฯ
สาทฺธปชฺเชน จนฺทสฺส นามานิฯ อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุฯ จนฺทติ หิลาทยติ สุขยติ ปชนฺติ จนฺโทฯ นกฺขตฺตานํ ราชา นกฺขตฺตราชาฯ อุมา กนฺติ, ตาย สห วิชฺชตีติ โสโม, สุขํ อภิสฺสวตีติ วา โสโม, มปจฺจโยฯ นิสํ รตฺติํ กโรติ, ตตฺถ วา กโร รํสิ เอตสฺส นิสากโรฯ อนฺธการํ อุเสนฺติ ทหนฺติ วินาเสนฺตีติ โอสา, รํสโย, เต เอตฺถ ธิยนฺติ ปติฎฺฐหนฺตีติ โอสธิ, ตาราวิเสโส, ตสฺส อีโส ปติ โอสธีโสฯ หิโม สีตโล รํสิ ยสฺส หิมรํสิฯ สโส องฺโก ลกฺขณํ ยสฺส สสงฺโกฯ จนฺทํ กปฺปูรํ มาติ สทิสํ นยตีติ จนฺทิมาฯ อิการาเทโสฯ สสลกฺขณเมตฺถ อตฺถิ สสี ฯ สสติ วา หึสติ อุณฺหคุณนฺติ สสี, อีปจฺจโย ตทุปลกฺขิเต ตทุปจารํฯ สีตา รํสโย ยสฺสตฺถีติ สีตรํสิฯ นิสาย รตฺติยา นาโถ ตทาลงฺการภาวโตติ นิสานาโถฯ อุฬูนํ ตารานํ ราชา อุฬุราชาฯ มาติ อตฺตานํ กปฺปูเรน สทิสํ กโรตีติ มา, มาส ทฺโทยํ ปุเม, ตํสหจรณโต อุฬุราชาทโยปิฯ หิมํสุ, กุมุทพนฺธุ, วิธุ, สุธํสุ, สุพฺภํสุ, นิสาปติ, มิคงฺโก, กลานิธิ, ทฺวิชราโช, สสธโร, นกฺขตฺเตโสอิจฺจาทีนิปิ จนฺทสฺส นามานิฯ
๕๓-๕๔. โสฬสนฺนํ ภาคานํ ปูรโณ โสฬสโม ภาโค จนฺทสฺส กลา, กล สงฺขฺยาเน, กลียเต เอกาทินา สงฺขฺยายเตติ กลาฯ ทฺวยํ จนฺทสฺส สรีเรฯ มญฺญเต ญายเต อเนเนติ พิมฺพํฯ มนโต วปจฺจโย, นิปาตนา มสฺส โพ, อสฺสิ, นสฺส โม, วสฺส โพ, พิมฺพสทฺโท อนิตฺถิยํฯ มณฺฑยเตติ มณฺฑลํ, อโล, อิตฺถิยํ มณฺฑลี, อยํ ตีสฺวปิ [พิมฺโพ อนิตฺถี, มณฺฑลํ ตีสุ (อมร ๓.๑๕)]ฯ
ปาทหีนปชฺเชน อทฺธภาโคฯ อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อโฑฺฒ, โตฯ ตถา อทฺโธฯ อุปโฑฺฒติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, เอเต ตโย ปุเมฯ ขณฺฑยติ สมุทายนฺติ ขณฺฑํฯ สกฺยเต อุพฺพาหนาทีสุ โถกตฺตาติ สกลํ, อโล, ขณฺฑสกลา วา ปุเม, สตฺเถ รูปเภทโต นปุํสเกฯ เอเต จ อฑฺฒาทโย ตโย อสเม ภาเค ปุเม, สเม ตุ นปุํสเกติ รูปเภเทนาห ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติฯ ขณฺฑาทิทฺวยํ ปน อสเมปิ วตฺตมานํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒํ, อุปฑฺฒ’’นฺติ อิทํ ทฺวยมฺปิ สงฺคหิตํ [อสมภาเค ปุมานิ, สเม อํเส นปุํสกตฺตํ รูปเภทโต, อุปจารโต ตพฺภาควติ วาจฺจลิงฺโค – อทฺธา สาฎี, อทฺธํ วตฺถํ อทฺโธ กมฺพโล (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ
ปสาทาทโย จนฺเท อวสฺสมฺภาวิโน, อญฺญตฺร ตุ ปาสงฺคิกา อิติ จนฺทปกฺกเม อุจฺจนฺเตฯ วิเสเสน สาทยติ ปสาทยตีติ ปสาโทฯ เอวํ ปสนฺโน, โส เอว ปสนฺนตาฯ
ติกํ จนฺทปฺปภายํฯ กุมุทสฺสายํ วิกาโส [วิกาโร (ก.)] โกมุทีฯ จนฺทํ อาจิกฺขติ ปฎิปาทยตีติ จนฺทิกาฯ ชุติ อสฺสาตฺถีติ ชุณฺหาฯ ตสฺส โณ, หปจฺจโย จ, จนฺทสฺส วา ชุติํ โสภํ นยฺหติ พนฺธตีติ ชุณฺหาฯ
จตุกฺกํ โสภนมตฺเตฯ กนติ ทิปฺปตีติ กนฺติ, กน ทิตฺติยํ, กามียตีติ วา กนฺติฯ สุนฺทรํ ภาติ ทิปฺปตีติ โสภาฯ โชตยตีติ ชุติฯ ฉาทยตีติ ฉวิฯ ฉท สํวรเณ, วิปจฺจโย, ทโลโปฯ
๕๕. สตฺตกํ ลกฺขเณฯ กํ อตฺตานํ ลงฺกยติ หีนํ กโรตีติ กลงฺโกฯ ลญฺฉเต ลกฺขเต อเนเนติ ลญฺฉนํ ฯ ลกฺขฺยเต อเนเนติ ลกฺขํฯ ตถา ลกฺขณํฯ องฺกียเต ลกฺขฺยเต อเนเนติ องฺโกฯ อภิ วิเสสํ ชานาติ เอเตนาติ อภิญฺญาณํฯ จิหียติ ลกฺขียติ อเนเนติ จิหนํฯ จิห ลกฺขเณฯ
สพฺพาสํ โสภานํ มชฺเฌ ปรมา โสภา สุสมา นาม, โสภนํ สมํ สพฺพํ อสฺสํ สุสมา, เสฎฺฐา โสภาฯ
๕๖. คุเณ โผฎฺฐพฺพวิเสเส สีตนฺติ นปุํสกํ ภวติฯ เทวทตฺตสฺส สีตํ วตฺตติฯ สีตาทโย ตโย คุณีลิงฺคา คุณิโน ลิงฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ ยถา – สีตลา ภูมิ, สีตลํ ชลํ, สีตโล วาโตฯ อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, เตน ยุตฺโต สีโตฯ สส คติยํ, อิโร, อิตฺตญฺจ, สีตตฺถิเกน สรียตีติ วา สิสิรํฯ สีตํ คุณํ ลาตีติ สีตโลฯ
มหิกานฺตํ หิเมฯ หึสตีติ หิมํ, สสฺส โม,นิคฺคหีตโลโป จฯ ตุห อทเน, โตหติ หึสตีติ ตุหินํ, อิโนฯ อุปริโต สวตีติ อุสฺสาโวฯ นีหรนฺติ นิสฺสสนฺตฺยเนเนติ นีหาโร, นตฺถิ อีหา วา เอตสฺมา เหตุภูตาติ นีหาโร, อาโรฯ มหียเต ราคีหีติ [วาจาภิ (จินฺตามณิฎีกา)] มหิกา, ณฺวุฯ
๕๗. ฉกฺกํ นกฺขตฺเตฯ ปุนปฺปุนํ อุทยตฺตา น ขียเต นกฺขตฺตํ, อตฺตโน คมนฎฺฐานํ น ขรติ น วินาเสตีติ วา นกฺขตฺตํ, อถ วา นกฺข คติยํ, นกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โชตติ สุภาสุภนิมิตฺตํ ปกาเสตีติ โชติ, นกฺขตฺต ภํสทฺเทหิ สหจรณโต นปุํสเกฯ ยถาวุตฺตํ นิมิตฺตํ ภาติ ปกาเสตีติ ภํฯ กตฺตพฺพํ ตรนฺติ โลกา เอตายาติ ตารา, อตฺตโน วีถิํ ตายติ อรติ คจฺฉตีติ วา ตารา, ตาเรติ วา โลเก อหิตโตติ ตารา, อยญฺจ ตารกา, อุฬุ จ เอเต ตโย อปุเมฯ ตรา เอว ณฺวุ, ตารกา [ตารา เอว ตารกา ณฺวุ (ก.)]ฯ อุจฺจํ ลวติ [อุลยติ (ก.)] คจฺฉตีติ อุลุฯ โส เอว อุฬุฯ น เกวลํ ตารกา เอว อปุเม, อถ โข อุฬุ จาติ จสทฺทตฺโถฯ อุฬุสหจริยโต ปกฺเข นปุํสเก จฯ
๕๘-๖๐. อสฺสยุชาทโย เรวตฺยนฺตา สตฺตาธิกวีสตารกา นกฺขตฺตา นาม โหนฺติฯ ตานิ จ นกฺขตฺตานิ อากาเส ยถาฐิตานิ กมโตเยว เอตฺถ กถิตานิ, น อุปฺปฎิปาฎิยาฯ วกฺขติ จ ‘‘กมโต สตฺตาธิกวีสติ นกฺขตฺตา’’ติฯ อสฺสรูปโยคโต อสฺสยุโชฯ ยมสทิสตฺตาสพฺพตฺร ภรตีติ ภรณีฯ ยุ, อีฯ อคฺคิสทิสตฺตา กนฺตติ ฉินฺทตีติ กตฺติกา, กโรติ ตสฺมา วา กตฺถิกา, กตฺติกาย สหิตา สกตฺติกาฯ ภรณี, โรหิณี วาฯ กมลสมฺภวตฺตา กมเล รุหติ วฑฺฒตีติ โรหิณีฯ มิคสีสณฺฐานตฺตา ตาราปุญฺโช มิคสิรํ, ฉฎฺฐีสมาโส อุตฺตรปฺปธานตฺตา นปุํสกตฺตํฯ รุทฺทรสาวฎฺฐิตโกธรุทฺทสทิสตฺตา กทาจิ อทติ ฆสตีติ อทฺทาฯ ปุนปฺปุนํ สตฺเตสุ หิตํ วสฺสตีติ ปุนพฺพสุ, วสฺส เสจเนฯ โปเสติ กฺริยานิ, โปเสนฺตฺยสฺมินฺติ วา ปุสฺโสฯ ภุชคสทิสตฺตา น สิลิสฺยเต นาลิงฺคฺยเตติ อสิเลโสฯ
มหียเต การิยตฺถิเกหีติ มฆา [มาฆา (ก.)], หสฺส โฆฯ ผลํ คณฺหาเปตีติ ผคฺคุนี, ยุ, อีฯ ทฺเวติ ปุพฺพผคฺคุนี, อุตฺตรผคฺคุนี เจติ ทฺเวฯ หตฺถสณฺฐานตาย หตฺโถฯ ตจฺฉกสทิสตฺตา วิจิตฺตํ ผลํ ททาตีติ จิตฺตาฯ โสภนา อาติ, สาติ วา ตนุํ กโรติ สุภาสุภนฺติ สาติ [สฺวาติ (ก.)], สุภาสุภผลทานโต วา สาติ, ‘‘สาติ ทานาวสาเนสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ, อยํ ทฺวีสุฯ วิสทิสํ ผลํ ขณตีติ วิสาขา, วิวิธา วา สขา มิตฺตา ยสฺสา สา วิสาขาฯ อนุราธยติ สํสิชฺฌติ สุภาสุภผลเมตายาติ อนุราธาฯ คุเณหิ สพฺพาสํ วุฑฺฒตฺตา เชฎฺฐาฯ มูลติ ปติฎฺฐาติ สุภาสุภผลเมตฺถาติ มูลํฯ อาสาฬฺโห นาม ภตีนํ ทณฺโฑ, ตํสณฺฐานตฺตา อาสาฬฺหา นาม ทฺเว นกฺขตฺตา ปุพฺพาสาฬฺหอุตฺตราสาฬฺหวเสนฯ
สวติ สุภาสุภผลเมเตนาติ สวโณ, สวณํ วาฯ ธนเมสนฺติ เอตฺถาติ ธนิฎฺฐา, ธนติ วา วิภูติ นิธานํ ธนิฎฺฐาฯ สตํ ภิสชา เอตฺถ, สตภิสชานํ วา อธิปติ สตภิสโชฯ ภทฺโท โค, ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ ภทฺทปทา, ปุพฺพภทฺทปทา ทฺเว, อุตฺตรภทฺทปทา ทฺเว, สมูโห เจสํ จตุสงฺขฺยาติ พหุวจนํฯ รา วุจฺจติ ธนํ, ตพฺพนฺตตาย เรวตี, อาการสฺเส, เรวโต วา อิสิเภโท, ตสฺส อปจฺจํ เรวตีฯ
๖๑. ทฺวยํ ราหุคฺคเหฯ โส วุจฺจติ สคฺโค, ตตฺถ ภาตีติ โสพฺภานุฯ รหติ จนฺทาทีนํ โสภํ ชหาเปตีติ ราหุฯ ตโม, วิธุนฺตุโท, จนฺทาโท, เสหิเกโยติปิ ราหุสฺส นามานิฯ
สูร, จนฺท, องฺคารก, พุธ, ชีว, สุกฺก, อสิต, ราหุ, เกตูติ เอเต สูราทโย นวคฺคหา นามฯ
เมสาทิโก ทฺวาทสโกฎฺฐาโส ราสิ นามฯ อาทินา อุสภ, เมถุน, กกฺกฎ, สีห, กญฺญา, ตุลา, วิจฺฉิก, ธนุ, มกร, กุมฺภ, มีเน สงฺคณฺหาติฯ
ทฺวยํ ภทฺทปทนกฺขตฺตานํ นามํฯ โปฏฺโฐ โค [ปาโฐ ภทฺโท โค (ก.)], ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ โปฎฺฐปทาฯ
๖๒-๖๓. ปชฺชทฺวเยน สูริยสฺส นามานิฯ อา ภุโส ทิปฺปตีติ อาทิจฺโจ, ปฺปสฺส จฺโจฯ โลกานํ สูรภาวํ ชเนตีติ สูริโยฯ ตถา สูโรฯ สตํ พหโว รํสโย ยสฺส สตรํสิฯ ทิวา ทิวสํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวเส วา กโร อาภา ยสฺส ทิวากโร, ทิวาสทฺโทยํ สพฺพการกวจโน, น ตุ อาธารวจโน เอวฯ วิเสเสน โรจเต ทิปฺปเตติ เวโรจโนฯ ทินํ กโรติ, กุมุทานํ วา ทินํ มากุลฺยํ กโรตีติ ทินกโร, อุณฺโห รํสิ ยสฺส อุณฺหรํสิฯ ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโรฯ
อํสุโน มาลา, สา ยตฺถ อตฺถิ อํสุมาลีฯ ทินานํ ปติ ทินปติฯ ตปตีติ ตปโนฯ รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตฺตาติ รวิฯ ภานุ ยสฺส อตฺถีติ ภานุมาฯ รํสิ ยสฺส อตฺถีติ รํสิมาฯ ภํ อาภํ กโรติ, ตาสํ วา อากโร อุปฺปตฺติฎฺฐานํ ภากโรฯ ภาติ ทิปฺปตีติ ภานุฯ เทเวหิปิ อจฺจเต ปูชียเตติ อกฺโกฯ สหสฺสํ พหโว รํสโย ยสฺส สหสฺสรํสิฯ ทฺวาทสตฺตา, ปภากโร, วิภากโร, วิกตฺตโน [วิสฺสกมฺมุนา วิกตฺติโต, กมฺมนิ ยุ (จินฺตามณิฎีกา)], มตฺตณฺโฑ, ทิวมณิ, ตรณิ, มิตฺโต, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, คหปฺปติ, หํโส, สวิตาอิจฺจาทีนิปิ สูริยสฺส นามานิฯ
๖๔. ปชฺเชน สูริยาทีนํ รํสิปฺปภานํ นามานิฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รํสิฯ อา ภุโส ภาตีติ อาภาฯ ปกาเรน ภาตีติ ปภาฯ ทิปฺปตีติ ทิตฺติฯ โรจเต ทิปฺปเตติ รุจิฯ ทีธฺยติ ทิปฺปตีติ ทีธิติฯ ทิปฺปตีติ วา ทีธิติ, ปสฺส โธ, อิการาคโมฯ มิยฺยนฺเต ขุทฺทชนฺตโว อเนเนติ มรีจิ, อีจิฯ อสติ คจฺฉติ ทิสนฺตนฺติ อํสุ, อุสฺสาคโมฯ มรีจิสหจรณโต ทีธิตฺยาทโย [ขลิตปาโฐ (?), สวรสามี ตุ องฺคุลิ กากลิสาริ สราริ ตุมฺพิอริ สุสิ ทีมิตฺยตฺตโย ถีปุเมสุ อิจฺจาห (จินฺตามณิฎีกา)] ภานุ อํสุ จ ทฺวีสุฯ มย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฎีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], ขปจฺจโย อูการาคโม, อถ วา มา มาเน, อุข คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฎีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], มาย มานาย อุขตีติ มยูโข [มาปสํ คคนํ ปมาณยํ อุขติ คจฺฉตีติ ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ กิรติ ติมิรํ กิรโณฯ กิรติ ติมิรํ กโรฯ
๖๕. ทฺวยํ อาทิจฺจมณฺฑโลติขฺยาเต อุปฺปาตาทิชาเต รํสิมณฺฑเลฯ สูริยสฺส ปริ สมนฺตโต ธียเต ปริธี, ปริ สมนฺตโต วิสตีติ ปริเวโส, สูริยํ วา ปริเวฐยตีติ ปริเวโสฯ ฐสฺส โสฯ อุปสูริยกํ, มณฺฑลนฺติ ทฺเวปิ ปริธิโน นามานิฯ
ทฺวยํ มรีจิกายํฯ มรีจิสทิสตาย มรีจิฯ มิคานํ ตณฺหา ปิปาสา ยสฺสํ ชลาภาสตฺตา สา มิคตณฺหิกาฯ
สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุฎฺฐิตรํสิ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นาม สิยาฯ อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณฯ สูรสูโต, อนูรุ, กสฺสเปยฺโย, กสฺสปิ, ครุฑาคฺคโชติปิ อรุณสฺส นามานีติฯ อากาสวณฺณนาฯ
๖๖-๖๗. จตุกฺกํ กาเลฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อายุปฺปมาณาทโย อเนนาติ กาโล, กรณํ วา กาโร, ภาเว โณ, โส เอว กาโล, น หิ กฺริยาวินิมุตฺโต กาโล นาม โกจิ อตฺถิ, มหากาลสฺส ปน สสฺสตภาวโต อตีตาทิโวหาโร นตฺเถวาติ อวยวกาลานํ สมูหภาวโต โสปิ ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโตฯ สตฺตานํ ชีวิตํ อสติ เขเปตีติ อทฺธา, ตสฺส โธ, อาการนฺโตยํ อทฺธาสทฺโท ปุเมฯ ปุนปฺปุนํ เอตีติ สมโยฯ วินาสํ ลาตีติ เวลา, วณฺณโลโปฯ ทิฏฺโฐ, อเนโหติปิ กาลสฺเสวนามานิฯ
ขณาทโย ปน ตพฺพิเสสา ตสฺส กาลสฺส วิเสสา เภทาฯ เก เต, กิตฺตกปฺปมาณา เจตฺยาห ‘‘ขโณ’’อิจฺจาทิฯ ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฎเนหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม, ขณุ หึสายํ, ขโณตีติ ขโณ, อฯ ทส ขณา ลโย นาม ภเว ภวนฺติ, เอเตน วา วจเนน วิกภิสงฺขฺยาเปกฺขิโนปิ วาจกา สนฺตีติ คมฺยเตฯ ลยติ คจฺฉติ, สตฺตานํ ชีวิตํ ลุนนฺโต วา อยติ คจฺฉตีติ ลโยฯ ทส ลยา ขณลโย นาม, ขณลยานํ สมูหภาวโตฯ เต ทส ขณลยา มุหุตฺโต นาม สิยา สิยุํ วา, อยมนิตฺถีฯ หุจฺฉ โกฎิเลฺย , กุฎิลยติ รตฺติทิวเส สุภาสุภทสฺสนโตติ มุหุตฺโต, โต, ธาตุยาทิมฺหิ มุการาคโม, จฺฉโลโป จฯ เต ทส มุหุตฺตา ขณมุหุตฺโต นามฯ
ติกํ ทิเนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตฺยสฺมึ ทิวโส, โสฯ น ชหาติ ปจฺจาคมนํ อหํฯ อาททาติ นิพฺยาปารนฺติ ทินํ, อิโน, อาโลโป จ, ทิพฺพติ วา เอตฺถาติ ทินํ, วสฺส โนฯ ฆสโร [ฆสติ อนฺธการํ โร (จินฺตามณิฎีกา)], วาสโรติปิ ทินสฺส นามานิฯ
๖๘. กลฺลนฺตํ ปจฺจูเสฯ ปภาตฺยสฺมึ โลโกติ ปภาตํฯ ตถา วิภาตํฯ อุส รุชายํ, ปจฺจูสติ วินาเสติ ติมิรนฺติ ปจฺจูโสฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อเนน สงฺขฺยาทโยติ กลฺลํฯ อโหมุขํ, อูโสติปิ ปจฺจูสสฺส นามานิฯ
ทฺวยํ ปโทเสฯ โทสาย รตฺติยา อารมฺโภ อภิโทโสฯ โทสาย รตฺติยา ปารมฺโภ ปโทโสฯ อภิธานโต ปาสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานรสฺโส จ, อถ วา อภิทุสฺสนฺติ ปทุสฺสนฺติ จ ยตฺถ สพฺพกมฺมานิ อภิโทโส ปโทโส จฯ
ติกํ สายนฺเหฯ สายติ ทินํ อวสายตีติ สาโย, สายนฺโต วา ทินนฺตํ กโรนฺโต อยตีติ สาโย, ปุนฺนปุํสเกฯ สมฺมาฌายนฺติ ตํ สญฺฌา, (‘‘พฺรหฺมุโน ตนุ ปิตา โลกสฺส ชเนตฺตี’’ติ หิ อาคโม นิกายนฺตริกานํฯ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม, อวสานํ วา ทินจฺจโยฯ ทินนฺโตติปิ ตสฺเสว นามํฯ
ปุพฺพณฺหาปรณฺหมชฺฌนฺหวเสน ติวิธา สญฺฌา [อมร ๔.๓]ฯ ปุพฺพญฺจ ตํ อหญฺจาติ ปุพฺพณฺหํฯ อปรญฺจ ตํ มชฺฌญฺจ ตํ อหญฺเจติ อปรณฺหํ มชฺฌนฺหํฯ สพฺพตฺราวยเว สมุทาโยปจารโต อหสฺเสกเทเส อหส ทฺโทติ กมฺมธารโย, ตาสํ ติสฺสนฺนํ สญฺฌานํ สมาหาโรติ สญฺฌมิตฺยุจฺจเตฯ สมาหรณํ สมาหาโร, เอกีภาโว, โส จ ภินฺนกาลานํ น ภวตีติ พุทฺธิยา สมกาลคฺคหณโต เอกกาลตฺตา ตสฺมึ อภิเธยฺเย ทิคุสมาโส, ตถา หิ สมาหาโร สมูโห ตํสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิยาเยว ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อาจริโย น อญฺญปทตฺถสมาโส อยนฺติ อาการสฺสาปฺปธาเน รสฺสตฺตนฺติ สญฺฌํฯ สมาหาโร ภาโว ตสฺเสกตฺตา เอกวจนํ, กมฺมวจเน ตุ สมาหาเร ติสฺโส สญฺฌา สมาหฎาติ ปฐมนฺตานํ สมาเส สปทตฺถปาธานฺยา พหุวจนํ, รสฺสาภาโว จฯ
๖๙. ปญฺจกํ รตฺติยํฯ นิสติ ตนุํ กโรติ สพฺพพฺยาปารํ นิสาฯ รชฺชนฺติ ราคิโน อตฺร รชนี, ยุ, อีฯ ราติ คณฺหาติ อพฺยาปารนฺติ รตฺติ,ติ, รชฺชนฺติ วา เอตฺถ รตฺติฯ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามวเสน ตโย ยามา ปหารา ยสฺสา ติยามาฯ สํวุโณติ ทินํ สํวรีฯ นิสีถินี, ขณทา, ขปา, วิภาวรี, ตมสฺสินี, ยามินี, ตมีอิจฺจาทีนิปิ รตฺติยา นามานิฯ
จนฺทิกายุตฺตา จนฺทปฺปภาย ยุตฺตา รตฺติ ชุณฺหา นาม, ชุณฺหาโยคโต ชุณฺหาฯ ตโม อุสฺสนฺโน ยสฺสํ สา ตมุสฺสนฺนา รตฺติ ติมิสิกา นาม, ติมิสํ อุสฺสนฺนํ เอตฺถาติ ติมิสิกา, อุปธาย อิตฺตญฺจฯ
๗๐. ติกํ อฑฺฒรตฺติยํฯ มชฺฌิมารตฺติ กมฺมภูตา ‘‘นิสีโถ, อฑฺฒรตฺโต, มหานิสา’’ติ จ วุจฺจติฯ นิสฺสเต สยเต อสฺมึ นิสีโถฯ อฑฺฒญฺจ ตํ รตฺติ จาติ อฑฺฒรตฺโต, รตฺเตกเทเส รตฺติสทฺโท, รตฺติยา อฑฺฒนฺติ วา อฑฺฒรตฺโตฯ มหตี จ สา นิสา จาติ มหานิสาฯ
จตุกฺกํ อนฺธกาเรฯ อนฺธํ หตํ ทิฎฺฐสตฺติกํ โลกํ กโรตีติ อนฺธกาโรฯ ตมตีติ ตโม, อถ วา ตมนฺติ อากงฺขนฺติ รติํ โลกา เอตฺถ ตโม, ตมุ อากงฺขายํ, ตมสทฺโท อนิตฺถี, ตํสหจรณโต อนฺธกาโรปิฯ ติมิสํ อิโส, อถ วา ติมุ เตมเน, ติมนฺติ เอตฺถ ราเคนาติ ติมิสํฯ ติมิรํ, ปุพฺเพว อิรปจฺจโยฯ
๗๑. จตุทฺทสนฺนํ รตฺตีนํ ปูรณี จตุทฺทสีสงฺขาโต กาฬปกฺโข จ เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ จ เมฆปฎลญฺจ อฑฺฒรตฺติ จ เอเตหิ จตูหิ สมนฺนาคโต ตโม จตุรงฺคตมํ นามฯ
๗๒. อนฺธญฺจ ตํ ตมญฺจาติ อนฺธตมํ, ยํ โลกํ อนฺธการํ กโรติฯ อยํ อนฺธตมสทฺโท ฆนตเม พาฬฺหตเม วตฺตติฯ
ทฺวยํ ปหาเรฯ ปหรียเต เภริยาทิ อตฺราติ ปหาโร, ปุเม สญฺญายํ อปจฺจโยฯ ยา ปาปุเณ โม, อุปยเมติ วา อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณฯ ปหาโร เอว ยาโม อิติ สญฺญิโต ยามสญฺญิโตฯ
ทุติยา ติถิ ปาฎิปโท นามฯ ปฎิปชฺชเต จนฺโท ขยํ, อุทยํ วา ยสฺสํ ปาฎิปโทฯ ตติยาที ติถิเยว, น ปาฎิปโทฯ ตโนตีติ ติถิ, อถ วา ตา ปาลเน อิถิฯ ติถิสทฺโท ทฺวีสุฯ
๗๓. ทฺวยํ ปนฺนรสิยํ, ปนฺนรสนฺนํ ติถีนํ ปูรณี ปนฺนรสี, ปณฺณรสีติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ ทฺวยํ ปุณฺณมายํ ติถิยํฯ มิยฺยเต ติถีนํ ขโย วุฑฺฒิ จาเนน มาโส, จนฺโท, ปุณฺโณ จ โส มาโส จาติ ปุณฺณมาโส, ตสฺสายํ ติถิ, ปุณฺณมาโส ยสฺสมตฺถีติ วา ปุณฺณมาสีฯ ปุณฺโณ มา จนฺโท ยตฺถ, ปุณฺณมสฺสายํ วา ติถิ ปุณฺณมา, ‘‘ปุณฺณิมา’’ติ ปาเฐ ปน สติ จนฺทสฺส ปุณฺณภาโว ปุณฺโณ, เตน นิพฺพตฺตา ภาวปจฺจยนฺตา เตน นิพฺพตฺเต อิโม ทิสฺสติ, โลกาสยตฺตา ลิงฺคสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, สา ปุณฺณมา เอกกลาหีเน จนฺเท สติ อนุมติ นาม, อนุมญฺญนฺเต อนุคจฺฉนฺเต เทวตาปิตูหิ สห ยสฺสํ สา อนุมติฯ ปุณฺเณ ปน จนฺเท สา ปุณฺณมา รากา นาม, ราติ ทสฺสนาวกาสํ รากา, โก [กลาหีเน สา’นุมติ ปุณฺเณ รากา นิสากเร (อมร ๔.๘)]ฯ
อปรา กาฬปกฺขสมฺภูตาปนฺนรสี ปน อมาวสี, อมาวาสีติปิ อุจฺจเตฯ อมา สห วสนฺติ รวิจนฺทา ยสฺสํ อมาวสี, อมาวาสี จ ทีฆํ กตฺวา, อมาสทฺโท สหตฺโถ อพฺยยํฯ ทสฺโส [ทสฺสลา (ก.), ทิสฺสนฺเต รวิจนฺทา อตฺร, ‘‘คณเกหี’’ติ ฆ (จินฺตามณิฎีกา)], สูริยินฺทุสงฺคโมติ ตสฺสาเยว นามานิฯ
๗๔. สฎฺฐิฆฎิกาหิ ลกฺขิโต กาโล อโหรตฺโต นามฯ ฆเฎนฺติ อโหรตฺติโยติ ฆฎิกาฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺโต, ปุเมฯ อทิคุตฺเตปิ อโหรตฺตนฺติ นปุํสเกปิฯ เต ปญฺจทส อโหรตฺตา ปกฺโข นามฯ ปจนฺติ ปริณมนฺติ ภูตานฺยเนเนติ ปกฺโขฯ ปุพฺพาปรภูตา เต จ ปกฺขา ยถากฺกมํ สุกฺกกาฬา สุกฺกปกฺขกาฬปกฺขา นามฯ โชติสตฺถกฺกเมน สุกฺกปกฺโข ปุพฺพสญฺญิโต, กณฺหปกฺโข อปรสญฺญิโตฯ ตโต เอว มาสวิเสเส โลเก สกปรปกฺโขติ [โลเกปฺยปรปกฺโขติ (ก.)] รูฬฺหีฯ สุจ โสเก, สุกฺโก, โสจนฺติ เอตฺถ อนฺธการาภิลาสิโนติ กตฺวา, สูเจติ ปกาเสตีติ วา สุกฺโกฯ กิรติ สุกฺกนฺติ กาโร, โณ, โสว กาโฬ, เกน วา โชตินา อรติ เอตฺถ กาโร, โสว กาโฬฯ เต ทุเว สุกฺกกาฬปกฺขา สมุทิตา มาโส นามฯ มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิโณฯ
๗๕-๗๖. สาทฺธปชฺเชน ทฺวาทสมาสานํ นามานิฯ จิตฺตาย ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตาย ยุตฺโต, อุปลกฺขิโต วา มาโส จิตฺโต , สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ, เอวํ สพฺพตฺรฯ ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตตํตํนกฺขตฺตนามวเสน ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ นามานิ เวทิตพฺพานิฯ จิตฺตมาสาทโย ผคฺคุนมาสปริยนฺตา ทฺวาทส โกฎฺฐาสา กเมน มาสาติ เญยฺยาฯ ปสตฺถตมตฺตา เชฎฺฐา, ตํโยคา เชฏฺโฐฯ อสยฺโห รวิ อตฺเรติ อาสาฬฺโหฯ ยสฺส โฬ, สวนฺตฺยสฺมึ สาวโณ, ยุฯ ผลนฺตฺยตฺร ผคฺคุโน, ยุ, ลสฺส โค, อสฺส อุฯ กตฺติกมาโส ปจฺฉิมกตฺติโก นามฯ อสฺสยุชมาโส ปุพฺพกตฺติโก นามฯ
๗๗. ทฺวยํ สาวณมาเสฯ อนฺโตวีถิโต พหิ นิกฺขมติ สูริโย เอตฺถ, อธิกรเณ อนีโยฯ ทฺวยํ จิตฺตมาเสฯ นานาปุปฺผผลวิจิตฺตตาย โลกานํ รมฺมํ กโรติ, รมนฺติ วา เอตฺถาติ รมฺมโกฯ
๗๘. กตฺติกกาฬปกฺขโต ปจฺฉิมกตฺติกโต ปฎฺฐาย จตุโร จตุโร มาสา กมา กมโต เหมนฺตคิมฺหานวสฺสานสญฺญิตา อุตุโย นาม โหนฺติฯ หิมานิ เอตฺถ สนฺติ เหโม, โส เอว เหมนฺโต, ‘‘สุตฺตนฺโต วนนฺโต’’ติ ยถา, หิโนติ วา หานิํ คจฺฉติ สพฺพเมตฺถาติ เหมนฺโต, อนฺตปจฺจโย, มาคโม จฯ คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺหาโน, มาโน, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ วสฺสติ เอตฺถ วสฺสาโนยุฯ อุตุโย ทฺวีสูติ ปจฺจาสตฺยา อุตุสทฺโท เอว ทฺวีสุ, น เหมนฺตาทโย, อมรโกเส ปน อุตุสทฺโท ปุเม วุตฺโต [อมร ๔.๒๐]ฯ
๗๙. อญฺญถาปิ อุตุเภทํ ทสฺเสตุํ อริยสามญฺญมาห ‘‘เหมนฺโต’’อิจฺจาทิฯ วา อถ วา วุตฺตานุสาเรน อุตุตฺตยปเภเท วุตฺตวจนสฺสานุสาเรนฯ อิทํ ปน ‘‘กตฺติกกาฬปกฺขโต’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา กตฺติกกาฬปกฺขโต ปภุติ ทฺเว ทฺเว มาสา กมา กมโต เหมนฺโต, สิสิโร, วสนฺโต, คิมฺโห, วสฺสาโน, สรโท อุตูติ ฉ อุตู ภวนฺติ, ปุนปฺปุนํ เอตีติ กตฺวา, ตุ, อิสฺส อุฯ สิสิรํ สีตลํ, ตํโยคา สิสิรํ, วาวิธานโต น วุทฺธิ, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ วส กนฺติยํฯ วสียเตติ วสนฺโตฯ ปุปฺผธนุตฺตา [ปุปฺผวนฺตตฺตา (ก.)] วา วสติ กาโม เอตฺถ วสนฺโตฯ สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โทฯ สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โทฯ
๘๐-๘๑. ติกํ คิมฺเหฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺโห, ณฺโห, สโลโป จฯ นิทหนฺเต ยสฺมินฺติ นิทาโฆ, หสฺส โฆฯ คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺโห, โม, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ ติกํ วสฺสาโนตุมฺหิฯ วสฺสติ ปวสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสาโน, ปาวุโส จฯ อสฺส อุ, สํโยคโลโป จฯ
วสฺสานาทิเกหิ ตีหิ อุตูหิ ทกฺขิณายนํ สูริยสฺส ทกฺขิณทิสาคมนํ ภวติ, อญฺเญหิ ตีหิ สิสิรวสนฺตคิมฺเหหิ อุตฺตรายนํ อุตฺตรทิสาคมนํ ภวติฯ อิ คติยํ, ภาเว ยุ, อยนํฯ ปุสฺสสงฺกนฺติมารพฺภ อาสาฬฺหํ ยาว อาทิจฺจสฺส อุตฺตรา คติ อุตฺตรายนํฯ อาสาฬฺหสงฺกนฺติมารพฺภ ปุสฺสํ ยาว ทกฺขิณา คติ ทกฺขิณายนํฯ วสฺโสยนทฺวยนฺติ อิทํ อยนทฺวยํ สมฺปิณฺฑิตํ วสฺโส นามฯ วสฺสนฺติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสกาเลน วา อุปลกฺขิโต วสฺโส, ‘‘จิตฺโต, จกฺขุทสก’’นฺติ ยถาฯ
ปชฺชทฺธํ วสฺเสฯ สํวสติ เอตฺถ สํวจฺฉโร, ฉโร, สสฺส โจ, ‘‘วจฺฉโร’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ นตฺถิ อิตฺถิลิงฺคตฺตเมเตสุ อนิตฺถีฯ ปจฺจาสตฺยา สรโทปิ ตํปจฺจาสตฺยา หายโนปิฯ สรทกาเลน ลกฺขิโต สรโท, ยถา ‘‘โสตทสกํ, เวสาโข’’ติฯ ชหาติ ภาเวติ หายโน, ปทตฺเถ วา ชหนฺโต อยตีติ หายโนฯ สมยติ วิกลยติ ภาเวติ สมา, สม เวกเลฺยฯ ‘‘สมา วสฺเส ถีลิงฺโค ตุ, สมํ สพฺพสมาเนสู’’ติ รุทฺโทฯ
สพฺพสตฺตานํ สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปฎิปทตฺตา (ก.)] สพฺพโวหารกุสลตฺถํ กาลาธิการตฺตา ปรสมเย กถิตํ เทวานํ วสฺสปฺปมาณมฺปิ อิธาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ ตถา หิ มนุสฺสานํ มาเสน ปิตูนํ อโหรตฺโต, เอวํ มนุสฺสานํ วสฺเสน เทวานํ อโหรตฺโต, ตตฺโรตฺตรายนํ เทวานํ ทินํ, รตฺติ ปน ทกฺขิณายนํ, เทวตานํ สฎฺฐฺยาธิกาโหรตฺติสตตฺตเยน วสฺเสน ทฺวาทสวสฺสสหสฺสานิ เทวานํ ยุคํฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘เอสา ทฺวาทสสหสฺสี, ยุคาขฺยา ปริกิตฺติตา;
เอตํ สหสฺสคุณิตํ, อโห พฺรหฺมมุทาหฎ’’นฺติ [‘‘เวททีปกคนฺเถ’’ติ นิสฺสเย]ฯ
ตญฺจ นรานํ จตุยุคํ ทิพฺพสหสฺสทฺวเยน พฺรหฺมุโน ทฺเว ทิเวติฯ กต, เตตา, ทฺวาปร, กลิวเสน จตุยุคํฯ ตตฺร กตยุคสฺส มนุสฺสสงฺขฺยาย ปมาณํ อฎฺฐวีสติสหสฺสาธิกานิ สตฺตรสวสฺสลกฺขานิ, เตตาย ฉนฺนวุติสหสฺสาธิกานิ ทฺวาทสวสฺสลกฺขานิ, ทฺวาปรสฺส จตุสฎฺฐิสหสฺสาธิกานิ อฎฺฐวสฺสลกฺขานิ, กลิสฺส พาตฺติํสสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ นาคา, กรมุนิสสิโน;
มาน’มาโท ยุคสฺส, เตตาย ขํขํสุญฺญํฯ
รสนวสูริยา, วสฺสสงฺขฺยา ปสิทฺธา;
สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ เวทา, รสภุชคมิติฯ
ทฺวาปเร วสฺสสงฺขฺยา, สุญฺญากาสํขํเนตฺต-;
คุณชลนิธโย, วสฺสสงฺขฺยา กลิสฺเส’’ติฯ
ปิณฺโฑ เจส วีสติวสฺสสหสฺสาธิกานิ เตจตฺตาลีสวสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ขากาสสุญฺญมฺพรทนฺตสาครา จตุยุคานํ ปริมาณสงฺคโห’’ติฯ พฺรหฺมุโน อโหรตฺเตน นรานํ ทฺเว กปฺปาฯ
ตตฺร อฎฺฐ นาคา, ทฺเว กรา, สตฺต มุนโย, เอโก สสี, ฉ รสา, ทฺวาทส สูริยา, จตฺตาโร เวทา ชลนิธโย จฯ ทฺเว เนตฺตานิ, ตโย คุณา, พาตฺติํส ทนฺตา, สงฺขฺยาย ปสิทฺเธเหเตหิ สงฺขฺยา คเหตพฺพาฯ ขากาสมฺพรสทฺ ทา สุญฺญปริยายาฯ สุญฺญญฺจ คณิเต พินฺทุนา สงฺคหิตํฯ สพฺพญฺเจตํ ปฎิยุคํ ปฎิโลเมน ปตฺถารเยฯ ตตฺร กตยุคสฺส ปตฺถาโร ยถา – ๑๗๒๘๐๐๐ฯ เตตาย ยถา – ๑๒๙๖๐๐๐ ฯ ทฺวาปรสฺส ยถา – ๘๖๔๐๐๐ฯ กลิสฺส ยถา – ๔๓๒๐๐๐ฯ จตุยุคปิณฺฑสฺส จ ยถา – ๔๓๒๐๐๐๐ฯ ยุคานํ ปฎิปตฺถารญฺจ ปิณฺฑสฺส จ ยถากฺกมํ อนฺติมํ พินฺทุมาทาย ปฎิโลเมน คณเยฯ ตํ ยถา –
‘‘เอกํ ทส สตญฺเจว, สหสฺส’มยุตํ ตถา;
ลกฺขญฺจ นิยุตญฺเจว, กมา ทสคุโณตฺตร’’นฺติฯ
ตตฺร ทสสหสฺสานิ อยุตํฯ ทสลกฺขานิ นิยุตํฯ ตญฺจ กลิทฺวาปเรสุ นตฺถีติ ลกฺขปริยนฺตเมว ตตฺร คณเย, ตเทวํ ยุคานํ, ตํปิณฺฑสฺส จ องฺกโต ปุพฺพวุตฺตา วสฺสสงฺขฺยา สญฺญาตา ภวตีติฯ
ตตฺร พฺรหฺมุโน ทินํ นรานํ อุทยกปฺโป, รตฺติ ปน ขยกปฺโปฯ เอกสฺมิญฺจ พฺรหฺมทิเน มนุสญฺญิตา จตุทฺทส พฺรหฺมสุตา ภวนฺติฯ ตตฺเรกสฺส มนฺวนฺตรสฺส เอกสตฺตติทิพฺพยุคานิ ปมาณํ, ตญฺจ มานุสํ จตุทฺทสภิ อุตฺตรํ [จตุราสีติอุตฺตรํ (?)] ยุคสตทฺวยํฯ ตเทวํ จตุทฺทสภิ มนฺวนฺตเรหิ จตุนวุตฺยุตฺตรานิ นวทิพฺพยุคสตานิ ภวนฺติฯ มานุสํ ตุ จตุวีสติยุคสหสฺสจตุกฺกํฯ เอสญฺจ [ฉสตฺตตฺยาธิกนวติํสยุคสตํ (?)] มนฺวนฺตรานํ อฎฺฐวีสสหสฺสาธิกสตฺตรสมานุสวสฺสลกฺขสงฺขฺยา วา กตยุคปฺปมาณกา ปญฺจ สนฺธโย ภวนฺติฯ เตน วุตฺตํ สูริยสิทฺธนฺเต [๑.๑๘-๑๙] –
‘‘ยุคานํ สตฺตติ เสกา, มนฺวนฺตร’มิโห’จฺจเต;
กตสฺส สงฺขฺยา ตสฺสนฺเต, สนฺธิ วุตฺโต ชลปฺลโวฯ
สสนฺธโย เต มนโว, กปฺเป เญยฺยา จตุทฺทส;
กตปฺปมาณา กปฺปาโท, สนฺธี ปญฺจทสฎฺฐิตา’’ติฯ
กตยุคสฺส จ ปาเทน กลิโน ปมาณํ, ปาททฺวเยน ทฺวาปรสฺส, ปาทตฺตเยน เตตายฯ จตุยุคญฺเจตํ จกฺกมิว ภมตีติ ปญฺจทสหิ สนฺธีหิ นรานํ ยุคานิ จตุวีสติ ภวนฺติฯ เทวานํ ตุ ยุคจกฺกํฯ เอตานิ จ สสนฺธิจตุทฺทสมนฺวนฺตรานฺเยกโตปิ ปิณฺฑิตานิ เทวานํ ยุคสหสฺสํ ภวติ, นรานํ จตุยุคสหสฺสํ, ตญฺจ พฺรหฺมุโน ทินเมกํฯ อญฺโญ มนุ อสฺมึ มนฺวนฺตรํ, พฺรหฺมสุตา เอว มนโวฯ
๘๒. ปญฺจกํ ขยกปฺเปฯ กปฺปเต ชคตี วินสฺสเตติ กปฺโปฯ ขยนฺติ เอตฺถ ขโยฯ กปฺโป จ ขโย จาติ กปฺปกฺขยาฯ สํวตฺตเต อุปรมเต, วินสฺสเต วา ชคตี อสฺมินฺติ สํวฏฺโฎฯ จตุยุคานมนฺเต ชาโต ยุคนฺโตฯ ปลียเต ขียเต ยตฺถ โลโกติ ปลโย, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กปฺปกฺขโย ตู’’ติ ปาฐํ วตฺวา ทฺวินฺนเมกาภิธานตฺตํ กปฺเปนฺติ, ตํ อมรโกเสน จ ตฎฺฎีกาย จ น สเมติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘สํวฏฺโฎ, ปลโย, กปฺโป, ขโย, กปฺปนฺตมิจฺจปี’’ติ [อมร ๔.๒๒] จ ‘‘ปญฺจกํ ขยกปฺเป’’ติ จฯ
ทฺวยํ กาฬกณฺณิยํฯ นินฺทิตพฺพตฺตา น ลกฺขียเตติ อลกฺขีฯ อตฺตโน นิสฺสยํ กาฬวณฺณสทิสํ กโรติ อปฺปกาสกตฺตาติ กาฬกณฺณี, กรโต โณ, รสฺส โณ, อี จฯ ทฺวยํ สิริยํฯ ปสํสิตพฺพตฺตา ลกฺขียเตติ ลกฺขีฯ กตปุญฺเญหิ เสวียเต, เต วา เสวตีติ สิรี, โร, อี จฯ
๘๓. ทฺวยํ ทานวานํ มาตริฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายตีติ ทนุฯ ทฺวยํ เทวานํ มาตริฯ ทิตีติ อสุรานเมว เวมาติกา มาตา, ตสฺสา ปฎิปกฺขภาเวน อทิติ
๘๔. อาคุนฺตํ ปาเปฯ ปานฺติ รกฺขนฺติ อตฺตานมสฺมาติ ปาปํ, ปการวณฺณาคโม, ทุคฺคติํ ปาปนโต วา ปาปํฯ กิลฺยเต สิถิลี กริยฺยเต เยเนติ กิพฺพิสํ, ลสฺส โว, อิโส จ, กโรติ อนิฎฺฐผลนฺติ วา กิพฺพิสํ, อิพฺพิโสฯ วิรูเปน คจฺฉตีติ เวรํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํ, หนสฺส โฆ, สาธูหิ อคนฺตพฺพตฺตา วา อฆํ, หน คติยํฯ กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํฯ ทุ นินฺทิตํ กรณมสฺส ทุกฺกฎํฯ น ปุนาตีติ อปุญฺญํฯ กุสลานํ ปฎิปกฺขํ อกุสลํฯ กํ สุขํ หนตีติ กณฺหํ, วณฺณวิปริยโยฯ กลฺยเต อเนน กลุสํ, อุโส, กํ วา สุขํ ลุนนฺโต เสตีติ กลุสํฯ ทุ นินฺทิตํ อิตํ คมนมสฺส ทุริตํฯ อคนฺตพฺพํ คจฺฉติ เอเตนาติ อาคุ, อา ปีฬยํ คจฺฉตีติ วา อาคุ, ‘‘อา ตุ โกธมุทาฎฺฎีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ
๘๕-๘๖. ฉกฺกํ ธมฺเมฯ กุจฺฉิเตนากาเรน สนฺตาเน เสนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ สุขํ กโรติ, โสภนํ วา กรณมสฺส สุกตํฯ สุขํ กโรตีติ สุกฺกํฯ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ ธรติ สพฺพนฺติ ธมฺมํฯ อปเร ปนิทํ ‘‘ปุญฺญธมฺม’’มิตฺเยกปทํ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน [อมร ๔.๒๔] วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํฯ สุนฺทรํ จรณมสฺส สุจริตํฯ
ติกํ ทิฎฺฐธมฺมิเกฯ ทิฎฺฐธมฺโม นาม ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิพฺพตฺตํ ทิฎฺฐธมฺมิกํฯ อิหโลเก ชาตํ อิหโลกิกํฯ สนฺทิฏฺเฐ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว ชาตํ สนฺทิฎฺฐิกํฯ ทฺวยํ สมฺปรายิเกฯ ตํ วจนตฺถโต สุวิญฺเญยฺยํฯ
ทฺวยํ ตกฺกาเลฯ ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ, นาสนฺนกาลาทีสูติ ตกฺกาลํฯ ตทา ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ ตทาตฺวํ, ตฺวํ, ตทาตฺตนฺติปิ ปาโฐฯ ทฺวยํ อายติกาเลฯ อุตฺตรกาโล ปจฺฉิโม กาโลฯ อาคมิสฺสตีติ อายติ, อาปุพฺโพ อิ คติมฺหิฯ เอตฺถ จ ยํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ทูรมาสนฺนํ วา, ตํ ทิฎฺฐธมฺมิกํฯ ยํ ปน อิมสฺมึ อตฺตภาเว วา สมฺปราเย วา ทูรตรํ, ตํ อายติฯ
๘๗-๘๘. ปโมทนฺตํ ปาโมชฺเชฯ หสติ เยนาติ หาโสฯ อตฺตา มโน ยสฺส อตฺตมโนฯ ทุฎฺฐสฺส หิ มโน อตฺตา นาม น โหติ, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, ปาโมชฺชํฯ ปีเณติ ตปฺเปตีติ ปีติฯ วินฺทติ สุขํ เอตายาติ วิตฺติฯ ตุสฺสนฺติ เอตายาติ ตุฎฺฐิ, ตํสหจรณโต วิตฺติ, ตํสหจรณโต ปีติ จ นาริยํ, อตฺตมนตา ปน นิทฺเทสโต รูปเภโทฯ อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโทฯ มุท หาเส, ปมุโท, อาโมโทปิฯ สนฺตุสฺสนํ สนฺโตโส ฯ นนฺทนํ นนฺทิฯ สมฺมโท สมฺมทาปิ [สมฺมุโท, สมฺมโทปิ (?)], อุการสฺส อฯ ปโมทิตสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว ปาโมชฺชํฯ
ติกํ สุเขฯ สุฎฺฐุ ขณตีติ สุขํ, กฺวิฯ สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาตํฯ ผสฺสติ สิเนหตีติ ผาสุ, ผุสติ วา พาธติ ทุกฺขนฺติ ผาสุฯ สตฺตกํ กลฺยาเณฯ ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺทตีติ ภทฺทํฯ ปสตฺถตรตฺตา เสยฺโยฯ โสภตีติ โสภํฯ ขี ขเย, เขเปติ อสุขํ เขมํ, โมฯ กลฺยํ นิโรคํ อณติ คจฺฉติ, กลฺยํ วา หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาณํ, กมฺมนิ โณ [กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโยติ อธิปฺปาโย]ฯ มงฺค คตฺยตฺโถ, มงฺคติ ธญฺญํ มงฺคลํ, อโลฯ สเมติ ทุกฺขนฺติ สิวํ, โวฯ
๘๙. ฉกฺกํ ทุกฺเขฯ ทุกฺกรํ ขมนเมตฺถ ทุกฺขํฯ กส คมเน, กสติ อปุญฺญนฺติ กสิรํ, อิโร, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ วา กสิรํฯ กิร วิกฺขิปเน, กิรติ สุขนฺติ กิจฺฉํ, กตา วา ปุญฺญกรณิจฺฉา เยนาติ กิจฺฉํ, ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา’’ติ หิ วุตฺตํฯ นตฺถิ อธิคมนตฺถํ อีหา เอตฺถาติ นีโฆ, หสฺส โฆ, อถ วา นิหนฺตฺยปุญฺญํ หึสติ คจฺฉตีติ วา นีโฆ, ปุญฺญํ วา น หนฺติ น คจฺฉตีติ นีโฆฯ วิรูปมสติ เยนาติ พฺยสนํ, วิสิฎฺฐํ วา อสติ เขเปตีติ พฺยสนํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํฯ เอเต ปาปาทโย คุเณ ยถาวุตฺตลิงฺคาฯ ปาปปุญฺญานิ สุขาทิ จ อากิจฺฉํ กิจฺฉนฺตํ คุณโยคโต ทพฺเพ วิเสสฺเย วตฺตมานานิ ตีสุฯ ยถา –
ปาปา อุตุมตี กญฺญา, ปาโป ราชาปฺยรกฺขโก;
ปาปํ พฺยาธกุลํ หึสํ, ปาโป วิปฺโป จ เสวโก;
ปุญฺญํ ติตฺถมิทํ ปุญฺญา, นที ปุญฺโญ’ย’มสฺสโมฯ
สุขํ กามิกุลํ ทพฺพํ [สพฺพํ (?)], สุโข วาโส สหา’มฺพยา [สหานฺวโย (ก.)];
สุขา ยุวติ’ริจฺฉนฺตี, สุขา เว มฆวคฺคหา [สุขา ยุวติกา คหา (ก.)]ฯ
ยทา ตุ สกตฺถปฺปธานํ สุขาทิกเมว วิเสสฺยตฺเตน วตฺตุมิจฺฉเต, น ตุ ทพฺพํ (ปุพฺพมิว วิเสสนํ,) [( ) จินฺตามณิฎีกายํ น ทิสฺสติ] ตทา รูปเภโทตฺตเมว ลิงฺคํฯ ยถา –
‘‘ทาลิทฺเทปิ [วลิตฺเตปิ (ก.)] ธนิตฺเตปิ, วโส ปริชโน สุขํ;
สุขํ สชฺชนวาโส จ, สุขํ สนฺติ อนุตฺตรา’’ติฯ
นนุ ‘‘ทุกฺกโฎยํ พฺยาปาโร, สุกตํ กมฺมํ, กลุโสยํ เม พฺยาปาโร’’ติ อญฺเญสมฺปิ ตีสุ วุตฺติ อตฺเถเวติ กึ ปาปปุญฺญานเมว คหณํ ภวตีติ? วุจฺจเต – ‘‘ทุฎฺฐุ กโต ทุกฺกโฎ, สุฎฺฐุ กตํ สุกต’’มิจฺเจวํ กฺริยานิพนฺธนาปิ ตีสุ วุตฺติ สมฺภวติ, นาวสฺสํ คุณนิพนฺธนา เอวฯ กลุสสฺสปิ ยทา สิฎฺฐปโยเคสุ วิเสสฺยวุตฺติ ติลิงฺคตา อุปลพฺภเต, ตทา ปาปคฺคหณ’มตฺถปฺปธานํ พฺยาขฺยาตพฺพํฯ
๙๐. ปญฺจกํ สุภาสุภกมฺมมตฺเตฯ อิฎฺฐานิฎฺฐวิปากภาโค ยตฺถ อตฺถีติ ภาคฺยํฯ สุภาสุภผลํ เนตีติ นิยติ,ติฯ สุภาสุภผลํ ภาเชตีติ ภาโคฯ อิฎฺฐานิฎฺฐวิภาคภาโคธียติ เอตฺถาติ ภาคเธยฺยํฯ สุภาสุภผลํ วิทธาตีติ วิธิฯ อโย, สุภาวโห, เทวํ, ทิฎฺฐํอิจฺจาทีนิปิ สุภาสุภกมฺมมตฺตสฺส นามานิฯ ปญฺจกํ ชาติยํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ, นิปฺปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, ปท คติยํ, นิปุพฺโพ,ติ, ปสฺส โพฯ ชนนํ ชาติฯ ชนียเต ชนนํฯ อุทฺธํ ภวนํ อุพฺภโวฯ
๙๑. ปชฺชํ เหตุมฺหิฯ อตฺตโน ผลํ นิมินาตีติ นิมิตฺตํ, มา ปริมาเณ, นิปุพฺโพฯ กโรติ ผลนฺติ การณํฯ ติฎฺฐติ ผลเมตฺถาติ ฐานํฯ ปชฺชติ นิปชฺชติ ผลเมเตนาติ ปทํ, วิเสเสน ชายเตติ พีชํ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ นิสฺเสเสน อตฺตโน ผลํ พนฺธติ ปวตฺเตตีติ นิพนฺธนํฯ นิทียเต นิจฺฉียเต อเนเนติ นิทานํ, ยุ, นิททาติ ผลนฺติ วา นิทานํฯ ปภวติ ผลเมตสฺมาติ ปภโว, หิโนติ คจฺฉติ ปริณมติ การิยรูปตนฺติ เหตุ, ตุ, หิโนติ วา ปติฎฺฐาติ ผลเมตฺถาติ เหตุ, หิ ปติฎฺฐายํฯ สมฺภวติ เยน ผลนฺติ สมฺภโวฯ สิโนติ ผลํ พนฺธตีติ เสตุฯ ปฎิจฺจ ผลเมตสฺมา เอตีติ ปจฺจโยฯ
๙๒. ยํ การณํ สมาสนฺนํ อาสนฺนตรํ ผเลน, ตํ ปทฎฺฐานนฺติ มตํฯ ปทานํ เหตูนํ ฐานํ ปทฎฺฐานํ, ยถา ‘‘ราชราชา’’ติฯ ติวิธํ การณํ อุปาทานการณํ สหการีการณํ การณการณนฺติฯ ยถา พีชํ องฺกุรสฺส อุปาทานการณสงฺขาตํ ปทฎฺฐานํ, ภูมิชลาทิ สหการีการณํ, ‘‘กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)] การณํ ชโร, ตสฺส การณํ กโผ’’ติ กโผ การณการณํ กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)]ฯ
ติกํ สรีราธิปติเทเวฯ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ชีโวฯ ปูเรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส, อิโสฯ อตนฺติ สตตํ คจฺฉนฺติ สตฺตา เยนาติ อตฺตาฯ ทฺวยํ สตฺตรโชตโมสามฺยาวตฺถายํฯ ปธียนฺเต ปลียนฺเต อตฺร คุณา สตฺตรโชตโม รูปาติ ปธานํ, ยุฯ ปกโรติ ปุริโสปโภคตฺถํ สทฺทาทิการิยนฺติ ปกติ,ติฯ โมหราคโทสานํ ยถาสงฺขฺยํ สตฺตรโชตมานีติ สญฺญาฯ สโต ภาโว สตฺตํ, ฐิติปรตาฯ รชฺชนฺตฺยตฺราติ รโช, สฎฺฐิปรตาฯ ตมนฺตฺยตฺราติ ตโม, ปลยปรตาฯ
๙๓. ปชฺเชน ปาณิโน นามานิฯ ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ปาโณ, โส ยสฺสตฺถิ, โส ปาโณฯ สรีรสงฺขาโต กาโย ยสฺสตฺถิ, โส สรีรีฯ กมฺเมน ภวตีติ ภูตํ, นปุํสเก, ปุเมวาติ วาสทฺทตฺโถฯ รูปาทีสุ สญฺชตีติ สตฺโต, นิจฺฉนฺทราคาปิ รูฬฺหิยา สตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ เทโห กาโย ยสฺสตฺถีติ เทหีฯ ปูเรตีติ ปูติ, ปูติสงฺขาตํ อาหารํ คิลติ อทตีติ ปุคฺคโล, ติสฺส โลโป, สตฺตานํ อายุํ ปูเรนฺโต คจฺฉตีติ ปุคฺโค, ตํ ลาติ ภกฺขตีติ ปุคฺคโลฯ ชีวนฺติ เยนาติ ชีวํ, ตมสฺสตฺถีติ ชีโวฯ ยถาวุตฺตตฺโถ ปาโณ ยสฺสตฺถีติ ปาณีฯ ปกาเรน ชาตตฺตา ปชาฯ ชายตีติ ชนฺตุ, ตุฯ กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโนฯ ลุชฺชตีติ โลโก, ลุช วินาเส, ชสฺส โกฯ ยถา ปุริมกา สตฺตา ชาติชรามรณํ คจฺฉนฺติ, ตถา อยมฺปิ คจฺฉตีติ ตถาคโตฯ
๙๔. รูปาทโย ฉ จกฺขาทิคยฺหา ธมฺมา ‘‘โคจรา’’ติ ‘‘อาลมฺพา’’ติ ‘‘วิสยา’’ติ ‘‘อารมฺมณานี’’ติ ‘‘อาลมฺพณานี’’ติ จ วุจฺจนฺเตฯ รูปยติ ปกาเสติ อตฺตโน สภาวนฺติ รูปํฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท, สปฺป คติยํ วา, สปฺปเต ญายเต เยเนติ สทฺโทฯ คนฺธ อทฺทเน, อทฺทนํ หึสนํ, ยาจนญฺจ, หึสเต อภิลสียเต วา คนฺโธ, คนฺเธติ วา อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย โหตีติ คนฺโธฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ ผสฺโสฯ คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺเตฺยเตสุ โคจราฯ จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียนฺเตติ อาลมฺพาฯ สิ พนฺธเน วิปุพฺโพ, วิสิโนนฺติ วิพนฺธนฺติ อินฺทฺริยานีติ วิสยาฯ อาคนฺตฺวา จิตฺตเจตสิกา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณานิ, ยุฯ เอเต อินฺทฺริยตฺถาติปฺยุจฺจนฺเต, อินฺทฺริเยหิ อตฺถฺยนฺเต อภิลสียนฺเตติ กตฺวาฯ
๙๕. ปชฺชทฺธํ สุกฺเกฯ สุจ โสเก, โสจนฺติ เอเตน ตทตฺถิกาติ สุกฺโก, อฯ คุ สทฺเท, คุยเต กิตฺตียเตติ โคโร, โรฯ สิ เสวายํ, เสวียเตติ สิโต, สิโนติ วา พนฺธติ จิตฺตนฺติ สิโตฯ อวทายติ สพฺพวณฺเณติ โอทาโตฯ ทา อวขณฺฑเน อวปุพฺโพฯ ธาวติ สุชฺฌตฺยเนเนติ ธวโล, อโลฯ สิต วณฺเณ, โณ, เสโต ฯ ปฑิ คติยํ, ปณฺฑติ ปกาเสตีติ ปณฺฑโร, อโรฯ สุจิ, วิสโท, อชฺชุโนติปิ สุกฺกนามานิฯ
ฉกฺกํ รตฺเตฯ โสณ วณฺเณ, โณ, รตฺตุปฺปลวณฺโณ, รุห ชนเน, อิโต, ลตฺเต โลหิโตฯ รญฺชนฺตฺยเนเนติ รตฺโต, รนฺช รงฺเคฯ ตมฺโพ อุทุมฺพรสงฺขาโต โลหวิเสโส, ตพฺพณฺณตาย ตมฺโพฯ มญฺเชฎฺฐา นาม รตฺตวลฺลิ, ยาย หตฺถิทนฺตาทิวิกติโย รตฺตา ภวนฺติ, ตพฺพณฺณตาย มญฺเชฏฺโฐฯ โรหิโต โลหิตสโม, อลตฺตเมว วิเสโสฯ
๙๖. สามลนฺตํ กณฺเหฯ นีล วณฺเณ, อฯ กสฺสเตติ กณฺโห, กส วิเลขเน, ณฺโหฯ น สิโต อสิโตฯ วณฺเณสุ เอกโกฎฺฐาสภาเวน กลฺยเตติ กาโล, โส เอว กาโฬฯ มจ, มจิ กกฺกเน, กกฺกนํ ปิสนํ, เสตาทิกํ มจตีติ เมจโก, ณฺวุ, อสฺเสตฺตํฯ สา ตนุกรเณ, สายติ ตนุกรียติ ปฎิปกฺขวณฺเณหีติ สาโมฯ สามโล สามสทิโส, มลปจฺจโยว วิเสโสฯ
ปณฺฑุสทฺโท สิตปีเต อุตฺโต, สิตปีตสมฺมิสฺสิตวณฺเณ ปณฺฑุสทฺโท วุตฺโตตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สิตปีตสมายุตฺโต, ปณฺฑุวณฺโณ ปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๕.๑๓]ฯ ปณฺฑติ เอกคณนํ คจฺฉตีติ ปณฺฑุ, ปฑิ คติยํ, อุฯ หริโณ, ปณฺฑุโรติปิ ปณฺฑุวณฺณนามานิฯ อีสํปณฺฑุ อพฺยตฺตปณฺฑุวณฺโณ ธูสโร นาม, ยถา ธูลิวณฺโณฯ ธูส กนฺติกรเณ, จุราทิ, อโรฯ
๙๗. กิญฺจิรตฺโต อพฺยตฺตรตฺตวณฺโณ อรุโณ นาม, ยถา มจฺฉสฺส จกฺขุ [ยถา มทมตฺตสฺส จกฺขุราโค (จินฺตามณิฎีกา ๕.๑๕)], สูริยาโท ตรุโณ วุตฺโตฯ
เสตโลหิโต เสตรตฺตมิสฺโส วณฺโณ ปาฎโล นาม, ยถา ปาฎลกุสุมํฯ ปาฎยเตติ ปาฎโล, อโล, ปฎ วิภาชเนฯ
ทฺวิกํ ปีเตฯ ปา ปาเน, กมฺมนิ โต, อีตฺตญฺจฯ หลิทฺทิยา อิว อาภา ยสฺส หลิทฺยาโภฯ
ติกํ ติณปตฺตาทิคเต วณฺเณฯ ลส กนฺติยํ, อติสเยน ลสฺยเตติ ปลาโสฯ ‘‘ปาลาโส’’ติ ปาเฐ ตุ รสฺสสฺส ทีฆตาฯ หร หรเณ, มนํ หรตีติ หริโต, อิโตฯ อิ, หริฯ
๙๘. นีลปีตสมฺมิสฺสวณฺเณ กฬาโร, กปิโล จ วตฺตนฺติฯ กล สงฺขฺยาเนฯ อโร, ลสฺส โฬ, กฬาโรฯ กพ วณฺเณ, อิโล, พสฺส โป, กปิโลฯ
โรจนปฺปเภ โคโรจนสทิสปฺปภายํ ปิงฺโค, ปิสงฺโค จ วตฺตนฺติฯ ปภาสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคตฺตเมวฯ ปิชิ ภาสตฺโถ, ปิงฺโคฯ ปรตฺร สการวณฺณาคโม, ปิสงฺโคฯ
กฬาราทีนํ จตุนฺนํ ปิงฺคลวิเสสตฺถวาจกตํ ทสฺเสตฺวา ปิงฺคลสามญฺญตฺถวาจกตฺตมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กฬาราทิ’’จฺจาทิฯ ตสฺสายมตฺโถ – น เกวลํ กฬาราทโย ปิงฺคลวิเสสตฺเถเยว ปวตฺตนฺติ, อถ โข ปิงฺคลสามญฺญตฺเถปิ วตฺตนฺตีติฯ วุตฺตญฺหิ อมรโกเส ‘‘กฬาโร กปิโล ปิงฺโค, ปิสงฺโค กทฺทุ ปิงฺคโล’’ติ [อมร ๕.๑๖]ฯ เกจิ ปน กฬาราทโย ปิสงฺคปริยนฺตา จตฺตาโร สทฺทา ปิงฺคลคุเณ วตฺตมานา ปุเม วตฺตนฺติ, คุณินิ ปน วาจฺจลิงฺคาติ เอวํ ปจฺฉิเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อิธ จ ‘‘สุกฺกาทโย’’ติ สพฺเพสํเยว คหณโต น คเหตพฺพํฯ
๙๙. ติกํ สพเล โกกิลกณฺฐสทิเสฯ กลฺยเตติ กโล, มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิ โณ, กโล เอว มาโส กมฺมาโส, ลสฺส โม, กลนํ วา กโล, ตํ มสตีติ กมฺมาโส, ยถา ‘‘กุมฺภกาโร’’ติฯ สพ คติยํ, สพตีติ สพโล, อโลฯ จิยฺยเตติ จิตฺโต, ตฯ ตฺรณปจฺจเย จิตฺโรฯ กมฺมีโร, กพฺพุโรติปิ สพลสฺส นามานิฯ
กณฺหปีตมิสฺเส สาโว วุตฺโตฯ เส คติมฺหิ, สยตีติ สาโว, อโวฯ กปิโสติปิ สาวสฺส นามํฯ กณฺหโลหิตมิสฺเส ธูมาเภ ปน ธูม, ธูมลา วตฺตนฺติฯ ธูโม วิยาติ ธูโมฯ ธูมํ ลาตีติ ธูมโลฯ เอเต สุกฺกาทโย สาวนฺตา ยทา อเภโทปจารา คุณินิ คุณิมฺหิ วตฺตนฺติ, ตทา วาจฺจลิงฺคา, ยถา สุกฺโก หํโส, สุกฺกา หํสี , สุกฺกํ หํสกุลํอิจฺจาทิ โยชฺชํฯ ยทา คุเณ คุณมตฺเต วตฺตนฺติ, ตทา ปุเม, ยถา หํสสฺส สุกฺโก, มยูรสฺส จิตฺโต อิจฺจาทิ โยชฺชํฯ
๑๐๐. ลาสนนฺตํ นจฺเจฯ นต คตฺตวินาเม, ปพฺพชฺชาทิตฺตา นจฺจาเทโสฯ นตนํ นจฺจํ, นฎนํ วา นจฺจํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ นตียเต นตฺตนํฯ ลสฺยเต ลาสนํ, ลส กนฺติยํ, ลสิตพฺพนฺติ วา ลาสนํฯ
นจฺจํ, วาทิตํ, คีตํ อิติ อิทํ โภริยตฺติกํ นาฎฺยํ นาเมตฺยุจฺจเต [อมร ๗.๑๐]ฯ ตุร ตุรณหึสาสุฯ ตุรียนฺเตเนเนติ ตูริยํ, มุรชาทิฯ ตพฺภโว สทฺโท โตริโย, โณฯ เตน ลกฺขิตํ ติกํ โตริยตฺติกํฯ นฎสฺเสทํ นาฎฺยํฯ ตติยสฺส โตริยสามญฺญสฺส ตุ ปาสงฺคา นาฎกาฯ
๑๐๑. นจฺจฎฺฐานํ ราชงฺคณาทิ รงฺโค นาม สิยา ‘‘รมนฺตา คจฺฉนฺติ เอตฺถ, รชฺชนฺติ เอตฺถา’’ติ วา กตฺวาฯ สูฌสูจนํ หตฺถาทีหิ สูจิตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส สตฺถปฺปหาราทิโน สูจนํ ปกาสนํ อภินโย นาม ‘‘นยนํ นโย, ปสฺสนฺตานํ อภิมุขํ นโย’’ติ กตฺวาฯ พฺยญฺชโกติปิ ตสฺเสว นามํฯ
ภรตสตฺถวุตฺตอฎฺฐุตฺตรสตกรณนิปฺผนฺนถิรหตฺถปริยตฺถกาทินามโก ทฺวตฺติํ สปฺปกาโร [วิตฺถาโร ภรตมุนิกเต นาฎฺยสตฺเถ จตุตฺถ อชฺฌาเย ปสฺสิตพฺโพ] นจฺจวิเสโส องฺควิกฺเขโป, องฺคหาโร นาม ‘‘องฺคสฺส หาโร, วิกฺเขโป’’ติ กตฺวา ฯ ติกํ นเฎฯ สพฺพตฺร กตฺตุสาธนํ, ‘‘นจฺจตีติ นฎฺฎโก’’ตฺยาทินาฯ
๑๐๒. สิงฺคาราทโย นว รสา นาฎฺยรสา อสฺสาทนียตฺตาฯ ยถา หิ นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชนฺตา รเส อสฺสาทยนฺติ สุมนา ปุริสา หาสํว อธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต องฺคสตฺโตเปเต ฐายีภาเว อสฺสาทยนฺติ สุมนาติ [สุโพธาลงฺการสฺส มหาสามิฎีกาย ๓๕๒ คาถาวณฺณนายมฺปิ]ฯ
๑๐๓. เตสุ สิงฺคารสฺเสว สรูปํ, ปเภทญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘โปสสฺเส’’จฺจาทิฯ นาริยํ สงฺคมํ ปฎิจฺจ การณํ กตฺวา โปสสฺส ปุริสสฺส ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส โปเส จ ปุริเส สงฺคมํ ปฎิจฺจ การณํ กตฺวา อิตฺถิยา ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส, เอโส รติกีฬาทีนํ การณภูโต, รติกีฬาทิการณสหิโต วา รโส สิงฺคาโร นามฯ เอตฺถ จ อิตฺถิปุริสานํ ทสฺสนสวนผุสนวเสน วา วิปฺปโยควเสน วา ยา ปิหา สญฺชาตา, โส รโส นามฯ ยํ ปน ตํ การณํ กตฺวา ปวตฺตํ คีตํ, ตเมว โลกานํ อสฺสาทชนกตฺตา รโส นามฯ ผลูปจารวเสน ปน ปิหา รโสติ วุตฺตา, สพฺพตฺเรวํฯ
๑๐๔. อุตฺตมานํ อิตฺถิปุริสานํ ปกติ สํโยควิโยคสภาโว สา เอตฺถ สิงฺคาเร ปาโย พหุลนฺติ อุตฺตมปกติปฺปาโย, เยภุยฺเยน อุตฺตมานํ สํโยควิโยคปฺปวตฺตํ คีตเมว สิงฺคาโร นามาตฺยตฺโถฯ อิตฺถิปุริสานํ ปิหา เหตุ เอตสฺสาติ อิตฺถิปุริสเหตุโกฯ โส สิงฺคาโร สมฺโภโค, วิโยโคติ อิมินา ปเภเทน ทุวิโธ มโตฯ ตตฺร จ –
วาปิวนเคหุยฺยาน-มาลาจนฺทนาทโย;
สมฺโภคสฺส วิภาวา เต, เย จญฺเญ ลลิตงฺกราฯ
วิโยคสฺส ตุ ปิยาทสฺสนํ วิภาโว, รสชนโก จ วิภาโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ชยนฺเต จ รสา เยน, ส วิภาโว ปกิตฺติโต;
เตสเมวา’นุภาโว’ยํ, ขฺยาโต กวีหิ พฺยญฺชโก’’ติฯ
สห ภุญฺชนมนุภวนํ สมฺโภโคฯ วิยุชฺชนํ นานาภวนํ วิโยโคฯ สิงฺคํ นามธาตุ, วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํ กโรติ, สิงฺคํ วา ปภุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสูติ สิงฺคาโร, อาโร, กิเลสสิงฺคกรณํ วิลาโสติ วุตฺตํฯ สุจิ, อุชฺชโลติปิ สิงฺคารสฺส นามานิฯ
โสโกปจยสภาโว กรุโณฯ
อิฎฺฐนาสงฺคนาสาย [อิฎฺฐนาสธนาปาย (จินฺตามณิฎีกา)], วธพนฺธนตาฬนา;
สาปกฺเลโสปตาเปหิ, ชายเต กรุโณ รโสฯ
อุสฺสาหวทฺธโน วีโรฯ วิภาวา ตสฺส วินยุปตาปพลวิกฺกมาฯ ส จายํ ทานวีโร ธมฺมวีโร ยุทฺธวีโรติ ติวิโธฯ
วิมฺหโยปจยสภาโว อพฺภุโตฯ
ปาสาทุยฺยานเสลาทิ-คมนา ทิพฺพทสฺสนา;
สภาวิมานมาเยนฺท-ชาลสิปฺปาทิทสฺสนา [ชาลวิชฺชาทิทสฺสนา (ก.)];
หทเยจฺฉิตลาเภหิ, วิภาเวหิสฺส สมฺภโวฯ
หาโสปจยสภาโว หาโสฯ
สาพหิตฺถา สวิกตา, เนปถฺยา พฺยงฺคทสฺสนา;
อสมฺพนฺธกถาลาปา, หาโส โส กุหกาทิภิฯ
ภโยปจยสภาโว ภยานโกฯ
อุจฺจเภรวสํราว-ยกฺขเปตาทิทสฺสนา;
สุญฺญาคารมหารญฺญ-วธพนฺธนทสฺสนาฯ
ตาสายาสงฺกโตพฺเพโค, สิโวลูกรุณาทิภิ;
วิภาเวหิ จ อิตฺถีนํ, นีจานญฺจ ภยานโกฯ
สมโณปจยสภาโว สนฺโตฯ
ทสฺสนา สนฺตเวสานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ;
สนฺตการณธมฺมานํ, สนฺโต นาม รโส ภเวฯ
ชิคุจฺโฉปจยสภาโว พีภจฺโฉฯ
ปูติมํสาทิกานํ ตุ, ทสฺสนสุติกิตฺตนา;
วิคเตหิ วิภาเวหิ, พีภจฺโจ ชายเต รโสฯ
โกโธปจยสภาโว รุทฺทํฯ
ตญฺจ สงฺคามเหตุกํ, อุคฺคกมฺมอุปฆาต-;
มุสาวาทาทิผรุสา, วจนาทีหิ ภวติฯ
เอเตสุ จ พีภจฺฉรุทฺทานิ นปุํสเก, อญฺเม ตุ ปุเม รูปเภทาฯ เอเต จ นว นาฎฺยรสา รตนโกสนเยน วุตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –
‘‘สิงฺคารวีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุต สนฺตาจ, นว นาฎฺยรสา อิเม’’ติฯ
อมรโกเส ปน –
‘‘สิงฺคารวีร กรุณา-พฺภุต หาส ภยานกา;
พีภจฺฉ รุทฺทาติ รสา’’ติ [อมร ๗.๑๗]ฯ
อฏฺเฐว รสา วุตฺตาฯ อเถห นวโม สนฺโต รโส กสฺมา น วุตฺโตติ? วุจฺจเต –
หาโส รติ จ การุญฺญํ, โกธุสฺสาหภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ, ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ
ฐายี เอว ตุ รสีภวติปฺยาคโม, ตสฺมา ปกติยา อฎฺฐสงฺขฺยตฺตา อฏฺเฐว ตุ เต วุตฺตาติ น วุตฺโตฯ สนฺตรโส จายํ ธมฺมสิงฺคารตฺตา สิงฺคารรเส เอวานุปวิฏฺโฐฯ ธมฺมยุทฺธกามตฺเตน ติวิโธ หิ สิงฺคาโรฯ เกจิ ปน ปิยสมาคมาทิวิภาวชปรมํ วสฺสลฺยาขฺยํ รสมาหุฯ
รภโสปฺยาห –
‘‘สิงฺคาร วีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุตสนฺตา จ, วสฺสลฺยญฺจ รสา ทเส’’ติฯ
อญฺเญ ตุ –
‘‘สิงฺคารานุคโต หาโส, กรุโณ รุทฺทกมฺมโช;
วีรโต อพฺภุโต ชาโต, พีภจฺฉา จ ภยานโก’’ติ –
จตฺตาโร รสา อิจฺจาหุฯ
พีภจฺฉนฺติ วธ พนฺธเน, โฉ, อพฺภาสิการสฺส ทีโฆฯ วสฺส โภ, ธสฺส โจ พีภจฺโฉฯ รุทฺโท เทวตา อสฺเสติ รุทฺทํฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘สิงฺคาโร หริเทโวหิ, หาโส ปมถเทวโต;
กรุโณ ยมเทโว ตุ, รุทฺโท รุทฺทาธิเทวโต’’ติ [สทฺทกปฺปทฺทุเม โรทฺรปเทปิ]ฯ
เอตฺถ จ กามโกธหาสาทิกโต จิตฺตวิกาโร ภาโว ‘‘ภาวยติ ปกาสยติ กวิโน อธิปฺปาย’’นฺติ กตฺวาฯ โส จ ฐายี พฺยภิจารี สาตฺติโก เจติ ติวิโธฯ ตตฺร –
หาโส รติ จ การุญฺญํ, โกธุ’สฺสาห ภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ, ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ
พฺยภิจารี ตุ เตตฺติํสปฺปเภทาฯ ยถา –
สงฺกา คิลานิ นิพฺเพโท, ตถา อิสฺสา มโท สโม;
อาลสฺยํ ทีนตา จินฺตา, โมโห สติ มตี ธิติฯ
จาปลฺยํ หริโส ปีฬา, อาเวโค ชฬตุ’คฺคตา;
สุตฺตํ วิตกฺโก ตาโส จ, คพฺภุ’สฺสุกฺโก วิสาทตาฯ
นิทฺทา’พหิตฺถา’มริสา, มรณํ พฺยาธิเรว จ;
อปมาโร จ อุมฺมาโท, วิโพโธ ติํส ตุตฺตราฯ
สาตฺติโก อฎฺฐวิโธฯ ยถา –
ถมฺโภ เสโท จ โรมญฺโจ, สรเภโท ตุ เวปถุ;
เววณฺณ’มสฺสุปลยา, อิจฺเจเต อฎฺฐ สาตฺติกาติฯ
ถิรตฺตา เอกนฺติกตฺตา ฐายีฯ พฺยภิจารี อเนกนฺติกตฺตาฯ ยถา นาฎิกาย สิงฺคาโร ฐายี, ตทุปการา หาสาทโย พฺยภิจาริโน, โมหราคโทสา เอว สงฺขฺยภาสาย สตฺตรโชตมานีตฺยุจฺจนฺเตฯ ตตฺร สตฺเตน อาสเยน นิพฺพตฺโต สาตฺติโกฯ ภาวสฺส โพธโก อภินโย อนุภาโว ‘‘อนุ ปจฺฉา ภาวยติ ปกาสยตี’’ติ กตฺวาฯ
ตตฺร สมฺโภคสภาโว โย รตฺยาโขฺย ภาโว, ตสฺส โลจนจาตุริยภมุกฺเขปมิหิตวิพฺภมจิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ อนุภาโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ตสฺส โลจนจาตุร-ภมุกฺเขปสิตวิพฺภโม;
จิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ, อนุภาโว ปกิตฺติโต’’ติฯ
วิโยคสฺส ตุ อนุภาโว –
อภิลาโป ตถา จินฺตา, ตสฺส สรณกิตฺตนา;
อุพฺเพโค จ วิลาโป จ, อุมฺมาโท พฺยาธิเรว จ;
ชฬตา มรณญฺเจว, ทเสเวตฺถ ปกิตฺติตาฯ
หาสสฺส ตุ วิการกาลาทิ อนุภาโว, โย ตุ กรุโณฯ
อสฺสุสาเสหิ เววณฺณ- ถมฺภคตฺตสติกฺขยา;
ปริเทวิตโสเกหิ, อภินโย สสูริภิฯ
กรจรณวทนเวปถุคตฺตถมฺภหทยกมฺปนสุกฺโขฎฺฐตาลุกณฺเฐหิ ภยานโก นิจฺจมภินโยฯ
รุทฺทสฺส ตุ ภูกุฎฺยาทิ อนุภาโวฯ
วีโร’ภินียเต จาค- เวสารชฺชาทิโต ตถา;
อกฺเขปสูจตาทีหิ, เถรโสราทิโต ภเวฯ
พีภจฺฉสฺส ตุ –
อยํ ปจฺฉาทนา พฺยตฺต- ปาทพาหจฺฉิกูลนา;
อุพฺเพชนาทีหิ มโต, ตชฺเชหิ’ภินโย สทาฯ
อพฺภุตํ ปน –
ทนฺตโลจนวิตฺถารา, ปสาโทปสมาทิหิ;
โรมญฺจเสทตาสสฺสุ, สาธุวาเทหิ ทสฺสเยฯ
สาตฺติกานํ ตฺวฎฺฐนฺนํ ถมฺภเสทโรมญฺจสรเภทเวปถุเววณฺณมสฺสุปลยานํ ยถากฺกมํ นิกฺริยตา, วาต, จฺจาสีต, โทภคฺคฬา’ปางฺคปูรณ, มุขจฺฉายาวิปลฺลาส, โลจนมชฺชน, มหิปาตาทโย อภินยาฯ
เอวํ พฺยภิจารีนมฺปิ นิพฺเพท, คิลานิ, สงฺกิ’สฺสา, มท, สมา’ลสฺยาทีนํ ยถากฺกมํ สาส, สนฺตาป, ทิสาวโลกน, คุณมจฺเฉร, ภีต, งฺคมทฺทน, สมาทโย อภินยาติฯ
พฺยภิจารีสุ สงฺกา นาม อาสงฺกจิตฺตตาฯ คิลานิ เคลญฺญตาฯ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ มโท ปมาทุกฺกํโสฯ สโม เขโทฯ ทีนตา เจตโส ทุกฺขตาฯ ธิติ สนฺโตโสฯ หริโส เจโตปสาโทฯ ปีฬา รุทฺทาจาราทีหิ มุขวิกาโรฯ อาเวโค สมฺภโมฯ ชฬตา อปฺปฎิปตฺติ, อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ สุตฺตํ สุปนํฯ ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ อุสฺสาโห อุสฺสุกฺกํฯ วิสาโท เขโทฯ อพหิตฺถา อาการคุตฺตตาฯ อมริโส อกฺขมตาฯ วิโพโธ วินิทฺทตาฯ เสสา ปปญฺจภยา น วิตฺถาริตาติฯ รสวณฺณนาฯ
๑๐๕. สิโลเกน วจโส นามานิฯ ภาสิตพฺพนฺติ ภาสิตํฯ ลป วจเน, ลปิตํฯ ภาสียเตติ ภาสาฯ โวหรียเตติ โวหาโร, หร หรเณ วิปุพฺโพ, ‘‘โวหาร วจเน’’ติ วา ธาตุฯ วุจฺจเตติ วจนํฯ วโจปิ, มโนคโณยํฯ อุจฺจเตติ อุตฺติ,ติฯ วุจฺจเตติ วาจา, อฯ คิณนฺติ สทฺทายนฺติ ตนฺติ คิรา, เค สทฺเท, อิโร, คายิตพฺพาติ วา คิราฯ วายเต สทฺทายเตติ วาณี, ยุ, อี จ, ปเรสํ มมฺมวิชฺฌนฏฺเฐน วาโณ วิยาติ วา วาณี, อีฯ ภรโต นาม สตฺถกาโร อิสิ, ตสฺเสสา ภารตีฯ กถียเตติ กถิตาฯ วุจฺจเตติ วจี, อีฯ พฺรหฺมี, สโรวตีติปิ วจโส นามานิฯ
๑๐๖. เอกเมวาขฺยาตปทํ ยตฺถ เอกาขฺยาโต สวิเสสเนน การกปเทน สหิตตฺตา สการโก ปทจโย สมฺพนฺธตฺโถ ปทสมุทาโย วากฺยํ นาม สิยา, ยถา – เวสฺสนฺตโร ราชา สุขวิปากํ กมฺมํ กโรติ, ปุริโส คจฺฉติฯ อาขฺยาตคฺคหณญฺเจตฺถ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฎํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ นาม สิยาฯ อมรโกเส ปน – ‘‘ติสฺยาทฺยนฺตจโย วากฺยํ, กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ [อมร ๖.๒] ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ วากฺยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ติสฺยาทฺยนฺตจโย ตฺยาทิสฺยาทฺยนฺตปทานํ จโย สมูโห สมฺพนฺธตฺโถ วากฺยํ, ตํ ยถา – อุจฺจํ ปฐติ, โอทนํ ปจติฯ ตถา จ ภาวาขฺยํ อาขฺยาตํ สาพฺยยการกวิเสสนํ วากฺยํ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตํ สาพฺยยํ วา สการกํ วา สวิเสสนํ วา วากฺยมุจฺจเตฯ ตฺยาทิคฺคหณํ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฎํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํฯ อุปลกฺขณนิรเปกฺขํ อปรํ วากฺยลกฺขณมาห ‘‘กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติฯ กฺริยาปทํ วา การกสมฺพนฺธํ วากฺยํ, ยถา – ราชา คจฺฉติ, ราชา คโตฯ อิมสฺมึ ปกฺเข สาพฺยยสฺสปิ อนพฺยยสฺสปิ สพฺพสฺส กฺริยาการกปทสมูหสฺส วากฺยตฺตมาหฯ
ภยาทีหิ ยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุทีรณํ กถนํ ‘‘สปฺโป สปฺโป, วิชฺฌ วิชฺฌา’’ตฺยาทิกํ, ตํ อาเมฑิตํ เญยฺยํฯ เมฑิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติฯ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺยํ, อาเมฑยติ วาสโว’’ [‘‘หริวํเส’’ติ จินฺตามณิฎีกายํ วุตฺตํ]ฯ ‘‘เทวทตฺเตนาเมโฑ กโต’’ อิจฺจตฺราปฺยยเมวตฺโถ, โสกาทินา หิ ‘‘ภาตา ภาตา’’อิตฺยุจฺจารียเต, ภาเว กมฺมนิ จ โตฯ กมฺมญฺจ ปทํ วากฺยมฺหาฯ
๑๐๗. อาเมฑิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ‘‘สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร’’ตฺยาทีสุ ภเยฯ ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ตฺยาทีสุ โกเธฯ ‘‘สาธุ สาธู’’ตฺยาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ตฺยาทีสุ ตุริเตฯ ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ตฺยาทีสุ โกตูหเลฯ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺตยนฺโต’’ตฺยาทีสุ อจฺฉเรฯ ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ตฺยาทีสุ หาเสฯ ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ตฺยาทีสุ โสเกฯ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺตฺยาทีสุ ปสาเทฯ จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา’สมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฎฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ตฺยาทีสุ ครหายํฯ ‘‘อภิรูปก, อภิรูปกา’’ตฺยาทีสุ อสมฺมาเนฯ เอวเมเตสุ นวสุ, อญฺเญสุ จ อาเมฑิตวจนํ พุโธ ปณฺฑิโต กเร กเรยฺย โยเชยฺย อาเมฑนํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ อาเมฑิยติ วา ปุนปฺปุนุจฺจารียตีติ อาเมฑิตนฺติ กตฺวาฯ
๑๐๘. อิรุ, ยชุ, สามนฺติ ตโย เวทา สิยุํ, ตตฺร อิรุสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ อิจ ถุติยํ, อิจฺจนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ, อุ, จสฺส โรฯ ยชนฺเต อเนเนติ ยชุ, อุฯ โส อนฺตกมฺมนิ, กรเณ โม, โสยนฺติ ปาปมเนเนติ สามํ, โอสฺสา, ‘‘สา ตนุกรณาวสาเนสู’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ วิทนฺติ ธมฺมเมเตหีติ เวทาฯ
เอเต เอว ตโย เวทา ตยี นาม, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยีฯ อยํ ตยีสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ ติกํ เวเทฯ มุนาติ ชานาติ ธมฺมํ อเนนาติ มนฺโต, โต, อุสฺส อฯ สุยฺยเต ธมฺมํ เอตายาติ สุติฯ อิตฺถิยํ สุติสทฺโทฯ
๑๐๙. เวทสตฺถการเก ทส อิสโยทสฺเสตุมาห ‘‘อฎฺฐโก’’จฺจาทิฯ อตฺถํ หิตํ, อตฺเถ วา สตฺเถ กโรตีติ อฎฺฐโกฯ วามํ กลฺยาณวจนํ กโรตีติ วามโก, รสฺสสรีรตฺตา วา วามโน, โส เอว วามโก, นสฺส กการตฺตํ กตฺวาฯ วาโม นาม หโร, โส เทโว อสฺส วามเทโวฯ
‘‘วามํ สพฺเย ปตีเป [ปตีเปติ ปฎิกูเล] จ, ทวิเณ [ทวิเณติ ธเน] จาติสุนฺทเร;
ปโยธเร หเร กาเม, ชญฺญา วาม’มปิตฺถิย’’นฺติฯ
หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
องฺคิรสสฺส อิสิโน อปจฺจํ องฺคิรโส, จิตฺรสิขณฺฑิโน อปจฺจํ ปุตฺโตฯ อถ วา องฺคิมฺหิ กาเย รโส สิทฺธิปฺปตฺโต ปารโท ยสฺสาติ องฺคิรโสฯ เตเนว ตสฺส ปุตฺตํ สุราจริยํ ‘‘ชีโว’’ติ วทติฯ ชีวยติ รเณ อสุรนิหเต เทเวติ ชีโว [อมร ๓.๒๔ จินฺตามณิฎีกา โอโลเกตพฺพา]ฯ ภรตีติ ภคุ, ภํ วานกฺขตฺตํ คจฺฉติ ชานาตีติ ภคุ, อุฯ ยมํ สํยมํ ททาติ ปเรสนฺติ ยมโท จ โส ทกฺขิเณยฺยคฺคิตฺตา อคฺคิ เจติ ยมทคฺคิ, รามสฺส ปิตา [ปรสุรามสฺส ปิตา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)]ฯ วสิฎฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐฯ ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโชฯ กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโปฯ เวสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจํ เวสฺสามิตฺโตฯ อิติ อิเม ทส อิสโย มนฺตานํ เวทานํ กตฺตาโร การกาฯ
๑๑๐. เวเท ทสฺเสตฺวา ตสฺส ฉฬงฺคานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺโป’’จฺจาทิฯ ยญฺญกมฺมานมุปเทสโก กปฺโป ‘‘กปฺปเต ปภวตี’’ติ กตฺวาฯ สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ พฺยากรณํ วิเสเสน อากรียนฺเต ปกติจฺจาทินา อาพฺยาปาทฺยนฺเต อเนน สทฺทาติ, ยุฯ โชติสตฺถํ คณนสตฺถํ สุภาสุภกมฺมผลโชตนกํฯ สิกฺขฺยนฺเต อพฺภสฺยนฺเต [อชฺฌยนฺเต (ก.)] เอตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ ฐานกรณปยตนานํ ปฎิปาทิกาฯ นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโยจฺจาทิกาฯ ฉนฺทสิ อนุฎฺฐุภาทิวุตฺตานํ ปฎิปาทิกา ฉนฺโทวิจิติ, เอตานิ ฉ เวทานํ องฺคานีติ วทนฺติฯ
๑๑๑. ปุราวุตฺตนิพนฺธนปายตฺตา ปุราวุตฺตํ, ตสฺส ปพนฺโธ วิตฺถาโร, สนฺตาโน วา ภารตาทิโก ภารตยุทฺธกถาทิโก พฺยาสาทิปกโต คนฺโถ อิติหาโส นาม, อิติหสทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส นิปาโต, อิติหา’ตฺถิ อสฺมินฺติ อิติหาโสฯ
รุกฺขาทีนํ นามปริยาเยหิ นามปฺปกาสกํ รตนมาลาทิกํ สตฺถํ นิฆณฺฎุ นาม, โสติมินา นิฆณฺฎุสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ ทีเปติ, สพฺพตฺเรวํฯ ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฎนฺติ ราสีกโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฎุ, พินฺทาคโม, วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ นิขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ วา นิขณฺฎุ, โส เอว ขสฺส ฆการํ กตฺวา นิฆณฺฎูติ วุตฺโตฯ รุกฺขาทีนํ นามปฺปกาสกนฺติมินา เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายนามปฺปกาสกตฺตํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาปกาสกวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา [ที. นิ. ฎี. ๑.๒๕๖; ม. นิ. ฎี. ๑.๒๒; อ. นิ. ฎี. ๒.๓.๕๙; สารตฺถ. ฎี. ๑.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา]ฯ
๑๑๒. โลเก ยํ วิตณฺฑวาทีนํ สตฺถํ, ตํ โลกายตนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ ตนุ วิตฺถาเร, อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, โฑ, ณตฺตํ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, ตฑิ ตาฬเน, อเทสมฺปิ หิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ [ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๔; วิภ. ๒๐๔]ฯ โลกาติ พาลโลกา, เต เอตฺถ อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วายมนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ วา โลกายตํ, ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ
โย กวีนํ ปณฺฑิตานํ หิโต กวิตฺตโภคสมฺปตฺตาทิปโยชนกโร กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ กฺริยาสงฺขาตกปฺปพนฺธนวิธิวิธายโก สุโพธาลงฺการาทิโก คนฺโถ, โส เกฎุภํ นาม, กิฎนฺติ คจฺฉนฺติ โกสลฺลํ กวโย พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฎุภํ, กิฎ คติยํ, อโภ, อสฺสุกาโร, อถ วา กิฎติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสเสน ปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฎุภํ, อุภ, อุมฺภ ปูรเณฯ
วจีเภทาทิลกฺขณา กฺริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กฺริยากปฺโปฯ โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต อติพหุ วิกปฺโปติ อาห ‘‘กฺริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ, อิทญฺจ มูลกฺริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นยจริตาทิปกรณํ [นลจริตาทิปกรณํ (?)]ฯ
๑๑๓. อุปลทฺโธ เกนปฺยตฺโถ ยสฺสํ สา อุปลทฺธตฺถา, อิติ อาขฺยายิกาตฺยุจฺจเต อาขฺยายเต นายกานุสาสกจริตมสฺสนฺติ, สญฺญายํ ณฺวุฯ
ปพนฺเธเนว จ สวิตฺถาเรน กปฺปนํ ยสฺสํ สา ปพนฺธกปฺปนา, กาทมฺพรีปภุติฯ กถียตีติ กถาฯ
อตฺถา ภูมิหิรญฺญาทโย, ตตฺร ปธานํ ภูมิ อิตเรสํ ตปฺปภวตฺตา, เตสํ อชฺชเน ปาลเน จ อุปายภูตํ สตฺถํ อตฺถสตฺถํ, ปยานกฺยาทิปณีตํ [พหสฺวติจาพฺพีกฺยาทิปฺรณีตํ (จินฺตามณิฎีกา ๖.๕)], ตสฺมึ ทณฺฑนีติสทฺโท ปวตฺโตฯ สามาทีนํ จตุตฺโถปาโย วธพนฺธนาทิลกฺขโณ ทณฺโฑ, ตสฺส นีติ ปณยนํ ทณฺฑนีติ, ปาเยน นีติสฺส ทณฺเฑน พฺยปฺปเทโส, วธโทสพาหุเลฺยน ปายโส ทณฺฑสฺส ปณยนโต, ทณฺฑนีตฺยตฺถตฺตา สตฺถญฺจ ทณฺฑนีติฯ
ทฺวยํ กถายํฯ วุตฺโต อนุวตฺตนีโย อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อตฺตโน การิยภาคสฺส ปาปนโตติ วุตฺตนฺโตฯ ปวตฺตนฺเต การิยา ยสฺสํ ปวตฺติ,ติฯ จกาเรน วุตฺตอุทนฺตาทโย คหิตาฯ การิยสฺส วุตฺติ อตฺรตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ โณฯ อุคฺคโต อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อุทนฺโตฯ
๑๑๔. อธิวจนนฺตํ นาเมฯ สญฺชานนฺติ เอตายาติ สญฺญา, อฯ อาขฺยายเต เอตายาติ อาขฺยาฯ อหฺวยเต เอตายาติ อวฺหา, หุ สทฺเท, เวฺห อวฺหาเนติ วา ธาตุ, อฯ สมฺมา อาชานาติ, สมํ วา ชานาติ เอตายาติ สมญฺญาฯ อภิธียเต เยน, ยุฯ นมฺยเต อพฺภสฺสเต อสฺมินฺติ นามํ, นมติ นามยตีติ วา นามํฯ อหฺวายเตติ อวฺหโย, กมฺเม โยฯ นามเมว นามเธยฺยํฯ นามรูเปหิ [นามสทฺเทหิ (ก.) ภาครูปนาเมหิ เธยฺโย (ปาณินิ ๕.๔.๓๖ วา)] สกตฺเถ เธยฺโย ยทาทินา, ติฎฺฐติ วา เอตฺถ อตฺโถติ เธยฺยํ, ธรียเต อุจฺจาริยเตติ วา เธยฺยํ, นามเมว เธยฺยํ นามเธยฺยํฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํ, เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ ปุฎฺฐสฺส ปฎิวจนํ ปฎิวากฺยํฯ ปฎิคตํ ปจฺฉาคตํ วากฺยํ ปฎิวากฺยํฯ อุตฺตรียเต อติกฺกมฺยเต เยนาติ อุตฺตรํฯ
๑๑๕. ติกํ ปุจฺฉายํฯ ปุจฺฉิตพฺโพติ ปญฺโห, ญาตุมิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโห นามฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, จสฺส โญ, ฉสฺส โห, อุสฺส อ, ปญฺห ปุจฺฉเนติปิ ธาตุฯ ยุช โยเค, อนุยุญฺชิตพฺโพ ปุจฺฉิตพฺโพติ อนุโยโคฯ ปุจฺฉนํ, ปุจฺฉิตพฺพาติ วา ปุจฺฉาฯ เอเตเนว นเยน ทฺวีสุปิ ภาวสาธนมฺปิ กตฺตพฺพเมวฯ
จตุกฺกํ นิทสฺสเนฯ ปกเตน สทิสํ นิทสฺเสติ เอเตนาติ นิทสฺสนํ, ปกตสฺโสปปาทนํ วากฺยํฯ อุโปคฺฆญฺญเต [อุโปหญฺญเต (?)] ปฎิปาทียเต อเนนาติ อุโปคฺฆาโตฯ อุป อุปุพฺโพ หนธาตุ ปฎิปาทนตฺโถฯ ทสฺสียเต อเนนาติ ทิฎฺฐนฺโต, อนฺโต, ทิฏฺโฐ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺติ เยนาติ ทิฎฺฐนฺโตฯ สพฺพตฺราปิ วา กมฺมสาธนมฺปิ กตฺตพฺพํฯ อุทาหรียติ ปกตสฺโสปปาทนายาติ อุทาหรณํฯ
๑๑๖. จตุกฺกํ สงฺเขเปฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ สงฺขิปียเต เอกเทสโต กถียตีติ สงฺเขโป, ขิป เปรเณฯ สํหรียเต สงฺเขเปน ปจฺจาขฺยายเต เอเตนาติ สํหาโรฯ สมสฺยเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, อสุ เขปเนฯ สงฺเขเปน คยฺหเต อเนนาติ สงฺคโหฯ
‘‘ตฺวํ สตํ สุวณฺณํ ธารยสิ’’อิตฺยาทิกํ ตุจฺฉภาสนํ อภูตภาสนํ อพฺภกฺขานํ นามฯ อสจฺเจน อกฺขานํ ภาสนํ อพฺภกฺขานํฯ
๑๑๗. ทฺวยํ วิวาทาย วิภาควิสเย [อิณวาทาทิวิสเย (จินฺตามณิฎีกา ๖.๙)]ฯ วิรุทฺธํ กตฺวา อวหรติ วทติ ยนฺติ โวหาโรฯ วิรุทฺธํ กตฺวา วทติ ยนฺติ วิวาโทฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํ วา ยุชฺชติฯ ‘‘มุสาวาทํ วทนฺโต โฆรานิ ตฺวํ นรกานิ ยสฺสสี’’ตฺยาทิสรูปํ สปนํฯ สป อกฺโกเส, โถ, สปโถฯ
ติกํ ขฺยาเตฯ ยชติ เอเตนาถิ ยโส, ชสฺส โส, สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส, โส, ยสติ ปยสตีติ วา ยโสฯ สิโลกติ ปตฺถรตีติ สิโลโก, สิโลก สงฺฆาเตฯ กิตฺต สทฺทเน, กิตฺตียเต กถียเตติ กิตฺติ, อิฯ สมญฺญา จ ขฺยาเต, สํ อาปุพฺโพ ชานาติ ขฺยาเตฯ ตถา หิ ‘‘ญาโต, อภิญฺญาโต, สงฺขฺยาโต, วิสฺสุโต, สมญฺญาโต’’ติ รตนโกเส วุตฺตํฯ อุจฺจธนินา สทฺทนํ โฆสนา นาม, ฆุส สทฺเท, ฆุสนํ สทฺทนํ โฆสนาฯ
๑๑๘-๑๑๙. ทฺวยํ ปฎิสทฺเทฯ ฆุสนํ โฆโส, ตํ ปฎิคโต, ทุติยาสมาโสฯ เอวํ รวํ ปฎิคโต ปฎิรโวฯ อถ วา โฆสสฺส ปติรูโป ปฎิโฆโสฯ รวสฺส ปติรูโป ปฎิรโวฯ ปฎิสุติ, ปฎิทฺธนีติปิ ปฎิสทฺทสฺส นามานิ, วจีมุขํ วจโนปกฺกโม อุปญฺญาโส นาม, อุปนิปุพฺโพ อาส อุปเวสเน, อุป ปฐมํ ปุริมวจนสฺส สมีปํ วา นฺยาโส ฐปนํ อุปญฺญาโส, นฺยสฺส โญฯ
สตฺตกํ ถุติยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, ยุ, กถนํ วาอสรูปทฺวิภาววเสน กตฺถนาฯ สิลาฆ กตฺถเน, สิลาฆาฯ สีลสฺส วา สภาคคุณสฺส อาหนนํ สีลาฆา, สา เอว รสฺสํ กตฺวา สิลาฆาฯ วณฺณ ปสํสายํ, วณฺณียเตติ วณฺณนาฯ นุ ถุติยํ,ติ, นุติฯ ถุ อภิตฺถเว,ติ, ถุติฯ โถม สิลาฆายํ, โถมนํฯ ปปุพฺโพ สํส ปสํสเน, อฯ
สิขณฺฑีนํ มยูรานํ นาโท นทรโว เกกา นาม, กา สทฺเท, เกอิติ กายตีติ เกกา, กมฺมนิ อ, อถ วา กายติ, กายนํ วา กา, เก มยูเร ปวตฺตา กา เกกา, อลุตฺตสมาโสฯ คชานํ นาโท โกญฺจนาโท นาม, โกญฺจสกุณนาทสทิโส นาโท โกญฺจนาโทฯ หยานํ อสฺสานํ ธนิ สทฺโท เหสา นาม, เหส อพฺรตฺตสทฺเท, เหสนํ เหสา, เห อิติ ปวตฺตตีติ วา เหสาฯ
๑๒๐-๑๒๑. ทฺวยํ ปริยาเยฯ ปริพฺยตฺตมตฺถํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ พุชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ เอโก อตฺโถ ปุนปฺปุนํ วุจฺจติ เยนาติ เววจนํฯ ทฺวยํ สากจฺฉายํฯ สห, สมฺมา วา อวิโรเธน กถา สากจฺฉา, สํกถา จฯ โต, ถสฺส โจ, ตสฺส โฉฯ
สาทฺธปชฺเชน ครหสฺส นามานิฯ โทสกฺขาเนน วทนํ อุปวาโทฯ กุส อวฺหาเน เภทเน จ, กฺวจิ ‘‘อปกฺโกโส’’ติ ปาโฐ, โณฯ วณฺโณ ถุติ, ตสฺส อวทนํ อวณฺณวาโทฯ หีฬเนน วทนํ อนุวาโทฯ ชนานํ วาโท ครหณํ ชนวาโทฯ ครหเณน วาโท อปวาโทฯ ปริวทนํ ปริวาโท, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ เอเต อุปวาทาทโย ตุลฺยตฺถา สมานตฺถาฯ วิสมวุตฺตปฺปเภเทสุ วตฺตมิทํฯ ขิป เปรเณ, ขิปนํ พหิกรณํ เขโปฯ นิทิ กุจฺฉายํ, อ, นินฺทาฯ ยถา อุปวาทาทโย ครหตฺถา, กุจฺฉาทโยปิ ตถาติ ตถาตฺโถฯ กุจฺฉ อวกฺเขปเน, จุราทิ, กุส อกฺโกเสติมสฺส วา ปพฺพชฺชาทิตฺตา ‘‘กุจฺฉา’’ติ รูปํ นิปฺผชฺชติฯ คุป, โคป กุจฺฉเนสุ, ‘‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา’’ติ โฉฯ ครห กุจฺฉเนฯ ตตฺถ เกจิ ‘‘อุปวาทาทโย อพฺภกฺขานตฺถา, เขปาทโย นินฺทตฺถา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อพฺภกฺขานตฺถสฺส จ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ เอเต อุปวาทาทโย สตฺต อพฺภกฺขาเนปิ วตฺตนฺติฯ
วิวาทกามสฺส ทุพฺพาโท อุปารมฺโภ, โส จ อีทิเส สพฺพโลกจูฬามณิภูเต สกฺยกุเล สมฺภูตสฺส ภควโต กิมิทํ กมฺมมุจิตนฺติ คุณาวิกรณปุพฺพโกปฺยตฺถิ, พนฺธกีสุตสฺส ตเวทมุจิตเมวาติ นินฺทาปุพฺพโกปิ อุปารมฺโภฯ ตตฺร โย นินฺทาปุพฺโพ สนินฺโท อุปารมฺโภ, โส ปริภาสนมุจฺจเตฯ อุปคนฺตฺวา ปเรสํ จิตฺตสฺส อารมฺภนํ วิโกปนํ อุปารมฺโภฯ โทสกฺขาเนน ภาสนํ ปริภาสนํฯ
๑๒๒. อนริยานํ ลามกานํ โวหารโต, อริยานํ อุตฺตมชนานํ วา อโวหารโต อนริยโวหาโรติ สงฺขาตานํ อทิฏฺเฐ ทิฎฺฐวาทาทีนํ อฎฺฐนฺนํ โวหารานํ วเสน ยา วาจา ลามกชเนหิ ปวตฺติตา วุตฺตา, วีติกฺกมทีปนี อชฺฌาจารวีติกฺกมสาธนี สา วาจา อริยชเนหิ วตฺตพฺพมริยาทาติกฺกมตฺตา อภิวากฺยํ นาม สิยาฯ
๑๒๓. มุหุํภาสา พหุโส อภิธานํ อนุลาโป นาม, อนุ ปุนปฺปุนํ ลาโป อนุลาโปฯ อนตฺถิกา คิรา นิปฺปโยชนํ อุมฺมตฺตาทิวจนํ ปลาโป, ปโยชนรหิโต ลาโป ปลาโป, ปสทฺโท วิโยคตฺถโชตโกฯ
คมนาคมนาทิสมเย อาทิมฺหิ ภาสนํ ปิยวจนํ อาลาโป, อาทิมฺหิ ลาโป อาลาโป, อาปุจฺฉาสทฺโทปฺยตฺรฯ โทเสน ปติฎฺฐิโต ปริทฺทโว ปริเทวนํ อนุโสจนํ อติกฺกมลาโป วิลาโป นาม, วิวิเธน, วิวิธํ วา ลาโป วิลาโปฯ ปริเทวนํ ปริเทโว, โส เอว ปริทฺทโว, เทว ปริเทวเนฯ
๑๒๔. วิรุทฺธํ วจนํ วิโรโธตฺติฯ วิรุทฺธํ ปลาโป วิปฺปลาโปฯ สนฺทิสฺสเตติ สนฺเทโส, สนฺทิสฺสมาโน อตฺโถ, ตสฺโสตฺติฯ ยาย สนฺทิฏฺโฐ อตฺโถ อภิธียเต, สา สนฺเทโสตฺติ วาจิกมุจฺจเตฯ วจ สนฺเทเส, สกตฺเถ ณิโก, สนฺทิฎฺฐตฺถา วาจา เอว วาจิกมิจฺจตฺโถฯ
มิถุ อญฺญมญฺญํ วิโรธรหิตํ วจนํ ‘‘สมฺภาสนํ, สลฺลาโป’’ติ จ วุจฺจติฯ ยถา เอโก พฺรูเต ‘‘อชฺช โสภนํ นกฺขตฺต’’นฺติ, อิตโรปฺยาห ‘‘ตเถวา’’ติฯ
๑๒๕. นิฎฺฐุรํ วากฺยํ กกฺกสวจนํ ผรุสํ นาม, ปเร ชเน อุสฺสาเปติ ทาเหตีติ ปรุสํ, ตเทว ปสฺส ผการํ กตฺวา ผรุสํฯ อสวนียตฺตา น อิจฺฉิตพฺพนฺติ นิฎฺฐุรํ, อุโร, ยถา ‘‘นาโค’’ติฯ ทฺวยํ กณฺณสุขวจเนฯ มนํ อา ภุสํ ญาเปติ โตเสตีติ มนุญฺญํ, ญา ปริมาณโตสนนิสาเนสุ, อสฺสุกาโรฯ หทยํ มนํ คจฺฉติ ปวิสตีติ หทยงฺคมํฯ
สํกุลาทิทฺวยํ ปุพฺพาปรวิโรธินิ ปุพฺพาปรวิรุทฺเธ วากฺเย, ยถา –
ยาวชีวมหํ โมนี, พฺรหฺมจารี จ เม ปิตา;
มาตา จ มม วญฺฌาสิ, อปุตฺโต จ ปิตามโหฯ
สํกุลนฺติ ชฬีภวนฺตฺยเนนาติ สํกุลํฯ กิลิสฺสนฺเต เอตฺถาติ กิลิฎฺฐํฯ
๑๒๖. สมุทายตฺถรหิตํ ทสทาฬิมาทิวากฺยํ [ทส ทาฐิมานิ ฐฬปูปา กุณฺฑ’ มชาชินํ ปลาลปิณฺฑา (นฺยายภาสฺส ๕.๒.๑๐ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกา ๑.๑)] อสมฺพทฺธตฺตา อพทฺธมิติ กิตฺติตํ กถิตํ, น พชฺฌเต หทยมตฺราติ อพทฺธํ, โตฯ
นตฺถิ ตถํ สจฺจมตฺราติ วิตถํฯ ผรุสาทโย วิตถสทฺทํ ยาว ติลิงฺคิกาฯ
๑๒๗. ปชฺชทฺธํ สจฺจวจเนฯ สมฺมาสทฺโทยํ อพฺยยํ, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ จ สมาโนฯ น วิตถํ อวิตถํฯ สนฺเตสุ สาธูสุ ภวํ สจฺจํฯ สต สาตจฺเฉ วา, วชาทินา โย, สจฺจํฯ ตถสทฺโท ภูตปริยาโย, ‘‘ตเถน มคฺเคน ยถาตฺถภาชินา’’ติ [ตถาคตา ชินาติ (ก.)] ปโยโคฯ ตเถ สาธุ ตจฺฉํ, สาธฺวตฺเถ โยฯ ยถาตถสทฺทาปิ จ สจฺจตฺถา อลิงฺคาฯ ตพฺพนฺตา สจฺจวจนวนฺตวาจกา สมฺมา สจฺจํ ยถาตถํสทฺทวชฺชิตา เสสา อวิตถาทโย ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ สจฺจํสทฺโท ตุ อลิงฺโคฯ อมรโกเส ปน สมฺมา สจฺจสทฺทานมฺปิ ตพฺพติ ติลิงฺคตฺตํ วุตฺตํ, ยถา – สจฺจํ ตจฺฉํ ริตํ สมฺมา, อมูนิ ตีสุ ตพฺพติ [อมร ๖.๒๒]ฯ ยถา – สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺจา นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ อิธ ปน สพฺพลิงฺควจนวิภตฺตีสุ รูปเภทาภาวา สมฺมาสทฺทสฺส อพฺยยตฺตํ, ติลิงฺเคสฺวปิ รูปเภทาภาวา สจฺจํสทฺทสฺส อลิงฺคตฺตญฺจ วุตฺตํฯ ยถา – สมฺมา วาจา, สมฺมา โวหาโร, สมฺมา วจนํฯ สจฺจํ พฺราหฺมโณ, สจฺจํ นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ มิจฺฉามุสาสทฺทา ปน สพฺพตฺราปิ อพฺยยเมว ภวนฺติฯ ยถา – มิจฺฉา วาจา, มิจฺฉา โวหาโร, มิจฺฉา วจนํฯ มุสา วาจา, มุสา โวหาโร, มุสา วจนํฯ
๑๒๘. โสฬส สทฺทมตฺตปริยาเย ทสฺเสตุํ อุปชาติํ ‘‘รโว’’อิจฺจาทิมาหฯ รุยเต สทฺทายเตติ รโว, รุ สทฺเทฯ นทนํ นาโท, นิรตฺโถ นาโท นินาโท, นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ เอวํ นินโท, รสฺสตฺตเมว วิเสโสฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโทฯ ฆุส สทฺเท, ปาตุภาโว โฆโส นิคฺโฆโสฯ นทนํ นาโทฯ ธน สทฺเท, ธนียตีติ ธนิฯ นิคฺโฆโส จ นาโท จ ธนิ จ นิคฺโฆสนาทธนโยฯ รโว เอว ราโวฯ อาราโวติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ตถา สํราววิราวอารวาฯ ฆุสนํ โฆโสฯ อาราโว จ สํราโว จ วิราโว จ โฆโส จ อารโว จาติ ทฺวนฺโทฯ สุ สวเน, สุยฺยเตติ สุติฯ สรติ สุยฺยมานตํ คจฺฉตีติ สโรฯ นิสฺสนติ เอเตนาติ นิสฺสโน, สน สมฺภตฺติยํ นิปุพฺโพฯ สโร จ นิสฺสโน จาติ ทฺวนฺโทฯ
๑๒๙. วิสชฺชียเต น ลคฺคียเต เสมฺหาทีหีติ วิสฏฺโฐฯ มนิตพฺพนฺติ มญฺชุ, ชุ, มน ญาเณ, สุณนฺตานํ วา มนํ รญฺเชตีติ มญฺชุ, อุ, น รโลโปฯ สุเขเนว วิชานิตพฺพตฺตา วิญฺเญยฺโยฯ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสตพฺโพติ สวนีโยฯ พหิทฺธาปริสา องฺคุลิมตฺตมฺปิ น วิสรติ น คจฺฉตีติ อวิสารี , ตสฺสีลตฺเถ ณี, วิวิเธน วา น สรตีติ อวิสารี, ฉินฺนสฺสรานํ วิย ทฺเวธา น โหตีตฺยตฺโถฯ วินฺทฺยเต ลพฺภเตติ พินฺทุ, วสฺส โพ, นิคฺคหีตาคโม, อุ จ, วฎฺฎตฺตา วา พินฺทุ, อิมสฺมึ ปกฺเข ปพฺพชฺชาทินา รูปสิทฺธิฯ ปญฺจนฺนํ ฐานคตีนํ ทูรฎฺฐานโต ชาตตฺตา คมฺภีโรฯ ปุนปฺปุนํ นาโท นินฺนาโท, กฺริยาภิกฺขญฺญตฺตา ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิ, นิคฺคหีตาคโม, โส เอตฺถ อตฺถีติ นินฺนาทีฯ อิจฺเจวํ ภควโต อฎฺฐงฺคิโก สโร โหติฯ
๑๓๐. ขคฺคาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ รุตํ วสฺสิตนฺตฺยุจฺจเตฯ รุ สทฺเท, รุตํฯ วสฺส สทฺเท, วสฺสนํ รวนํ วสฺสิตํฯ
โกลาหลาทิทฺวยํ พหูหิ สมฺภูย กเต อพฺยตฺตสทฺเทฯ กุล สงฺฆาเต [สงฺขฺยาเน (ก.)], โกลนํ โกโล, เอกีภาโว, ตํ อาหลติ วินฺทตีติ โกลาหโลฯ กโรติ หึสติ มธุรนฺติ กโล, ตํ หลตีติ กลหโลฯ หล วิเลขเนฯ
ติกํ คายเนฯ เค สทฺเท, เคตพฺพํ คีตํ คานํ คีติกา จฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ
๑๓๑. ตนฺติกณฺโฐฎฺฐิตา [อมร ๗.๑] อุสภาทโย สตฺต สราฯ ฉชฺชาทโย ตโย คามา สมูหาตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘คาโม นาม สรสมูหสฺส สนฺธาน’’นฺติฯ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา เอเกกสฺส สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา, เทวโลกวาทนวิธินา ปน สมปญฺญาส มุจฺฉนา วทนฺติฯ ตตฺถ หิ เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตสรสฺส จ เอกาติ สมปญฺญาส มุจฺฉนา อาคตา, เตเนว สกฺกปญฺหสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘สมปญฺญาส มุจฺฉนา มุจฺฉิตฺวา’’ติ [ที. นิ. อฎฺฐ. ๒.๓๔๕] ปญฺจสิขสฺส วีณาวาทนํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ, ยุ, มุจฺฉนาฯ ยถา กเมน วีณา วาทิตุํ สกฺกา, เอวํ สชฺชนาหิ มุจฺฉนฎฺฐานานิ เอกูนปญฺญาสาตฺยตฺโถฯ เอเกกสฺส สรสฺส สตฺต สตฺต ฐานานิฯ ยโต สรสฺส มนฺทตารววตฺถานํ โหติ, เตน เอกูนปญฺญาส ฐานานิฯ อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํ สรสมูโหฯ
๑๓๒. สราทีนํ นามสรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุสโภ’’จฺจาทิฯ อิส คติยํฯ อิสติ จิตฺตํ ปวิสตีติ อุสโภ, อโภ, อิสฺสุ จฯ ‘‘อุส ทาเห’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ยสฺมา ปน โส สโร อุสโภ วิย นทติ, ตสฺมา อุสโภติ วุจฺจติฯ ธีมนฺเตหิ คียเตติ เธวโต, วณฺณวิกาโร, วตฺตํฯ
นาสํ กณฺฐมุโร ตาลุํ, ชิวฺหํ ทนฺเต จ นิสฺสิโต;
ฉธา สญฺชายเต ยสฺมา, ตสฺมา ฉชฺโช ส อุจฺจเต [จินฺตามณิฎีกา ๗.๑]ฯ
คนฺธํ เลสํ อรตีติ คนฺธโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต คนฺธาโร เจตฺยญฺเญ [อญฺเญสมปีติ (ปาณินิ ๓.๑๓๗) ทีโฆ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)], คนฺธารา นาม ชนปทา, เตหฺยยํ คียเตติ คนฺธาโร, โณฯ มชฺเฌ ลยวิเสเส ภโว มชฺฌิโมฯ ปญฺจนฺนมฺปิ เธวตาทีนํ ปูรโณ ปญฺจโม, (ปญฺจนฺนํ วา มหาภูตานํ ปูรโณ ปญฺจโมฯ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] นิสฺเสสโต สีทนฺติ สรา ยสฺมินฺติ [ยสฺมาติ (ก.) – สทโต อธิกรเณ ฆอุ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)], โณฯ ‘‘นิสีทนฺติ สรา ยสฺมึ, นิสาโท เตน เหตุนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอเต สตฺต สราติ คทิตา กถิตาฯ
๑๓๓-๑๓๕. อุสภาทโย เย นทนฺติ, เต ทสฺเสตุมาห ‘‘นทนฺติ’’จฺจาทิฯ อุสภํ นาม สรํ คาโว นทนฺติฯ ตถา เธวตํ ตุรงฺคา อสฺสา, ฉชฺชํ มยูรา สิขณฺฑิโน, คนฺธารํ อชา, มชฺฌิมํ โกญฺจา สกุณวิเสสา, ปญฺจมํ ปรปุฎฺฐาที โกกิลาทโย, นิสาทํ วารณา หตฺถิโน นทนฺติฯ วุตฺตญฺจ นารทมุนินา –
‘‘ฉชฺชํ นทติ มยูโร, คาโว นทนฺติ อุสภํ;
อโช โรติ จ [อชาวิกา ตุ (ก.)] คนฺธารํ, โกญฺจา นทนฺติ มชฺฌิมํฯ
ปุปฺผสาธารเน กาเล, โกกิโล โรติ ปญฺจมํ;
อสฺโส ตุ เธวตํ โรติ, นิสาทํ โรติ กุญฺชโร’’ติฯ
มยูราทโยปิ สพฺเพ อิเม สตฺตา สมทา [สนฺโต (ก.) เอเต จ สมทา ปญฺจมํ คายนฺติ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)] ปญฺจมํ นทนฺติฯ
ฉชฺโช คาโม, มชฺฌิโม คาโม, สาธารโณ คาโมติ ตโย คามาฯ ตตฺร วีณาทณฺฑํ วิภาคํ กตฺวา อโธภาคสฺส ‘‘ฉชฺชคาโม’’ติ สญฺญา, มชฺฌภาคสฺส ‘‘มชฺฌิมคาโม’’ติ, อุปริภาคสฺส ‘‘สาธารณคาโม’’ติ สญฺญาฯ กึ ปน คามเภเท การณํ? ยสฺมา เอกสฺเสว สรสฺส คามนฺตเร เภโท, ตํเภเท คามานมฺปิเภโทฯ มาฆฎีกายํ ปน สาธารณคามฎฺฐาเน คนฺธารคาโม กถิโต, เอเกกสฺมิญฺจ คาเม สตฺต สตฺต มุจฺฉนาฯ อิธ ปน อุสภาทีสุ สตฺตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา กถิตาฯ กึการณา? อิธ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา, ตตฺถ จ เทวโลกวาทนวิธินา กถิตตฺตา ตเถว ฐานานิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรติฯ ยถา อุสภาทีสุ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ เอเกกสฺมึ สเร ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา สิยุํ, ตเถว ฐานานิปิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรตฺยตฺโถฯ
๑๓๖. สรานํ คาเมสุ ภินฺนสุติตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติสฺโส’’อิจฺจาทิฯ อุสภสฺส สรสฺส ตารกลมนฺทวเสน ติสฺโส สุติโยฯ เธวตสฺส สรสฺส ตาร มนฺทวเสน ทุเวฯ ฉชฺชสฺส ตารกล มนฺท กากลีวเสน จตสฺโสฯ คนฺธารสฺส จ ตถาฯ มชฺฌิมสฺส ตารกล กากลีวเสน ติสฺโสฯ ปญฺจมสฺส กล กากลีวเสน ทุเวฯ นิสาทสฺส ตาราทิวเสน จตสฺโส สุติโยฯ อิจฺเจวํ สตฺตสุ สเรสุ กมโต สมฺปิณฺฑิตา ทฺวาวีสติ สุติโย สิยุํฯ มาฆฎีกายํ ปน อญฺญถา สุติเภโท วุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –
‘‘จตุสฺสุติ สุวิญฺเญยฺโย, มชฺฌิโม มชฺชิมฎฺฐิโต;
ทฺวิสฺสุติ จาปิ คนฺธาโร, ติสฺสุติ อุสโภ ตถาฯ
ฉชฺโช จตุสฺสุติ เญยฺโย, นิสาโท ทฺวิสฺสุตี ตถา;
จตุสฺสุติ เธวโต ตุ, ปญฺจโม ติสฺสุตี มโต’’ติฯ
สพฺพเมตํ นาฎกสตฺถโต คเหตพฺพํฯ
๑๓๗. ‘‘อุจฺจตเร’’ตฺยาทินา สุติเภเท สรูปโต ทสฺเสติฯ อุจฺจตเร รเว อตฺยุจฺจธนิมฺหิ ตาโร, ตารยติ โพธยตีติ ตาโรฯ อพฺยตฺเต อพฺยตฺตกฺขเร มธุเร สุติสุเข กโล, กล มเทฯ คมฺภีเร ธนิมฺหิ มนฺโทฯ มทิ ถุติโมทมทโมหสุปนคตีสุฯ มนฺทยเต พุชฺฌเตเนนาติ มนฺโทฯ
ตาราทโย ตโย ลิงฺคตฺตา ตีสุฯ ตาโร ธนิ, ตารา วาณี, ตารํ รุตํ อิจฺจาทิฯ อพฺยตฺตมธุรสทฺโท กโลฯ ตตฺร กเล สุขุเม กากลีสทฺโท, อีปจฺจยนฺโต, อีสํ กลา วาณี กากลี นาม, กาสทฺโทยมีสตฺโถฯ กฺริยาทิสมตาติ คีตวาทิตปาทนฺยาสาทิกฺริยานํ, กาลสฺส จ สมตฺตํ ลโย นาม, ลย สามฺยคตีสุ, อาธาเร อปจฺจโย, สพฺพาภินยานมฺปิ สามฺยํ ลโยติ เกจิฯ
๑๓๘. ทฺวยํ วีณายํฯ วิ ชนเน, โต, อีณตฺตํ, วีณ เวฐเนติ วา ธาตุ, อา, วีณาฯ วลฺล สํวรเณ, วลฺลเต ธนิวิเสสํ, ณฺวุ, วลฺลกี, นทาทิฯ วิปญฺจีติปิ วีณาย นามํฯ วิปญฺจยตีติ วิปญฺจี [วิปญฺจยติ วิตฺถารยติสทฺทํ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๓)], นทาทิฯ
สา วีณา สตฺตตนฺตี สตฺตหิ ตนฺตีหิ วิสิฎฺฐา ปริวาทินี นาม, ปริโต วทตีติ ปริวาทินี, อินีฯ วีณาทโย จตฺตาโรปิ วีณาสามญฺญวาจกา อิจฺเจเก, เตสํ มเต สาสทฺทสฺส จตุนฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺถทีปกตา วิญฺเญยฺยา, ตถาปิ อมรโกเสน [อมร ๗.๓] วิรุชฺฌนโต เตสํ มตํ น คเหตพฺพํฯ
กฎฺฐาทีหิ โทณิสณฺฐาเนน กตํ วชฺชภณฺฑํ วีณาย โปกฺขโร นาม, โปเสติ วเฑฺฒติ สทฺเทติ โปกฺขโร, ขโร, วุทฺธิ, วณฺณวิกาโร จฯ ทุ คมเน, ณิ, โทณิฯ กกุโภ, ปเสวโกติปิ โปกฺขรสฺส นามานิฯ กํ วาตํ กุภติ พนฺธตีติ กกุโภฯ ปสิพฺพนฺติ ตมิติ ปเสวโกฯ
ทฺวยํ โปกฺขรเวฐเก จมฺมนิฯ วีณาภาวํ อุปคจฺฉติ เยนาติ อุปวีโณฯ เวฐติ โปกฺขรนฺติ เวฐโก, ณฺวุฯ
๑๓๙. อาตตาทิปญฺจกํ ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส นามานิฯ
๑๔๐. จมฺมาวนทฺเธสุ จมฺเมน พนฺธนีเยสุ เภริยาทีสุ มชฺเฌ ตเลเกกยุตํ เอเกเกน ตเลน ยุตฺตํ กุมฺภถุณททฺทริกาทิกํ ตูริยํ อาตตํ นาม, อาตโนตีติ อาตตํ, ตนุ วิตฺถาเรฯ มหตีอาทิวีณาวิเสโสปิ [‘‘มหตี’’ติ นารทสฺส วีณา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)] อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมาวนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํฯ กุมฺภสณฺฐานตฺตา กุมฺโภ จ ตํ ถุนนครสมฺภูตตฺตา ถุนญฺเจติ กุมฺภถุนํฯ ตเทว กุมฺภถุณํ, อถ วา ถุ อภิตฺถเว, กมฺมนิ โณฯ กุมฺโภ จ โส ถุโณ เจติ กุมฺภถุโณ, ถุณ ปูรเณติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ทร วิทารณทาเหสุ, ทฺเวภาโว, กาปุพฺพสฺสิกาโร จ, ททฺทรสทฺทํ กโรตีติ วา ททฺทริกาฯ
๑๔๑. อุภยตลํ มุรชาทิกํ ตูริยํ วิตตํ นาม, วิเสเสน สทฺทํ ตโนตีติ วิตตํ, สพฺพวินทฺธํ สพฺพปสฺเสสุ, ปุพฺพปจฺฉาภาเคสุ จ ปริโยนทฺธํ ปณวาทิกํ, อาทินา จตุรสฺสอาลมฺพรโคมุขีอาทโย อาตตวิตตํ นาม, ‘‘จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ปณียตีติ ปณโว, อโวฯ
๑๔๒. วํสสงฺขาทิกํ สุสิรํ นาม, รนฺธํ สุสิรํ, ตํโยคา สุสิรํฯ วน, สน สมฺภตฺติยํ, โส, วํโสฯ สม อุปสมเขเทสุ, โข, สงฺโขฯ สมฺมตาฬาทิกํ อจฺจนฺตํ ปีฬนโต, อนลสํโยคโต วา ทฺรวีภูตํ ปุน ฆนายเตติ ฆนาขฺยํฯ หน หึสายํ, กมฺมนิ โณ, หสฺส โฆฯ ฆนภาเวน สมํ ภวตีติ สมฺมํ, ทณฺฑาทีหิ ตาฬิตพฺพโต ตาฬํ, ตฬ ตาฬเน, สมฺมญฺจ ตํ ตาฬญฺเจติ สมฺมตาฬํฯ อาทินา กํสตาฬสิลาตาฬาทีนํ คหณํฯ ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม กฎฺฐมยตาฬํฯ กํสตาฬํ นาม โลหมยํฯ สิลาย จ อโยปฏฺเฎน จ วาทนตาฬํ สิลาตาฬํฯ
จตุกฺกํ อาตตาทีนํ นามํฯ อา สมนฺตโต ตุชฺชเต ตาฬียเตติ อาโตชฺชํฯ วํสาทิเกปิ มุขวายุนา อาโตชฺชนมตฺเถวฯ วาทยนฺติ ธนยนฺติ ตนฺติ วาทิตฺตํ วาทิตญฺจ, อิตฺโต, โต จฯ วาทยนฺติ ตนฺติ วชฺชํ, โยฯ
๑๔๓. ทฺวยํ เภริยํฯ ภายนฺติ สตฺตุชนา เอเตนาติ เภริ, ริฯ อุภ ปูรเณ, อุภนํ อุภิฯ ‘‘ทุนฺท’’อิติ สทฺเทน อุภิ ยตฺร ส ทุนฺทุภิฯ ปุมิตฺถิยเมเต ทฺเว [เสรี ถี, ทุนฺทุภิ ปุมา (อมร ๗.๖)]ฯ ทฺวยํ มุทิงฺเคฯ มุทํ โมทํ อิงฺคติ คจฺฉติ เยนาติ มุทิงฺโคฯ มุรา อสุรา ชาโต มุรโชฯ
อสฺส มุรชสฺส เภทา วิเสสา อาลิงฺคงฺโกฺยทฺธกา ภวนฺติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘หริตกฺยากติ ตฺวงฺโกฺย,
ยวมชฺโฌ ตโถ’ทฺธโก;
อาลิงฺโคฺย เจว โคปุจฺโฉ,
อากตฺยา สมฺปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
อาลิงฺคฺยเตติ อาลิงฺโค, โณฯ อุจฺฉงฺเก ภโว อกฺโยฯ อุทฺธํ กตฺวา เอเกน มุเขน วาทนโต อุทฺโธ สนฺโต กายติ สทฺทายตีติ อุทฺธโก, อุทฺธสทฺโทยํ ติลิงฺคิโกฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุทฺโธ, โต, คมิสฺส โท, เนรุตฺโตฯ โย ตุ อุปริปริยาโย อุทฺธํสทฺโท, โส อพฺยยเมวฯ
ติณวาทีนิ จตฺตาริ ปณวสฺส นามานิฯ ตนุ วิตฺถาเร, อโว, อสฺส อิตฺตํ, ณตฺตญฺจ, ติณโวฯ มา มาเน สทฺเท จ, ‘‘ฑิณฺฑิ’’อิติ มายเต สทฺทายเตติ ฑิณฺฑิโม, โณฯ
๑๔๔. ‘‘อาลมฺพ’’อิติ สทฺทายเตติ อาลมฺพโรฯ ‘‘อาลมฺพโร ตูริยรเว, คเชนฺทานญฺจ คชฺชิเต’’ติ [อมร ๒๓.๑๖๗] หิ อมรโกส นานตฺถสงฺคเหสุฯ
วีณาทีนํ วาทนกฎฺฐกุฎิลาทิกํ โกโณ, กุณฺยเต สทฺทายเตเนนาติ โกโณ, โณฯ ‘‘ททฺท’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ ททฺทริ, ททฺทติ วา สทฺทวิเสเสน ปริณมตีติ ททฺทริ, ริฯ ‘‘ปฎ’’อิติ สทฺทํ ชหาตีติ ปฎโห, ปฎํ หนฺตีติ วา ปฎโหฯ หน หึสาคตีสุ, กฺวิฯ อปเร มทฺทลาทโย เภริปฺปเภทา ฯ ‘‘มทฺท’’อิติ สทฺทํ ลาตีติ มทฺทลา, ลา อาทาเน, อฯ ‘‘มนฺทลา’’ติปิ ปาโฐ, มนฺทํ สทฺทํ ลาตีติ มนฺทลาฯ อาทินา ฑมรุอาทโยปิ เภริปฺปเภทา วิญฺเญยฺยาฯ
๑๔๕. ชนปฺปิเย ชเนหิ ปิยายิตพฺเพ วิมทฺโทฏฺเฐ วิเลปนกุงฺกุมาทีนํ, นานาคนฺธทพฺพานญฺจ วิมทฺทโนพฺภูเต ปริมโล ภเว, ปริมชฺชติ ปวตฺตยตฺยาสยนฺติ, อ, เนรุตฺโต, มล, มลฺล ธารเณ วาฯ ปริมลฺยเต ธารียเตติ, โณฯ วิมทฺทคฺคหเณน วาปิกูปาทิโน [วิมทฺทคนฺธาทิโน (ก.)] นิราโส, ชนคฺคหเณน มกฺขิกาทิโนฯ โส ปริมโล คนฺโธ ทูรคามี อตินิหารี อติทูรปาตี อาโมโท วุจฺจเต, อาโมทนฺเต อเนน, โณฯ อิโต ปรํ อิฎฺฐคนฺธาทโย วิสฺสสทฺทปริยนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺเตฯ
๑๔๖. จตุกฺกํ อิฎฺฐคนฺเธฯ อิฏฺโฐ คนฺโธ อิฎฺฐคนฺโธ, อถ วา อิฏฺโฐ คนฺโธ อสฺส อิฎฺฐคนฺโธฯ สุฎฺฐุ รภนฺติ ตุสฺสนฺตฺยเนนาติ สุรภิ, อิฯ สุนฺทโร คนฺโธ อสฺส สุคนฺโธ, สุคนฺธิ จ, อนฺตสฺสิการาเทโสฯ
ทฺวยํ ทุคฺคนฺเธฯ ปูติ คนฺโธ อสฺส, ปุพฺเพ วิย อิการาเทโส, กมฺมธารยสมาสํ อสฺสตฺถฺยตฺเถปิ กตฺตุมิจฺฉนฺติ, ปกฺริยาลาฆวตฺถํ พหุพฺพีหิเยว นฺยาโยติฯ ทุฎฺฐุ คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺโธ, เตน วุตฺตํ กจฺจายเนน – ‘‘กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยหิ พหุพฺพีหิ ลฆุตโร’’ติฯ อญฺเญ ตุ ลาฆว’มนาทรมานา อิจฺฉนฺเตว มนฺตตฺถิยํฯ ทุวิโธ วา วาจฺจธมฺโม ลหุ ครุ จ, ตตฺร พหุพฺพีหินา ลหุ, กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยนครุฯ กิญฺจ พหุพฺพีหินา อติสายนาทฺยตฺโถ น คมฺยเตติ อวสฺสํ ตปฺปฎิปาทนาย กมฺมธารยปุพฺพโก มนฺตตฺถิเยว ทฎฺฐพฺโพฯ
ทฺวยํ จิตาธูมาทิคนฺเธฯ วิส วิปฺปโยเค, โสฯ อามสฺส วสาทิวตฺถุโน คนฺโธ ตํโยคา, อิ, ยํสทฺโท ตสฺส นปุํสกตฺตทีปโกฯ
๑๔๗. กุงฺกุมาทโย จตฺตาโร จตุชฺชาติคนฺโธ นามฯ กุก, วก อาทาเน, อุโม, นิคฺคหีตาคโม จ, กุงฺกุมํ, โลหิตจนฺทนํ, ยํ ‘‘กสฺมีรช’’นฺติ วุจฺจติ, กมิสฺส วา กุงฺกาเทโส, กุงฺกุมํฯ ยุ มิสฺสเน, ยุ, ยวนํ, ตสฺส ปุปฺผํ ยวนปุปฺผํ, เทวกุสุมํ, ยวนเทเส ชาตํ ปุปฺผนฺติ วา ยวนปุปฺผํฯ ยํ ‘‘ลวงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ยํ ปุปฺผํ นุหีปุปฺผสมานํฯ ตคิ คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อโร, ตครํ, กุฎิลํฯ ตรุโต ชาโต ตุรุกฺโข, โข, อุตฺตญฺจ, สลฺลกีทโว หิ ‘‘ตุรุกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ
๑๔๘. ปชฺเชน ฉรสานํ นามานิฯ กํ ปานียํ เสวเตติ กสาโว, อโว, อถ วา กํ สวาเปตีติ กสาโว สุ สวเนฯ ตุวโรปิ กสาโยปิ กสาวปริยาโยฯ ติช นิสาเน, โต, ติตฺโต, กฎุฯ มธุ มาธุริยํ, ตํโยคา มธุโรฯ ลุนาติ ชฬตฺตนฺติ ลวโณ, ยุฯ อมฺพสทฺเท, อโร, อิตฺตํ, ลตฺตญฺจฯ กฎ คติยํ, ณฺวุ, อุตฺตํฯ อิเม ฉ รสา นาม วุจฺจนฺติฯ ตพฺพติ ทพฺเพ กสาวาทิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ
๑๔๙. ทฺวยํ โผฎฺฐพฺเพฯ ผุสิตพฺโพ ผสฺโส, โผฎฺฐพฺโพ จ, ตพฺโพ, สสฺส โฎ, ตสฺส โฐฯ ติกํ วิสยิมฺหิฯ วิสโย อสฺส คยฺหฏฺเฐนาตฺถีติ วิสยิฯ อุขติ คจฺฉติ วิสเยติ อกฺขํ, อุสฺสตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจ, นตฺถิ ขํ เวทนา เอตฺถาติ วา อกฺขํ, น หิ สุขเวทนาทโย สมฺปโยควเสน ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนาทีสุ เอว ปน อุปฺปชฺชนฺตีติ ตถา วุตฺตํ, มนินฺทฺริเย ตูปจารา [มนินฺทฺริเยสุปจารา (ก.)] อกฺขํฯ อินฺโท อตฺตา, ตสฺส ลิงฺคํ อินฺทฺริยํ, อิโยฯ นา’นนฺตเรน ปโยชกํ จกฺขาทโย พฺยาปารยนฺเต, ตสฺมา อตฺถิ อตฺตา จกฺขาทีนํ ปโยชโกติ จกฺขาทิกํ ลิงฺคมตฺตโน ภวตีติ นิกายนฺตริกาฯ สยํ ติกฺขมนฺทาทิภาเว จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ติกฺขมนฺทาทิภาวสมฺภวโต เตสุ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ วา อินฺทฺริยํฯ
ฉกฺกํ นยเนฯ เนติ อตฺตโน นิสฺสิตํ ปุคฺคลนฺติ นยนํ, ยุฯ อสุ พฺยาปเน, อสติ วิสเยสุ พฺยาปี วิย ภวตีติ อกฺขิ, สสฺส โก, อถ วา อกฺข พฺยาปนทสฺสเนสุ, อกฺขติ วิสเยสุ พฺยาปีภวติ, อกฺขติ วา ปสฺสติ เอเตนาติ อกฺขิฯ เนตีติ เนตฺตํฯ โลจติ ปสฺสติ เอเตนาติ โลจนํฯ อจฺฉ ทสฺสนพฺยาปเนสุ, อิ, อจฺฉิฯ จกฺขติ อสฺสาเทติ รูปนฺติ จกฺขุ, อุ, จกฺขติ ปสฺสตีติ วา จกฺขุฯ
๑๕๐. ปญฺจกํ โสเตฯ สุณาติ เอเตนาติ โสตํฯ สทฺโท คยฺหเต อเนนาติ สทฺทคฺคโหฯ กร กรเณ, โณ, กณฺโณ, กณฺณติ สุณาติ เอเตนาติ วา กณฺโณ, กณฺณ สวเนฯ สุณาติ เยนาติ สวนํ, สุติ จ, ยุ,ติ จฯ
จตุกฺกํ ฆาเนฯ นสนฺติ เอตายาติ นตฺถุ, ถุ, อา, นาสาฯ ณฺวุ, อก จ อิกาโร จ นาสิกาฯ ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ, ยุ, ฆายนฺตฺยเนนาติ วา ฆานํฯ
ทฺวยํ ชิวฺหายํฯ ชีวติ เอตายาติ ชิวฺหา, โห, ชีว ปาณธารเณฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ นาม, ตํ อวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, วณฺณโลโปฯ รสนฺติ เอตายาติ รสนา, รส อสฺสาทเน, รสํ ชานาตีติ วา รสนา, ญาสฺส นา, นี นเย วา, อฯ
๑๕๑. ปชฺชํ สรีเรฯ สรติ คจฺฉติ, สรนฺติ วา ตํ หึสนฺตีติ สรีรํ, อีโรฯ วป พีชสนฺตาเนฯ วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, อุฯ คจฺฉติ, คณฺหาติ วา กุสลากุสลเมเตนาติ คตฺตํ, คมุ คติยํ, คห อุปาทาเน วาฯ ‘‘อตฺตา’’ติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโวฯ วุโณติ สํวรติ เอตฺถาติ โพนฺทิ, วุ สํวรเณ, ทิ, นิคฺคหีตาคโมฯ วิวิธํ คณฺหาติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ ทิห อุปจเย, ทิหติ วฑฺฒติ เอตฺถ กุสลากุสลนฺติ เทหํฯ อยํ เทหสทฺโท ปุริเส ปุลฺลิงฺเควตฺตติฯ กุจฺฉิตานํ อาโย อุปฺปตฺติฎฺฐานนฺติ กาโยฯ ตนุ วิตฺถาเร, อุ, ตนุ, ตนุสทฺโทยํ อิตฺถิยํฯ เอตฺถาปิ วาสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ‘‘องฺเคนางฺคํ ตนุ จ ตนุนา คาฬฺหตตฺเตน ตตฺต’’นฺติ [อุตฺตรเมฆ ๔๒] หิ เมฆทูเต วุตฺตํฯ กเฬ เรตสิ วรํ กเฬวรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ
๑๕๒-๑๕๔. ฉกฺกํ จิตฺเตฯ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ เจโต จ, นโลโปฯ มนติ ชานาตีติ มโนฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ยุฯ หรติ อตฺตโน อาธารนฺติ หทยํ, โย, รสฺส โท จฯ มโน เอว มานสํ, สกตฺเถ สณฯ
จุทฺทส พุทฺธาขฺยสฺส คุณสฺส นามานิฯ ฌายตีติ ธี, เฌ จินฺตายํ, ฌสฺส โธ, นทาทิ, ธี, ธาเรตีติ วา ธี, กฺวิ, นทาทิ, ธี , สงฺขาเรสุ ธีกาโร ชายติ เอตายาติ วา ธี, นทาทิฯ ปญฺญายเต เอตายาติ ปญฺญา, อฯ พุชฺฌเต ตายาติ พุทฺธิ, ติฯ เมธ หึ สาสงฺคเมสุ, กรเณ อ, มิ หึสายํ วา, โธ, เมธาฯ มนติ ชานาตีติ มติ, มุติ จ, อุตฺตํ, มุนาตีติ วา มุติ, มุน ญาเณ,ติ, มุติฯ ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, ภูรี, ภูสงฺขาเต อตฺเถ รมตีติ วา ภูรี, กฺวิ, นทาทิฯ มนติ ชานาตีติ มนฺตา, อนฺต, อาฯ วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, ปพฺพชฺชาทินา สิทฺธํฯ ยุ มิสฺสเนฯ ยมติ มิสฺสีภวติ เญยฺเยสูติ โยนิฯ ปฎิมุขํ ภนฺติ อุปฎฺฐหนฺติ เญยฺยา เอเตนาติ ปฎิภานํ, ยุฯ น มุยฺหติ เอเตนาติ อโมโหฯ วีมํสา วิจโย สมุเปกฺขา อุปลทฺธิ ปฎิปตฺติ อุตฺติเจตนาทีนิปิ พุทฺธินามานิฯ
วิปสฺสนาทโย เนปกฺกนฺตา ปริยายา ปญฺญาเภทา ปญฺญาวิเสสาฯ ตตฺถ วิวิธํ อนิจฺจาทิกํ สงฺขาเรสุ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ยุฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฎฺฐิ, สา ทุวิธา โลกิยโลกุตฺตรวเสนฯ ตตฺถ ปุริมา ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติกาเล, อิตรา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิกาเล ลพฺภติฯ อาทิปริยาเยน ปภุตินา อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทโย คหิตาฯ ตตฺถ ตตฺถ การิเยสุ วิจารณาฯ มาน วีมํสายํ, โส, จิตฺตาโภคาทิฯ วิจารยเต เอตายาติ วิจารณา, จร สญฺจเย, จุราทิคโณ, ยุฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา, ญาสฺส ชา, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, นฺยสฺส โญ, ทฺวิตฺตํ, ตํ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก, ญาณี ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํฯ ทฺวยํ เวทนายํฯ เวทยตีติ เวทยิตํ, วิท อนุภวเน, จุราทิตฺตา ณโย, โต, อิการาคโม จฯ เวทยตีติ เวทนา, ยุฯ
๑๕๕. ปญฺจกํ วิตกฺเกฯ ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ ตกฺโกฯ วิตกฺโกติ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโสฯ สงฺกปฺปนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ สงฺกปฺโป, โณ, กปฺป วิตกฺเก, กปฺป สามตฺถิเย วา, ภูวาทิ, สงฺกปฺปยนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วา สงฺกปฺโป, กปฺป วิตกฺเก, จุราทิฯ อป ปาปุณเน, อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปาเปติ อารมฺมณนฺติ อปฺปนา, ยุ, อาฯ อูห วิตกฺเกฯ อูหนฺตฺยเนนาติ อูโหฯ ตกฺกอูหสทฺทา เจตฺถ อชฺฌาหารวาจกาปิ ภวนฺติ, อชฺฌาหารํ นาม อูนปูรณตฺถมธิกปฺปเภทาหรณํ [มธิโกปาทานํ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ‘‘อชฺฌาหาโร ตกฺก อูหา’’ติ [อมร ๕.๓] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ ทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริเยฯ อยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ อยติ อทฺธานํ คจฺฉติ เยนาติ อายุ, ณุ, เอติ เอเตนาติ วา อายุ, อิ คติมฺหิ, ณุ, อิสฺเส, เอ อยฯ ชีวนฺติ อเนนาติ ชีวิตํ, ชีว ปาณธารเณฯ
จตุกฺกํ สมาธิมฺหิฯ นานาลมฺพณวิสารณาภาวโต เอกํ อคฺคํ อารมฺมณเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ‘‘อคฺคสทฺโท เจตฺถ อาลมฺพณวาจโก’’ติ หิ สทฺธมฺมฎีกายํ วุตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, เอกํ วา อารมฺมณํ อชติ คจฺฉตีติ เอกคฺคํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตาฯ กามจฺฉนฺทํ สเมตีติ สมโถ, โถ, สมุ อุปสเม, ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฎิปกฺโข’’ติ [ปารา. อฎฺฐ. ๑.๑๑; ธ. ส. อฎฺฐ. ๑๖๐] หิ วุตฺตํฯ วิกฺขิปนํ นานารมฺมณเปรณํ วิกฺเขโป, โส นตฺถิ เอตฺถาติ อวิกฺเขโปฯ เอการมฺมเณ สุฎฺฐุ อาธานํ สมาธิ, สญฺญายมิ, นานาลมฺพณวิกฺเขปวสปฺปวตฺตํ อธิสงฺขาตํ จิตฺตพฺยธํ สเมตีติ วา สมาธิ, เนรุตฺโตฯ
๑๕๖. ปชฺเชน วีริยสฺส นามานิฯ อุ ทุกฺขลาภํ, อุทฺธํ วา สหติ ขมตีติ อุสฺสาโห, โณฯ อา ภุโส กายํ, จิตฺตญฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป [อาตาโป (?) อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา ๑๑๓๕ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ], ตป สนฺตาเปฯ ลีนํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ปคฺคโหฯ อตฺตโน นิสฺสยํ ปรมตฺถํ คณฺหาเปตีติ วา ปคฺคโหฯ ‘‘ปสทฺโท ปรมตฺเถปี’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ วายมนฺติ เยนาติ วายาโม, วายม อุสฺสาหเน, อถ วา วย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วยติ สพฺพกาลนฺติ วายาโม, อโม, วาโย วิย สทา อมติ คจฺฉตีติ วา วายาโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมตีติ ปรกฺกโม, ปรํ ปจฺจนีกภูตํ โกสชฺชํ อกฺกมตีติ วา ปรกฺกโมฯ ปทหติ เยนาติ ปธานํ, ยุฯ ทหสฺส โธ, ทห ภสฺมีกรเณ [ปปุพฺพธาธาตุนา สาเธตพฺพํ มญฺเญ]ฯ วีเร สาธุ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อีร คติยํ, อีหติ เอติ วา ยาย สุภาสุภผลนฺติ อีหา, อีห เจฎฺฐายํ, อิ วา คติมฺหิ, ปจฺฉิเม หปจฺจโย, อุทฺธํ ยนฺติ เยนาติ อุยฺยาโม, อโมฯ ติฎฺฐติ เอตฺถ สุภาสุภผลนฺติ ธิติ,ติ, ฐา คตินิวตฺติยํฯ
๑๕๗. ปชฺเชน วุตฺตปริยายสฺส วีริยสฺส จตฺตาริ องฺคานิ ทสฺเสติฯ ตจาทีนํ ติณฺณํ อวสิสฺสนํ อวเสสตา มํสโลหิเตหิ อวธิภูเตหิ, มํสโลหิตานํ ปน สุสฺสนํ สุกฺขตา ฯ เอตานิ จตฺตาริ อธิฎฺฐานวสปฺปวตฺตานิ วีริยสฺส องฺคานิ การณานิ โหนฺติฯ องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ องฺคติ สิทฺธึ คจฺฉติ วีริยผลเมเตหีติ องฺคานิฯ ตจ ปาลเน, โณ, ตโจฯ นห พนฺธเน อารุฯ นฺหารูติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ นนฺตสฺส โลโปฯ สิส อสพฺพปฺปโยเค, ยุ, ทฺวิตฺตํฯ อสติ เขเปติ อทฺธานนฺติ อฎฺฐิ,ติ, นปุํสเก, เนรุตฺโต, อา ภุโส ติฎฺฐติ เอเตนาติ วา อฎฺฐิ, อิฯ มน ญาเณ, โส, นสฺส นิคฺคหีตํ, มํสํฯ รุห ชนเน, อิโต, ลตฺตํ, โลหิตํฯ
๑๕๘. อสาฌสาธเนปิ ยสฺสา วเสน อุยฺยาโม, สา อธิมตฺเตหา อธิกสตฺติยุตฺตา อีหา อุสฺโสฬฺหี นาม, อุ ปพลํ ทุกฺกรกมฺมํ สหติ ยายาติ อุสฺโสฬี, สหสฺส โสฬฺโห, นทาทิ, อุสฺสาหานํ อูหาติ วา อุสฺโสฬี, ยถา ‘‘ปทฎฺฐาน’’นฺติ, อาการสฺโส, หสฺส โฬ, อูโลโป, นทาทิ, วายามมตฺเตปิฯ ทฺวยํ สติยํฯ สรติ, สรนฺติ วา ตาย, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ,ติ, ปมาทํ วา สรติ หึสตีติ สติฯ อนุ ปุนปฺปุนํ สติ อนุสฺสติ, อุปสคฺคมตฺตเมว วา วิเสโส, ทฺเวปิ อิตฺถิยํฯ
ทฺวยํ ลชฺชายํฯ ลชิ ปีเฬ, กาตนฺตธาตุฯ ลชฺช ลชฺชเน, โมคฺคลฺลานธาตุ, ลชฺชติ ปาปาติ ลชฺชา, อฯ หิรี ลชฺชิยํ, อิฯ หิริยติ ปาปาติ หิรีฯ สมานา ตุลฺยตฺถา ทฺเวฯ ทฺวยํ โอตฺตปฺเปฯ โอตฺตปฺปติ ภายติ ปาปโตติ โอตฺตปฺปํ, ตป ภเย อวปุพฺโพฯ ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุ, ปุคฺคโล, จิตฺตํ วา, ตสฺส ภาโว ตถาฯ
๑๕๙. ปชฺชทฺเธน อุเปกฺขาย เวทนาย นามานิฯ มชฺฌตฺเต มชฺฌตฺตสภาเว ปวตฺตา มชฺฌตฺติกาฯ ทฺวินฺนํ เวทนานํ สมีเป ปวตฺตา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา, อิกฺข ทสฺสเนฯ อทุกฺขา จ สา อสุขา เจติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ
ทฺวยํ มนสิกาเรฯ ภวงฺควเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส อาภุชนโต อาวฎฺฎาปนโต จิตฺตาโภโคฯ ปาลนชฺโฌหารตฺโถ เจตฺถ ภุชธาตุ อาวฎฺฎนตฺโถ อาปุพฺพตฺตา, อิทํ ปน วีถิชวนปฎิปาทเก สนฺธาย วุตฺตํ, จิตฺตสฺสารมฺมเณ อาภุชนํ ปวตฺตนํ วา จิตฺตาโภโค, อิทํ ปน อารมฺมณปฎิปาทกวเสน วุตฺตํฯ ภวงฺคมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ มนกฺกาโร, กรณํ วา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนกฺกาโรฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเปน ทฺเว ปฎิปาทกา วุตฺตา, ปจฺฉิเมน ตุ อิตโรฯ
ทฺวยํ อธิโมกฺเขฯ มุจ โมจเน, อธิมุจฺจนํ ‘‘อิทเมวา’’ติ สนฺนิฎฺฐานกรณํ อธิโมกฺโขฯ นิจฺฉยนํ นิณฺณยนํ นิจฺฉโย, จย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, จสฺส ทฺวิตฺตํ, ฉตฺตํ, นิ ภุสํ เฉทนํ วา นิจฺฉโย, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อิสฺสตฺตํ, ทสฺส โย, อสรูปทฺวิตฺตํฯ
๑๖๐. ปชฺชทฺธํ ทยายํฯ ทย ทานคติหึสารกฺขเณสุฯ ทยติ ปรทุกฺขํ, อตฺตสุขญฺจ หึสตีติ ทยา, อฯ กปิ จลเน, อนุ ปุนปฺปุนํ กมฺเปติ อตฺตาธารสฺส จิตฺตนฺติ อนุกมฺปาฯ กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา, รุธิ อาวรเณ, ธสฺส โณ, อถ วา กโรนฺติ อตฺตานมธีนเมตายาติ กรุณา, ยุ, อา, กรุณา, สา เอว การุญฺญํฯ อนุทฺทยาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ
ปชฺชทฺธํ วิรติยํฯ รมุ อุปรเม วิปุพฺโพ, วิรมณํ เวรมณี, ยุ, นทาทิ, เวรํ มณติ วินาเสตีติ วา เวรมณีฯ วิรมณํ วิรติ,ติฯ ทูรโต วิรมณํ อารติฯ
๑๖๑. จตุกฺกํ ขนฺติยํฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขา, ติช ขนฺติยํ, โข, ทฺวิตฺตํ, กตฺตาทิ, อาฯ ขมนํ สหนํ ขนฺติ,ติฯ ขมเต ขมนํ, ขมา จ, ขมุ สหเนฯ ทฺวยํ เมตฺติยํฯ มิท สฺเนเห, มิชฺชติ สิเนหตีติ เมตฺตา, ต, อาฯ เมตฺติ,ติฯ อถ วา มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺติ จฯ
ปชฺชทฺธํ ทิฎฺฐิยํฯ ทสฺสียเต ทสฺสนํ, ทิส เปกฺขเน, ยุฯ ทสฺสนํ ทิฎฺฐิฯ ลภ ลาเภ,ติ, ลทฺธิ, มิจฺฉาทิฎฺฐิยเมวฯ เสสา ตุ อุภยตฺรฯ ฐิตปกฺโข สิทฺธนฺโต [ฐิโต ปกฺโข สิทฺธนฺโต, ปุพฺพปกฺขํ นิรสฺย สิทฺธปกฺขฎฺฐาปเน อิติ ภาโว (จินฺตามณิฎีกา)], สิทฺโธ อนฺโต อเนนาติ วิคฺคโหฯ สมนฺตโต อยนํ คติ สมโยฯ
๑๖๒. โทหฬนฺตํ ตณฺหายํฯ ตส ปิปาสายํ, ยาย ตสนฺติ, สา ตณฺหา, ณฺโหฯ อิณมฺหิ ตสิณาฯ เอช กมฺปเน, เอชา ฯ สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ชาลินี, อุปมาเน อินีฯ วิส ปเวสเน, สพฺพตฺร วิสตา ปตฺถตาติ วิสตฺติกา, สกตฺเถ ณิโกฯ ฉนฺท อิจฺฉายํ, ฉนฺทนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาปิฯ เตสุ เตสฺวารมฺมเณสุ อากุลีภูตตฺตา ชฎา วิยาติ ชฎาฯ กมุ อิจฺฉายํ,ติ, นิกนฺติฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, อิสฺส อา, อาสาฯ สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, ภวาทีหิ ภวาทโย สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อ, อินีฯ สตฺเต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, ติฯ
๑๖๓. เฌ จินฺตายํ, อารมฺมณาภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, อาฯ วน สมฺภตฺติยํ, วนติ เยน โส วนโถ, โถฯ วา คติยํ, วาติ อารมฺมณนฺติ วานํ, ยุฯ ลุภ อิจฺฉายํ, ลุพฺภนํ โลโภ, โณฯ รนฺช ราเค, รชฺชนํ, รชฺชนฺติ วา เยน โส ราโค, โณฯ ลย คติยํ, อา ปุนปฺปุนํ ลยตฺยารมฺมเณสูติ อาลโย, ปุนปฺปุนํ ลยติ สํสิเลสติ เยนาติ วา อาลโยฯ ‘‘ลโย วินาเส สํสิเลเส, สามฺเย โตริยตฺติกสฺส เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปิห อิจฺฉายํ, จุราทิ, อ, ปิหยติ ยายาติ ปิหาฯ จิตฺตสฺส นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, สสฺส จฺฉาเทโสฯ ลส กนฺติยํ, อภิมุขํ กตฺวา ลสติ เยนาติ อภิลาโส, โณฯ กมุ อิจฺฉายํ, โณ, กาโม ฯ ทุห ปปูรเณ, ทุหนํ โทโห, ตํ ลาตีติ โทหโฬ, ทุฎฺฐํ หทยเมเตนาติ วา โทหโฬ, หทยสฺส หโฬ, หล กมฺปเน ทฺวิสทฺทูปปโท, ทฺวีหิ หลติ กมฺปตีติ วา โทหโฬ, อ, ทฺวิสฺส โท, ลสฺส โฬฯ ทฺเว หทยา อสฺส ปรมตฺถสฺสาติ วา โทหโฬฯ อ, ทฺวิสฺส โท, หทยสฺส หโฬ, ทสฺส โฬ วา, ยโลโป, อิจฺฉาวิเสสตฺเตปิ โทหฬสฺส สามญฺญวตฺติจฺฉาย นิทฺเทโสฯ
อตณฺหาสภาวมฺปิ รุจิํ อาลมฺพณิจฺฉาสภาวสามญฺเญน อิเธว วตฺตุมาห ‘‘อากงฺขาตุ’’อิจฺจาทิฯ กงฺข อิจฺฉายํ, อฯ รุจ โรจเน, โรจนํ กตฺตุกามตา, อิ, รุจ ทิตฺติยํ วา, รุจิฯ กตฺตุกามเตวฯ สา รุจิ อธิกา ลาลสา นาม, ลส กนฺติยํ, ปุนปฺปุนํ, อติสยํ วา ลสตีติ ลาลสา, ทฺวิตฺตํ, อสฺสาฯ ‘‘ยาจนายํ มหิจฺฉายํ [ตณฺหาติเรเก ยาจนายํ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๒๘)], อุสฺสุกฺเก ลาลสา ทฺวิสู’’ติ รุทฺโทฯ
๑๖๔. ติกํ วิโรเธฯ ปาเยน วีเรสุ ภวํ เวรํ, ปฎิฆปาเปสุปิฯ รุธ ปฎิฆาเต, วิรุชฺฌนํ วิโรโธฯ ทิส อปฺปีติยํ, วิทฺเทสนํ วิทฺเทโสฯ
โรสนฺตํ โกเธฯ ทุส อปฺปีติยํ, ทุสฺสนํ โทโสฯ อารมฺมเณ ปฎิหญฺญตีติ ปฎิฆํ, หน หึสายํ, ปฎิฆสทฺโทยํ ปุลฺลิงฺเค วา ภวติฯ กุธ โกเป, กุชฺฌนํ โกโธฯ อาคนฺตฺวา หญฺญตีติ อาฆาโตฯ กุป โกเป, กุปฺปตีติ โกโป, โกปยติ วา จิตฺตนฺติ โกโปฯ รุส โรสเน, รุสนํ ทุสฺสนํ โรโสฯ
ทฺวยํ ปรานตฺถจินฺตเนฯ พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ จิตฺตเมเตนาติ พฺยาปาโท, ปฎิเฆปิฯ ปท คติมฺหิฯ ปรสมฺปตฺตีสุ นาภิรมตีติ อนภิรติ, รมุ รมเณ,ติฯ
๑๖๕. ทฺวยํ อุปนาเหฯ นห พนฺธเน, ปุนปฺปุนํ, อุปคนฺตฺวา วา นยฺหติ จิตฺตนฺติ อุปนาโหฯ พชฺฌติ เวรมเนนาติ พทฺธเวรํฯ ทฺวยํ โสเกฯ สุจ โสเก, โณ, สุจนํ โสโกฯ สุจเต โสจนํฯ
ติกํ รุทิเตฯ รุทิ อสฺสุวิโมจเน, สพฺพตฺร ภาเว โตฯ กทิ อวฺหาเน, โรทเน จ, ตปจฺจยสฺส อณฺณาเทเส รุณฺณํฯ ทฺวยํ ปริเทวเนฯ เทวนํ โสเกน วิลาโป, ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา เทโว ปริเทโว, ปริทฺทโว จฯ
๑๖๖. ติกํ ภเย จิตฺตุตฺราสสงฺขาเตฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ภี ภเย, ภายนํ ภีติ,ติฯ ภยํ, โณฯ ตส อุพฺเพเช, อุตฺตสเต อุตฺตาโส, โณฯ ทฺวยํ มหติ ภเยฯ ภีรุโน อิทํ เภรวํ, โณฯ มหนฺตญฺจ ตํ ภยชนกตฺตา ภยญฺจาติ มหพฺภยํฯ มหาภยนฺติปิ ปาโฐฯ
๑๖๗. ปชฺชํ ภายิตพฺพสามญฺเญฯ เภรวสทฺโทยํ สามญฺญวาจโกปิ อตฺถีติ อิธ นิทฺเทโสฯ ภายติ ยสฺมาติ ภึสนํ, โส, ยุ, พินฺทาคโมฯ ภายติ ยสฺมาติ ภีมํ, โมฯ ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุณํ, อุโณฯ ภายติ ยสฺมาติ ภยานกํ, ณฺวุ, อนกาเทโสฯ ฆุร ภีเม, ฆุรติ ภึสตีติ โฆรํ, โณฯ ปฎิวตฺตติ ภยํ จิตฺตุตฺราโส ยสฺมาติ ปฎิภยํฯ ภายติ ยสฺมาติ เภสฺมํ, สฺมปจฺจโยฯ ภยํ กโรตีติ ภยงฺกรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ อิเม นว เภรวาทโย ภยเภรวาทิเหตุมฺหิ ทพฺเพ วิเสสนภาเวน วตฺตนฺเต, ตทา ตีสุ ลิงฺเคสุ, สามญฺเญน ตุ นปุํสเกฯ
๑๖๘. ทฺวยํ ปราภฺยุทยาสหเนฯ อิสฺส อิสฺสตฺเถ, อิสฺส อิสฺสายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อิสฺสติ สนฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา, มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา, อฯ อุสฺสุย [อุสูย (?)] โทสาวิกรเณฯ ติกํ มจฺเฉเรฯ มสุ อามสเน, จฺเฉรจฺฉรปจฺจยา, มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ, สกตฺเถ อิโย, อถ วา มสุอิจฺเจตสฺส ปาฎิปทิกสฺส สุสฺส ณมฺหิ จฺเฉรจฺฉรา, มสุ มจฺเฉเรติปิ ธาตุฯ
ติกํ อญฺญาเณฯ มูห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ วิท ญาเณ, น วิทตีติ อวิชฺชาฯ น วิชานาตีติ อญฺญาณํฯ ติกํ มาเนฯ ภูเตนาภูเตน วา ปรโต อุกฺกํสกปฺปเนน เจตโส อุนฺนติ มาโน, ยถา ‘‘สูโร อตฺถวาห’มสฺมิ สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน’’ติ [อเวหิ ภลวา อสฺมิ, สีลวา พุทฺธิสํยุโต (จินฺตามณิฎีกา ๗.๒๒)]ฯ มาน ปูชายํ, จุราทิ, อฯ ธารณตฺโถ ธาธาตุ, กโรตฺยตฺเถ วิปุพฺโพ, เสยฺยาทิภาเว อตฺตานํ วิทธาติ ยาย สา วิธา, ตีสุฯ อุทฺธํ นมติ ยาย สา อุนฺนติ, อิตฺถิยนฺติฯ
๑๖๙. ทฺวยํ อุทฺธจฺเจฯ หน คติยํ, อุทฺธํ อุทฺธํ หนติ คจฺฉตีติ อุทฺธโต, โต, หนสฺส โธ, อสรูปทฺวิตฺตํ, จิตฺตํ, อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ ธาว คติยํ, อุทฺธํ ธาวติ จิตฺตเมเตนาติ อุทฺธวํ, อ, รสฺโสฯ
ตาปาทิปญฺจกํ กุกฺกุจฺเจฯ ตป, ธุป สนฺตาเป, ตปติ จิตฺตเมเตนาติ ตาโป, โณฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ กุกฺกุตํ, จิตฺตํ, ตํสมงฺคี วา, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ปจฺฉา ตปติ เอเตนาติ ปจฺฉาตาโปฯ อนุ ปจฺฉา ตปติ เยน โส อนุตาโปฯ สร คติยํ, วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตเมเตนาติ วิปฺปฎิสาโร, ตสฺส โฎฯ
๑๗๐. ปชฺชํ วิจิกิจฺฉายํฯ ลิข เลขเน, มนํ วิเลขติ ทฺวิธากรณวเสนาติ มโนวิเลโขฯ ทิห อุปจเยฯ อิธ ปน สํปุพฺพตฺตา สํสเย, กรเณ โณฯ สี สเย, อิธ สํปุพฺพตฺตา กงฺขายํ, สพฺพตฺเรวํฯ ‘‘กถมิท’’มิติ กถยติ ยาย สา กถํกถาฯ กิต โรคาปนยเน, ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, วิคตา จิกิจฺฉา ญาณปฺปฎิกาโร เอตายาติ วิจิกิจฺฉาฯ อิล คติกมฺปเนสุ, ทฺวิธา อิลติ จิตฺตเมเตนาติ ทฺเวฬฺหกํ, หปจฺจโย, สกตฺเถ โก จฯ กงฺข วิจิกิจฺฉายํ, อ, อิตฺถิยํฯ สงฺก สงฺกายํฯ วิวิเธนากาเรน มญฺญติ ยสฺมา, สา วิมติฯ มน ญาเณ, อิตฺถิยนฺติฯ
๑๗๑. ติกํ นีจปกติโทสสมฺภูตรูปิสฺสริยาทินิมิตฺติเก มเท, ยสฺมึ สติ อุตฺตรทานสาทโรโลกนาทิวิมุโข ปุริโส ชายเตฯ มโทปฺยตฺร ‘‘กตฺถูรีคพฺพเรเตสุ, มโทหสฺเสภทาเนสู’’ติ [กตฺตริ คพฺภเรเตสุ, มโท ปุริสมาเนสูติ (นิสฺสย)] รภโสฯ คพฺพ มาเน, จุราทิ, อ, อถ วา คร เสจเน, โพฯ มาน ปูชายํ, วิเสสโต มาเนตีติ อภิมาโนฯ อหํกาเร อหํสทฺโท นิปาโต, อมฺหสทฺโทปฺยตฺร, ‘‘อห’’มิติ อตฺตานํ กโรติ เยนาติ อหํกาโรฯ ทฺวยํ จินฺตายํฯ จินฺต จินฺตายํ, อฯ เฌ จินฺตายํ, ฌายเต ฌานํ, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ, อฯ วิตกฺกจินฺตานํ โก เภโท? วิตกฺโก ตาว วาจาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺโต, ‘‘ปุพฺเพว โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๓๔๘] หิ วุตฺตํฯ อิตรา ปน ตสฺสา อปุพฺพภาคปฺปวตฺตาปีติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ อถ วา วิตกฺโก ปกิณฺณกปริยาปนฺโน เอโก เจตสิกธมฺโม, อิตรา ปน สพฺพสาธารณปริยาปนฺโน มนสิการนามโก เอโก เจตสิกธมฺโมติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ
ทฺวยํ นิจฺฉเยฯ นย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อารมฺมณํ นิจฺฉินนฺโต นยตีติ นิณฺณโย, นสฺส ณตฺตํฯ อถ อธิโมกฺขนิณฺณยานํ โก เภโท? อธิโมกฺโข อารมฺมณํ อชฺโฌคาเหตฺวา ติฎฺฐติ, นิณฺณโย วินิจฺฉยมตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อถ วา อธิโมกฺโข ปสาเทปิ สมฺภวติ, อิตโร ปน น ตถาติ อยํปฺเยเตสํ เภโท ฯ ตตฺร นิจฺฉยสทฺโท อิธาปิ ปวตฺตตีติ ทฺวีสุปิ วุตฺโตฯ
ปาเทน อภฺยุปคมสฺส นามานิฯ ปติปุพฺโพ ชานาติ อภฺยุปคเม, อิตฺถิยํ อ, ปฎิญฺญาฯ ตถา สุโณติ จ, อ, ปฎิสฺสโว, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํฯ สํวิทา’คู, ปฎิญฺญานํ, นิยโม, อสฺสโว, สํสโว, องฺคีกาโร, อภฺยุปคโม, สมาธิอิจฺจาทีนิปิ อภฺยุปคมสฺส นามานิ [อมร ๕.๕]ฯ
๑๗๒. ฉหิ ปเทหิ อนาทรสฺส นามานิฯ มาน ปูชายํ, จุราทิ, มน ญาเณ วา, เหฎฺฐา กตฺวา ชานนํ อวมานํ, ภาเว ยุฯ โย เยนานาทริโต, ส ตโต อวสฺสเมว กายวจีมนานํ อญฺญตเรนาวธียเตติ อนาทเรปิ พฺยวธานาภิจารโต ติรสทฺโท อนฺตรธาเน วตฺตมาโน สมฺพชฺฌเตติ ติโรธานกรณํ ติรกฺกาโรฯ ปริ ปราปุพฺโพ ภูธาตุ อวญฺญาเณ, อวปุพฺโพ ชานาติ จ, สพฺพตฺร ภาเว โณ, อ จฯ ทร อาทเร, อาทโร สกฺกาโร, ตพฺพิปรีโต อนาทโรฯ ปราภวนํ ปราภโวฯ อวชานนํ อวญฺญาฯ
ทฺวยํ อุมฺมาเทฯ จิตฺตสฺส วิพฺภโม ภนฺติ อุมฺมาโทฯ มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ, อุมฺมคฺคสณฺฐิเตหิ วา โทเสหิ มทนํ อุมฺมาโทฯ
๑๗๓. สฺเนหนฺตํ สฺเนเหฯ ปิยสฺส ภาโว เปมํ, อิโม, ปิยสฺส ปตฺตํ, ปีนยตีติ วาปี, ปิโน ภาโว เปมํ, อิโมฯ สินิห, สฺนิห ปีติยํ, ภาเว โณฯ ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ ปีฬ วิพาธายํ, จิตฺตสฺส ปีฬา จิตฺตปีฬา, วิคตา นีลาทิสญฺชานนลกฺขณา สญฺญา เอตสฺมาติ วิสญฺญี, ตสฺส ภาโว วิสญฺญิตาฯ
ทฺวยํ ปมาเทฯ เยน สกฺโก สมาโน สยํ กตฺตพฺพํ น กโรติ, โส ปมาโท, มท ปมาเท ปปุพฺโพ, ปมชฺชนํ ปมาโท, โณฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ สติยา วิสชฺชนํ สติโวสคฺโค, อิสฺส โอฯ อปุพฺพวตฺถุปริกฺขาติสเย โกตูหลาทิทฺวยํฯ ตุช หึสายํ, กุํ ปาปํ โตชตีติ โกตูหลํ, อโล, วณฺณวิกาโร จฯ ตุล นิกฺกเส, กุํ ปาปํ ตุลยตีติ กุตูหลํ, อ, หการวณฺณาคโมฯ โกตุกํ, กุตุกญฺจ เอเตสํ ปริยายานิฯ
๑๗๔. วิลาสาทโย กฺริยา เจฎฺฐา, กึวิสิฎฺฐา? สา กฺริยา นาริสิงฺคารภาวชา อิตฺถีนํ รติภาวชา, ยา หาวสทฺเทโนจฺจนฺเตฯ หุยนฺเต ราคิโน อตฺราติ หาโว, หุ หวเน, โณฯ อาทินา วิจฺฉิตฺติปภุตีนํ คหณํ, ตถา หิ วุตฺตํ นาฎกรตนโกเส –
‘‘ลีลา วิลาโส วิจฺฉิตฺติ, วิพฺภโม กิลกิญฺจิตํ;
โมฎฺฎายิตํ กุฎฺฎมิตํ, วิพฺโพโก ลลิตํ ตถาฯ
วิกตญฺเจติ วิญฺเญยฺยา, ทส ถีนํ [ถีนํ เจฎฺฐา (ก.)] สภาวชา;
หาโว จ เหลา วิกฺเขป-สมฺมูฬฺหมทกปณฺย’’นฺติฯ
ตตฺร ปิยสมีปคมเน โย ฐานาสนคมนวิโลกิเตสุ วิกาโร, อกสฺมา จ โกธมิหิตจมกฺการมุขวิกูณนํ, โส วิลาโส, วิปุพฺพา ลสธาตุมฺหา โณฯ สุกุมารวิธาเนน ภมุกเนตฺตาทิกฺริยาสจิวกรจรณงฺควินฺยาโส ลลิตํ, ลล วิลาเส, โตฯ อลทฺธปิยสมาคเมน กุจิตฺตวิโนทนตฺถํ ปิยสฺส ยา เวสคติทิฎฺฐิหสิตภณิเตหานุกติ กรียเต, สา ลีลา, ลล วิลาเส, ลล อุปเสวายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อฯ สุรเต ปวเฑฺฒจฺฉา เหฬา, เหลา วา, หิล หาวกรเณ, อฯ มทราคหสฺสชนิโต วิปริยาโส วิพฺภโมฯ อาภรณวิเลปนาทีนํ กุโตจิ ปิยาปราธโต อิสฺสายานาทเรน จตฺตานํ สขีนํ ปยตเนน วารณํ วิจฺฉิตฺติ, ฉิทิ ทฺเวธากรเณ,ติฯ ปิเยน ทตฺตํ ปีตินิพนฺธนํ สฺวปฺปมปิ ภูสนํ วิจฺฉิตฺตีตฺยญฺเญฯ กิลกิญฺจิตาทโย นาฎกสตฺถานุสารโต [พฺยาขฺยาสุธาฎีกาฎีปฺปเณ] เญยฺยาฯ
๑๗๕. ติกํ หสิเตฯ หส หสเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ โส หาโส มนฺโท สมาโน มิหิตํ, สิตญฺจุจฺจเตฯ มิห อีสํหสเนฯ มนฺทสฺสิตํ มฺหิตนฺติปิ ปาโฐ, มฺหิ อีสํหสเนติปิ ธาตุ, มฺหิสฺส, มิหิสฺส วา สฺยาเทโส, สิตํฯ สพฺพตฺร ภาเว โตฯ
อีสํผุลฺลิตทนฺเตหิ, กฎากฺเขหิ โสฎฺฐเวหิ จ;
อลกฺขิตทฺวิชทฺวารํ, สิตมิจฺฉนฺติ สูรโย [จินฺตามณิฎีกา ๗.๓๔]ฯ
ทฺวยํ มหาหสิเตฯ อฎ คติยํ, ทูรคามิหาโส อฎหาโส, อติกฺกนฺโต วา หาโส อฎหาโส, ตสฺส โฎ, อิการสฺสตฺตญฺจฯ สิตาติหสิตานํ อนฺตราฬิกํ วิหสิตํฯ
อากุญฺจิตกโปล’กฺขํ, สสฺสนํ นิสฺสนํ ตถา;
ปตฺถาโวตฺถํ สานุราคํ, อาหุ วิหสิตํ พุธา [จินฺตามณิฎีกา ๗.๓๕]ฯ
ทฺวยํ โลมุคฺคเมฯ โรมานํ อญฺจนํ โรมญฺโจ, อญฺจ คมเน, โณฯ โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว โลมหํสโนฯ
๑๗๖. ปริหาสาทิฉกฺกํ วลฺลภาทีนํ ปริหาเสฯ ปริหสนฺตฺยตฺราติ ปริหาโส, โณ, ปริภวิตุกาเมน หาโสติ วา ปริหาโสฯ ทุ ปริหาเส, ทุ อนาทเรติ วา ธาตุ, อ, ทว ทาเหติ วา ธาตุฯ ขิฑ กีฬายํ, ขิฑฺฑา, ขิทฺทาติปิ ปาโฐ, อถ วา ขํ ตุจฺฉํ อิฑฺฑา วาจา, สา เอตฺถาติ ขิฑฺฑาฯ กีฬ ปีติยกีฬเนสุ, กีฬ วิหาเรติ วา, กีฬนํ เกฬิ กีฬา จ กีฬิตญฺจฯ ปริหาสาทิฉกฺเกสุปิ อธิกรณสาธนมฺปิ อาจริยา วทนฺติฯ
ติกํ นิทฺทายํฯ นิปุพฺโพ ทา สุปเน, อฯ สุป สเย, อิโน, สุปินํฯ อ, โสปฺปํฯ อจฺจนฺตปริสฺสมาทิการณา สพฺพงฺคนิมีลนํ มิทฺธํฯ มุจฺฉาปายํ มิทฺธํฯ มิท การิยกฺขมเน, โตฯ เมธยติ วา มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาเวน วิหึ สตีตฺยตฺโถ, กมฺปนตฺโถ จลธาตุ มุจฺฉาปาเย ปปุพฺโพฯ อกฺขิทลานํ ปจลภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจลายิกา, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํฯ
๑๗๗-๑๗๘. เกตวนฺตํ กูเฎฯ กรณํ กติ, นินฺทิตา กติ นิกติฯ อฎ คมเน, กุจฺฉิเตนากาเรน อฎตีติ กูฎํฯ กุฎ เฉทเนติ วา ธาตุ [สทฺทนีติธาตุมาลายํ ปน ‘‘กูฎ อปฺปสาเท’’ติ ธาตุนา สาธิตํ]ฯ รภิ พฺยาเช, พฺยาโช นาม เกตวํฯ สฐ เกตเว, สฐํ, สฐยติ น สมฺมา ภาสติ เยนาติ วา สฐํฯ กิตวสฺส ธมฺโม เกตวํ, กิตโว นาม ชูตกาโร, โจโร วา, กิต นิวาเส, อโวฯ กปโฎ, พฺยาโช, อุปธิ, กุสติ อิจฺจาทีนิปิ เกตวสฺส นามานิฯ
สตฺตกํ สภาเวฯ ภวนํ ภาโว, สสฺส อตฺตโน, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน ภาโว สภาโวฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ, นตฺถิ วิสชฺชนเมตสฺสาติ นิสฺสคฺโคฯ รูป ปกาสเน, สํวิชฺชมานํ รูปํ สรูปํฯ กรณํ ภวนํ กติ, ปฐมํ กติ ปกติฯ ยถา ปฐมกาเล สมฺภูตา, ตเถว สพฺพทาปีตฺยตฺโถฯ สีล สมาธิมฺหิ, สมาธิ นิยโมฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ตเถว ลกฺขิตพฺพนฺติ ลกฺขณํ, ยุฯ ตเถว ภวตีติ ภาโวฯ
ทฺวยํ อุสฺสเวฯ อุส ทาเหฯ กํ อุสวนฺติ อุคฺคิรยนฺตฺยตฺราติ อุสฺสโว, นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ วา อุสฺสโวฯ ฉิ เฉทเน, ฉินฺทติ โสกเมตฺถาติ ฉโณฯ ยุฯ อิสฺส โลโปฯ โสกํ, ปาปญฺจ ฉินฺทนฺตา อณนฺติ สทฺทายนฺติ เอตฺถาติ วา ฉโณฯ ฉิ เฉทเนฯ อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ
๑๗๙. ยถา สสฺเนหํ ปกติติลเตลาทิสฺเนหสหิตํ ทีปกํ ปชฺโชตํ ธาเรนฺโต ชนฺตุ นโร อตฺยนฺธการคพฺภาทีสฺวปิ ฐิตานิ ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ อติสุขุมานิปิ นานาทพฺพสมูหานิ สุขํว สมฺปสฺสติ, ตถา สสฺเนหํ พุทฺธปริยายาทิอเนกปริยายสฺเนหสหิตํ อิมํ อภิธานปฺปทีปิกํ คนฺถํ อุคฺคหณธารณาทินา ธาเรนฺโต ชนฺตุ โสตุชโน ขุทฺทกานิ อตฺถชาตานิ นานาสตฺเถสุ อาคตานิ อติคมฺภีรานิ อตฺถชาตานิ สุขํ สมฺปสฺสตีติ โยชนาฯ
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สคฺคกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ
สคฺคกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen