นิรุตฺติทีปนีปาฐ ๗.กิตกณฺฑ

 ๗. กิตกณฺฑ

ธาตฺวนฺตวิการราสิ

วิสํโยครูปราสิ

อถ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ลิงฺค, สงฺขฺยา, กฺริยาเภททีปกํ ทพฺพปฺปธานวาจกํ กิตกปทํ ทีปิยเตฯ

ตตฺถ อตีตาทโย กาลเภโท นามฯ

กตฺตา จ กมฺมญฺจ กรณญฺจ สมฺปทานญฺจ อปาทานญฺจ อธิกรณญฺจ ภาโว จาติ สตฺต สาธนานิ การกเภโท นามฯ

อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ลิงฺคเภโท นามฯ

เอกตฺต, พหุตฺตเภโท สงฺขฺยาเภโท นามฯ

ตสฺสีลกฺริยา, ตทฺธมฺมกฺริยา, ตสฺสาธุการกฺริยา, อตฺตมานกฺริยา, อภิกฺขญฺญกฺริยา, อรหกฺริยา, สกฺกกฺริยา, เปสนกฺริยา, อติสคฺคกฺริยา, ปตฺตกาลาโรจนกฺริยา, อวสฺสมฺภาวีกฺริยาทโย กฺริยาเภโท นามฯ

‘‘คมนํ ภวติ, ปจนํ ชานาติ’’ อิจฺจาทีสุ ปจฺจยตฺถภูโต ภาโว นาม สาธนรูโป โหติฯ ชาติ วิย สงฺขตธมฺมสฺส ธาตฺวตฺถภูตาย สาธฺยกฺริยาย สาธกตฺตา ลิงฺคตฺตยยุตฺโต จ โหติ, กฺริยา, กาโร, กรณนฺติ สิทฺธตฺตา สงฺขฺยาเภทยุตฺโต จ โหติ-นานาธาตฺวตฺถานญฺจ กตฺตุ, กมฺมานญฺจ กาลาทีนญฺจ เภเทน สรูปเภทสพฺภวโต, ตสฺมา โสปิ ทพฺเพ เอว สงฺคยฺหตีติ กตฺวา ‘ทพฺพปฺปธานวาจก’นฺติ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ ภาวสาธนวินิจฺฉเย วุตฺตเมวฯ

‘พหุล’นฺติ จ ‘กฺริยตฺถา’ติ จ วตฺตนฺเต –

๗๑๕. กตฺตริ ภูเต กฺต กฺตวนฺตุ กฺตาวี [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๑.๒.๖๖ …เป.… ๓.๒.๑๐๒]ฯ

อภวีติ ภูโต, อตีโต, ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา กตฺตริ กานุพนฺธา ต, ตวนฺตุ, ตาวีปจฺจยา โหนฺติ, กานุพนฺธา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺถาฯ

๗๑๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุ [ก. ๕๕๖; รู. ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓; จํ. ๑.๒.๖๗ …เป.… ๓.๒.๑๐๒; ๓.๔.๗๐]ฯ

ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ภาว, กมฺเมสุ กานุพนฺโธ ตปจฺจโย โหติฯ

อภวีติ ภูโต-ปุริโส, ภูตา-อิตฺถี, ภูตํ-กุลํ, การิเต ธาตุโต ณานุพนฺธานํ ปฐมํ สมฺปตฺตตฺตา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ ปฏิเสโธ น ปาปุณาติ, ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ‘อาวายา ณานุพนฺเธ’ติ โอสฺส อาวตฺตํ, ตโต ตปจฺจโยฯ

๗๑๗. ญี พฺยญฺชนสฺส [ก. ๖๐๕; รู. ๕๔๗; นี. ๑๒๑๐]ฯ

พฺยญฺชนาทิปจฺจยสฺส อาทิมฺหิ ญานุพนฺโธ อีกาโร อาคจฺฉติฯ

กตฺตริ-อภาวยิตฺถาติ ภาวิโต-ปุริโส, ภาวิตา-อิตฺถี, ภาวิตํ-กุลํฯ

กมฺเม-อนุภูยิตฺถาติ อนุภูโต-โภโค, อนุภูตา-สมฺปตฺติ, อนุภูตํ-สุขํฯ

การิเต-ภาวียิตฺถาติ ภาวิโต-มคฺโค, ภาวิตา-ปฏิปทา, ภาวิตํ-จิตฺตํฯ

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-อภวีติ ภูตวา-ปุริโส, ภูตวนฺตี, ภูตวตี-อิตฺถี, ภูตวํ-กุลํ, คุณวนฺตุสมํฯ ภูตาวี-ปุริโสฯ ภูตาวินี-อิตฺถี, ภูตาวิ-จิตฺตํ, ทณฺฑี, ทณฺฑินีสมํฯ ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริเสน โภโค อนุภูโตฯ

เอตฺถ จ กิตปจฺจยานํ อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ปุริเมสุ ปน ฉสุ สาธเนสุ ปจฺจยานํ อภิเธยฺยตฺโถ ปทนฺตเรน อาจิกฺขียติ, ภาวสาธเน ปน อตฺตโน ธาตุนา เอวฯ

ตตฺถ จ กตฺตุสตฺติ, กมฺมสตฺติ, กรณสตฺติ, สมฺปทานสตฺติ, อปาทานสตฺติ, อธิกรณสตฺติสงฺขาตํ วาจฺจตฺถํ อุชุํ วทนฺตา กิตปจฺจยา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา วทนฺติฯ

ตํ ยถา? –

กตฺตริ ตาว-ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริสา โภคํ อนุภูตา…เป.… ปุริเสสุ โภคํ อนุภูเตสุ, อิตฺถี โภคํ อนุภูตา, อิตฺถิโย โภคํ อนุภูตาโย…เป.… อิตฺถีสุ โภคํ อนุภูตาสุ, กุลํ โภคํ อนุภูตํ, กุลานิ โภคํ อนภูตานิ…เป.… กุเลสุ โภคํ อนุภูเตสุฯ

กมฺเม-โภโค ปุริเสน อนุภูโต, โภคา ปุริเสน อนุภูตา…เป.… โภเคสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ, สมฺปตฺติ ปุริเสน อนุภูตา, สมฺปตฺติโย ปุริเสน อนุภูตาโย…เป.… สมฺปตฺตีสุ ปุริเสน อนุภูตาสุ, สุขํ ปุริเสน อนุภูตํ, สุขานิ ปุริเสน อนุภูตานิ…เป.… สุเขสุ ปุริเสน อนุภูเตสุฯ เอส นโย กรณาทีสุปิฯ

เอวํ กิตวาจกา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา ตํ ตํ สาธนํ วทนฺติฯ

‘อิตฺถิยมณติกยกฺยา จา’ติ อิตฺถิยํ ติปจฺจโย, อนุภวนํ, อนุภูยเต วา อนุภูติฯ ‘‘ติสฺสสฺส อนุภูติ, ผุสฺสสฺส อนุภูติ’’ อิจฺจาทิกา พหู อนุภูติโยปิ สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุภูติ, อนุภูติโย, อนุภูติํ, อนุภูติโย…เป.… อนุภูตีสู’’ติ ยุชฺชติฯ

๗๑๘. กตฺตริ ลฺตุณกา [ก. ๕๒๗, ๕๓๐; รู. ๕๖๘, ๕๙๐; นี. ๑๑๐๙, ๑๑๑๔; จํ. ๑.๑.๑๓๙; ปา. ๓.๑.๑๓๓, ๑๓๔]ฯ

กตฺตุการเก กฺริยตฺถา ลฺตุ, ณกา โหนฺติ, ลานุพนฺโธ ตุสฺส กตฺตริ นิพนฺธนตฺโถ, ‘ลฺตุปิตาทีนมา’ติ วิเสสนตฺโถ จฯ

อนุภวตีติ อนุภูตา, อนุภูตาโร, สตฺถุสมํฯ

สามญฺญวิธานตฺตา อรหตฺเถ สตฺติอตฺเถ ตสฺสีล, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการ, อตฺตมาเนสุ จ กาลตฺตเย จ ภวนฺติฯ

อรหตฺเถ-พฺรหฺมโณ พฺรหฺมณิยา ปริคฺคหิตาฯ

สตฺติอตฺเถ-ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาฯ

ตสฺสีลาทีสุ-ปสยฺหปวตฺตาฯ

อตฺตมาเน-อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานิตาฯ

๗๑๙. ปุพฺเพกกตฺตุกานํ [ก. ๕๖๔; รู. ๖๔๐; นีติ. ๑๑๕๐-๖; จํ. ๑.๓.๑๓๑; ปา. ๓.๔.๒๑]ฯ

ยาสํ วิเสสน, วิเสสฺยานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพา’ปรกฺริยานํ กตฺตา เอโกว โหติฯ ตาสุ ปุพฺพกฺริยายํ ภาวตฺเถ ตุน, ตฺวาน, ตฺวาปจฺจยา โหนฺติฯ ‘เอโอนมยวา สเร’ติ อีกาเร ปเร โอวุทฺธิยา อวตฺตํฯ

โภคํ อนุภวิตุน, อนุภุตฺวาน, อนุภุตฺวาฯ

เอกกตฺตุกานนฺติ กึ? เทวทตฺโต ภุญฺชิ, ยญฺญทตฺโต คจฺฉติฯ

ปุพฺเพติ กึ? ปจฺฉา ภุญฺชติ, ปฐมํ ปจติฯ

พหุลาธิการา สมานา’ปรกฺริยาสุปิ นานากตฺตุกาสุปิ ตุนาทโย ภวนฺติฯ ถกฺกจฺจ ทณฺโฑ ปตติ, ทฺวารํ สํวริตฺวา นิกฺขมติ, ปุริโส สีหํ ทิสฺวา ภยํ อุปฺปชฺชตีติฯ

ยสฺมึ วากฺเย อปรกฺริยาปทํ น ทิสฺสติฯ ยถา? ปพฺพตํ อติกฺกมฺม นที, อติกฺกมฺม นทิํ ปพฺพโต, เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อรูปาติ, ตตฺถปิ สตฺตากฺริยา วิญฺญายเตว สพฺพปทตฺถานํ สตฺตานาติวตฺตนโตฯ อปรกฺริยารหิเต อสมานกตฺตุเก จ วากฺเย ปฐมนฺตโยคสฺส ทิฏฺฐตฺตา กตฺตริปิ ตุนาทีนํ สมฺภโว ยุตฺโตฯ

๗๒๐. ปฏิเสธาลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา [ปฏิเสเธลํขลูนํ ตุนตฺตฺวาน ตฺตฺวา วา’ (พหูสุ)]ฯ

ปฏิเสธตฺถานํ อลํ, ขลูนํ โยเค ตุนาทโย โหนฺติ วาฯ

อลํ ภุตฺวา, ขลุ ภุตฺวา, อลํ ภุตฺเตน, ขลุ ภุตฺเตน วาฯ

๗๒๑. ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติกฺริยายํ ตทตฺถายํ [ก. ๕๖๑-๒-๓; รู. ๖๓๖, ๖๓๘-๙; นี. ๑๑๔๘-๙]ฯ

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺถภูตาย ภวิสฺสมานกฺริยาย คมฺยมานาย ภาวตฺเถ ตุํ, ตาเย, ตเวปจฺจยา ภวนฺติฯ สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตุเยปจฺจโยปิฯ

อนุภวิตุํ คจฺฉติ, อนุภวิตาเย คจฺฉติ, อนุภวิตเว คจฺฉติ, อนุภวิตุํ อิจฺฉติ, กาเมติ, สกฺโกติ, ชานาติฯ ตถา กาโล อนุภวิตุํ, สมโย อนุภวิตุํ, เวลา อนุภวิตุํฯ ตถา อนุภวิตุํ มโน, อนุภวิตุํ โสโก, จกฺขุ ทฏฺฐุํ, โสตํ โสตุํ, มโน วิญฺญาตุํ, หตฺโถ กาตุํ, ปาโท คนฺตุํ, ธนุ ยุชฺฌิตุํ, ชโฬ วตฺตุํ, มนฺโท คนฺตุํ, อลโส กตฺตุนฺติฯ

เอตฺถ จ ‘‘กาโล อนุภวิตุ’’นฺติอาทีสุ สตฺตาวเสน เหตุกฺริยา สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘อนุภวิตุํ กาโล ภวตี’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิเม ปเนตฺถ ตาเย, ตุเยปโยคา – อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆํ [ที. นิ. ๒.๓๓๒]ฯ อลญฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ [ชา. ๑.๕.๑๓๗]ฯ โก ตาทิสํ อรหติ ขาทิตาเย [ชา. ๑.๑๖.๙๒], อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น โหตุเย [พุ. วํ. ๒.๙ ‘เหตุเย’], อรหสิ นํ ยาจิตุเย ตุวมฺปิ, อรหสิ โน ชานิตุเย กตานิ อิจฺจาทิฯ

๗๒๒. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา [ก. ๕๔๐; รู. ๕๔๕; นี. ๑๑๒๕]ฯ

ภาเว กมฺมนิ จ ตพฺพ, อนียา โหนฺติฯ สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตพฺย, ตาย, เตยฺยปจฺจยาปิ โหนฺติฯ

อนุภวิตพฺโพ-โภโค, อนุภวิตพฺพา-สมฺปตฺติ, อนุภวิตพฺพํ-สุขํฯ

พหุลาธิการา กตฺตาทีสฺวปิ ภวนฺติ, ตปนฺตีติ ตปนียาปาปธมฺมา, อุปฏฺฐาตีติ อุปฏฺฐานีโย-สิสฺโสฯ ปวุจฺจติ เอเตนาติ ปวจนีโย-อุปชฺฌาโย, นิยฺยนฺติ เอเตนาติ นิยฺยานีโย, โส เอว นิยฺยานิโกฯ

สินา-โสเจยฺเย, สินายนฺติ เอเตนาติ สินานียํจุณฺณํ, ทียเต อสฺสาติ ทานีโย-พฺราหฺมโณฯ สมฺมา วตฺตติ เอตฺถาติ สมฺมาวตฺตนีโย-คุรุฯ

อิธ คาถา วุจฺจติ –

อรหตฺเถ จ สกฺกตฺเถ, ปตฺตกาเล จ เปสเน;

ตพฺพาทโย อติสคฺเค, อวสฺสาธมิเณสุ จฯ

ตตฺถ ‘‘อรห สกฺก วิสิฏฺเฐ กตฺตรี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ภวตีติ ภพฺโพ, ภวิตุํ อรหตีติ อตฺโถ, มชฺชตีติ มชฺชํ, มทนียํ, มชฺชิตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, เอวมฺปิ ยุชฺชติฯ

ปตฺตกาเล-กตฺตพฺโพ ภวตา กโฏ, เอส กาโล กฏกรณสฺสาติ ทีเปติฯ

เปสเน-คนฺตพฺโพ ภวตา คาโม, คจฺฉตุ ภวํ คามนฺติ ทีเปติฯ

อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, อุปเทโส เจว วิธิ จฯ ตตฺถ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขณํ อุปเทโส, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๘๕]ฯ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพาการทสฺสนํ วิธิ, สกฺกจฺจํ ทานํ ทาตพฺพํ, โน อสกฺกจฺจํฯ

อวสฺสเก-คมนีโย อภิสมฺปราโย, อวสฺสํ คนฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

ยํ อิณํ อเทนฺตสฺส ทณฺโฑ อาคจฺฉติ, อิทํ อธมิณํ นาม, สตํ เม ทาตพฺพํ ภวตาติฯ

อิเม ปเนตฺถ ตพฺย, ตาย, เตยฺยปโยคา – น พฺราหฺมเณ อทฺธิเก ติฏฺฐมาเน, คนฺตพฺยมาหุ ทฺวิปทินฺท เสฏฺฐ [ชา. ๑.๑๐.๑๓ (คนฺตพฺพ)]ฯ ภูตคามปาตพฺยตา, กาเมสุ ปาตพฺยตา [ปาจิ. ๙๐], อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ [ธ. ป. ๓๑๖], ลชฺชิตาเย น ลชฺชเรฯ ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ [ม. นิ. ๑.๓๕๗], ญาเตยฺยํ, ทิฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ, วิทฺเธยฺยํ มํ อมญฺญถ [ชา. ๒.๒๒.๒๙๗]ฯ

ต, ติ, ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเย, ตพฺพฯ อิเม ตการปจฺจยา นามฯ

กร, ขนุ, คา, คมุ, ชน, ฐา, ตนุ, ถร, ธา, ธร, นมุ, ปา, ผร, ภร, มน, มร, รมุ, สร, หร, หนฯ

๗๒๓. คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺส [ก. ๕๘๖-๗; รู. ๖๐๐, ๖๓๒; นี. ๑๑๙๐, ๑๑๙๑]ฯ

คมาทีนํ มการ, นการนฺตานํ รการนฺตานญฺจ ธาตูนํ อนฺตสฺส โลโป โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

กร-กรเณ, กรียิตฺถาติ กโต-วิหาโร, กตาคูหา, กตํ-เคหํ, สกฺกรียิตฺถาติ สกฺกโต, มหาวุตฺตินา สนฺตสฺส โสฯ

‘กโรติสฺส โข’ติ ปาทิโต กรสฺส กสฺส โข, สงฺขรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, วิสงฺขริตฺถ วิกิรียิตฺถาติ วิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถ สชฺชียิตฺถาติ อุปกฺขโฏ, ‘ตถนรานํ ฏฐณลา’ติ ตสฺส โฏฯ เอวํ ทุกฺกฏํฯ

ปริโต กรียิตฺถาติ ปริกฺขโต, ปุรโต กรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ปุเรกฺขโต วา, มหาวุตฺตินา ปุรสฺส เอตฺตํฯ

ขนุ-อวทารเณ, ขญฺญิตฺถาติ ขโต-อาวาโฏฯ

คา-สทฺเทฯ

๗๒๔. คาปานมี [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒]ฯ

คา, ปานํ อนฺโต อีกาโร โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

คายิตฺถาติ คีตํ, สโมธาเนตฺวา คายิตฺถาติ สงฺคีโต ปริยตฺติธมฺโมฯ

คมุ-คติมฺหิ อคจฺฉีติ คโต, อคจฺฉียิตฺถาติ วา คโตฯ เอวํ อาคโต, อุคฺคโต, ทุคฺคโต, นิคฺคโต, วิคโต, สุคโต, สงฺคโต, อนุคโต, อปคโต, อวคโต, อุปคโต, อธิคโตฯ

ชน-ชาติยํฯ

๗๒๕. ชนิสฺสา [ก. ๕๘๕; รู. ๖๑๙; นี. ๑๑๘๙]ฯ

ชนิสฺส นสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

อชายิตฺถาติ ชาโต, ทุชฺชาโต, สุชาโต, สญฺชาโต, อนุชาโต, อวชาโต, อติชาโตฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อญฺญสฺมิมฺปิ วณฺเณ ปเร นสฺส อา โหติ, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา, วิชายิตุํ, วิชายนํ, วิชายนฺตี-อิตฺถี, วิชายมานา, ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ มหาวุตฺตินา สเร ปเร ยาคโม, มหาวุตฺตินา วา สพฺพตฺถ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จฯ

ฐา-คตินิวตฺติยํฯ

๗๒๖. ฐาสฺสิ [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒]ฯ

ฐาสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

อฏฺฐาสีติ ฐิโต, อุฏฺฐิโต, นิฏฺฐิโต, สณฺฐิโต, อธิฏฺฐิโตฯ

ตนุ-วิตฺถาเร, อาตญฺญิตฺถาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ตูริยเภโทฯ

ถร-สนฺถรเณ, สนฺถรียิตฺถาติ สนฺถโต, วิตฺถโตฯ

ธา-ธารเณฯ

๗๒๗. ธาสฺส หิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

ธาธาตุสฺส ธสฺส หิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

อาธียิตฺถาติ อาหิโต, อาคฺยาหิโต, วิธียิตฺถาติ วิหิโต, นิธียิตฺถาติ นิหิโต, สนฺธียิตฺถาติ สํหิโต, โอธียิตฺถาติ โอหิโต, อภิธียิตฺถาติ อภิหิโต, ปิธียิตฺถาติ ปิหิโต, อปิหิโตฯ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ, ‘ธาสฺส โห’ติ สุตฺเตน ปรสฺส หตฺตํ, อาทหิโต, วิทหิโต, นิทหิโต, สํทหิโต, สทฺทหิโต วา, สนฺนิทหิโต, โอทหิโต, ปิทหิโต, อปิทหิโต, ปริทหิโตฯ

ธร-ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, สมุทฺธโฏ, นิทฺธโฏ, ตสฺส ฏตฺตํฯ

นมุ-นมเน, นมิตฺถาติ นโต, อุนฺนโต, สมุนฺนโต, โอนโต, อวนโตฯ

ปา-ปาเน, ‘คาปานมี’ติ อีตฺตํ, ปียิตฺถาติ ปีตํฯ

ผร-ผรเณ, ผริตฺถ, ผรียิตฺถาติ วา ผุโฏ, วิปฺผุโฏ, สมฺผุโฏ, โอผุโฏ, มหาวุตฺตินา ผสฺส อุตฺตํ, ตสฺส ฏตฺตํฯ

ภร-ธารเณ, ภรียิตฺถาติ ภโต, อาภโต, อาภโฏ วาฯ อุทกาตลมุพฺภโต, อุพฺภตํ สงฺเฆน กถินํ [มหาว. ๓๑๗], สมฺภตํ ธนํฯ

มน-ญาเณ, มโต, มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, สมฺมตา สีมา [มหาว. ๑๓๙], อนุมโต, อภิมโตฯ

มร-ปาณจาเค, มริตฺถาติ มโต, กาลงฺกโตฯ

รมุ-กีฬายํ, รมิตฺถาติ รโต, อภิรโตฯ

รมุ-อุปรเม, วิรโต, ปฏิวิรโต, อุปรโตฯ

สร-คติ, จินฺตาสุ, พหุลาธิการา กาลตฺตเยปิ ตปจฺจโย, สรติ, อสริ, สริสฺสตีติ สโต, อนุสฺสโต, ปติสฺสโตฯ

หร-หรเณ, หรียิตฺถาติ หโต, อาหโต, นิหโตฯ

ตสฺส ฏตฺเต-อาหโฏ, นิหโฏ, อุทาหโฏ, สมุทาหโฏ, อวหโฏฯ

หน-หิํสายํ, หญฺญิตฺถาติ หโต, วิหโต, สมูหโต อวิปฺปวาโส [มหาว. ๑๔๕], สมูหตา สีมา [มหาว. ๑๔๖]ฯ

ติปจฺจยมฺหิ พหุลาธิการา อกานุพนฺเธปิ อนฺตโลโปฯ ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, อากาโร อากติ, วิกาโร วิกติ, คายนํ คีติ, อุคฺคีติ, สงฺคีติ, อนุคายนํ อนุคีติ, คมนํ คติ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วา คติ, อาคมนํ อาคติ, สุคติ, ทุคฺคติ, สมาคมนํ สงฺคติ, ชนนํ ชาติ, ชายนฺติ เอตาย, เอตฺถาติ วา ชาติ, ฐานํ ฐิติ, สณฺฐิติ, อวฏฺฐิติ, ปุนปฺปุนํ ตนนํ สนฺตติ, ธาเรนฺติ เอตายาติ ธีติ, มหาวุตฺตินา อีตฺตํฯ

นมนํ นติ, อุนฺนติ, สมุนฺนติ, โอนติ, อวนติ, ภริตพฺพาติ ภติ, มนติ ชานาติ เอตายาติ มติ, วิวิธา มติ วิมติ, รมณํ รติ, อารมณํ อารติ, วิรมณํ วิรติ, อภิรมณํ อภิรติ, ปฏิวิรมณํ ปติวิรติ, สรณํ สติ, สรนฺติ เอตายาติ วา สติ, อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ, อุปหนนํ อุปหติฯ

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-อกาสีติ กตวา, อหนีติ หตวาฯ

ตาวีปจฺจยมฺหิ-กตาวี, หตาวีฯ

ตฺวาทีสุ –

๗๒๘. ตุํตุนตพฺเพสุ วาฯ

กรธาตุสฺส ร-การสฺส อา โหติ วา ตุํ, ตุน, ตพฺเพสุฯ ตุนสทฺเทน ตฺวาน, ตฺวาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

๗๒๙. กรสฺสา ตเวฯ

กรสฺส ร-การสฺส อา โหติ ตเวปจฺจยมฺหิฯ

กาตุํ, กาตเว, กาตุน, กาตพฺพํฯ

ยถา กรสฺส, ตถา มหาวุตฺตินา หรสฺส รูปํ สิชฺฌติ, หาถุํ, หาตเว, หาตุนฯ เตสํ ตุณฺเฑน หาตูน, มุญฺเจ ปุพฺพกตํ อิณํ [ชา. ๑.๑๔.๑๐]ฯ

ตฺวามฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, อาหิตฺวา, โสณฺฑายุทกมาหิตฺวา [ชา. ๑.๑๐.๙ (…หตฺวา)]ฯ

อิติ วิสํโยครูปราสิฯ

สทิสสํโยครูปราสิ

อถ สทิสสํโยครูปราสิ วุจฺจเตฯ

ตุปจฺจยมฺหิ –

๗๓๐. ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเนฯ

ยการวชฺชิเต พฺยญฺชนปจฺจเย ปเร สพฺพธาตูนํ อนฺตพฺยญฺชโน ปรรูปํ อาปชฺชเตฯ

กโรตีติ กตฺตา, กาตุํ อรหติ, กาตุํ สกฺโกติ, กรณสีโล, กรณธมฺโม, สกฺกจฺจํ วา กโรตีติ อตฺโถฯ ภรตีติ ภตฺตา, หรตีติ หตฺตาฯ

ตฺวาทีสุ ร-การสฺส อาตฺตํ, สํโยเค ปเร รสฺสตฺตญฺจ, กตฺวา, กตฺวานฯ

ปรรูปตฺตํ, กตฺตุน, กตฺตุํ, กตฺตพฺพํ, ภรณํ ภตฺตุํ, ภตฺตเว, หรณํ หตฺตุํ, อภิหตฺตุํ, หตฺตเวฯ

อาป, ณาป, ขิป, คุป, จช, ญป, ญาป, ตป, ทีป, ธูป, ปท, ภช, ภุช, มท, มิท, ยุช, ริจ, รนฺช, ลิป, ลุป, วจ, วตุ, วท, วป, วิจ, สนฺช, สิจ, สมฺภุ, สูจ, สูท, สุปฯ

ธาตฺวนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, ตปจฺจยมฺหิ วิปุพฺโพ อาป-พฺยาปเน, พฺยาปยติ ขิปฺปํ ญาณพฺยาปเนน พฺยาปิตุํ สกฺโกตีติ พฺยตฺโต, วิยตฺโตฯ

ปริปุพฺโพ ปริยาปุณเน ปหุตฺเต จ, ปริยตฺโตฯ

สํปุพฺโพ ปริปุณฺณภาเว, สมาปยิตฺถาติ สมตฺโต, ปริสมตฺโตฯ

อาปุพฺโพ ณาป-เปสเน, อาณาปียิตฺถาติ อาณตฺโตฯ

ขิป-ขิปเน, ขิปียิตฺถาติ ขิตฺโต-ทณฺโฑ, ขิตฺตา-มตฺติกา, ขิตฺตํ-เลฏฺฏุฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺโต, นิกฺขิตฺโต, วิกฺขิตฺโต, โอกฺขิตฺโต, สํขิตฺโตฯ

คุป-คุตฺติยํ, โคปียิตฺถาติ คุตฺโต, สํคุตฺโตฯ

จช-จาเค, จชียิตฺถาติ จตฺโตฯ

ญป-ปญฺญาปเน, ปญฺญปียิตฺถาติ ปญฺญตฺโต-วินโย, ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ, ปญฺญตฺตํ-อาสนํฯ

ญาป-ญาปเน, วิกติธาตุ นาเมสา การิตนฺตตฺตา, ปญฺญาปียิตฺถาติ ปญฺญตฺโต, สญฺญาปียิตฺถาติ สญฺญตฺโต, วิญฺญาปียิตฺถาติ วิญฺญตฺโตฯ

ตป-สนฺตาเป, อตปฺปีติ ตตฺโต, สนฺตตฺโตฯ

ทีป-ทิตฺติยํ, อทีปิตฺถาติ ทิตฺโต, ปทิตฺโต, อาทิตฺโตฯ

ธูป-โสณฺฑิเย, ธูปติ, อธูปิ, ธูปิสฺสตีติ ธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต [สุ. นิ. ๑๐๖]ฯ

ปท-คติยํ, อปชฺชีติ ปตฺโต, นิปตฺโต, สมฺปตฺโตฯ

ภช-สมฺภตฺติยํ, ภชตีติ ภตฺโต, สมฺภตฺโตฯ

วิปุพฺโพ ปุถกฺกรเณ, วิภชิตฺถาติ วิภตฺโตฯ

ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภุญฺชิตฺถ, ภุญฺชียิตฺถาติ วา ภุตฺโต, ปริภุตฺโตฯ

มท-อุมฺมาเท, มชฺชิตฺถาติ มตฺโต, สมฺมตฺโต, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโตฯ

มิท-สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺโตฯ

ยุช-โยเค, ยุญฺชตีติ ยุตฺโต, ปยุตฺโต, อุยฺยุตฺโต, นิยุตฺโต, วิยุตฺโต, สํยุตฺโต, สญฺญุตฺโตฯ

ริจ-วิริญฺจเน, ริญฺจตีติ ริตฺโตฯ

รนฺช-ราเค, รญฺชตีติ รตฺโต, สารตฺโต, วิรตฺโตฯ

ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต, อุลฺลิตฺโต, อวลิตฺโตฯ

ลุป-อทสฺสเน, ลุปฺปตีติ ลุตฺโตฯ

วจ-วิยตฺติยํ วาจายํฯ

๗๓๑. วจาทีนํ วสฺสุฏ วา [ก. ๕๗๙; รู. ๖๒๙; นี. ๑๑๘๒]ฯ

วจาทีนํ วสฺส อุฏ โหติ วา กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

วุจฺจิตฺถาติ อุตฺโต-ธมฺโม, อุตฺตา-กถา, อุตฺตํ-วจนํ, นิรุตฺโต, นิรุตฺตา, นิรุตฺตํ, ราคโมฯ

๗๓๒. อสฺสุฯ

วจาทีนํ อสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

วุตฺโต-ธมฺโม, วุตฺตา-กถา, วุตฺตํ-วจนํฯ

วตุ-วตฺตเน, วตฺตตีติ วตฺโต, ปวตฺโต, นิวตฺโตฯ

วป-พีชนิกฺเขเป, วปียิตฺถาติ วุตฺตํ-พีชํ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํฯ

วิจ-วิเวจเน, วิวิจฺจิตฺถาติ วิวิตฺโตฯ

สนฺช-สงฺเค, สญฺชตีติ สตฺโต, อาสตฺโต, วิสตฺโตฯ

สิจ-เสจเน, สิญฺจียิตฺถาติ สิตฺโต, อาสิตฺโต, อวสิตฺโต, อภิสิตฺโตฯ

สูจ-สูจเน, อตฺถํ สูเจตีติ สุตฺตํฯ

สูท-ปคฺฆรเณ, อตฺถํ สูทตีติ สุตฺตํฯ

สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุตฺโต อิจฺจาทิฯ

ติปจฺจยมฺหิ-พฺยาปนํ พฺยตฺติ, วิยตฺติ, ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, สมาปนํ สมตฺติ, ปริสมตฺติ, อาณาปนํ อาณตฺติ, โคปนํ คุตฺติ, ญาปนํ ญตฺติ, ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺติ, สญฺญาปนํ สญฺญตฺติ, วิญฺญาปนํ วิญฺญตฺติฯ

ตป-ตปฺปเน, ตปฺปนํ ติตฺติ, มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํฯ ทีปนํ ทิตฺติ, ปชฺชนํ ปตฺติ, อาปตฺติ, อุปฺปตฺติ, นิปฺปตฺติ, วิปตฺติ, สมฺปตฺติ, ภชนํ ภตฺติ, สมฺภตฺติ, ภุญฺชนํ ภุตฺติ, ยุญฺชนํ ยุตฺติ, ริญฺจนํ ริตฺติ, นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจติ อตฺโถ เอตายาติ นิรุตฺติ, วุจฺจติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺติฯ ‘‘วิวรียติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺตี’’ติปิ วทนฺติฯ วตฺตนํ วุตฺติ, ชีวิตวุตฺติ, ตทายตฺตวุตฺติ, ‘อสฺสู’ติ อสฺส อุตฺตํฯ วิเวจนํ วิวิตฺติ, สชฺชนํ สตฺติ, อาสตฺติ, วิสตฺติ อิจฺจาทิฯ

ตุปจฺจยมฺหิ-ขิปตีติ ขิตฺตา, โคเปตีติ คุตฺตา, จชตีติ จตฺตาฯ

อิธ ฉิท, ภิทาทโยปิ วตฺตพฺพา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, ภชตีติ ภตฺตา, ภุญฺชตีติ ภุตฺตา, โภตฺตา, ยุตฺตา, ริตฺตา, ลิตฺตา, ลุตฺตา, วจติ วทตีติ วา วตฺตา, วิวิจฺจตีติ วิวิตฺตา, สญฺชตีติ สตฺตา, สุปฺปตีติ สุตฺตา อิจฺจาทิฯ

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-ขิปิตฺถาติ ขิตฺตวา, โคปิตฺถาติ คุตฺตวา, จชิตฺถาติ จตฺตวา, ฉินฺทิตฺถาติ เฉตฺตวาฯ

ภช-ปุถกฺกรเณ, ภาชิตฺถาติ ภตฺตวา, วิภตฺตวา, อภุญฺชีติ ภุตฺตวา, อยุญฺชีติ ยุตฺตวา อิจฺจาทิฯ

ตาวีปจฺจยมฺหิ-ขิตฺตาวี, คุตฺตาวี, จตฺตาวี, เฉตฺตาวี, วิภตฺตาวี, เภตฺตาวี, ภุตฺตาวี, ยุตฺตาวี อิจฺจาทิฯ

ตฺวาทีสุ ปรรูปตฺเต มหาวุตฺตินา ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโป, เฉตฺวา, เฉตฺวาน, เฉตฺตุน, วิภตฺวา, วิภตฺวาน, วิภตฺตุน, ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ภุตฺตุน อิจฺจาทิฯ

ตุํ, ตเวสุ-เฉตฺตุํ, เฉตฺตเว, เฉตุํ, เฉตเว วา, อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ วิภตฺตุํ, วิภตฺตเว, เภตฺตุํ, เภตฺตเว, โภตฺตุํ, โภตฺตเว, อาทิวุทฺธิ อิจฺจาทิฯ

ตพฺพปจฺจเย-เฉตฺตพฺพํ, เฉตพฺพํ วา, เภตฺตพฺพํ, โภตฺตพฺพํ, วุจฺจตีติ วตฺตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

อิติ สทิสสํโยครูปราสิฯ

วคฺคนฺตรูปราสิ

อถ วคฺคนฺตรูปราสิ วุจฺจเตฯ

กมุ, กิลมุ, ขนุ, ขมุ, คมุ, ตนุ, ติมุ, ทมุ, ภมุ, มน, ยมุ, วมุ, สมุ, หนฯ

๗๓๓. มนานํ นิคฺคหีตํฯ

มการ, นการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต มกาโร นกาโร จ นิคฺคหีตํ โหติ ยการวชฺชิเต พฺยญฺชเน ปเรฯ ‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ

กมุ-ปาทคมเน, ปกฺกมิตฺถาติ ปกฺกนฺโต, ปาเทน อกฺกมิตฺถาติ อกฺกนฺโต, อุกฺกนฺโต, วิกฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต, ‘นิโต กมสฺสา’ติ กสฺส ขตฺตํ, สงฺกนฺโต, โอกฺกนฺโต, อวกฺกนฺโต, อปกฺกนฺโต, อติกฺกนฺโต, ปฏิกฺกนฺโต, กสฺส ทฺวิตฺตานิฯ

กิลมุ-เขเท, กิลมิตฺถาติ กิลนฺโตฯ

ติมุ-อทฺทภาเว, เตมยิตฺตาติ ตินฺโตฯ

ทมุ-ทมเน, ทมิตฺถาติ ทนฺโตฯ

ภมุ-อนวตฺถาเน, ภมิตฺถาติ ภนฺโต, วิพฺภนฺโตฯ

มน-ญาเณ, มนตีติ มนฺโตฯ

วมุ-อุคฺคิลเน, วมิตฺถาติ วนฺโตฯ

สมุ-สนฺติยํ, สมฺมตีติ สนฺโต, อุปสนฺโต, วูปสนฺโตฯ

สมุ-เขเท, สมฺมติ ขิชฺชตีติ สนฺโต อิจฺจาทิฯ

ติปจฺจยมฺหิ-กามนํ กนฺติ, นิกามนํ นิกนฺติ, ปกฺกมนํ ปกฺกนฺติ, ขมนํ ขนฺติ, ตนนํ ตนฺติ, ทมนํ ทนฺติ, ภมนํ ภนฺติ, วิพฺภนฺติ, มนนํ มนฺติ, สมนํ สนฺติ อิจฺจาทิฯ

ตุปจฺจเย-ปกฺกมตีติ ปกฺกนฺตา, ขนตีติ ขนฺตา, ขมตีติ ขนฺตา, คจฺฉตีติ คนฺตา, ตโนตีติ ตนฺตา, เตมยตีติ ตินฺตา, ทมยตีติ ทนฺตา, ภมตีติ ภนฺตา, มนตีติ มนฺตาฯ

นิปุพฺโพ ยมุ-นิยมเน, นิยาเมตีติ นิยนฺตา, วมตีติ วนฺตา, สมตีติ สนฺตา, หนตีติ หนฺตา อิจฺจาทิฯ

ตฺวาทีสุ-คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คนฺตุน, มนฺตฺวา, มนฺตฺวาน, มนฺตุน, หนฺตฺวา, หนฺตฺวาน, หนฺตุน อิจฺจาทิฯ

ตุํ, ตเวสุ-ปกฺกนฺตุํ, ปกฺกนฺตเว, ขนนํ ขนฺตุํ, ขนฺตเว, คมนํ คนฺตุํ, คนฺตเว, มนนํ มนฺตุํ, มนฺตเว, หนนํ หนฺตุํ, หนฺตเว อิจฺจาทิฯ

ตพฺพมฺหิ-อภิกฺกนฺตพฺพํ, ปฏิกฺกนฺตพฺพํ, ขญฺญเตติ ขนฺตพฺพํ, คจฺฉียเตติ คนฺตพฺพํ, มญฺญเตติ มนฺตพฺพํ, วมียเตติ วนฺตพฺพํ, หญฺญเตติ หนฺตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

อิติ วคฺคนฺตรูปราสิฯ

ธาตฺวนฺตวิการราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปจฺจยวิการราสิ

กาเทสราสิ

อถ ปจฺจยวิการราสิ วุจฺจเตฯ

๗๓๔. ปจา โก [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖]ฯ

ปจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติฯ

ปจฺจิตฺถาติ ปกฺโก, ปกฺกวาฯ

พหุลาธิการา ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ โหติ, อสกฺขิ, สกฺขติ, สกฺขิสฺสตีติ สกฺโก, มหาวุตฺตินา ตปจฺจยสฺส โกฯ

มุจ-โมจเนฯ

๗๓๕. มุจา วา [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖]ฯ

มุจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อนนฺตรสฺส โก โหติ วาฯ

โอมุจฺจิตฺถาติ โอมุกฺโก, โอมุกฺกวา, ปฏิมุกฺโก, ปฏิมุกฺกวาฯ

สุส-โสสเนฯ

๗๓๖. สุสา โข [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖]ฯ

สุสมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติฯ

สุสฺสิตฺถาติ สุกฺโข, สุกฺขวาฯ

๗๓๗. โค ภนฺชาทีหิ [ก. ๕๗๗; รู. ๖๒๘; นี. ๑๑๘๐]ฯ

ภนฺชาทีหิ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โค โหติฯ

อภญฺชิตฺถาติ ภคฺโค, ภคฺควา, โอภคฺโค, สมฺภคฺโค, ปลิภคฺโคฯ

ลค-ลคฺคเน, ลคิตฺถาติ ลคฺโค, ลคฺควา, วิลคฺโค, วิลคฺควาฯ

มุช-มุชฺชเน, มุชฺชิตฺถาติ มุคฺโค, มุคฺควา, นิมฺมุคฺโค, อุมฺมุคฺโคฯ

วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชิตฺถาติ สํวิคฺโค, สํวิคฺควา, อุพฺพิคฺโค, อุพฺพิคฺควาฯ

ลุช-วินาเส, ปลุชิตฺถาติ ปลุคฺโค, ปลุคฺควา, โอลุคฺโค, โอลุคฺควา, วิลุคฺโค, วิลุคฺควา อิจฺจาทิฯ

อิติ กาเทสราสิฯ

ฐาเทสราสิ

อิสุ, อาส, เอส, กส, กิส, กิลิส, กุส, ฆุส, ชุส, ตุส, ทิส, ทุส, ทํส, นส, ปิส, ปุส, ปุจฺฉ, ผุส, ภสฺส, ภชฺช, มช, มส, มุส, วสฺส, วิส, สช, สิส, สิลิส, หส, หสฺส, หํสฯ

๗๓๘. สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐ [ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ

สการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฐ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’นฺติ สํโยคาทิสฺส ปฐมตฺตํฯ

อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, อิจฺฉียเตติ อิฏฺโฐ, ปริยิฏฺโฐฯ

อาส-อุปเวสเน, วิปริตโต อาสติ อุปวีสตีติ วิปลฺลฏฺโฐฯ

กส-วปฺปเน วิเลขเน จฯ

๗๓๙. กสสฺสิม จ วา [ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ

กสมฺหา ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฐ โหติ, กสสฺส อาทิสรมฺหา ปรํ อิม จ โหติ วาฯ

กสฺสิตฺถาติ กิฏฺฐํ-สสฺสํ, กฏฺฐํ วาฯ

อุปปุพฺโพ อาสนฺเน, อุปกฏฺโฐฯ

วิปุพฺโพ ปวาเส, วูปกฏฺโฐฯ

กิส-หานิมฺหิ, ปฏิกิฏฺโฐ, นิหีโนติ อตฺโถฯ

กิลิส-วิพาธเน อุปตาเป จ, กิลิสฺสตีติ กิลิฏฺโฐ, สํกิลิฏฺโฐ, อุปกฺกิลิฏฺโฐฯ

กุส-อกฺโกเส, อกฺโกสียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโฐฯ อกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนฯ

ฆุส-สทฺเท, โฆสียิตฺถาติ ฆุฏฺโฐ, สงฺฆุฏฺโฐฯ อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺฐํ [สํ. นิ. ๑.๔๖]ฯ อุคฺฆุฏฺโฐฯ

ชุส-เสวายํ, ชุสียิตฺถาติ ชุฏฺโฐฯ

ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสิตฺถาติ ตุฏฺโฐ, สนฺตุฏฺโฐฯ

ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสียิตฺถาติ ทิฏฺโฐ, สนฺทิฏฺโฐฯ

ทิสี-กถเน, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโฐ, นิทฺทิสียิตฺถาติ นิทฺทิฏฺโฐ, อปทิสียิตฺถาติ อปทิฏฺโฐฯ

ทุส-ทูสเน, ทุสียิตฺถาติ ทุฏฺโฐฯ

ทํส-ทํสเน, ทํสียิตฺถาติ ทฏฺโฐ, นิคฺคหีตโลโปฯ

นส-อทสฺสเน, นสฺสิตฺถาติ นฏฺโฐ, วินฏฺโฐฯ

ปิส-จุณฺณิเย, ปิสียิตฺถาติ ปิฏฺฐํฯ

ปุส-โปสเน, โปสียิตฺถาติ ปุฏฺโฐ, ปรปุฏฺโฐฯ

ผุส-สมฺผสฺเส, ผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโฐ, สมฺผุฏฺโฐฯ

ภสฺส-กถเน จวเน จ, ภสฺสิตฺถาติ ภฏฺโฐ, อาภฏฺโฐฯ

มส-อามสเน วิชฺฌเน จ, มสียิตฺถาติ มฏฺโฐ, อามฏฺโฐ, โอมฏฺโฐ, อุมฺมฏฺโฐฯ สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ [สํ. นิ. ๑.๒๑]ฯ

มุส-นสฺสเน, มุสฺสิตฺถาติ มุฏฺโฐ, ปมุฏฺโฐ, สมฺมุฏฺโฐฯ

วสฺส-เสจเน, วสฺสิตฺถาติ วุฏฺโฐ-เทโว, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํฯ

วิส-ปเวสเน, ปวิสิตฺถาติ ปวิฏฺโฐ, นิวิฏฺโฐ, อุปวิฏฺโฐฯ

สิส-เสเส, อวเสสิตฺถาติ อวสิฏฺโฐฯ

วิปุพฺโพ วิเสสเน, วิเสสิตฺถาติ วิสิฏฺโฐฯ

สิลิส-สิเลสเน, สิลิสฺสิตฺถาติ สิลิฏฺโฐฯ

หส-หาเส, หสิตฺถาติ หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐฯ

หสฺส, หํสธาตุโย สทิสา เอวฯ

ปุจฺฉ-ปุจฺฉายํฯ

๗๔๐. ปุจฺฉาทิโต [ก. ๕๗๑; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖]ฯ

ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺส อนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฐ โหติฯ

ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโฐฯ

ภชฺช-ภชฺชเน, ภชฺชิตฺถาติ ภฏฺฐํ-ธญฺญํฯ

มช-สุทฺธิยํ, สุฏฺฐุ มชฺชิตฺถาติ สมฺมฏฺโฐ-ภูมิภาโคฯ

สช-สํสคฺคาทีสุ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโฐ, วิสฏฺโฐ, นิสฏฺโฐ, โอสฏฺโฐฯ

ยช-ปูชายํฯ

๗๔๑. ยชสฺส ยสฺส ฏิยี [ก. ๖๑๐; รู. ๖๒๗; นี. ๑๒๑๕]ฯ

ยชสฺส ยการสฺส ฏิ, ยิอาเทสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

ยชิตฺถาติ อิฏฺโฐ, ยิฏฺโฐฯ

ติปจฺจยมฺหิ-ปริเยสนํ ปริเยฏฺฐิฯ

เอส-คเวสเน, เอสนํ เอฏฺฐิ, ปริเยฏฺฐิ, ตุสฺสนํ ตุฏฺฐิ, สนฺตุฏฺฐิ, ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํฯ วิสชฺชนํ วิสฏฺฐิฯ

ตฺวาทีสุ-ทิส-เปกฺขเน, ‘ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสาททกฺขา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส ทสาเทโส, มหาวุตฺตินา วการโลโป, ทฏฺฐา, ทฏฺฐาน, ทฏฺฐุนฯ

‘ตุํยานา’ติ ตฺวาปจฺจยสฺส ตุํอาเทโสฯ เนกฺขมํ ทฏฺฐุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], คาถาวเสน นิคฺคหีตโลโปฯ

ตุํ, ตเวสุ-ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐเว, ปุจฺฉนํ ปุฏฺฐุํ, ปุฏฺฐเวฯ

ตพฺพมฺหิ-ตุสฺสิตพฺพนฺติ ตุฏฺฐพฺพํ, โตฏฺฐพฺพํ, ปสฺสิตพฺพนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปุฏฺฐพฺพํ, ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺฐพฺพํฯ

อิติ ฐาเทสราสิฯ

ฒาเทสราสิ

๗๔๒. ทหา โฒ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙]ฯ

ทหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฒ โหติ, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ตติยตฺตํฯ

ทห-ทยฺหเน, ทยฺหิตฺถาติ ทฑฺโฒฯ

๗๔๓. พหสฺสุม จ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙]ฯ

พหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺส อาทิสรมฺหา อุม จ โหติฯ

พห-วุทฺธิยํ, อพหีติ พุฑฺโฒ, พสฺส โว, วุฑฺโฒฯ

ติมฺหิ-พหนํ วุฑฺฒิฯ

๗๔๔. โลโป วฑฺฒา ติสฺส [‘ตฺติสฺส’ (พหูสุ)]ฯ

วฑฺฒมฺหา ปรสฺส ติปจฺจยสฺส ตการสฺส โลโป โหติฯ

วฑฺฒ-วฑฺฒเน, วฑฺฒนํ วุฑฺฒิฯ

อิติ ฒาเทสราสิฯ

ณาเทสราสิ

กิร ขี, จร, ชร, ตร, ถร, ปูรฯ

๗๔๕. กิราทีหิ โณฯ

กิราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โณ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํฯ

กิร-อากิรเณ สมฺมิสฺสน, ขิปเนสุ จ, กิริตฺถาติ กิณฺโณ, ปกิณฺโณ, อากิณฺโณ, วิกฺกิณฺโณ, สํกิณฺโณ, สมากิณฺโณฯ

ปูร-ปูรเณ, ปูริตฺถาติ ปุณฺโณ, สมฺปุณฺโณ, ปริปุณฺโณฯ

ขี-ขเย, ขิยิตฺถาติ ขีโณฯ

กิณฺณวา, ปุณฺณวา, ขีณวาฯ

๗๔๖. ตราทีหิ ริณฺโณ [ก. ๕๘๑; รู. ๖๑๖; นี. ๑๑๘๔]ฯ

ตราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส ริณฺโณ โหติฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตพฺยญฺชนสฺส อาทิสรสฺส จ โลโปฯ

จร-คติ, ภกฺขเนสุ, จริตฺถ, จรียิตฺถาติ วา จิณฺโณ, อาจิณฺโณ, สมาจิณฺโณฯ

ชร-ชิรเณ, ชิยฺยิตฺถาติ ชิณฺโณ, อนุชิณฺโณ, ปริชิณฺโณฯ

ตร-ตรเณ, ตริตฺถาติ ติณฺโณ, อุตฺติณฺโณ, นิตฺติณฺโณ, วิติณฺโณ, โอติณฺโณ, สโมติณฺโณฯ

ถร-วิตฺถาเร, วิตฺถริตฺถาติ วิตฺถิณฺโณฯ

จิณฺณวา, ชิณฺณวา, ติณฺณวา, วิตฺถิณฺณวาฯ

อิติ ณาเทสราสิฯ

ถาเทสราสิ

๗๔๗. ธสฺโตโอสฺตาฯ

ธสฺโต, อุตฺรสฺโตติ เอเต สทฺทา ตปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

ธํส-วิทฺธํสเน, วิทฺธํสตีติ วิทฺธสฺโต, วิทฺธํสิโต วาฯ

ตส-สนฺตาเส, อุตฺรสตีติ อุตฺรสฺโต, อุตฺตสิโต วาฯ

ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสนฺติ ภสฺมึ กโรนฺติ เอเตนาติ ภสฺตา, ภสฺตฺรา วา, กมฺมารคคฺครี, เอวมาทีนิปิ อิธ เวทิตพฺพานิฯ

๗๔๘. สาส วส สํส หํสา โถ [‘…สํส สสา โถ’ (พหูสุ)]ฯ

เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โถ โหติฯ

สาส-อนุสิฏฺฐิมฺหิฯ

๗๔๙. สาสสฺส สิสา [‘สาสสฺส สิส วา’ (พหูสุ)]ฯ

สาสสฺส สิสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ปฐมตฺตํฯ

สาสียตีติ สิตฺโถ, อนุสาสียตีติ อนุสิฏฺโฐฯ ‘‘อนุสิฏฺโฐ โส มยา’’ติ [มหาว. ๑๒๖] เอตฺถ ปน ตฺถการสฺส ฏฺฐกาโรติ วุตฺติยํ วุตฺโตฯ ตํ ตํ อตฺถํ สาสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สตฺถํ, สทฺทสตฺถํ, เวทสตฺถํฯ

วส-นิวาเส, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, อวสีติ วุตฺโถ, วสียิตฺถาติ วา วุตฺโถ, วสฺสํ วสิตฺถาติ วสฺสํวุตฺโถ, อาวสียิตฺถาติ อาวุตฺถํ-เชตวนํ, นิวสิตฺถาติ นิวุตฺโถ, อชฺฌาวสิตฺถาติ อชฺฌาวุตฺโถฯ พหุลาธิการา ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา’’ติ [ปาจิ. ๘๖] เอตฺถ อุตฺตํ นตฺถิฯ อุโปสถํ อุปวสิตฺถาติ อุโปสถํอุปวุตฺโถ, อุปวสียิตฺถาติ วา อุปวุตฺโถอุโปสโถ, ปริวาสํ ปริวสิตฺถาติ ปริวาสํปริวุตฺโถ, ปริวสียิตฺถาติ วา ปริวุตฺโถ-ปริวาโสฯ

สํส-ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถฯ

หํส-ปหํสเน, หํสียิตฺถาติ หตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ปหตฺโถฯ

ติปจฺจยมฺหิ-อนุสาสนํ อนุสิตฺถิ, อนุสิฏฺฐิ วา, นิวสนํ นิวุตฺถิฯ

ตุปจฺจยมฺหิ-สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-นิวสิตฺถาติ นิวุตฺถวาฯ

ตาวีมฺหิ-นิวุตฺถาวีฯ

ตุํ, ตเวสุ-วสนํ วตฺถุํ, วตฺถเวฯ

ตพฺพมฺหิ-ทฺวารมูเล วตฺถพฺพํ, สภาเย วตฺถพฺพํฯ

วส-ปริทหเน, พหุลาธิการา อุตฺตํ นตฺถิ, วาสิตพฺพนฺติ วตฺถํ, นิวาสียิตฺถาติ นิวตฺถํ, วตฺถพฺพํ, นิวตฺถพฺพํฯ

อิติ ถาเทสราสิฯ

ธาเทสราสิ

อิธ, กุธ, คิธ, พธ, พุธ, พุธิ, มิธ, ยุธ, ราธ, รุธ, วิธ, สิธ, สุธ, ถภิ, รภ, ลภ, ลุภ, สมฺภู, ทุห, นห, มุหฯ

๗๕๐. โธ ธภเหหิ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙; ‘โธ ธหเภหิ’ (พหูสุ)]ฯ

เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โธ โหติฯ

อิธ-อิชฺฌเน, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ตติยตฺตํ, สมิชฺฌิตฺถาติ สมิทฺโธ-มหทฺธโนฯ

กุธ-โกเป, กุชฺฌตีติ กุทฺโธ, สํกุทฺโธฯ

คิธ-เคเธ, คิชฺฌิตฺถาติ คิทฺโธ, อนุคิทฺโธ, อภิคิทฺโธฯ

พธ-พนฺธเน, พชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ, ปพทฺโธ, อาพทฺโธ, นิพทฺโธฯ

พุธ-ญาเณ ชาคเร วิกสเน จ, พุชฺฌติ ชานาตีติ พุทฺโธ, สมฺพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปพุชฺฌติ ชาคโรตีติ วา ปพุทฺโธ, ปฏิพุทฺโธฯ

พุธิ-นิวารเณ, ปริพุนฺธียตีติ ปลิพุทฺโธฯ วาตปลิพุทฺโธ, ปิตฺตปลิพุทฺโธ, เสมฺหปลิพุทฺโธฯ

มิธ-มิชฺฌเน, มิชฺฌตีติ มิทฺธํ, มิทฺโธฯ กปิมิทฺโธฯ

ยุธ-สมฺปหาเร, ยุชฺฌียเตติ ยุทฺธํฯ มลฺลยุทฺธํ, เมณฺฑยุทฺธํ, หตฺถิยุทฺธํ, กุกฺกุฏยุทฺธํฯ

ราธ-อาราธเน, อาราธยิตฺถาติ อารทฺโธ, อภิรทฺโธฯ

วิปุพฺโพ-วิรชฺฌเน, วิรทฺโธฯ

รุธ-อาวรเณ, รุนฺธียิตฺถาติ รุทฺโธ, โอรุทฺโธ, อวรุทฺโธฯ

นิปุพฺโพ-นิโรเธ, นิรุชฺฌิตฺถาติ นิรุทฺโธฯ

วิปุพฺโพ-วิโรเธ, วิรุชฺฌิตฺถาติ วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธฯ

อนุปุพฺโพ-กนฺติยํ, อนุรุทฺโธฯ

วิธ-วิชฺฌเน, วิชฺฌิตฺถาติ วิทฺโธฯ สลฺลวิทฺโธฯ

สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌิตฺถาติ สิทฺโธฯ

ปปุพฺโพ-ปากฏภาเว, ปสิทฺโธฯ

นิ, ปฏิปุพฺโพ นิวารเณ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธฯ

สุธ-สุชฺฌเน, สุชฺฌตีติ สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธฯ

ถภิ-ถมฺภเน, ถมฺภตีติ ถทฺโธ, ปตฺถทฺโธ, อุปตฺถทฺโธฯ

รภ-อารเภ, อารภิตฺถาติ อารทฺโธ, อารพฺภิตฺถาติ วา อารทฺโธ, สมารทฺโธฯ

ลภ-ลาเภ, อลภีติ ลทฺโธ, ลพฺภิตฺถาติ วา ลทฺโธ, ปฏิลทฺโธ, อุปลทฺโธฯ

ลุภ-คิทฺธิยํ, ลุพฺภตีติ ลุทฺโธ, ปลุทฺโธ, วิลุทฺโธฯ

สมฺภู-ปสฺสทฺธิยํ, ปสฺสมฺภิตฺถาติ ปสฺสทฺโธฯ

ทุห-โทหเน, ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธา-คาวีฯ

นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหิตฺถาติ สนฺนทฺโธ, โอนทฺโธ, อวนทฺโธฯ

มุห-อนฺธภาเว, มุยฺหตีติ มุทฺโธ-พาโลฯ

ติปจฺจยมฺหิ-อิชฺฌนํ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺติ เอตายาติ วา อิทฺธิ, สมิชฺฌนํ สมิทฺธิ, คิชฺฌนํ คิทฺธิ, มิชฺฌนํ มิทฺธิ, อภิราธนํ อภิรทฺธิ, วิรุชฺฌนํ วิรุทฺธิ, ปฏิวิรุทฺธิ, สิชฺฌนํ สิทฺธิ, สํสิทฺธิ, ปฏิสิทฺธิ, สุชฺฌนํ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, ปาริสุทฺธิ, ลภนํ ลทฺธิ, อุปลทฺธิ, ลุพฺภนํ ลุทฺธิ, ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ, มุยฺหนํ มุทฺธิฯ

ตวนฺตุ, ตาวีสุ- ‘‘สมิทฺธา, สมิทฺธาวี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ

ตฺวาทีสุ-รภ-อารเภ, อารทฺธา, อารทฺธานฯ

ลภ-ลาเภ, ลทฺธา, ลทฺธาน, ปฏิลทฺธา, ปฏิลทฺธานฯ

ตุํ, ตเวสุ-พุธ-ญาเณ, พุทฺธุํ, พุทฺธเว, สุพุทฺธุํ, สุพุทฺธเว, โพทฺธุํ, โพทฺธเว, ลทฺธุํ, ลทฺธเว, ปฏิลทฺธุํ, ปฏิลทฺธเวฯ

ตพฺพมฺหิ-โพทฺธพฺพํ, ลทฺธพฺพํ, ปฏิลทฺธพฺพํฯ

๗๕๑. วทฺธสฺส วาฯ

วทฺธสฺส อุ โหติ วา กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

วทฺธิตฺถาติ วุทฺโธ, วทฺโธ วา, วทฺธนํ วุทฺธิ, มหาวุตฺตินา อุตฺตํฯ ติปจฺจยสฺส จ ตสฺส โลโปฯ

อิติ ธาเทสราสิฯ

วิสํโยคนาเทสราสิ

หา, อิ, จิ, ชิ, ฏิ, ถี, ที,ปี, มิ, ลี, ถุ, ทู, ธู, ปู, ภู, ลู, วุ, สุ, หุ, อาส, กถ, กุป, ปล, มล, สุป, ปฬฯ

๗๕๒. ภิทาทิโต โน กฺต, กฺตวนฺตูนํฯ

ภิทาทิมฺหา ปเรสํ กฺต, กฺตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โน โหติฯ

หา-จาเค, หียิตฺถาติ หีโน, ปหีโน, นิหีโน, โอหีโนฯ เอตฺถ จ โนอาเทสํ กตฺวา ปจฺฉา ‘อูพฺยญฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ตสฺส จ กฺวจิ รสฺโสฯ เอวํ ปรตฺถฯ

อธิปุพฺโพ-อิ-อายตฺเต, อธิจฺจ เอตีติ อธิโนฯ

จิ-จเย, จยิตฺถาติ จิโน, อาจิโนฯ

ชิ-ชเย, ปญฺจมาเร ชินาตีติ ชิโนฯ

ฑิ-คติยํ, เฑตีติ ฑิโนฯ

ถี-สงฺฆาเต, ถียตีติ ถินํฯ

ที-ขเย, อนุกฺกเมน ทียติ ขิยฺยตีติ ทิโน-ทิวโสฯ

ปี-ตปฺปเน, ปีนิตฺถาติ ปีโนฯ

มิ-ปกฺเขเป, มินาตีติ มิโนฯ

ลี-ลเย, ลียิตฺถาติ ลีโน, อลฺลียิตฺถาติ อลฺลีโนฯ นิลียิตฺถาติ นิลีโน, ปฏิลียิตฺถาติ ปฏิลีโน, ปฏิลีนจโร ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลียิตฺถาติ ปฏิสลฺลีโนฯ

ถุ-นิตฺถุนเน, นิตฺถุนาตีติ นิตฺถุโนฯ

ทู-เขเท, ทูยเตติ ทูโนฯ

ธู-นิทฺธูนเน, อหิเต ธมฺเม ธุนาตีติ ธุโน, โธโนปญฺญวาฯ

ปู-โสธเน, ปุนาตีติ ปุโน, ทนฺตํ ปุนนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปโณ, นสฺส ณตฺตํฯ

ภู-วุทฺธิยํ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโน-หิตราสิฯ

ลู-เฉทเน, ลุนาตีติ ลุโนฯ

วุ-สํวรเณ, อาวุณาตีติ อาวุโณฯ

สุ-สวเน, สุณาตีติ สุโน, โสโณ, นสฺส ณตฺตํฯ

สุ-ปสวเน วา, ปสวติ วฑฺฒตีติ สุนํ-อุทฺธุมาตํฯ

หุ-ปูชา, ทาเนสุ, อาหุตพฺพนฺติ อาหุนํ, ปาหุตพฺพนฺติ ปาหุนํ-ทาตพฺพวตฺถุฯ

อาส-อุปเวสเน, อจฺฉตีติ อาสิโน, ตุณฺหี อจฺฉตีติ ตุณฺหีมาสิโนฯ

กถ-ถทฺเธ เถริเย จ, กถตีติ กถินํฯ

กุป-โกเป, หิรี กุปฺปติ เอเตนาติ หิรีโกปินํฯ

ปล-คติยํ, ปเลตีติ ปลิโนฯ

มล-มลินภาเว, มลตีติ มลิโน, มลินํ-วตฺถํฯ

สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุปิโนฯ

ปฬ-คติยํ, ปเฬตีติ ปฬิโน, ปฬินา ชมฺพุทีปาเต [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ตติยสํคีติกถา]ฯ

อิติ วิสํโยคนาเทสราสิฯ

สสํโยคนาเทสราสิ

ขิท, ฉิท, ตุท, ทา, นุท, ปต, ปท, ภิท, วิท, สทฯ

‘ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูน’นฺติ ตสฺส โน, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ขิชฺชิตฺถาติ ขินฺโน, ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน, สญฺฉินฺโน, ตุทิตฺถาติ ตุนฺโน, ปตุนฺโน, นิตุนฺโน, วิตุนฺโนฯ

นุท-เขเป, นุทิตฺถาติ นุนฺโน, ปนุนฺโนฯ

ปต-ปตเน, ปตตีติ ปนฺโน, ปนฺนธโช, นฺนสฺส ณฺณตฺเตรุกฺขปณฺณํ, ปตฺตํ วาฯ

ปท-คติยํ, ปชฺชิตฺถาติ ปนฺโน, อาปนฺโน, อุปฺปนฺโน, นิปนฺโน, วิปนฺโน, สมฺปนฺโน, อุปปนฺโน, สมุปปนฺโน, ปริยาปนฺโนฯ

ภิท-วิทารเณ, ภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน, ปภินฺโน, สมฺภินฺโน, ปริภินฺโน, วิภินฺโนฯ

วิท-ตุฏฺฐิยํ, นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพินฺโนฯ

สท-วิสรณ, คตฺยา’วสาเนสุ, สีทิตฺถาติ สนฺโน, โอสนฺโน, ปสีทิตฺถาติ ปสนฺโน, อภิปฺปสนฺโน, นิสีทิตฺถาติ นิสินฺโน, สนฺนิสินฺโน, ‘สทชรานมีม’อิติ อีม, สํโยเค รสฺโส จฯ

ตวนฺตุมฺหิ-ขินฺนวา, ฉินฺนวา, สญฺฉินฺนวา, ตุนฺนวา, ปตุนฺนวา, ปนุนฺนวา, ปนฺนวา, อาปนฺนวา, ภินฺนวา, สมฺภินฺนวา, สนฺนวา, ปสนฺนวา, นิสินฺนวาฯ

๗๕๓. ทาตฺวินฺโน [ก. ๕๘๒; รู. ๖๓๑; นี. ๑๑๘๕]ฯ

ทาธาตุมฺหา ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติฯ

ทียิตฺถาติ ทินฺโน, ปทินฺโน, อาทินฺโน, สมาทินฺโน, อุปาทินฺโน, ปริยาทินฺโน, นฺนสฺส ณฺณตฺเต อุปาทิณฺโณฯ

อิติ สสํโยคนาเทสราสิฯ

หาเทสราสิ

อูห, คาหุ, คุห, พห, พาห, พุห, มุห, รุห, วหฯ

๗๕๔. รุหาทีหิ โห โฬ จ [ก. ๕๘๙; รู. ๖๒๑; นี. ๑๑๙๒; ‘…ฬ จ’ (พหูสุ)]ฯ

รุหาทีหิ ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตปจฺจยสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โฬ โหติฯ

อูห-สญฺจเย, พฺยูหิตฺถาติ พฺยูฬฺโห, วิยูฬฺโห, ปริพฺยูฬฺโห, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙]ฯ

คาหุ-ภุสตฺเถ วิโลลเน จ, มา คาฬฺหํ ปริเทวยิฯ อาคาฬฺหาย เจเตติฯ คาหิตฺถาติ คาฬฺโห, ปคาฬฺโห, อาคาฬฺโห, โอคาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห [ปารา. อฏฺฐ. ๑.๑]ฯ

พห-วุทฺธิมฺหิฯ

๗๕๕. มุหพหพุหานญฺจ เต กานุพนฺเธตฺเว [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘มุหพหานญฺจ…’’ (พหูสุ)]ฯ

ตฺวาทิวชฺชิเต กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ปเร มุห, พห, พุหานญฺจ คุหสฺส จ ทีโฆ โหติฯ

‘รุหาทีหิโห โฬ จา’ติ ธาตฺวนฺตสฺสโฬ, ตปจฺจยสฺส โห, อพหีติ พาฬฺหํฯ

พุห-อุทฺธรเณ, อพุหิตฺถาติ พูฬฺโห, อพฺพูฬฺโห, อพูฬฺหสลฺโล [สุ. นิ. ๗๘๕]ฯ

มุห-อนฺธภาเวฯ

๗๕๖. มุหา วาฯ

มุหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โฬ โหติ วาฯ

มุยฺหิตฺถาติ มูฬฺโห, มุทฺโธ วาฯ

รุห-ชนเน, คติยญฺจ, รุหิตฺถาติ รูฬฺโห, ปรูฬฺโห, อารูฬฺโห, โอรูฬฺโห, วิรูฬฺโห, นิรูฬฺโหฯ

วห-ปาปเน, วหิตฺถาติ วูฬฺโห, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํฯ

ติปจฺจยมฺหิ-รุหนํ รูฬฺหิ, นิรุหนํ นิรูฬฺหิ, วิรุหนํ วิรูฬฺหิฯ

ตฺวาทีสุ –

๗๕๗. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเสฯ

สมาสฏฺฐาเน ตฺวาปจฺจยสฺส ปานุพนฺโธ โย โหติ วาฯ ปานุพนฺโธ ‘ปฺเย สิสฺสา’ติ วิเสสนตฺโถฯ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโยฯ

พฺยุยฺห, ปริพฺยุยฺหฯ พฺยูหิตฺวา, วิยูหิตฺวา วา, วิคายฺห, วิคาหิตฺวา, โอคายฺห, โอคาหิตฺวา, อชฺโฌคายฺห, อชฺโฌคาหิตฺวาฯ

พหุลาธิการา อสมาเสปิ ปฺโย โหติ, คุยฺห, คูหิตฺวา, นิคุยฺห, นิคูหิตฺวา, โอคุยฺห, โอคูหิตฺวาฯ

นห-พนฺธเน, สนฺนยฺห, สนฺนาหิตฺวาฯ

พาห-นิวารเณ, ทีโฆ, พายฺห, พาหิตฺวา, ปฏิพายฺห, ปฏิพาหิตฺวาฯ

พุห-อุทฺธรเณ ปปุพฺโพ, ปพฺพุยฺหฯ สมูลํ ตณฺหํ ปพฺพุยฺห [สํ. นิ. ๑.๑๕๙ (ตณฺหมพฺพุมฺห)]ฯ

อาปุพฺโพ-อพฺพุยฺห, ‘‘อพฺพุเห สลฺลมตฺตโน’’ติ อาทีสุ วิยฯ ปมุยฺห, ปมุยฺหิตฺวา, วิมุยฺห, วิมุยฺหิตฺวา, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, อาโรหิตฺวา, โอรุยฺห, โอโรหิตฺวาฯ

สห-สหเน, ปสยฺห, ปสหิตฺวา วาฯ

อิติ หาเทสราสิฯ

ตฺวาทิวิการราสิ

อถ ตฺวา, ตฺวาน, ตุนานํ วิกาโร วุจฺจเตฯ

อิ, กร, หนฯ

๗๕๘. อิโต จฺโจฯ

อิธาตุมฺหา ปรสฺส ตฺวาสฺส จฺโจ โหติ วาฯ

เปจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเวจฺจ, อนฺเวจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, สมุเปจฺจ, อธิจฺจ, อติจฺจ, ปฏิจฺจฯ

วาติ กึ? อุเปตฺวา, สมุเปตฺวา, อธิยิตฺวาฯ

๗๕๙. สาธิกรา รจฺจริจฺจา [ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓; ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)]ฯ

สนฺต, อธิปรา กรมฺหา ตฺวาสฺส รจฺจ, ริจฺจา โหนฺติ วา, สุตฺตวิภตฺตํ อิธ ลพฺภติฯ

สกฺกจฺจ, ‘สกฺกจฺจ’นฺติ พินฺทาคโม, อธิกิจฺจฯ

วาติ กึ? สกฺกตฺวา, สกฺกริตฺวา, อธิกริตฺวาฯ

สุตฺตวิภตฺเต-อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ [ชา. ๒.๒๑.๔๖๑], อภิสงฺขจฺจ โภชนํฯ

๗๖๐. หนา รจฺโจ [ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓ฯ ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)]ฯ

หนมฺหา ตฺวาสฺส รจฺโจ โหติ วา สมาเสฯ สุตฺตวิภตฺเตน หรมฺหาปิฯ

อาหจฺจ, อุหจฺจ, วิหจฺจ, สํหจฺจ, อุปหจฺจฯ

วาติ กึ? อาหนิตฺวา, อุหนิตฺวา, วิหนิตฺวา, สํหนิตฺวาฯ

หรมฺหิ-สา โน อาหจฺจ โปเสติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๔ (อาหตฺว)], ตโต อุทกมาหจฺจฯ

ทิส-เปกฺขเนฯ

๗๖๑. ทิสา วานวา ส จ [ก. ๕๙๙; รู. ๖๔๔; นี. ๑๒๐๔; ‘…ส จ’ (พหูสุ)]ฯ

ทิสมฺหา ตฺวาสฺส วาน, วา โหนฺติ วา, ทิสสฺส จ สสฺส ส โหติ, ปรรูปนิเสธนมิทํฯ

ทิสฺวาน, ทิสฺวาฯ

วาติ กึ? ปสฺสิตฺวาฯ

ขา, ญา, ทา, ธา, หา, กิ, ขิ, จิ, ชิ, นี, ลี, สิ, ภูฯ

‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ตฺวาสฺส โย, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กฺวจิ ยโลโป, สํปุพฺโพ ขา-ญาเณ, สงฺขาย, สงฺขา, ปฏิสงฺขาย, ปฏิสงฺขา, อญฺญาย, อญฺญา, อภิญฺญาย, อภิญฺญา, ปริญฺญาย, ปริญฺญาฯ

สมาเสติ กึ? ญตฺวาฯ

วาติ กึ? อาชานิตฺวา, อภิชานิตฺวา, ปริชานิตฺวาฯ

อธิฏฺฐาย, อธิฏฺฐา, ปติฏฺฐาย, ปติฏฺฐาฯ

สมาเสติ กึ? ฐตฺวาฯ

วาติ กึ? อธิฏฺฐหิตฺวา, ปติฏฺฐหิตฺวาฯ มหาวุตฺตินา อิตฺตํ, อุปฏฺฐิตฺวาฯ

อาทาย, อุปาทาย, อุปาทาฯ

สมาเสติ กึ? ทตฺวาฯ

วาติ กึ? อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ‘ทาสฺสิยง’อิติ สุตฺเตน สเร ปเร สมาเส อิยาเทโสฯ

๗๖๒. ตุํยานาฯ

ตฺวาสฺส ตุญฺจ ยานญฺจ โหนฺติ กฺวจิ สมาเสฯ

พหุลาธิการา คาถายํ อสมาเสปิ, เนกฺขมํ ทฏฺฐุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], กิมพฺภุตํ ทฏฺฐุ มรู ปโมทิตา, พินฺทุโลโปฯ

อภิหตฺตุํ ปวาเรยฺย, ‘‘อภิหฏุ’’นฺติปิ ปาโฐ, สํโยคาทิสฺส โลโป ตสฺส ฏตฺตํฯ ‘‘อภิหฏฺฐุ’’นฺติปิ [ปาจิ. ๒.๒๔๓] ปฐนฺติฯ พฺยญฺชนํ น สเมติฯ

อาทิยาน, อุปาทิยานฯ วิธาย, นิธาย, สนฺธาย, โอธาย, สโมธาย, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, สโมทหิตฺวาฯ ปหาย, วิหาย, โอหาย, หิตฺวา, ชหิตฺวาฯ

อิวณฺเณสุ ปฺยสฺส ทฺวิตฺตํ, วิกฺกิยฺย, วิกฺกิณิตฺวาฯ

วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ [เป. ว. ๓๒๙], ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอตฺตํ, วิจินิตฺวา, วิเนยฺย, วิเนตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลีย, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลีย, ปฏิสลฺลียิตฺวา, ยาคโมฯ

๗๖๓. ปฺเย สิสฺสา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

ปฺเย ปเร สิสฺส อา โหติฯ

นิสฺสาย, อุปนิสฺสาย, อปสฺสาย, อปสฺสยิตฺวา, อวสฺสาย, อวสฺสยิตฺวาฯ

วาติ กึ? อธิเสตฺวา, อธิสยิตฺวาฯ

ภู-สตฺตายํ, รสฺสตฺตํ, สมฺภุยฺย, วิภุยฺย, อนุภุยฺย, อธิภุยฺย, ปริภุยฺย, อภิภุยฺยฯ

สมาเสติ กึ? ภุตฺวา, เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํ, นิชฺฌาย, นิชฺฌายิตฺวา, อุปนิชฺฌาย, อุปนิชฺฌายิตฺวา, อภิชฺฌาย, อภิชฺฌายิตฺวาฯ

พฺยญฺชนนฺตธาตูสุ ‘วคฺคลเลหิ เต’ติ สุตฺเตน จวคฺค, ปวคฺค, สกาเรหิ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ ตวคฺเค ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ตโต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วิปจฺจ, ปริปจฺจ, วิมุจฺจ, อธิมุจฺจฯ

มหาวุตฺตินา ยโลโป ทีโฆ จ, อาปุจฺฉา, อนาปุจฺฉา, วิภชฺช, สํวิภชฺช, วิสชฺช, นิสชฺช, ปฏินิสชฺชฯ

อุชฺฌ-วิสคฺเค, ยโลโป, อุชฺฌ, อุชฺฌิย, อุชฺฌิตฺวาฯ

กติ-เฉทเน, กจฺจ, วิกจฺจ, กนฺติตฺวา, วิกนฺติตฺวาฯ

นิกร-วญฺจเน, นิกจฺจ กิตวสฺเสว [สํ. นิ. ๑.๓๕]ฯ

ปต-คติยํ, ปจฺจ, นิปจฺจ, ปติตฺวา, นิปติตฺวาฯ

กถ-กถเน, สากจฺฉฯ

ปท-คติยํ, ปชฺช, อาปชฺช, นิปชฺช, วิปชฺช, สมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺช, ปฏิปชฺชฯ

‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อีอาคเม ‘ปทาทีนํ ยุก’อิติ ยาคโม, ปุพฺพรูปํ, ปชฺชิย, ปชฺชิยาน, อาปชฺชิย, อาปชฺชิยาน, นิปชฺชิย, วิปชฺชิย, สมฺปชฺชิย, ปฏิปชฺชิยฯ

อาปุพฺพ สท-ฆฏฺฏเน, อาสชฺช นํ ตถาคตํ [อิติวุ. ๘๙], กาโกว เสลมาสชฺชฯ เฉชฺช, ฉิชฺช, ฉินฺทิย, อจฺฉิชฺช, อจฺฉินฺทิย, วิจฺฉิชฺช, วิจฺฉินฺทิย, ปริจฺฉิชฺช, ปริจฺฉินฺทิย, เภชฺช, ภิชฺช, สมฺภิชฺช, ปฏิสมฺภิชฺช, ภินฺทิย, สมฺภินฺทิยฯ

พุธ-ญาเณ, พุชฺฌ, สมฺพุชฺฌ, อภิสมฺพุชฺฌ, พุชฺฌิย, พุชฺฌิยาน, ‘‘มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน’’ติ ปาฬิ, ทาเทเส อสฺส โอตฺตํ กตฺวา สิทฺธา ยถา ‘อนุปาทิยาโน’ติฯ

วธ-หิํสายํ, วชฺฌ, วชฺฌิยฯ

วิธ-ตาฬเน, วิชฺฌ, วิชฺฌิยฯ

ขน-วิเลขเน, ขญฺญ, ขณิย, นาสฺส ณตฺตํฯ

ปวคฺเค –

ขิปฺป, นิขิปฺป, สํขิปฺป, ขิปิย, สํขิปิยฯ

ลพิ-อวสํสเน, ยโลโป, อาลมฺพ, วิลมฺพ, อวลมฺพฯ

ลุพิ-สนฺถมฺภเน, ทณฺฑโมลุมฺพ ติฏฺฐติ, ฌานโมลุมฺพ วตฺตติฯ

อุปุพฺโพ อุทฺธรเณ ‘‘อุลฺลุมฺพตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ [มหาว. ๗๑ (อุลฺลุมฺปตุ)] อาทีสุ วิย, อุลฺลุมฺพ, อารพฺภ, สมารพฺภ, ลพฺภา, อุปลพฺภา, ทีโฆฯ

ปกฺกมฺม, อกฺกมฺม, วิกฺกมฺม, นิกฺขมฺม, โอกฺกมฺม, อภิกฺกมฺม, อติกฺกมฺม, ปฏิกฺกมฺม, อาคมฺม, สงฺคมฺมฯ

สม-อุปธารเณฯ นิสมฺม ราช กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ [ชา. ๑.๔.๑๒๘ (นิสมฺม ขตฺติโย)]ฯ

สมุ-สนฺติยํ เขเท จ, อุปสมฺม, วูปสมฺม, วิสฺสมฺมฯ

กส-กฑฺฒเน, อปกสฺสฯ

ทิส-เปกฺขเน, อาทิสฺส, อุทฺทิสฺส, โอทิสฺส, อปทิสฺสฯ

ผุส-สมฺผสฺเสฯ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ [อ. นิ. ๔.๑๙๕]ฯ

วส-นิวาเสฯ อุปวสฺสํ โข ปน กตฺติกเตมาสปุณฺณมํ [ปารา. ๖๕๓ (กตฺติกปุณฺณมํ)], พินฺทาคโมฯ

วิส-ปเวสเน, ปวิสฺส, นิวิสฺส, อภินิวิสฺส อิจฺจาทิฯ

อิติ ตฺวาทิวิการราสิฯ

ปจฺจยวิการราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปกติรูปราสิ

ตาทิปจฺจยราสิ

อถ ปกติรูปราสิ วุจฺจเตฯ

ต, ติ, ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตพฺพฯ

ทา, ขฺยา, คา, ฆา, ฏา, ฐา, ตา, ถา, ทา, ธา, ปา, ผา, ภา, มา, ยา, ลา, วา, สา, หาฯ

อกฺขาโต, สฺวากฺขาโต, อาขฺยาโต, วิขฺยาโตฯ

‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ กฺวจิ อีอาคโม รสฺโส จ, สงฺคายิโต, ฆายิโต, ญาโตฯ

‘ชฺยาทีหิ กฺนา’ติ นาปจฺจโย, ชานิโตฯ

การิเต-ญาปิโต, ญาปยิโตฯ ปุตฺตํ ตายติ รกฺขตีติ ตาโต-ปิตาฯ ทตฺโต, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตญฺจฯ เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, ยญฺญทตฺโต, ทาปิโต, ทาปยิโตฯ

มหาวุตฺตินา ปสฺส ปิโว, ปิวิโตฯ

ผา-วุทฺธิยํ, ผิโต ปภาตา รตฺติฯ

มา-มาเน, มิโต, สมฺมิโต, อุปมิโต, นิมฺมิโต, ยาโต, ลาโต, วาโตฯ

มหาวุตฺตินา วาสฺสุตฺตํ, นิพฺพุโต, ปรินิพฺพุโต, นิพฺพาปิโต, ปรินิพฺพาปิโต, โอสิโต, ปริโยสิโต, โอสาปิโต, ปริโยสาปิโต, ปหิโต, ปชหิโต, หาปิโตฯ

ติมฺหิ-ญตฺติ, ทตฺติ, ปาติ, ผาติ, นิพฺพุติ, ปรินิพฺพุติฯ

ตุมฺหิ-สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อกฺขาตาโร ตถาคตา [ธ. ป. ๒๗๖] อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺติ [ที. นิ. ๒.๖๘], ญาเปตา, ญาปยิตาฯ อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]ฯ

‘อู ลสฺเส’ติ กฺวจิ อีสฺส เอตฺตํ, อุฏฺฐาเปตา, สมุฏฺฐาเปตา, อฆสฺส ตาตา, ตายิตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, มาปิตา, มาปยิตา, นิพฺพาเปตา, นิพฺพาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตาฯ

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-อกฺขตา, อกฺขาตาวี อิจฺจาทิฯ

ตฺวาทีสุ สํโยเค รสฺสตฺตํ, ญตฺวา, ชานิตฺวา, ญาเปตฺวา, ชานาเปตฺวา, ฐตฺวาฯ

ปาทิโต ฐาสฺส ฐโห, สณฺฐหิตฺวา, ปติฏฺฐหิตฺวาฯ

การิเต กฺวจิ รสฺสตฺตํ, ฐเปตฺวา, ปฏฺฐเปตฺวา, ปติฏฺฐาเปตฺวา, ทตฺวา, อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ทชฺชิตฺวาฯ

ทท-ทาเน, ตฺวาสฺส ปฺโย, ยมฺหิ ทสฺส โช, ยสฺส ปุพฺพรูปํ ทีโฆ, ทชฺชา, ทาเปตฺวาฯ

ปาทิโต รสฺโส, สมาทเปตฺวาฯ

ธา-ธารเณ, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ รสฺโส จ, ปรสฺส ‘ธาสฺส โห’ติ โห, ปทหิตฺวา, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, สทฺทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, ปิทหิตฺวา, ปริทหิตฺวาฯ

การิเต-อาธเปตฺวา, สนฺนิธาเปตฺวา, ปิวิตฺวา, ปิตฺวา วา, ปาเยตฺวา, มาเปตฺวา, โอสาเปตฺวา, ปริโยสาเปตฺวา, หิตฺวา, ปชหิตฺวา, หาเปตฺวา, ปชหาเปตฺวาฯ

ตุํ, ตเวสุ-อกฺขาตุํ, อกฺขาตเว, สงฺขาตุํ, สงฺขาตเว, ญาตุํ, ญาตเว, ชานิตุํ, ชานิตเว, ญาเปตุํ, ญาเปตเว, ชานาเปตุํ, ชานาเปตเว, ฐาตุํ, ฐาตเว, สณฺฐาตุํ, สณฺฐาตเว, สณฺฐหิตุํ, สณฺฐหิตเว, ฐเปตุํ, ฐเปตเว, สณฺฐาเปตุํ, สณฺฐาเปตเว, ทาตุํ, ทาตเว, ปทาตุํ, ปทาตเว, อาทาตุํ, อาทาตเว, ทชฺชิตุํ, ทชฺชิตเว, ทาเปตุํ, ทาเปตเว, สมาทเปตุํ, สมาทเปตเว, สนฺธาตุํ, สนฺธาตเว, สทฺทหิตุํ, สทฺทเหตุํ, สทฺทเหตเว, นิเธตุํ, นิเธตเว สนฺธาเปตุํ, นิธาเปตุํ, ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปาตเว, ปิเวตเว, มาตุํ, มินิตุํ, ปเมตุํ, อุปเมตุํ, ยาตุํ, ยายิตุํ, ยาตเว, โอสาเยตุํ, โอสาเปตุํ, ปริโยสาเปตุํ, หาตุํ, ปหาตุํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว [ธ. ป. ๓๔], ชหิตุํ, ปชหิตุํ, หาเปตุํ, ปหาเปตุํ, ชหาเปตุํฯ

ตพฺพมฺหิ-อกฺขาตพฺพํ, สงฺขาตพฺพํ, สงฺขฺยาตพฺพํ, คายิตพฺพํ, ญาตพฺพํ, ชานิตพฺพํ, ญาเปตพฺพํ, ชานาเปตพฺพํ, ฐาตพฺพํ, ฐเปตพฺพํ, ทาตพฺพํ, อาทาตพฺพํ, สมาทาตพฺพํ, ทาเปตพฺพํ, สมาทเปตพฺพํ, วิธาตพฺพํ, วิทหิตพฺพํ, ปาตพฺพํ, ปิวิตพฺพํ, มินิตพฺพํ, มิเนตพฺพํ, ยาตพฺพํ, ลาตพฺพํ, ปหาตพฺพํฯ

อิวณฺเณสุ วิปุพฺโพ อิ-คตฺยํ, วีโต, วีตโทโส วีตโมโห [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], อุทิโต, สมุทิโต, ทาคโมฯ

สมิโต, สเมโต, สมเวโต, อเปโต, อุเปโต, สมุเปโต, อภิโต, กีโต, กยิโต, กิณิโต, จิโต, จินิโต, อาจิโต, อุปจิโต, สญฺจิโต, ชิโต, ปราชิโต, ฑิโต, โอฑฺฑิโต, นีโต, อานีโต, วินีโต, โอณีโต, ปณีโต, นสฺส ณตฺตํฯ

ปีโต, ภีโต, มิโต, สิโต, นิสฺสิโต, ปหิโตฯ

ติมฺหิ-สมิติ, วิจิติ, นีติ, ทฺวิตฺเต อาทิวุทฺธิ, เนตฺติ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ภีติฯ

ตุมฺหิ-สเมตา, อภิสเมตา, วิเจตา, เชตา, เนตา, วิเนตา, นินฺเนตาฯ

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-สเมตวา, สเมตาวี, อภิสเมตวา, อภิสเมตาวี อิจฺจาทิฯ

ตฺวาทีสุ-สเมตฺวา, อุเปตฺวา, กิณิตฺวา, วิจินิตฺวา, เชตฺวา, วิเชตฺวา, ชินิตฺวา, วิชินิตฺวา, ปราเชตฺวา, เนตฺวา, อาเนตฺวา วิเนตฺวา, นยิตฺวา, อานยิตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลียิตฺวา, สยิตฺวาฯ

ตุํ, ตเวสุ-สเมตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, สเมตเว, เกตุํ, กิณิตุํ, เกตเว, วิเจตุํ, วิจินิตุํ, เชตุํ, วิเชตุํ, นิตุํ, อานิตุํ, วินิตุํ, เนตุํ, อาเนตุํ, วิเนตุํ, นยิตุํ, อานยิตุํ, วินยิตุํ, เนตเวฯ

ตพฺพมฺหิ-สเมตพฺพํ, เกตพฺพํ, กิณิตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-จุโต, จวิโตฯ

การิเต-จาวิโตฯ

ชุโต, ชวิโต, ถุโต, อภิตฺถุโต, อภิตฺถวิโต,

สํปุพฺโพ ธุ-วลฺลเภ, สนฺธุโต-มิตฺโตฯ ‘‘อสณฺฐุตํ จิรสณฺฐุเตนา’’ติปิ ปาฬิฯ

ทุ-คติยํ หิํสายญฺจ, ทุโต, อุปทฺทุโตฯ

ธู-กมฺปเน, ธุโต, นิทฺธุโตฯ

ภูโต, สมฺภูโตฯ

การิเต-ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโตฯ

ยุ-มิสฺสเน, สํยุโตฯ

รุ-สทฺเท, รุโต, ลุโต, วุโต, สํวุโต, สุสํวุโต, สุโต, วิสฺสุโตฯ

หุ-ปูชายํ, หุโตฯ

ติมฺหิ-จวนํ จุติ, ถวนํ ถุติ, ภูติ, วิภูติ, สวนํ สุติ,

ตุมฺหิ-จวิตา, จาเวตา, ชวิตา, ถวิตา, สนฺถวิตา, โสตา, สาเวตาฯ

ตวนฺตุ ตาวีสุ-จุตวา, จุตาวี, จาเวตวา, จาเวตาวี อิจฺจาทิฯ

ตฺวาทีสุ-จวิตฺวา, จวิตฺวาน, จวิตุน, ชวิตฺวา, อภิตฺถวิตฺวา, ภุตฺวา, อนุภวิตฺวา, ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, สุตฺวา, สุณิตฺวา, สาเวตฺวา, สาวยิตฺวาฯ

ตุํ, ตเวสุ-จวิตุํ, จาเวตุํ, โภตุํ, ภวิตุํ, อนุภวิตุํ, ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, โสตุํ, สาเวตุํฯ

หู-สตฺตายํ, โหตุํฯ ‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๒๘๒]ฯ น โส สกฺกา น โหตุเย’’ติ [พุ. วํ. ๒.๙ ‘…เหตุเย’] ปาฬีฯ

ตพฺพมฺหิ-จวิตพฺพํ, ภวิตพฺพํ, อนุภวิตพฺพํ, ภาเวตพฺพํ, โสตพฺพํฯ ทฺวิตฺเต-โสตฺตพฺพํ, สาเวตพฺพํฯ

เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา กฺวจิ เอการสฺส อิตฺตํ, คายิโต, อปจายิโต, อปจิโต วา, อุชฺฌายิโต, นิชฺฌายิโต, อภิชฺฌายิโตฯ

คายนํ คีติ, อปจายนํ อปจิติฯ

ตุมฺหิ-คายิตา, อปจายิตา, อุชฺฌายิตาฯ

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-คายิตวา, คายิตาวี อิจฺจาทิฯ

คายิตฺวา, ฌายิตฺวา, อภิชฺฌายิตฺวาฯ

คายิตุํ, คายิตเว, อปจายิตุํ, อปจายิตเว, ฌายิตุํ, ฌายิตเว, อภิชฺฌายิตุํ, อภิชฺฌายิตเวฯ

คายิตพฺพํ, อปจายิตพฺพํ, อุชฺฌายิตพฺพํฯ

อิติ เอกพฺยญฺชนธาตูนํ ปกติรูปราสิฯ

ภูวาทิคณ

อเนกพฺยญฺชนธาตูนํ ปกติรูปานิ ตฺยาทิกณฺเฑ วิภาคนเยน ภูวาทีหิ สตฺตหิ ธาตุคเณหิ จ การิตปจฺจเยหิ จ ธาตุปจฺจเยหิ จ ยถาลาภํ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรตพฺพานิฯ

อตฺริทํ นยทสฺสนํ –

อาส, อิส, คมุ, ทิสฯ

อาส-อุปเวสเน, จฺฉาเทสสุตฺเต ‘นฺต มาน ตฺยาทีสู’ติ อธิกตตฺตา ตปจฺจเยสุจฺฉาเทโส นตฺถิ, ครุํ อุปาสิโต, ปยิรุปาสิโตฯ

ตุมฺหิ-อุปาสิตา, อุปาเสตา วา, อุปาสิตวา, อุปาสิตาวี, อุปาสิตฺวา, อุปาสิตฺวาน, อุปาสิตุนฯ ‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ปฺยาเทเส-อุปาสิย, ปยิรุปาสิย, อุปสิยาน, อุปาสิตุํ, อุปาสิตเว, อุปาสิตพฺโพฯ

อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, พหุลาธิการา จฺฉาเทโส, อิจฺฉิโต, อิจฺฉิตา, อิจฺฉิตวา, อิจฺฉิตาวี, อิจฺฉิตุํ, อิจฺฉิตเว, อิจฺฉิตพฺพํฯ

การิเต-อิจฺฉาปิโต, อิจฺฉาปิตา, อิจฺฉาปิตาวี, อิจฺฉาเปตฺวา, อิจฺฉาเปตุํ, อิจฺฉาเปตเว, อิจฺฉาเปตพฺพํฯ

เอสธาตุมฺหิ-เอสิโต, ปริเยสิโต, เอสิตา, ปริเยสิตา, เอสิตวา, ปริเยสิตวา, เอสิตฺวา, ปริเยสิตฺวา, เอสิตฺวาน, ปริเยสิตฺวาน, เอสิตุํ, ปริเยสิตุํ, เอสิตเว, ปริเยสิตเว, เอสิตพฺพํ, ปริเยสิตพฺพํฯ

คมุ-คติมฺหิ, คมิโต, คมิตา, คมิตวา, คมิตาวี, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิตุน, คมิตุํ, คมิตเว, คมิตพฺพํฯ

การิเต-คมาปิโต, คมาเปตา อิจฺจาทิฯ

ทิส-เปกฺขเน ปสฺสิโต, ปสฺสิตา, ปสฺเสตา วา, ปสฺสิตฺวา, ปสฺสิตฺวาน, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตุํ, ปสฺสิตเว, ปสฺสิตพฺพํฯ

การิเต-ทสฺสิโต, ทสฺสยิโต, ทสฺสิตา, ทสฺเสตา, ทสฺสยิตา, ทสฺสิตวา, ทสฺสิตาวี, ทสฺเสตฺวา, ทสฺสยิตฺวา, ทสฺเสตฺวาน, ทสฺสยิตฺวาน, ทสฺเสตุํ, ทสฺสยิตุํ, ทสฺเสตพฺพํฯ

ทกฺขาเทเส-ทกฺขิโต, ทกฺขิตา, ทกฺขิตวา, ทกฺขิตาวี, ทกฺขิตฺวา, ทกฺขิตุํ, ทกฺขิตเว, ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ [ที. นิ. ๒.๓๓๒] ปาฬิ, ทกฺขิตพฺพํฯ

ทุส-นาเส, การิเต ณิปจฺจเย –

๗๖๔. ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺส [ก. ๔๘๖; รู. ๕๔๓; นี. ๙๗๗]ฯ

ณิมฺหิ ปเร ทุสสฺส ทีโฆ โหติฯ

ทูสิโต, ทูสิตา, ทูเสตา, ทูสิตวา, ทูสิตาวี, ทูเสตฺวา, ทูเสตฺวาน, ทูสิตุน, ทูเสตุํ, ทูเสตเวฯ

ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโฐฯ

อิติ ภูวาทิคโณฯ

รุธาทิคณ

ภุช, ยุช, ฉิท, ภิท, รุธฯ

๗๖๕. มํ วา รุธาทีนํ [ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖]ฯ

รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรา ปรํ มานุพนฺโธ นิคฺคหีตาคโม โหติ วาฯ

ภุญฺชิโต, ภุญฺชิตา, ภุญฺชิตวา, ภุญฺชิตาวี, ภุญฺชิตฺวา, ภุญฺชิตฺวาน, ภุญฺชิตุน, ภุญฺชิตุํ, ภุญฺชิตเว, ภุญฺชิตพฺพํฯ

การิเต-โภชิโต, โภชิตา, โภเชตา วา, โภชิตวา, โภชิตาวี, โภเชตฺวา, โภชยิตฺวา, โภเชตุํ, โภเชตเว, โภเชตพฺพํ, ยุญฺชิโต, อนุยุญฺชิโต, ภุชธาตุสทิสํฯ

ฉินฺทิโต, ฉินฺทิตา, ฉินฺเทตา วา, ฉินฺทิตวา, ฉินฺทิตาวี, ฉินฺทิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาน, ฉินฺทิตุนฯ ปฺยาเทเส-ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย [คเวสิตพฺพํ], ฉินฺทิยาน, สญฺฉินฺทิย, สญฺฉินฺทิยาน, ฉินฺทิตพฺพํฯ

การิเต-ฉินฺทาปิโต, ฉินฺทาเปตา อิจฺจาทิฯ

ภินฺทิโต, ภินฺทิตา, ภินฺเทตา วา, ฉิทธาตุสทิสํฯ

รุนฺธิโต, รุนฺธิตา, รุนฺเธตา, รุนฺธิตวา, รุนฺธิตาวี, รุนฺธิตฺวา, รุนฺธิตฺวาน, รุนฺธิตุํ, รุนฺธิตเว, รุนฺธิตพฺพํฯ

การิเต-รุนฺธาปิโต, รุนฺธาปยิโต อิจฺจาทิฯ

อิติ รุธาทิคโณฯ

ทิวาทิคณ

ปท, พุธ, ตุส, ทิวุฯ

๗๖๖. ปทาทีนํ กฺวจิฯ

ปทาทีนํ กฺวจิ ยุก โหติ, ยาคโม, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

ปชฺชิโต, อาปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิตา, ปฏิปชฺชิตวา, ปฏิปชฺชิตาวี, ปฏิปชฺชิตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาน, ปฏิปชฺชิตุน, ปฏิปชฺชิตุํ, ปฏิปชฺชิตเว, ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

การิเต-อาปาทิโต, อุปฺปาทิโต, นิปฺผาทิโต, สมฺปาทิโต, ปฏิปาทิโต, อาปาทิตา, อาปาเทตา, อุปฺปาทิตา, อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๕], นิปฺผาทิตา, นิปฺผาเทตา, สมฺปาทิตา, สมฺปาเทตา, ปฏิปาทิตา, ปฏิปาเทตา, อาปาเทตฺวา, อุปฺปาเทตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา, สมฺปาเทตฺวา, ปฏิปาเทตฺวา, อาปาเทตุํ, อุปฺปาเทตุํ, นิปฺผาเทตุํ, สมฺปาเทตุํ, ปฏิปาเทตุํ, อาปาเทตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพํ, นิปฺผาเทตพฺพํ, สมฺปาเทตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพํ, พุชฺฌิโต, พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], พุชฺฌิตวา, พุชฺฌิตาวี, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุชฺฌิตุํ, พุชฺฌิตเว, พุชฺฌิตพฺพํฯ

การิเต-โพธิโต, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], โพเธตวา, โพเธตาวี, โพธยิตฺวา, โพธยิตฺวาน, โพเธตุํ, โพเธตเว, โพเธตพฺพํ, ตุสฺสิโต, สนฺตุสฺสิโต, ตุสฺสิตา, ตุสฺสิตวา, ตุสฺสิตาวี, ตุสฺสิตฺวา, ตุสฺสิตุํ, ตุสฺสิตพฺพํฯ

การิเต-โตสิโต, โตสิตา, โตเสตา วา, โตสิตวา, โตสิตาวี, โตเสตฺวา, โตเสตุํ, โตเสตพฺพํ, ทิพฺพิโต, ทิพฺพิตา, ทิพฺพิตวา, ทิพฺพิตาวี, ทิพฺพิตฺวา, ทิพฺพิตุํ, ทิพฺพิตพฺพํฯ

อิติ ทิวาทิคโณฯ

สฺวาทิคณ

สุ, วุ, อาปฯ

สุณิโต, สุณิตา, โสตา วา, สุณิตวา, สุณิตาวี, สุณิตฺวา, สุณิตุํ, สุณิตพฺพํฯ

การิเต-สาวิโต, สาเวตา, สาเวตวา, สาเวตาวี, สาเวตฺวา, สาเวตุํ, สาเวตพฺพํ, สํวุณิโต, อาวุณิโต, สํวุณิตา, สํวุณิตฺวา, สํวุณิตุํ, สํวุณิตพฺพํ, ปาปุณิโต, ปริยาปุณิโต, ปาปุณิตา, ปริยาปุณิตา, ปาปุณิตวา, ปริยาปุณิตวา, ปาปุณิตาวี, ปริยาปุณิตาวี, ปาปุณิตฺวา ปริยาปุณิตฺวา, ปาปุณิตุํ, ปริยาปุณิตุํ, ปาปุณิตพฺโพ, ปริยาปุณิตพฺโพฯ

การิเต-ปาปิโต, ปาปิตา, ปาเปตา วา, ปาเปตฺวา, ปาเปตุํ อิจฺจาทิฯ

อิติ สฺวาทิคโณฯ

กิยาทิคโณ เอกพฺยญฺชเนสุ วุตฺโต เอวฯ

ตนาทิคณ

กร, ตนฯ

‘กโรติสฺส โข’ติ กสฺส โข, อภิสงฺขริโต, อภิสงฺขริตา, อภิสงฺขริตวา, อภิสงฺขริตาวี, กริตฺวา, กริตฺวาน, อภิสงฺขริตฺวา, อภิสงฺขริตฺวาน, อภิสงฺขริตุํ, อภิสงฺขริตพฺพํฯ

การิเต-การิโต, การาปิโต, การิตา, กาเรตา, การาปิตา, การาเปตา, การิตวา, การิตาวี, กาเรตฺวา, การาเปตฺวา, กาเรตุํ, การาเปตุํ, กาเรตพฺพํ, การาเปตพฺพํฯ

ตนิโต, ตนิตฺวา, ตนิตุํ อิจฺจาทิฯ

อิติ ตนาทิคโณฯ

จุราทิคณ

กปฺป, จินฺต, จุร, วิทฯ

กปฺป-สงฺกปฺปเน, กปฺปิโต, สงฺกปฺปิโต, กปฺปยิโต, สงฺกปฺเปตา, สงฺกปฺปยิตา, กปฺเปตวา, กปฺเปตาวี, กปฺเปตฺวา, กปฺปยิตฺวา, กปฺเปตุํ, กปฺปยิตุํ, กปฺเปตพฺพํ, กปฺปยิตพฺพํฯ

การิเต-กปฺปาปิโต อิจฺจาทิฯ

จินฺติโต, จินฺตยิโต, จินฺเตตา, จินฺตยิตา, จินฺติตวา, จินฺติตาวี, จินฺเตตฺวา, จินฺตยิตฺวา, จินฺติตุํ, จินฺเตตุํ, จินฺตยิตุํ, จินฺติตพฺพํ, จินฺเตตพฺพํฯ

การิเต-จินฺตาปิโต อิจฺจาทิฯ

โจริโต, โจรยิโต, โจเรตา, โจรยิตา อิจฺจาทิฯ

เวทิโต, เวทยิโต, เวเทตา, เวทยิตา อิจฺจาทิฯ

อิติ จุราทิคโณฯ

ติติกฺข, วีมํส, พุภุกฺข, ปพฺพตายฯ

ติติกฺขิโต, ติติกฺขิตา, ติติกฺขิตวา, ติติกฺขิตาวี, ติติกฺขิตฺวา, ติติกฺขิตุํ, ติติกฺขิตพฺโพฯ

การิเต-ติติกฺขาปิโต อิจฺจาทิฯ

วีมํสิโต, วีมํเสตา, วีมํสิตวา, วีมํสิตาวี, วีมํสิตฺวา, วีมํสิตุํ, วีมํสิตพฺพํฯ

การิเต-วีมํสาปิโต อิจฺจาทิฯ

พุภุกฺขิโต, พุภุกฺขิตา, พุภุกฺขิตวา, พุภุกฺขิตาวี, พุภุกฺขิตฺวา, พุภุกฺขิตุํ, พุภุกฺขิตพฺพํฯ

การิเต-พุภุกฺขาปิโต อิจฺจาทิฯ

ปพฺพตายิโต, ปพฺพตายิตา, ปพฺพตายิตวา, ปพฺพตายิตาวี, ปพฺพตายิตฺวา, ปพฺพตายิตุํ, ปพฺพตายิตพฺโพฯ

การิเต-ปพฺพตายาปิโต อิจฺจาทิฯ

เอวํ กุกฺกุจฺจายิโต, กุกฺกุจฺจายิตา, กุกฺกุจฺจายิตวา, กุกฺกุจฺจายิตาวี, กุกฺกุจฺจายิตฺวา, กุกฺกุจฺจายิตุํ, กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ, ปิยายิโต, ปิยายิตฺวา, ปิยายิตุํ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

อถ วิเสสราสิ วุจฺจเตฯ

๗๖๗. กตฺตริ จารมฺเภ [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔]ฯ

อารมฺโภ นาม อาทิกฺริยา-ปฐมารมฺโภฯ กฺริยารมฺเภ วตฺตพฺเพ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ, เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กฺริยาสนฺตาเน ปฐมารมฺภํ ปฏิจฺจ อตีตวิสโย ตปจฺจโย วิหิโต, ยถา? ภุตฺตาวี ปวาริโตติ [ปาจิ. ๒๓๘]ฯ

ปุริโส กฏํ ปกโต, ปุริเสน กโฏ ปกโตฯ

๗๖๘. ฐาสวสสิลิสสีรุหชรชนีหิ [ก. ๕๕๖; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔]ฯ

ฐาทีหิ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติฯ

ฐามฺหิ-อุปฏฺฐิโต ครุํ สิสฺโส, อุปฏฺฐิโต ครุ สิสฺเสนฯ

อาสมฺหิ-อุปาสิโต ครุํ สิสฺโส, อุปาสิโต ครุ สิสฺเสนฯ

วสมฺหิ-อนุวุสิโต ครุํ สิสฺโส, อนุวุสิโต ครุ สิสฺเสนฯ

สิลิส-อาลิงฺคเน, อาสิลิฏฺโฐ ปิตรํ ปุตฺโต, อาสิลิฏฺโฐ ปิตา ปุตฺเตนฯ

สีมฺหิ-อธิสยิโต อุกฺขลิํ ชโน, อธิสยิตา อุกฺขลิ ชเนน, อุทฺธนํ อาโรปิตาติ อตฺโถฯ

รุหมฺหิ-อารูฬฺโห รุกฺขํ ชโน, อารูฬฺโห รุกฺโข ชเนนฯ

ชรมฺหิ-อนุชิณฺโณ วสลิํ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวิกํ มาณโว, อนุชาตา มาณวิกา มาณเวนฯ

๗๖๙. คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔]ฯ

คมนตฺถธาตูหิ อกมฺมกธาตูหิ จ ปรํ อาธาเร จ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติฯ

ยนฺติ เอตฺถาติ ยาตํ, อิทํ เตสํ ยาตํฯ ปทํ อกฺกมติ เอตฺถาติ ปทกฺกนฺตํ, อิทํ เตสํ ปทกฺกนฺตํฯ อิห เต ยาตา, อยํ เตหิ ยาโต มคฺโค, อิห เตหิ ยาตํฯ

อกมฺมกมฺหิ-อิทํ เตสํ อาสิตํ ฐานํ, อิห เต อาสิตา, อิทํ เตหิ อาสิตํ ฐานํ, อิธ เตหิ อาสิตํฯ

๗๗๐. อาหารตฺถา [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔]ฯ

อชฺโฌหรณตฺถธาตุโต กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ อาธาเร จ กฺโต โหติฯ

อิห เต ภุตฺตา, อสิตา, ปีตา, ขายิตา, สายิตาฯ อิมานิ เตหิ ภุตฺตานิ, อสิตานิ, ปีตานิ, ขายิตานิ, สายิตานิฯ อิห เตสํ ภุตฺตํ, อสิตํ, ปีตํ, ขายิตํ, สายิตํฯ อิทํ เตสํ ภุตฺตํ ฐานํ, อสิตํ ฐานํ, ปีตํ ฐานํ, ขายิตํ ฐานํ, สายิตํ ฐานํฯ

อิติ ตาทิปจฺจยราสิฯ

อนียปจฺจยราสิ

‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’ติ อนีโย, อนุภุยฺยตีติ อนุภวนีโยฯ

อาการนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, กฺวจิ ยาคโม, อุปฏฺฐานีโย, ทานีโย, ปทหตีติ ปธานีโย-โยคาวจโร, ปาตพฺพนฺติ ปานียํ, สายิตุํ อรหตีติ สายนียํ, ปฏิสายนียํ, ปหานียํ, อภิตฺถวนียํ, โสตพฺพนฺติ สวนียํ, หุตพฺพนฺติ หวนียํ, อุปาสนีโย, อภิกฺกมิตพฺโพติ อภิกฺกมนีโย, รญฺเชตีติ รชฺชนีโย, คนฺตพฺโพติ คมนีโย, วุจฺจตีติ วจนีโยฯ

กร, ตร, ถร, ธร, สร, หรฯ

๗๗๑. รา นสฺส โณ [ก. ๕๔๙; รู. ๕๕๐; นี. ๑๑๓๕]ฯ

รการนฺตธาตุมฺหา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติฯ

กตฺตพฺพนฺติ กรณียํ, ตริตพฺพนฺติ ตรณียํ, อตฺถริตพฺพนฺติ อตฺถรณียํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธารณียํ, สาเรตพฺพนฺติ สารณียํ, หริตพฺพนฺติ หรณียํ อิจฺจาทิฯ

รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺธนียํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ ภุญฺชนียํ, โภชนียํ, ปริโภชนียํ, โยเชตพฺพนฺติ โยชนียํ, ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺพนียํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺฌนียํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปนียํ, ญาเปตพฺพนฺติ ญาปนียํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺตนียํ, วชฺเชตพฺพนฺติ วชฺชนียํ, ติติกฺขิตพฺพนฺติ ติติกฺขนียํ, วีมํสิตพฺพนฺติ วีมํสนียํ อิจฺจาทิฯ

อิติ อนียปจฺจยราสิฯ

นฺต, มานปจฺจยราสิ

อถ นฺต, มานปจฺจยา วุจฺจนฺเตฯ

๗๗๒. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗]ฯ

วตฺตมาโน วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน, วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ นฺโต โหติฯ

ภู-สตฺตายํ, ‘กตฺตริ โล’ติ อปจฺจโย, ‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ภวตีติ โภนฺโต-ปุริโส, โภนฺตํกุลํ, โภนฺตี-อิตฺถีฯ

ปุน ‘เอโอนมยวา สเร’ติ โอสฺส อวาเทโส, ภวํปุริโส, ภวนฺตํ-กุลํ, ภวนฺตี, ภวตี, โภตี วา-อิตฺถีฯ

๗๗๓. มาโน [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗]ฯ

วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ มาโน โหติฯ

ภวมาโน-ปุริโส, ภวมานํ-กุลํ, ภวมานา-อิตฺถีฯ

๗๗๔. ภาวกมฺเมสุ จ [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗]ฯ

วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ภาว, กมฺเมสุ จ มาโน โหติฯ ‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ยปจฺจโยฯ

อนุภูยเตติ อนุภูยมาโน โภโค ปุริเสน, อนุภูยมานา สมฺปตฺติ, อนุภูยมานํ สุขํฯ

ยสฺส ทฺวิตฺตํ, อนุภุยฺยมาโนฯ

๗๗๕. เต สฺสปุพฺพานาคเตฯ

อนาคเต กาเล วตฺตพฺเพ เต นฺต, มานปจฺจยา สฺสปุพฺพา โหนฺติฯ

ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต [รู. ๔๐๓-ปิฏฺเฐ รูปวิธิ ปสฺสิตพฺโพ] -ปุริโส, ภวิสฺสนฺตํ-กุลํ, ภวิสฺสนฺตี-วิภตฺติ, ภวิสฺสตี วา, ภวิสฺสมาโน, ภวิสฺสมานํ, ภวิสฺสมานาฯ

กมฺเม-อนุภูยิสฺสมาโนฯ

๗๗๖. มานสฺส มสฺสฯ

มานปจฺจยสฺส มสฺส กฺวจิ โลโป โหติฯ

นิสินฺโน วา สยาโน [ขุ. ปา. ๙.๙] วา, สโต สมฺปชาโน [ที. นิ. ๑.๒๑๗], นิจฺจํ นโลโปฯ

ปญฺญายนฺโต, ปญฺญายมาโนฯ

กมฺเม-วิญฺญายมาโนฯ

การิเต-ญาเปนฺโต, ญาปยนฺโต, ญาปยมาโนฯ

กมฺเม-ญาปียมาโนฯ

กิยาทิคเณ-ชานนฺโต, ชานมาโนฯ

การิเต-ชานาเปนฺโต, ชานาปยมาโนฯ

กมฺเม-ชานาปียมาโนฯ

ติฏฺฐํ, ติฏฺฐนฺโต, ติฏฺฐมาโน, สณฺฐหํ, สณฺฐหนฺโต, สณฺฐหมาโนฯ

กมฺเม-อุปฏฺฐียมาโนฯ

การิเต-ปติฏฺฐาเปนฺโต, ปติฏฺฐาปยนฺโต, ปติฏฺฐาปยมาโนฯ

กมฺเม-ปติฏฺฐาปียมาโนฯ

เทนฺโต, ททนฺโต, ทชฺชนฺโต, สมาทิยนฺโต, ททมาโน, ทชฺชมาโน, สมาทียมาโนฯ

กมฺเม-ทียมาโน, ทิยฺยมาโนฯ

การิเต-ทาเปนฺโต, ทาปยนฺโต, สมาทปยนฺโต, รสฺโสฯ

กมฺเม-ทาปียมาโน, สมาทาปียมาโนฯ

นิเธนฺโต, นิทหนฺโต, นิทหมาโน, นิธิยฺยมาโน, นิธาเปนฺโต, นิธาปยนฺโต, นิธาปยมาโน, นิธาปียมาโน, ยายนฺโตฯ ยายนฺต’มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖]ฯ วายนฺโต, วายมาโน, นิพฺพายนฺโต, ปรินิพฺพายนฺโต, นิพฺพายมาโน, นิพฺพาเปนฺโต, นิพฺพาปยมาโน, นิพฺพาปียมาโน, โอสายนฺโต, โอสาเปนฺโต, โอสาปยนฺโต, ปหายนฺโต, ปหายมาโน, ชหนฺโต, ชหมาโน, ปหียมาโน, ปหิยฺยมาโน, ชหียมาโน, หาเปนฺโต, หาปยนฺโต, หาปยมาโน, ชหาเปนฺโต, ชหาปยนฺโต, ชหาปยมาโน, หาปียมาโน, ชหาปียมาโนฯ

อิวณฺเณสุ-วิกฺกยนฺโต, วิกฺกิณนฺโต, วินิจฺฉยนฺโต, วินิจฺฉินนฺโต, นิโต จสฺส โฉฯ

อาจยนฺโต, อาจินนฺโต, ชยนฺโต, ชินนฺโต, เฑนฺโต, เฑมาโน, เนนฺโต, วิเนนฺโต, นยนฺโต, วินยนฺโต, นยมาโน, นิยฺยมาโน, นยาเปนฺโต, นยาปยมาโน, เสนฺโต, สยนฺโต, เสมาโน, สยมาโน, สยาโน วา, ปหิณนฺโต, ปหิณมาโนฯ

อุวณฺเณสุ-จวนฺโต, จวมาโน, ฐานา จาวนฺโต, จาวยนฺโต, จาวยมาโน, ชวนฺโต, ชวมาโน, อภิตฺถวนฺโต, อภิตฺถวมาโน, อภิตฺถวียมาโน, สนฺธวนฺโต, สนฺธวมาโน, ธุนนฺโต, นิทฺธุนนฺโต, ธุนมาโน, นิทฺธุนมาโน, ปุนนฺโต, รวนฺโต, ลุนนฺโต, อาวุณนฺโต, ปสวนฺโต, วิสฺสวนฺโตฯ

กมฺเม-สุยฺยมาโนฯ

การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโตฯ

สฺวาทิคเณ-สุณนฺโต, สุณมาโนฯ

การิเต-สุณาเปนฺโต, สุณาปยนฺโตฯ

หุ-ปูชายํ, ชุโหนฺโตฯ

ปปุพฺโพ ปหุตฺเต, ปโหนฺโต, สมฺปโหนฺโตฯ

หู-สตฺตายํ, โหนฺโตฯ

เอทนฺเตสุ-เอนฺโตฯ อตฺถํ เอนฺตมฺหิ สูริเย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๗ (อตฺถงฺคตมฺหิ)], สเมนฺโต, อภิสเมนฺโต, ขายนฺโต, ขายมาโน, คายนฺโต, คายมาโน, คายียมาโน, คายาเปนฺโต, คายาปยนฺโต, อปจายนฺโต, ธมฺมํ อปจายมาโน, ฌายนฺโต, ฌายมาโน, ปชฺฌายนฺโต, อุชฺฌายนฺโต, นิชฺฌายนฺโต, อภิชฺฌายนฺโตฯ

การิเต-ฌาเปนฺโต, อุชฺฌาเปนฺโต, ยโลโปฯ

ภายนฺโต, ภายมาโน, สาลิํ ลายนฺโต, ลายมาโน, จีวรํ วายนฺโต, วายมาโนฯ

กิเล-กีฬายํ เปมเน จ, เกลายนฺโต, เกลายมาโน, จาเลนฺโต ปิยายนฺโตติ วา อตฺโถฯ

คิเล-เคลญฺเญ, คิลายนฺโตฯ

จิเน-อวมญฺญเน, จินายนฺโตฯ

ปเล-คติยํ, ปลายนฺโตฯ

มิเล-หานิยํ, มิลายนฺโตฯ

สงฺกเส-นิวาเส, สงฺกสายนฺโต อิจฺจาทิฯ

อเนกพฺยญฺชเนสุ-อส-ภุวิ, ‘‘นฺตมานานฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ นฺต, มาเนสุ อาทิโลโป, สนฺโต, สมาโน, อุปาสนฺโต, อุปาสมาโน, อุปาสียมาโน, อิจฺฉนฺโต, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, คจฺฉนฺโต, คจฺฉมาโน, คจฺฉียมาโนฯ

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมมาโน, อธิคมฺมมาโน, อนาคเต สฺสปุพฺโพ- ‘‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, คจฺฉนฺโต, คมิสฺสนฺโต, คจฺฉมาโน, คมิสฺสมาโน, ชิรนฺโต, ชิรมาโน, ชิยฺยนฺโต, ชิยฺยมาโน, ทหนฺโต, ทหมาโนฯ

ทหสฺส ทสฺส โฑ, ฑหนฺโต, ฑหมาโนฯ

กมฺเม-ฑยฺหมาโนฯ

ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสนฺโต, ปสฺสมาโน, ปสฺสียมาโนฯ

การิเต-ทสฺเสนฺโต, ทสฺสยนฺโต, ทสฺสยมาโนฯ

ลภนฺโต, ลภมาโนฯ

กมฺเม ปุพฺพรูปํ, ลพฺภมาโน, อุปลพฺภมาโนฯ

อนาคเต-ลจฺฉนฺโต, ลภิสฺสนฺโต, ลจฺฉมาโน, ลภิสฺสมาโนฯ

มรนฺโต, มรมาโน, มิยนฺโต, มิยมาโนฯ

ยมุ-อุปรเม, นิยมนฺโต, สญฺญมนฺโต, สญฺญมมาโน, นิยจฺฉนฺโตฯ

การิเต-นิยาเมนฺโตฯ

รุทนฺโต, โรทนฺโต, โรทมาโนฯ

อนาคเต-รุจฺฉนฺโต, โรทิสฺสนฺโต, รุจฺฉมาโน, โรทิสฺสมาโนฯ

วจนฺโต, วจมาโนฯ

กมฺเม ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, วุจฺจมาโนฯ

การิเต-วาเจนฺโต, วาจยนฺโต, วาจยมาโนฯ

กมฺเม-วาจียมาโนฯ

อนาคเต-‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโส, วกฺขนฺโต, วกฺขมาโน, วทนฺโต, วทมาโน, โอวทนฺโต, โอวทมาโน, วชฺชนฺโต, วชฺชมาโนฯ

กมฺเม-วทียมาโน, โอวทียมาโน, โอวชฺชมาโนฯ

การิเต-เภริํ วาเทนฺโต, วาทยมาโนฯ

วสนฺโต วสมาโนฯ

กมฺเม ปุพฺพรูปตฺตํ, อุปวสฺสมาโนฯ

วาเสนฺโต, วาสยนฺโตฯ

อนาคเต-วจฺฉนฺโต, วสิสฺสนฺโต, วจฺฉมาโน, วสิสฺสมาโนฯ

ปวิสนฺโต, ปวิสมาโนฯ

กมฺเม-ปวิสียมาโนฯ

อนาคเต-ปเวกฺขนฺโต, ปวิสิสฺสนฺโต, ปเวกฺขมาโน, ปวิสิสฺสมาโน อิจฺจาทิฯ

รุธาทิมฺหิ-รุนฺธนฺโต, รุนฺธมาโนฯ

กมฺเม-รุนฺธียมาโนฯ

ปุพฺพรูปตฺเต-รุชฺฌมาโนฯ

โรเธนฺโต, โรธมาโน, โรธียมาโนฯ

ฉินฺทนฺโต, ฉินฺทมาโน, ฉินฺทียมาโน, ฉิชฺชมาโน, ฉินฺทาเปนฺโต, ฉินฺทาปยนฺโตฯ

อนาคเต-เฉจฺฉนฺโต, ฉินฺทิสฺสนฺโต, เฉจฺฉมาโน, ฉินฺทิสฺสมาโนฯ

ภินฺทนฺโต, ภินฺทมาโน, ภินฺทียมาโน, ภิชฺชมาโน, เภจฺฉนฺโต, ภินฺทิสฺสนฺโต, เภจฺฉมาโน, ภินฺทิสฺสมาโนฯ

ภุญฺชนฺโต, ภุญฺชมาโนฯ

กมฺเม-ภุญฺชียมาโนฯ

ปุพฺพรูปตฺเต-ภุชฺชมาโนฯ

โภเชนฺโต, โภชยนฺโต, โภชยมาโน, โภชียมาโนฯ

อนาคเต-โภกฺขนฺโต, ภุญฺชิสฺสนฺโต, โภกฺขมาโน, ภุญฺชิสฺสมาโนฯ

มุญฺจนฺโต, มุญฺจมาโน, มุญฺจียมาโน, มุจฺจมาโนฯ

อนาคเต-โมกฺขนฺโต, มุญฺจิสฺสนฺโต, โมกฺขมาโน, มุญฺจิสฺสมาโน อิจฺจาทิฯ

ทิวาทิมฺหิ สุทฺธกตฺตุรูปํ สุทฺธกมฺมรูปญฺจ ปุพฺพรูเป สทิสเมว, ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพมาโน, ทิพฺพียมาโนฯ

ปุพฺพรูปตฺเต-ทิพฺพมาโนฯ

ฉิชฺชนฺโต, ฉิชฺชมาโน, เฉทาเปนฺโต, เฉทาปยมาโนฯ

พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, พุชฺฌียมาโน, โพเธนฺโต, โพธยนฺโต, โพธยมาโนฯ

มุจฺจนฺโต, มุจฺจมาโน, โมเจนฺโต, โมจยนฺโต, โมจยมาโน, โมจียมาโนฯ

ยุชฺชนฺโต, ยุชฺชมาโน อิจฺจาทิฯ

สฺวาทิมฺหิ-สุณนฺโต, สุณมาโนฯ

กมฺเม-สุยฺยมาโนฯ

การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโต, สาวยมาโนฯ

ปาปุณนฺโต, ธมฺมํ ปริยาปุณนฺโต, ปริยาปุณมาโน, ปาปุณียมาโน, ปาปียมาโนฯ

การิเต-ปาเปนฺโต, ปาปยนฺโต, ปาปยมาโนฯ

ปริ, สํปุพฺโพ-ปริสมาเปนฺโต, ปริสมาปยนฺโต, ปริสมาปยมาโน, ปริสมาปียมาโนฯ

สกฺกุณนฺโต, อาวุณนฺโต อิจฺจาทิฯ

กิยาทิมฺหิ-กิณนฺโต, กิณาเปนฺโต, วิกฺกยนฺโต อิจฺจาทิฯ

ตนาทิมฺหิ-ตโนนฺโต, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพมาโน, กฺรุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพมาโน, กุรุมาโน, กยิรนฺโต, กยิรมาโนฯ

กมฺเม-กรียมาโน, กยฺยมาโน, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ธาตฺวนฺตสฺส ยาเทโสฯ

สงฺขโรนฺโต, อภิสงฺขโรนฺโตฯ

การิเต-กาเรนฺโต, การยนฺโต, การยมาโน, การียมาโนฯ

สกฺโกนฺโต อิจฺจาทิฯ

จุราทิมฺหิ-โจเรนฺโต, โจรยนฺโต, โจรยมาโน, เถเนนฺโต, เถนยนฺโต, เถนยมาโน, จินฺเตนฺโต, จินฺตยนฺโต, จินฺตยมาโน, จินฺตียมาโน, จินฺตาเปนฺโต, จินฺตาปยนฺโต, จินฺตาปยมาโน, จินฺตาปียมาโน อิจฺจาทิฯ

ติติกฺขนฺโต, ติติกฺขมาโน, ติติกฺขียมาโน, ติติกฺขาเปนฺโต, ติติกฺขาปยนฺโต, ติติกฺขาปยมาโน, วีมํสนฺโต, ติกิจฺฉนฺโต, จิกิจฺฉนฺโต, วิจิกิจฺฉนฺโตฯ

ภุญฺชิตุํ อิจฺฉตีติ พุภุกฺขนฺโต, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิฆจฺฉนฺโต, ปาตุํ ปริภุญฺชิตุํ อิจฺฉตีติ ปิปาสนฺโต, โคตฺตุํ สํวริตุํ อิจฺฉตีติ ชิคุจฺฉนฺโต, หริตุํ ปริเยสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิคีสนฺโต, วิเชตุํ อิจฺฉตีติ วิชิคีสนฺโตฯ

ปพฺพโต วิย อตฺตานํ จรตีติ ปพฺพตายนฺโต, ปพฺพตายมาโน, ปิยายนฺโต, เมตฺตายนฺโตอิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

อิติ นฺต, มานปจฺจยราสิฯ

ณฺยาทิปจฺจยราสิ

อถ ณฺย, ย, ยกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

๗๗๗. ฆฺยณฯ

ภาว, กมฺเมสุ ฆ, ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติฯ ฆานุพนฺโธ ‘กคาจชานํ ฆานุพนฺเธ’ติอาทีสุ วิเสสนตฺโถฯ ณานุพนฺโธ วุทฺธิทีปนตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

อนุภวิตพฺโพติ อนุภาวิโย โภโค ปุริเสน, อนุภาวิยํ สุขํ, อนุภาวิยา สมฺปตฺติฯ

๗๗๘. อาสฺเส จฯ

อาทนฺตธาตูนํ อาสฺส เอ โหติ ฆฺยณมฺหิฯ จสทฺเทน อิวณฺณธาตูนํ อาคมอีการสฺส จ เอตฺตํฯ

อกฺขาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อกฺเขยฺยํฯ

ยสฺส ทฺวิตฺตํ, สงฺขาตพฺพนฺติ สงฺขฺเยยฺยํ, สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺยนฺติ อสงฺขฺเยยฺยํ, คายิตพฺพนฺติ เคยฺยํ-สคาถกํ สุตฺตํ, ฆายิตุํ อรหตีติ เฆยฺยํ, ฆายนียํ, อปจายิตุํ อรหตีติ อปเจยฺยํ, ญาตุํ อรหตีติ เญยฺยํ, อาชานิตุํ อรหตีติ อญฺเญยฺยํ, วิญฺเญยฺยํ, อภิญฺเญยฺยํ, ปริญฺเญยฺยํฯ

อีอาคเม-ชานิยํ, วิชานิยํ, อีสฺส รสฺโสฯ

ชาเนยฺยํ, วิชาเนยฺยํ, อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ อธิฏฺเฐยฺยํ, อธิฏฺฐเหยฺยํ, ทาตพฺพนฺติ เทยฺยํ, อาทาตพฺพนฺติ อาเทยฺยํ, สทฺทหิตุํ อรหตีติ สทฺทเหยฺยํ, วิธาตุํ อรหตีติ วิเธยฺยํ, น วิเธยฺยํ อวิเธยฺยํ-อนตฺตลกฺขณํ, มารสฺส อาณา ทหติ เอตฺถาติ มารเธยฺยํ, มจฺจุเธยฺยํ, สนฺนิหิตพฺพนฺติ สนฺนิเธยฺยํ, อภิธาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อภิเธยฺยํ, ปิทหิตพฺพนฺติ ปิเธยฺยํ, อโลโป, อปิเธยฺยํ วา, ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, มิเนตพฺพนฺติ เมยฺยํ, ปเมตพฺพนฺติ ปเมยฺยํ, อุเปจฺจ มินิตุํ อรหตีติ อุปเมยฺยํ, หาตพฺพนฺติ เหยฺยํ, ปเหยฺยํ, ปชเหยฺยํฯ

อิวณฺเณสุ-อชฺฌายิตพฺพนฺติ อชฺเฌยฺยํ, อธิเยยฺยํ, อุเปตพฺพนฺติ อุเปยฺยํ, วิกฺกิณิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, วิกฺกายิยํ, วิกฺกาเยยฺยํ, วิกฺกิเณยฺยํ วา, วิจินิตพฺพนฺติ วิเจยฺยํ, วิจิเนยฺยํ, เชตพฺพนฺติ เชยฺยํ, วิเชยฺยํ, เนตพฺพนฺติ เนยฺยํ, วิเนยฺยํ, อธิสยิตพฺพนฺติ อธิเสยฺยํ, ปหิตพฺพนฺติ ปาเหยฺยํ, ปหิเณยฺยํ วาฯ

อุวณฺเณสุ วุทฺธิอาวาเทโส, กุ-สทฺเท, กุยฺยตีติ กาเวยฺยํฯ

อีสฺส อภาเว วสฺส พตฺตํ รสฺโส จ, กพฺยํฯ

ปุพฺพรูปตฺเต กพฺพํ, จาเวตพฺพนฺติ จาเวยฺยํ, ชวิตพฺพนฺติ ชเวยฺยํ, อภิตฺถวิตพฺพนฺติ อภิตฺถเวยฺยํ, ภวิตุํ อรหตีติ ภพฺพํฯ ชุโหตพฺพนฺติ หพฺยํ-สปฺปิฯ

เอทนฺเตสุ-อปจายิตพฺพนฺติ อปเจยฺยํ, อปจายิยํฯ

เว-ตนฺตสนฺตาเน, เวตพฺพนฺติ เวยฺยํฯ

วจ, ภช, ภุช, ยุชาทีหิ ฆฺยณฺปจฺจโยฯ

๗๗๙. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ [ก. ๖๒๓; รู. ๕๕๔; นี. ๑๒๒๙]ฯ

จ, ชานํ ธาตฺวนฺตานํ ก, คา โหนฺติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรฯ

วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, วากฺกํ, วาจฺจํ, วาเจยฺยํ วาฯ

ภช-เสวายํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, ภคฺคํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภคฺยํ, โภคฺคํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยคฺยํ, โยคฺคํฯ

๗๘๐. วทาทีหิ โย [ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖]ฯ

วทาทีหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ โย โหติฯ

ภุญฺชิภพฺพนฺติ โภชฺชํ, ขาทิตพฺพนฺติ ขชฺชํ, วิตุทิตพฺพนฺติ วิตุชฺชํ, ปนุทิตพฺพนฺติ ปนุชฺชํ, ปชฺชิตพฺพนฺติ ปชฺชํ, มชฺชติ เอเตนาติ มชฺชํฯ

มุท-หาเส, ปโมทติ เอเตนาติ ปาโมชฺชํ, วทียตีติ วชฺชํฯ

วธ-หิํสายํ, วธิตพฺพนฺติ วชฺฌํ, วิชฺฌิตพฺพนฺติ วิชฺฌํ, ปุนนฺติ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ปุญฺญํ, นาคโมฯ

วิหญฺญเต วิหญฺญํ, วปิยเตติ วปฺปํ, สุปนํ โสปฺปํ, ลภิตพฺพนฺติ ลพฺภํ, คนฺตพฺพนฺติ คมฺมํ, ทมิตุํ อรหตีติ ทมฺมํ, รมิตพฺพนฺติ รมฺมํ, อภิรมฺมํ, นิสามียเต นิสมฺมํ, วิสมียเต วิสมฺมํ, ผุสียเตติ ผสฺโส, อุสฺส อตฺตํฯ

สาสิตพฺโพติ สิสฺโส, ‘สาสสฺส สิสา’ติ สิตฺตํฯ

คห, คุห, ครห, ทุห, วห, สหฯ

๗๘๑. คุหาทีหิ ยก [ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖]ฯ

เอเตหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ ยก โหติ, หสฺส วิปลฺลาโสฯ

คเหตพฺพนฺติ คยฺหํ, คุหิตพฺพนฺติ คุยฺหํฯ

ครห-นินฺทายํ, ครหิตพฺพนฺติ คารยฺหํ, ทุหิตพฺพนฺติ ทุยฺหํ, วหิตพฺพนฺติ วยฺหํฯ

สห-สาหเส, สหิตพฺพนฺติ สยฺหํ, ปสยฺหํฯ

๗๘๒. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ คพฺพ ลฺยา [‘…พพฺพเลยฺยา’ (พหูสุ)]ฯ

เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ, อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา เตน สห กรสฺส กิจฺจํ, หนสฺส ฆจฺจํ, ภรสฺส ภจฺจํ, คุสฺส คพฺพํ, ลิสฺส ลฺยตฺตํ กตฺวา สิชฺฌนฺติฯ

กรียเตติ กิจฺจํ, กิจฺจยํ วา, หญฺญเตติ ฆจฺจํ, หจฺจํ วา, ภรียเตติ ภจฺจํฯ

คุ-ทพฺเพ, คุยเต คพฺพํ, ปฏิสลฺลียเต ปฏิสลฺยํฯ

วิเสสวิธานํ –

ภร-ภรเณ, ภริตพฺพนฺติ ภาริยํ, หริตพฺพนฺติ หาริยํ, ภาเชตพฺพนฺติ ภาชิยํ, ภาเชยฺยํ, อุปาสิตพฺพนฺติ อุปาสิยํ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิจฺเฉยฺยํ, อธิคนฺตพฺพนฺติ อธิคเมยฺยํ อิจฺจาทิฯ

รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺเธยฺยํ, ฉินฺทิตพฺพนฺติ ฉินฺเทยฺยํ, เฉชฺชํ อิจฺจาทิฯ

ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺเพยฺยํ, ทิพฺพํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺเฌยฺยํ, โพเธยฺยํ, โพชฺฌํ อิจฺจาทิฯ

โสตพฺพนฺติ สุเณยฺยํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปุเณยฺยํ, สกฺกุณิตพฺพนฺติ สกฺกุเณยฺยํ, น สกฺกุเณยฺยํ อสกฺกุเณยฺยํ อิจฺจาทิฯ

ตนิตพฺพนฺติ ตาเนยฺยํ, ตญฺญํ, กาตพฺพนฺติ การิยํ, กยฺยํฯ

โจเรตพฺพนฺติ โจเรยฺยํ, เถนียเต เถยฺยํ, นสฺส ปรรูปตฺตํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺเตยฺยํ, น จินฺเตยฺยํ อจินฺเตยฺยํ, อจินฺติยํ, มนฺเตยฺยํ, มนฺติยํ, เวทิยํ, เวเทยฺยํ อิจฺจาทิฯ

ติติกฺเขยฺยํ, วีมํเสยฺยํ อิจฺจาทิ จ โยเชตพฺพานิฯ

อิติ ณฺยาทิปจฺจยราสิฯ

ออาทิปจฺจยราสิ

อถ อ, อณ, ฆก, ฆณปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

๗๘๓. ภาวการเกสฺวฆณฆก [‘ภาวการเกสฺวฆณฆกา’ (พหูสุ)]ฯ

ภาเว ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา ปรํ อ, ฆณ, ฆกปจฺจยา โหนฺติ กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วาฯ

๗๘๔. กฺวจณฯ

กมฺมุปปทมฺหา กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ เอว กฺวจิ อณ โหติฯ

อ, อณ, ฆก, ฆณฯ

อมฺหิ ตาว –

อคฺคํ ชานาตีติ อคฺคญฺโญ, วํสํ ชานาตีติ วํสญฺโญ, มคฺเค ติฏฺฐตีติ มคฺคฏฺโฐ-ปุริโส, มคฺคฏฺฐา-อิตฺถี, มคฺคฏฺฐํ-ญาณํฯ เอวํ ผลฏฺโฐ, ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, ภูมฏฺโฐฯ

โค วุจฺจติ ญาณํ สทฺโท จ, ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ, ปริโต ภยํ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, อนฺนํ เทตีติ อนฺนโทฯ เอวํ วตฺถโท, วณฺณโท, ยานโท, สุขโท, ทีปโท, จกฺขุโท, ทายํ อาททาตีติ ทายาโท, ปารํ คนฺตุํ เทตีติ ปารโท-รโสฯ

อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, ทฺวิตฺตํ ปุพฺพสฺส รสฺโส จฯ

ปุรินฺทโท, มหาวุตฺตินา ปุรสทฺเท อสฺส อิตฺตํ พินฺทาคโม จฯ

สพฺพํ ททาตีติ สพฺพทโท, สจฺจํ สนฺเธตีติ สจฺจสนฺโธ, ชนํ สนฺเธตีติ ชนสนฺโธฯ

กกุ วุจฺจติ คุณราสิ, กกุํ สนฺเธตีติ กกุสนฺโธ, คาโว ปาติ รกฺขตีติ โคโป-ปุริโส, โคปสฺส ภริยา โคปีฯ

กสฺสํ วุจฺจติ เขตฺตํ, กสฺสํ ปาติ รกฺขตีติ กสฺสโปฯ

ภู วุจฺจติ ปถวี, ภุํ ปาติ รกฺขตีติ ภูโปฯ เอวํ ภูมิโปฯ

ปาเทน มูเลน ปถวีรสํ อาโปรสญฺจ ปิวตีติ ปาทโป, สุฏฺฐุ ภาติ ทิพฺพตีติ สุโภ, น มมายตีติ อมโม, ทฺเว อนตฺเถ ลาติ คณฺหาตีติ พาโล, พหุํ ลาติ คณฺหาตีติ พหุโล, ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, อาทีนํ

ทุกฺขํ วาติ พนฺธตีติ อาทีนโว, อณฺณํ อุทกราสิํ วาติ พนฺธตีติ อณฺณโว อิจฺจาทิฯ

อณมฺหิ –

๗๘๕. อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุกฯ

ณาปิวชฺชิเต ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อาทนฺตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต ยุก โหติ, ยาคโมติ อตฺโถฯ

ญาตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ ญาโย-ยุตฺติ, ญายติ อมตํ ปทํ เอเตนาติ ญาโย-อริยมคฺโค, ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ ปติฏฺฐาโย, ทาตพฺโพติ ทาโย-อามิสทาโย, ธมฺมทาโย, ขีรํ ปิวตีติ ขีรปาโย, ธญฺญํ มินาตีติ ธญฺญมาโย, วาติ คจฺฉตีติ วาโย อิจฺจาทิฯ

อิวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –

เอติ ปวตฺตตีติ อาโย, สเมตีติ สมโย, เวติ วินสฺสตีติ วโย-มนฺทาทิ, วิคมนํ วินสฺสนํ วโย-ภงฺโค, อุทยนํ อุทโย, สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ ผลํ เอเตนาติ วา สมุทโย, อติจฺจ อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโย, ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, กิณนํ กโย, วิกฺกิณนํ วิกฺกโย, ขียนํ ขโย, ขียนฺติ เอตฺถาติ วา ขโย, ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, จยนํ จโย, อาจโย, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุปจโย, ธมฺมํ วิจินนฺติ เอเตนาติ ธมฺมวิจโย, ชยนํ ชโย, วิชโย, ปราชโย, นิยฺยติ เอเตนาติ นโย-วิธิ, วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย, สุเขน เนตพฺโพ ญาตพฺโพติ สุนโย, ทุกฺเขน เนตพฺโพ ญาตพฺโพติ ทุนฺนโย, ปาตพฺโพติ ปโย-ชลํ ขีรญฺจฯ

ริ-กมฺปเน, นิจฺจํ รยนฺติ ผนฺทนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตา สตฺตา เอตฺถาติ นิรโย, อลฺลียนํ อาลโย, นิลิยนํ นิลโย, สยนํ สโย, ภุโส เสนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, อชฺฌาสโย, วิเสเสน เสนฺติ เอตฺถาติ วิสโย, นิสฺสาย นํ เสติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ นิสฺสโย, อุปนิสฺสโย, อนุเสตีติ อนุสโย อิจฺจาทิฯ

อณมฺหิ –

อยนํ วฑฺฒนํ อาโย, อายมฺหา อเปโต อปาโย, อาเยน อุเปโต อุปาโย, สมุเทติ เอตฺถาติ สมุทาโย, สมเวติ เอตฺถาติ สมวาโย, ปริยาโย, วิปริยาโย, เนตพฺโพติ นาโย [ญาโย?], นียติ เอเตนาติ วา นาโย, ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสาโย อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –

จวนํ จโว, ชวนํ ชโว, อภิตฺถวนํ อภิตฺถโว, ภุสํ ทวติ หิํสตีติ อุปทฺทโว, สนฺธวนํ สนฺธโว, มิตฺตภาเวน สนฺธโว มิตฺตสนฺธโว, ภวตีติ ภาโว, วิภวนํ วิภโว, สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวติ เอตสฺมาติ วา สมฺภโว, อธิภวนํ อธิภโว, อภิภโว, ปริภโว, ปราภวนํ วินสฺสนํ ปราภโว, รวตีติ รโว-สทฺโท, ลุนนํ ลโว, ปสวตีติ ปสฺสาโว, อาสวตีติ อาสโว, ปฏิมุขํ สวนํ ปฏิสฺสโว อิจฺจาทิฯ

อณมฺหิ –

ภวนํ ภาโว, ภวนฺติ สทฺท, พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว, สาลิํ ลุนาตีติ สาลิลาโว, กุจฺฉิเตน สวติ สนฺทตีติ กสาโว อิจฺจาทิฯ

เอทนฺเตสุ อณมฺหิ –

มหาวุตฺตินา เอสฺส อายตฺตํ, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌาโย, วชฺชาวชฺชํ อุเปจฺจ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย-เถโร, อุปชฺฌายินี เถรีฯ

เท-ปาลเน, อตฺตนิ นิลีนํ ทยติ รกฺขตีติ ทาโย, มิคทาโย, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโยฯ

วฺเห-อวฺหาเน, วฺหียตีติ วฺหโย-นามํ, รสฺสตฺตํ, อาปุพฺโพ อวฺหโย อิจฺจาทิฯ

อเนกพฺยญฺชเนสุ อมฺหิ ตาว –

กมนํ กโม, ปกฺกโม, อภิกฺกโม, ปฏิกฺกโม, จงฺกมติ เอตฺถาติ จงฺกโม, หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร, ทุกฺเขน กาตพฺโพติ ทุกฺกโร-อตฺโถ, ทุกฺกรา-ปฏิปทา, ทุกฺกรํ-กมฺมํ, สุเขน กาตพฺโพติ สุกโร, อีสํ กาตพฺโพติ อีสกฺกโร, ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร, อลุตฺตสมาโสฯ

อาคจฺฉตีติ อาคโม, อาคมนํ วา อาคโม, สงฺคมนํ สงฺคโม, สมาคโม, ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, สงฺคณฺหนํ สงฺคโห, สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สงฺคโห, อนุคฺคโห, ปฏิคฺคโห, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, กาเม อวจรตีติ กามาวจโร, อุรํ ฉาเทตีติ อุรจฺฉโท, ชิรติ เอเตนาติ ชโร, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, อลุตฺตสมาโสฯ

รเถ อตฺถรตีติ รถตฺถโร, อสฺสตฺถโร, อริํ ทเมตีติ อรินฺทโม, ภคํ ทรติ ภินฺทตีติ ภคนฺทโร, ยุคํ รวิ’นฺทุทฺวยํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ปชฺชเตติ ปทํ, สิกฺขา เอว ปทํ สิกฺขาปทํ, สุเขน ภริตพฺโพติ สุภโร, ทุกฺเขน ภริตพฺโพติ ทุพฺภโร, น มรตีติ อมโร-เทโว, นิยมนํ นิยโม, สํยมนํ สํยโม, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, สุเขน ลพฺภตีติ สุลโภ, ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลโภ, สํวริตพฺโพติ สํวโร, วุจฺจตีติ วโจ, สุพฺพโจ, ทุพฺพโจ, วาริํ วหตีติ วาริวโห, สรติ คจฺฉตีติ สโร, มนํ หรตีติ มโนหโร อิจฺจาทิฯ

อณมฺหิ –

กมุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กาเมตีติ กาโม, กามียตีติ วา กาโม, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, กรณํ กาโร, ปกาโร, อากาโร, วิกาโร, อุปกาโร, อปกาโร, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, มาลกาโร, สงฺขรณํ สงฺขาโร, สงฺขรียตีติ วา สงฺขาโร, สงฺขโรตีติ วา สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปุรกฺขาโร, คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ กามา เอตฺถาติ คาโม, คณฺหาตีติ คาโห, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคาโห, รสฺมึ คณฺหาตีติ รสฺมิคาโห, วิจรณํ วิจาโร, อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร, คามํ อุเปจฺจ จรตีติ คามูปจาโร, ชิรติ หิรี ภิชฺชติ เอเตนาติ ชาโร, กิจฺเฉน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, มหาวุตฺตินา กิจฺฉสฺส กตฺตํ, พินฺทาคโม, วาฬกนฺตาโร, ยกฺขกนฺตาโร, อตฺถรณํ อตฺถาโร, กถินสฺส อตฺถาโร กถินตฺถาโร, ทรติ ภินฺทติ กุลวิภาคํ คจฺฉติ เอเตน ชเนนาติ ทาโร, กุํ ปถวิํ ทาเรตีติ กุทาโร, รสฺส โล, กุทาโลฯ

ภุโส กฺริยํ ธาเรตีติ อาธาโร, ปตฺตาธาโร, ปฏิสนฺธารณํ ปฏิสนฺธาโร, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ภริตพฺโพ วหิตพฺโพติ ภาโร, สมฺภรียติ สนฺนิจียตีติ สมฺภาโร, โพธิสมฺภาโร, ทพฺพสมฺภาโร, มาเรตีติ มาโร, กิเลสมาโร, ขนฺธมาโร, มจฺจุมาโร, นิยาเมตีติ นิยาโม, ธมฺมนิยาโม, กมฺมนิยาโม, อารูหตีติ อาโรโห, รุกฺขํ อารูหตีติ รุกฺขาโรโห, หตฺถาโรโห, อสฺสาโรโห, รถาโรโห, ลพฺภตีติ ลาโภ, ปฏิลาโภ, นิวรณํ นิวาโร, ปริวาเรตีติ ปริวาโร, วหตีติ วาโห, อาวาโห, วิวาโห, สรติ อทฺธานํ ปวตฺตตีติ สาโร, วิรูเปน ปฏิสรณํ ปุนปฺปุนํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโร, ปหรณํ ปหาโร, อาหาโร, นีหาโร, วิหาโร, อภิหาโร, ปริหาโรฯ

๗๘๖. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕]ฯ

ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร หนสฺส ฆาโต โหติฯ

หนนํ ฆาโต, วิหญฺญนํ วิฆาโต, อุปหนนํ อุปฆาโต, ปฏิหนนํ ปฏิฆาโตฯ

ฆกปจฺจเย วุทฺธิ นตฺถิ, ‘มนานํ นิคฺคหีต’นฺติ ธาตฺวานุพนฺธสฺสปิ นสฺส นิคฺคหีตํ วคฺคนฺโต จ, ‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’ติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ธาตฺวนฺตานญฺจ, ชานํ ก, คา โหนฺติ, นิปจฺจตีติ นิปโกฯ

ภนฺช-ภิชฺชเน วิภาเค จ, ภญฺชนํ ภงฺโค, วิภชฺชนํ วิภงฺโค, วิภชียนฺติ ธมฺมา เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิภงฺโค, ขนฺธวิภงฺโค, ธาตุวิภงฺโคฯ

รนฺช-ราเค, รญฺชนํ รงฺโค, รญฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รงฺโคฯ

สนฺช-สงฺเค, สญฺชนํ สงฺโค, ปสชฺชนํ ลคฺคนํ ปสงฺโค, อาสชฺชตีติ อาสงฺโค, อุตฺตริ อาสงฺโค อุตฺตราสงฺโคฯ

สช-สชฺชเน, อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, คสฺส ทฺวิตฺตํฯ

นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปฏินิสฺสคฺโค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสคฺโค, สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ สํสคฺโค, ยุชฺชติ เอตฺถาติ ยุคํ, กลิยุคํ, สกฏยุคํ, ปิตามหยุคํ, นิตุทนํ นิตุโท, ปนุทนํ ปนุโท, อุทฺธํ ภิชฺชตีติ อุพฺภิโท, โกวิทตีติ โกวิโท, ปกาเรน กุชฺฌตีติ ปกุโธ, พุชฺฌตีติ พุโธ-ปณฺฑิโต, มุยฺหตีติ โมมูโห, โลลุปฺปตีติ โลลุปฺโป, อาทิทฺวิตฺตํ โอตฺตญฺจ อิจฺจาทิฯ

ฆณปจฺจเย-ปจนํ ปาโก, ปจฺจตีติ วา ปาโก, วิปาโก, วิวิจฺจนํ วิเวโก, สิญฺจนํ เสโก, อภิเสโก, โสจนํ โสโก, จชนํ จาโค, ภชนํ ภาโค, ภุญฺชนํ โภโค, สห โภโค สมฺโภโค, ปริโภโค, อาภุชนํ อาโภโค, โอภุชนํ โอโภโคฯ

ยช-ปูชายํ, ยชนํ ยาโค, อามิสยาโค, ธมฺมยาโค, ยุชฺชนํ โยโค, ปโยโค, อาโยโค, วิโยโค, อนุโยโค, อุปยุชฺชิตพฺโพติ อุปโยโค, ลุชฺชตีติ โลโก, มหาวุตฺตินา คสฺส กตฺตํ, กามโลโก, รูปโลโก, สํวิชฺชนํ สํเวโค อิจฺจาทิฯ

๗๘๗. อนฆณสฺวาปรีหิ โฬ [ก. ๖๑๔; รู. ๕๘๑; นี. ๑๒๑๙]ฯ

อา, ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหติ อน, ฆณปจฺจเยสุฯ

ปริทยฺหนํ ปริฬาโห, ‘ทหสฺส ทสฺส โฑ’ติ วิกปฺเปน ฑาเทโส, ทยฺหนํ ฑาโห, ทาโห วาฯ

อิติ ออาทิปจฺจยราสิฯ

อนปจฺจยราสิ

อถ อนปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

๗๘๘. อโนฯ

ภาเว จ ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา อนปจฺจโย โหติ, อาทนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, อโลเป ยาคโมฯ

อกฺขายเต อกฺขานํ, อกฺขายติ เอเตนาติ วา อกฺขานํ, ธมฺมสฺส อกฺขานนฺติ ธมฺมกฺขานํ, ปฏิสงฺขายติ ปชานาติ เอเตนาติ ปฏิสงฺขานํ, สห คายนํ สงฺคายนํ, สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคายนํ, ญายเต ญาณํ, ชานาตีติ วา ญาณํ, ชานนฺติ เอเตนาติ วา ญาณํ, ปญฺญายตีติ ปญฺญาณํ, วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, สญฺญาณํ, นสฺส ณตฺตํฯ

การิเต-ญาปนํ, ปญฺญาปนํ, วิญฺญาปนํ, สญฺญาปนํฯ

ชานนํ, ปชานนํ, วิชานนํ, สญฺชานนํ, ปุพฺพสฺสรโลโป, ฐียเต ฐานํ, ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วา ฐานํฯ

การิเต-ฐาปนํ, ปติฏฺฐาปนํฯ

ตายติ รกฺขตีติ ตาณํ, ปริตฺตาณํ, นสฺส ณตฺตํฯ

อวตฺถายติ เอตฺถาติ อวตฺถานํ, ทียเต ทานํ, ทิยฺยติ เอเตนาติ วา ทานํ, สมฺมา ปทียติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ อาททาติ เอตสฺมาติ อปาทานํฯ

การิเต-ทาปนํ, สมาทปนํฯ

ปทหียเต ปธานํ, ปทหนฺติ เอเตนาติ วา ปธานํ, อาธานํ, วิธานํ, นิธานํ, สนฺนิธานํฯ

การิเต-สนฺนิธาปนํฯ

ปานํ, ปฏิภานํ, มาณํ, ปมาณํ, อุปมาณํ, ปริมาณํ, นสฺส ณตฺตํฯ

ยายติ เอเตนาติ ยานํ, อุยฺยานํ, นิยฺยานํ, วายนฺติ ภวาภวํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วานํ, นตฺถิ วานํ เอตฺถาติ นิพฺพานํ, นิพฺพายนฺติ เอตฺถาติ วา นิพฺพานํฯ

การิเต-นิพฺพาปนํฯ

อวสานํ, โอสานํ, ปริโยสานํ, ปหานํ, ปริหานํฯ

การิเต-หาปนํ, ปริหาปนํฯ

อิวณฺเณสุ-อยนํ วิกฺกยนํ, วิกฺกิณนํ, ขยนํ, ขิยนํ, ขิยฺยนํ, อิย, อิยฺยาเทโส, จยนํ, จินนํ, อาจินนํ, วิจินนํ, ชยนํ, วิชยนํ, ลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ, นสฺส ณตฺตํฯ

ปฏิสลฺลียนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสลฺลานํ, อิสฺส อาตฺตํฯ เสติ เอตฺถาติ เสนํ, สยนํฯ

การิเต-สยาปนํ อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-จวนํ, ชวนํ, อภิตฺถวนํ, ธุนนํ, วิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนํ, ภวนํ, อภิภวนํ, ลวนํ, ลุนนํ, สวนํ, ปสวนํ อิจฺจาทิฯ

เอทนฺเตสุ-อชฺเฌนํ, อชฺฌายนํ, อปจายนํ, ฌายเต ฌานํ, ฌายติ เอเตนาติ วา ฌานํ, ปฐมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, อภิชฺฌานํ, สาลิลายนํ, จีวรวายนํ, คิลายตีติ คิลาโน อิจฺจาทิฯ

‘รา นสฺส โณ’ติ สุตฺเตน รการมฺหา ปรสฺส นสฺส โณ, การณํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ, สงฺขรณํ, อภิสงฺขรณํฯ

การิเต-การาปนํฯ

อากิรณํ, วิกฺกิรณํ, จรณํ, ชิรณํ, ตรณํ, กงฺขาวิตรณํ, อตฺถรณํ, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ เอตฺถ มตสรีรนฺติ อาฬหนํสุสานํ, ทสฺส โฬฯ

ปสฺสียเต ปสฺสนํ, ทสฺสนํ, สุฏฺฐุ ปสฺสตีติ สุทสฺสโนราชา, สุฏฺฐุ ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสนํ-เทวนครํ, สนฺทสฺสนํ, นิทสฺสนํ, ธารณํ, อุทฺธารณํ, นิทฺธารณํ, อาทิทีโฆฯ

ปูรณํ, ปริปูรณํ, ผรณํ, วิปฺผรณํฯ

การิเต-มารณํฯ

นิวารณํ, สรณํ, นิสฺสรณํ, หรณํ, อาหรณํ, นีหรณํ อิจฺจาทิฯ

สามญฺญวิธานตฺตา สทฺทตฺถ, กุชฺฌนตฺถ, จลนตฺถธาตูหิ รุจ, ชุต, วฑฺฒาทิธาตูหิ จ ตสฺสีลาทีสุ อโน โหติ, โฆสติ สีเลนาติ โฆสโน, โฆสติ ธมฺเมนาติ โฆสโน, โฆสติ สาธุกาเรนาติ โฆสโน, โกธโน, ทูสโน, ปทูสโน, โกปโน, จลโน, ผนฺทโน, กมฺปโน, มณฺฑโน, ภูสโน, วิภูสโน, โรจโน, วิโรจโน, เวโรจโน, โชตโน, อุชฺโชตโน, วฑฺฒโน, กโรติ สีเลนาติ กรโณฯ ราโค นิมิตฺตกรโณ, โทโส นิมิตฺตกรโณ, โมโห นิมิตฺตกรโณ [สํ. นิ. ๔.๓๔๙] อิจฺจาทิฯ

๗๘๙. กรา ณโนฯ

กรมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติฯ

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํฯ

๗๙๐. หาโต วีหิกาเลสุฯ

วีหิสฺมึ กาเล จ วตฺตพฺเพ หาธาตุมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติฯ

หาเปตีติ หายโน, วีหิวิเสโส วสฺสญฺจฯ ‘‘กุญฺชรํ สฏฺฐิหายน’’นฺติ เอตฺถ วสฺสํ หายนนฺติ วุจฺจติฯ

อิติ อนปจฺจยราสิฯ

อกปจฺจยราสิ

อถ อกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

๗๙๑. อาสีสายมโก [‘อาสิํสามโก’ (พหูสุ)]ฯ

อาสีสา วุจฺจติ ปตฺถนา, อาสีสายํ คมฺยมานายํ อโก โหติ กตฺตริฯ

ชีวตูติ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโกฯ ‘‘ชินพุทฺธิ, ธนภูติ, ภูโต, ธมฺมทินฺโน, วฑฺฒมาโน’’ติ เอเต สทฺทา อญฺญถา สิชฺฌนฺติ, ชิโน อิมํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธนํ เอตสฺส ภวติ วฑฺฒตีติ ธนภูติ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโต, ธมฺเมน ทินฺโน ธมฺมทินฺโน, ยถา เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, วฑฺฒตีติ วฑฺฒมาโนติฯ

‘กตฺตริ ลฺตุณกา’ติ ณโก, โส จ สามญฺญวิธานตฺตา อรเห สตฺติยํ สีเล ธมฺเม สาธุกาเร จ สิชฺฌติ, อกฺขายตีติ อกฺขายโก, ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโม, อกฺขาตุํ อรหติ, สกฺโกติ, อกฺขานมสฺส สีลํ, ธมฺโม, อกฺขานํ สกฺกจฺจํ กโรตีติ อตฺโถฯ กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ, ปุพฺเพปิ อกฺขาสิ, อชฺชปิ อกฺขาติ, ปจฺฉาปิ อกฺขายิสฺสตีติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุ สามญฺญวิธีสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

อิตฺถิยํ-‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน อกสฺส อสฺส อิตฺตํ, อกฺขายิกา-อิตฺถี, อกฺขายกํ-กุลํ, สงฺคายโก, ชานาตีติ ชานโกฯ

วิกรณปจฺจยโต ปรํ นาคเม สติ วิกรณสฺส รสฺโส, ชานนโก, อาชานนโก, วิชานนโก, สญฺชานนโกฯ

การิเต-ญาเปตีติ ญาปโก, วิญฺญาปโก, สญฺญาปโกฯ

นาคเม-ญาปนโก, วิญฺญาปนโก, สญฺญาปนโก, อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐายโก, อธิฏฺฐาเปตีติ อธิฏฺฐาปโก, เทตีติ ทายโก, ทาเปตีติ ทาปโกฯ

ณาปิมฺหิ ยาคโม นตฺถิ, สมาทเปตีติ สมาทปโก, อุภยตฺถ รสฺโสฯ วิเธตีติ วิธายโก, ปชหตีติ ปชหายโก, อวหิยฺยตีติ โอหิยโก, อาสฺส อิตฺตํ อิจฺจาทิฯ

อิวณฺเณสุ-อชฺเฌตีติ อชฺฌายโก, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌายโก, กิณาตีติ กายโก, กิณาเปตีติ กายาปโก, อาจินาตีติ อาจินโก, วิจินโก, ปราชยตีติ ปาราชิโก, อโลโป, ปุคฺคโล, ปราเชตีติ ปาราชิโก, อโลโป การิตโลโป จ, ธมฺโม, ภายาเปตีติ ภยานโก, นาคโม อาทิรสฺโส จฯ

ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสายโก, สยาเปตีติ สยาปโก, ปาเหตีติ ปหิณโก อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-ปุนาติ โสเธตีติ ปาวโก-อคฺคิ, ภวตีติ ภาวโก, วิภาเวตีติ วิภาวโก, ลุนาตีติ ลาวโก, สุณาตีติ สาวโก-ปุริโส, สาวิกา-อิตฺถี, ชุโหตีติ หาวโก อิจฺจาทิฯ

อป-ปาปุณเน, ปาเปตีติ ปาปโก, สมฺปาเปตีติ สมฺปาปโก, อุปาสตีติ อุปาสโก-ปุริโส, อุปาสิกา-อิตฺถี, อุปาสกํ-กุลํ, กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ, อุปการโก, กาเรตีติ การาปโก, สงฺขโรตีติ สงฺขารโก, อภิสงฺขารโก, ขิปตีติ ขิปโก, อุกฺขิปโก, นิกฺขิปโก, เขปโก, อุกฺเขปโก, นิกฺเขปโก, นาคเมขิปนโกฯ

คณฺหาตีติ คาหโก, คณฺหาเปตีติ คาหาปโกฯ เอวํ โคปโก, ปาทมูเล จรตีติ ปาทจารโก, ปุปฺผํ โอจินายตีติ โอจินายโก, เอทนฺโต ธาตุฯ

ฉินฺทตีติ เฉทโก, ฉินฺทโก, เฉทาเปตีติ เฉทาปโก, ฉินฺทาปโก, ชเนตีติ ชนโก-ปุริโส, ชนิกา มาตา, ชนกํ-กมฺมํ, การิตโลโปฯ

ฌาป-ทาเห, ฌาเปตีติ ฌาปโกฯ

ญป-ปญฺญาปเน, ปญฺญเปตีติ ปญฺญาปโกฯ

ฐาป-ฐาเน, ปติฏฺฐาเปตีติ ปติฏฺฐาปโกฯ

ณาป-เปสเน, อาณาเปตีติ อาณาปโก, ตุทตีติ ตุทโก, สนฺตุสฺสตีติ สนฺตุสฺสโก, วิเสเสน ปสฺสตีติ วิปสฺสโก, สนฺทสฺเสตีติ สนฺทสฺสโก, ทูเสตีติ ทูสโก, อาทิทีโฆฯ

ปจตีติ ปาจโก, ปาเจตีติ ปาจาปโก, อาปาเทตีติ อาปาทโก, นิปฺผาทโก, สมฺปาทโก, ปฏิปชฺชโก, ปฏิปาทโก, ปูเรตีติ ปูรโก, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิฯ

ผุสตีติ ผุสโก, ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิฯ

ภาเชตีติ ภาชโก, ภินฺทตีติ ภินฺทโก, เภทโก, การเภทโก, ภุญฺชตีติ ภุญฺชโก, โภชโก, คามโภชโก, พุชฺฌตีติ พุชฺฌโก, โพธโก, มรตีติ มิยฺยโก, มาเรตีติ มารโก, มุญฺจตีติ มุญฺจโก, โมจโก, ยาจตีติ ยาจโก, ยชตีติ ยาชโก, ยุญฺชตีติ ยุญฺชโก, อนุยุญฺชโก, โยชโก, ปโยชโก, ยุชฺฌตีติ ยุชฺฌโก, โยธโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, อวโรธโก, วจตีติ วาจโก, โอวทตีติ โอวาทโก, โอวชฺชโก, วีณํ วาเทตีติ วีณาวาทโก, เภริวาทโก, ครุํ อภิวาเทตีติ อภิวาทโก, วิทติ ชานาตีติ เวทโก, วินฺทติ ปฏิลภตีติ วินฺทโก, อนุวิชฺชติ วิจาเรตีติ อนุวิชฺชโก, ปฏิสํเวเทตีติ ปฏิสํเวทโก, วิชฺฌตีติ เวธโก, อฏฺฐิํ วิชฺฌตีติ อฏฺฐิเวธโก, ปตฺตํ วิชฺฌตีติ ปตฺตเวธโกฯ

พหุลาธิการา กมฺเมปิ ทิสฺสติ, อนฺตเร วาสียติ นิวาสียตีติ อนฺตรวาสโก, ปสีทตีติ ปสีทโก, ปสาทโก วา, ทีปปฺปสาทโก, อุทกปฺปสาทโก, สิพฺพตีติ สิพฺพโก, เสวตีติ เสวโก, หนตีติ ฆาตโก, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, หนสฺส ฆาโตฯ หรตีติ หารโกฯ

กมฺเม – ‘‘ปาเทหิ ปหรียตีติ ปาทปหารโก’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก, ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, วีมํสตีติ วีมํสโก, พุภุกฺขตีติ พุภุกฺขโก, ปพฺพตายตีติ ปพฺพตายโก อิจฺจาทิฯ

อิติ อกปจฺจยราสิฯ

อิวณฺณนฺตรูปราสิ

อถ อิวณฺณนฺตรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ

๗๙๒. ทาธาตฺวิ [ก. ๕๕๑; รู. ๕๙๘; นี. ๑๑๓๘]ฯ

ทา, ธาหิ ภาวการเกสุ อิปจฺจโย โหติฯ

ปฐมํ จิตฺเตน อาทียตีติอาทิ, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, ขนฺธุปาทิ, กิเลสุปาทิ, วิธานํ วิธิ, วิธิยฺยติ เอเตนาติ วิธิ, นิธิยฺยตีติ นิธิ, สนฺธิยเต สนฺธิ, อภิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิ, สนฺนิทหนํ สนฺนิธิ, สมาธานํ สมาธิ, สมาทหนฺติ เอเตนาติ สมาธิ, ปณิทหนํ ปณิธิ, โอธิ, อวธิ, อุปนิธิ, ปฏินิธิ, อุทกํ ทหติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุทธิ, มหนฺโต อุทธิ มโหทธิ, วาลานิ ทหนฺติ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ วาลธิฯ

๗๙๓. อิกิตี สรูเป [ก. ๖๖๙; รู. ๖๗๙; นี. ๑๓๑๕]ฯ

ธาตูนํ สุติสงฺขาเต สรูเป วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ปรํ อิ, กิ, ติปจฺจยา โหนฺติฯ

อวณฺณุปนฺเตหิ อิ, คมิ, ปจิ อิจฺจาทิฯ

อุวณฺณุปนฺเตหิ กิ, พุธิ, รุธิ อิจฺจาทิฯ

เกหิจิติ, กโรติสฺส, อตฺถิสฺส อิจฺจาทิฯ

๗๙๔. สีลาภิกฺขญฺญาวสฺสเกสุ ณี [ก. ๕๓๒, ๖๓๖; รู. ๕๙๐, ๖๕๙; นี. ๑๑๑๔, ๑๒๔๕]ฯ

สีลํ วุจฺจติ ปกติจริยา, อภิกฺขณเมว อภิกฺขญฺญํ, ปุนปฺปุนกฺริยา, อายติํ อวสฺสํภาวี อวสฺสกํ นาม, สีลคฺคหเณน ธมฺม, สาธุการาปิ สงฺคยฺหนฺติ, เอเตสุ สีลาทีสุ กฺริยาวิเสเสสุ คมฺยมาเนสุ กตฺตริ ณี โหติฯ อาทนฺเตสุ ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโมฯ

อกฺขายตีติ อกฺขายี, อกฺขายนสีโล, อกฺขายนธมฺโม, อกฺขาเน สกฺกจฺจการิตา ยุตฺโตติ อตฺโถฯ กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ สามญฺญวิธานตฺตาฯ

อวสฺสกํ ปน อนาคตเมว, ธมฺมกฺขายี-ปุริโส, ธมฺมกฺขายินี-อิตฺถี, ธมฺมกฺขายิ-กุลํ, คีตํ อภิณฺหํ คายตีติ คีตคายี, กปฺปํ อวสฺสํ ฐาสฺสตีติ กปฺปฏฺฐายี, สํวฏฺฏมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ ฐาสฺสตีติ สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวํ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ

อทินฺนํ อาททาติ สีเลนาติ อทินฺนาทายีฯ ตถา ทินฺนเมว อาททาตีติ ทินฺนาทายี, อนฺนํ ททาติ สีเลนาติ อนฺนทายีฯ

ทา-สุปฺปเนฯ นิทฺทายนสีโล นิทฺทายี, มชฺชํ ปิวนสีโล มชฺชปายี, มชฺชํ อภิณฺหํ ปิวตีติ มชฺชปายี, สีฆํ ยายนสีโล สีฆยายี, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ ตถา อสงฺขารปรินิพฺพายี, อายุกปฺปสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, อายุกปฺปปริโยสานํ อุปหจฺจ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายี อิจฺจาทิฯ

อิวณฺเณสุ-มนฺตํ นิจฺจกาลํ อชฺฌายตีติ มนฺตชฺฌายี, ธมฺมชฺฌายี, ธญฺญํ นิจฺจกาลํ วิกฺกิณาตีติ ธญฺญวิกฺกายี, ภายนสีโล ภายี, ภูมิยํ สยนสีโล, ภูมิยํ วา นิจฺจกาลํ สยตีติ ภูมิสายี, กณฺฏเก อปสฺสยนสีโล กณฺฏกาปสฺสยี อิจฺจาทิฯ

เอทนฺตาปิ อิธ วตฺตพฺพา, อุทฺธํ วฑฺฒนสีโล อุทายี, วุทฺเธสุ อปจายนสีโล วุทฺธาปจายีฯ เอวํ เชฏฺฐาปจายี, ฌายนสีโล, ฌายนธมฺโม, ฌายเน สกฺกจฺจกฺริยายุตฺโตติ ฌายี, นิจฺจกาลํ ฌายตีติ วา ฌายี, ปชฺฌายี, อุชฺฌายี, นิชฺฌายี, อภิชฺฌายี, ภายนสีโล ภายี, ติณํ อภิณฺหํ ลายตีติ ติณลายี, ตนฺตํ นิจฺจกาลํ วายตีติ ตนฺตวายี, ปลายนสีโล ปลายี, น ปลายี อปลายี อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-ยถาภูตํ อตฺถํ วิภาวนสีโล วิภาวีปุริโส, วิภาวินี-อิตฺถี, อายติํ อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ ภาวี, สาลิํ ลุนาติ สีเลนาติ สาลิลาวี อิจฺจาทิฯ

พฺยาปนสีโล พฺยาปี, กาเมติ อิจฺฉติ สีเลนาติ กามี, ธมฺมกามี, อตฺถกามี, กรณสีโล การี, ปาปการี, ปุญฺญการีฯ

อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาคามีฯ รสฺสตฺเต-อาคมินีรตฺติ, อาคมินี-ปุณฺณมาสี, อาจยํ วฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อาจยคามี, อปจยํ วิวฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อปจยคามี, สกึ อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ สกทาคามีฯ ตถา น อาคมิสฺสตีติ อนาคามีฯ

อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหฏฺฐิติ, อาธานํ กตฺวา คหณสีโล อาธานคาหี, ทฬฺหคาหี, ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี, พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารีฯ

อปิเจตฺถ ธมฺโม นาม กุลาจารธมฺโม, ตํ ธมฺมํ จรามีติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา ยาว น วิชหติ, ตาว อวีติกฺกมนฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี นามฯ ตถาจรนฺโต จ อนฺตราวีติกฺกมนียวตฺถุสมาโยเค สติ ตํ ธมฺมํ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต สํวรณฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ ธมฺเมนาติ ธมฺมจารี นาม, ตถาธาเรนฺโต จ ตํ ธมฺมํ อตฺตุกฺกํสน, ปรวมฺภนาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐญฺจ อปฺปิจฺฉตาทีหิ สนฺตคุเณหิ สุปริโยทาตญฺจ กโรนฺโต ปริโยทาปนฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ สาธุกาเรนาติ ธมฺมจารี นามฯ

พฺรหฺมํ วุจฺจติ ตโต เสฏฺฐตรํ สิกฺขาปทสีลํ, ตมฺปิ คณฺหิตฺวา อวิชหนฺโต อนฺตรา จ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต อนุปกฺกิลิฏฺฐํ สุปริโยทาตญฺจ กโรนฺโต ติวิเธน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม, สมาทาน, สมฺปตฺต, สมุจฺเฉทวิรตีนํ วเสน วิโยเชตุํ วฏฺฏติ, โย ปน คณฺหนฺโต ตถา น ธาเรติ, ธาเรนฺโต วา อุปกฺกิลิฏฺฐํ กโรติ, โส เอกเทเสน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นามฯ

โย ปน ติวิเธน อตฺเถน มุตฺโต หุตฺวา กทาจิ ตํ ธมฺมํ จรติ, ตสฺส จรณกฺริยา ตสฺสีลกฺริยา น โหติ, โส ธมฺมจารีติ น วุจฺจติ, เอเตนุปาเยน เสเสสุ ปาป, กลฺยาณภูเตสุ ตสฺสีลปเทสุ อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

พฺรหฺมจารินี-อิตฺถี, วิเสเสน ทสฺสนสีโล วิปสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, ปิยทสฺสี, สุทสฺสี, ทุสฺสนสีโล ทุสฺสีมาโร, ธารณสีโล ธารี, อิณธารี, ฉตฺตธารี, ภุสํ นหนสีโล อุปนาหี, ปรินิฏฺฐิตปจฺจเยกเทสตฺตา อายติํ อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อุปฺปาที, อุปฺปาทิโน ธมฺมา [ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗]ฯ

ภร-ธารเณ, มาลํ นิจฺจกาลํ ภรตีติ มาลภารี, ภาชนสีโล ภาชี, อุณฺหํ ภุญฺชนสีโล อุณฺหโภชี, อตฺตานํ มญฺญติ สีเลนาติ อตฺตมานี, อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี, ลภนสีโล ลาภี, วจนสีโล วาจีฯ เอวํ วาที, อตฺถวาที, ธมฺมวาที, ยุตฺตวาที, มุตฺตวาที, วิภชฺชวาที, นิจฺจํ วสตีติ วาสี, คามวาสี, นครวาสี, ภารํ วหนสีโล ภารวาหี, ธมฺมํ ปญฺญํ อนุสรติ อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารีฯ เอวํ สทฺธานุสารี, วิรูปํ ปาปปกฺขํ ปฏิมุขํ อภิณฺหํ สรติ จินฺเตตีติ วิปฺปฏิสารี, ปาณํ หนติ สีเลนาติ ปาณฆาตี, หนสฺส ฆาโตฯ

หริตพฺพํ สพฺพํ หรติ สีเลนาติ หารหารี อิจฺจาทิฯ

‘กคา จชาน’นฺติ สุตฺตวิภตฺติยา อฆานุพนฺเธปิ จชานํ กคาเทโส, สมํ วิปาเจตีติ สมเวปากี-อุทรคฺคิ, สมเวปากินี-คหณี, อุปธิ ผลํ วิปจฺจตีติ อุปธิเวปากินี, โสจนสีโล โสกี, โสกินี-ปชา, มุตฺโต หุตฺวา จชนสีโล มุตฺตจาคี, สํวิภาชนสีโล สํวิภาคี, กามสุขํ ภุญฺชนสีโล กามโภคี, วิสุํ อวิภตฺตํ โภคํ ภุญฺชนสีโล อปฏิวิภตฺตโภคี, ยุญฺชนสีโล โยคี อิจฺจาทิฯ

๗๙๕. อาวี [ก. ๕๓๒; รู. ๕๙๐; นี. ๑๑๑๔]ฯ

อาวี โหติ กตฺตริฯ

ภยํ ทสฺสนสีโล ภยทสฺสาวีฯ

อิติ อิวณฺณนฺตรูปราสิฯ

อุวณฺณนฺตรูปราสิ

๗๙๖. ภงฺคุ ภีรู ภาสุ อสฺสวาฯ

เอเต สทฺทา มหาวุตฺตินา สีลาทีสุ นิปจฺจนฺเตฯ

ภนฺช-วินาเส, ปภญฺชนสีโล ปภงฺคุ-สงฺขตธมฺโมฯ

ภี-ภเย, ภายนสีโล ภีรูฯ

ภา-ทิตฺติยํ, โอภาสนสีโล ภาสุ-ปภา, เชฏฺฐวจนํ อาทเรน สุณาติ สีเลนาติ อสฺสโว-ปุตฺโต, อสฺสวาภริยาฯ

๗๙๗. วิทา กู [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙]ฯ

วิทมฺหา กู โหติ กตฺตริฯ

วิทติ สีเลนาติ วิทู, โลกวิทู, ปรจิตฺตวิทูฯ อิตฺถิยํ ปรจิตฺตวิทุนีฯ

๗๙๘. วิโต ญาโต [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙]ฯ

วิปุพฺพา ญาโต กู โหติ กตฺตริฯ

วิชานนสีโล วิญฺญูฯ

๗๙๙. กมฺมา [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙]ฯ

กมฺมุปปทา ญาโต กู โหติ กตฺตริฯ

สพฺพํ ชานาติ สีเลนาติ สพฺพญฺญู, รตฺตญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญู, กาลญฺญู, สมยญฺญูฯ

๗๘๐. คมา รู [ก. ๕๓๔; รู. ๕๙๒; นี. ๑๑๑๘]ฯ

กมฺมุปปทา คมมฺหา รู โหติ กตฺตริฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สพฺพธาตฺวนฺตโลโปฯ

ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคู, เวทํ วุจฺจติ อคฺคมคฺคญาณํ, เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, อทฺธานํ คจฺฉตีติ อทฺธคูฯ

อิติ อุวณฺณนฺตรูปราสิฯ

อิตฺถิลิงฺครูปราสิ

อถ อิตฺถิลิงฺครูปานิ วุจฺจนฺเตฯ

๘๐๑. อิตฺถิยมณติกยกยา จ [ก. ๕๕๓; รู. ๕๙๙; นี. ๑๑๔๐; ‘…กฺติ…’ (พหูสุ)]ฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ภาวการเกสุ อ, ณ, ติ, ก, ยก, ยปจฺจยา จ อโน จ โหติฯ

ก, อ, ณ, ยก, ย, อนอิจฺเจเตหิ ‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโยฯ

กมฺหิ ตาว-อตฺตนิ นิสินฺนํ คูหติ สํวรตีติ คุหา, อตฺตานํ วา ปรํ วา ทูเสตีติ ทูสา-ธุตฺติตฺถีฯ

มุท-หาเส, โมทนํ มุทา, ปมุทา, สุชฺฌติ เอตายาติ สุธา, วสุํ รตนํ ธาเรตีติ วสุธา อิจฺจาทิฯ

อมฺหิ-สงฺขายนฺติ เอตายาติ สงฺขาฯ ตถา สงฺขฺยา, ปชานาตีติ ปญฺญา, อาชานาตีติ อญฺญา, สญฺชานาตีติ สญฺญา, สญฺชานนฺติ เอตายาติ วา สญฺญา, สญฺชานนํ วา สญฺญา, อภิชานนํ อภิญฺญา, ปฏิชานนํ ปฏิญฺญา, ปริจฺฉิชฺช ชานนํ ปริญฺญา, ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ปติฏฺฐาฯ

ถา-ฐาเน, อวธิภาเวน ฐาติ ติฏฺฐตีติ อวตฺถา, อุปาทียตีติ อุปาทา-ปญฺญตฺติ, อญฺญมญฺญํ อุเปจฺจ นิสฺสาย จ ธิยฺยตีติ อุปนิธา-ปญฺญตฺติเยว, สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหนฺติ เอตายาติ วา สทฺธา, วิสิฏฺฐํ กตฺวา อตฺตานํ ทหนฺติ เอตายาติ วิธา-มาโน, ภาติ ทิพฺพตีติ ภา-นกฺขตฺตํ, ปภา, อาภา, นิภา, อุปมียเต อุปมาฯ

เฌ-จินฺตายํ, ปชฺฌายนํ ปชฺฌา, วชฺชาวชฺชํ อุปชฺฌายติ เปกฺขตีติ อุปชฺฌา, อภิมุขํ ฌายนํ อภิชฺฌาฯ

อาส-ปตฺถนายํ, อาสีสนํ อาสา, ปจฺจาสีสนํ ปจฺจาสาฯ

อาส-อุปเวสเน, อจฺฉนํ อจฺฉาฯ

อิกฺข-ทสฺสน’งฺเกสุ, อเปกฺขนํ อเปกฺขา, อุเปกฺขนํ อุเปกฺขา, อุปปริกฺขนํ อุปปริกฺขา, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ

อิสฺส-อุสฺสุยฺยิเย, อิสฺสนํ อิสฺสาฯ

อีห-พฺยาปาเร, อีหนํ อีหาฯ

อุฉิ-อุจฺเฉ, อุจฺฉนํ อุจฺฉาฯ

เอล-กมฺปเน, เอลยตีติ เอลา-โทโสฯ

โอช-ถมฺภเน เตชเน จ, โอเชติ ตํสมงฺคิเน สตฺเต สงฺขาเร จ สมุปตฺถมฺภติ สมุตฺเตเชตีติ วา โอชาฯ

กล-สงฺขฺยาเน, กลียตีติ กลา, ขมนํ ขมา, คชฺชนฺติ เอตายาติ คทา, คิรียติ กถียตีติ คิรา-วาจา, ฆฏียติ สงฺฆฏียติ เอตฺถาติ ฆฏา-ยูโถ, ภุโส จาเรติ ปริจาเรตีติ อจฺฉรา-เทวี, มหาวุตฺตินา จสฺส โฉ, ชฏตีติ ชฏา, อนฺโตชฏา พหิชฏา [สํ. นิ. ๑.๒๓], ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชรา, ชิรณํ วา ชรา, อาปชฺชติ อชฺฌาปชฺชตีติ อาปทา, สมฺปชฺชนํ สมฺปทา, อุปริภาวํ สุฏฺฐุ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตายาติ อุปสมฺปทา, ปฏิปชฺชนํ ปฏิปทา, ปฏิปชฺชนฺติ อุปริวิเสสํ เอตายาติ วา ปฏิปทา, สุขปฺปฏิปทา, ทุกฺขปฺปฏิปทา, ปฏิสํภิชฺชนฺติ อตฺถาทีสุ ญาณปฺปเภทํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

ภิกฺข-ยาจเน, ภิกฺขียเตติ ภิกฺขาฯ

สิกฺข-ฆฏเน, สิกฺขนํ สิกฺขา, สิกฺขนฺติ ฆเฏนฺติ เสกฺขา ชนา เอตฺถาติ สิกฺขา, อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา อิจฺจาทิฯ

ติติกฺขนํ ติติกฺขา, วีมํสนํ วีมํสา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิคตา ติกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, โภตฺตุํ อิจฺฉา พุภุกฺขา, พุโภกฺขา วา, ฆสิตุํ อิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ปาตุํ ปริภุญฺชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, หริตุํ อิจฺฉา ชิคีสา, วิเชตุํ อิจฺฉา วิชิคีสา, หนฺตุํ อิจฺฉา ชิฆํสา อิจฺจาทิฯ

ณมฺหิ-อร-คติยํ, อรติ สีฆํ วิชฺฌมานา คจฺฉตีติ อาราเวธโก, กโรนฺติ นานากมฺมการณาโย เอตฺถาติ การา-อทฺทุ, ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชารา, ตรติ สีฆตรํ คจฺฉตีติ ตารา, ภาสนฺติ เอตายาติ ภาสา, ธาเรติ สีฆํ วหตีติ ธารา, ขคฺคธารา, วุฏฺฐิธารา, มยติ วิวิธาการํ คจฺฉติ เอตายาติ มายา, ลิขียเต เลขา, วุจฺจเตติ วาจา, หรติ มโนรมํ ปวตฺเตตีติ หารา-มุตฺตาวลิ อิจฺจาทิฯ

ยกฺปจฺจเย-สห กถนํ สากจฺฉา, ตถนํ ตจฺฉา, นิปชฺชนํ นิปชฺชา, วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, วิทนฺติ ชานนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, นิสชฺชนํ นิสชฺชาฯ

อิธ-อิชฺฌเน, สมิชฺฌนํ สมิชฺฌาฯ

สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌนํ สิชฺฌา อิจฺจาทิฯ

ยมฺหิ-มช-สํสุทฺธิยํ, สมฺมชฺชนํ สมฺมชฺชา, อเปจฺจ วชนํ คมนํ ปพฺพชฺชา, จรณํ จริยา, ปริจรณํ ปาริจริยา, ‘อูพฺยญฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม รสฺโส จฯ

ชาคร-นิทฺทกฺขเย, ชาครณํ ชาคริยา, เสติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํฯ

อนมฺหิ-สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ สงฺคายนา, ฐาปียเต ปติฏฺฐียเต ปติฏฺฐานา, ปาปียเต ปาปนา, สมฺปาปนา, ปริสมาปนา, อุปาสียเต อุปาสนา, ปยิรูปาสนา, เอสียเต เอสนา, ปริเยสนา, กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา, เฉชฺชเภชฺชาทิกสฺส กมฺมสฺส กรณํ กมฺมการณา, อาทิวุทฺธิ, ทฺวตฺติํส กมฺมการณาฯ

จิติ-เจตายํ, เจเตนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอตายาติ เจตนา, จินฺตียเต จินฺตนา, ฐปียเต ฐปนา, ทีปียเต ทีปนา, วิปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา, สนฺทสฺสียเต สนฺทสฺสนา, เทสียเต เทสนา, เทสียติ เอตายาติ วา เทสนา, ปตฺถียเต ปตฺถนา, ผรียเต ผรณา, ผุสียเต ผุสนา, ภาวียเต ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, มนฺตียเต มนฺตนา, นิมนฺตนา, อามนฺตนา, ปุนปฺปุนํ โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา, ยาจียเต ยาจนา, อาทเรน ยาจนา อายาจนา, โยชียเต โยชนาฯ

รจ-วิธาเน, รจียเต รจนา, อารจนา, วิรจนาฯ

วฏฺฏ-วฏฺฏเน, อาวฏฺฏนา, วิวฏฺฏนา, เวทียเต เวทนาฯ

วร-อิจฺฉายํ, ปวารียเต อิจฺฉาปียเต ปวารณา, วาสียเต วาสนา, อาสีสียเต อาสีสนา, หิํสียเต หิํสนา อิจฺจาทิฯ

ติมฺหิ-พหุลาธิการา อนิตฺถิยมฺปิติ โหติ, คายนํ คีติ, สห คายนํ สงฺคีติ, ทุคฺคีติ, อนุคีติ, อยํ อมฺหากํ อพฺภนฺตริโมติ ญายตีติ ญาติ, ชานนํ ญตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ฐานํ ฐิติฯ

ทา-อวขณฺฑเน, ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ธาเรตีติ ธาติ, ทหนํ อกมฺปนํ ธีติ, สมาทหนํ สมาธีติ, มหาวุตฺตินา อาสฺสํ อีตฺตํ, ทฺวิตฺเต ธสฺส ทตฺตํ รสฺโส จ, ทีธิติ-รํสิฯ

นิพฺพายนํ นิพฺพุติ, อาสฺส อุตฺตํ, สห อยนํ สมิติ, เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ-อุปทฺทโว, วิจินนํ วิจิติ, วิชยนํ วิชิติ, นียติ ญายติ เอตายาติ นีติ, โลกนีติ, ธมฺมนีติ, สทฺทนีติ, ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, วุทฺธิ ทฺวิตฺตญฺจ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ปินยตีติ ปีติ, ภายนํ ภีติ, จวนํ จุติ, ชวนํ ชุติ, ถวนํ ถุติ, อภิตฺถุติ, ปวนํ ปูติ, ภวนํ ภูติ, สุฏฺฐุ ภวตีติ สุภูติ, วิภวนํ วิภูติ, สุฏฺฐุ มุนนํ พนฺธนํ สมฺมุติ, สวนํ สุติ, สุยฺยเตติ วา สุติ, ปสุติ, อุปสุติ, หูยเตติ หุติ, อาเนตฺวา หุตพฺพาติ อาหุติ, จายนํ ปูชนํ จิติ, ทฺวิตฺเต-จิตฺติ, อปจิติ, เอสฺส อตฺตํ, นิชฺฌายนํ นิชฺฌตฺติฯ

มหาวุตฺตินา ตกาเร กรสฺส กุตฺตํ, กฺริยา กุตฺติ, สรกุตฺติ, อิตฺถิกุตฺตํ, ปุริสกุตฺตํ, ชเนตีติ ชเนตฺติ, อีอาคมสฺส เอตฺตํ, พนฺธียเตติ พนฺธติ, ปชฺชตีติ ปตฺติ, ปทาติ วา, อีอาคมสฺส อาตฺตํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ-เคหํ, วสนํ วา วสติ อิจฺจาทิฯ

๘๐๒. ชาหาหิ นิฯ

เอเตหิ นิ โหติฯ

ชา-หานิยํ, ชิยฺยเต ชานิ, ธนชานิ, โภคชานิ, มหนฺตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย, หิยฺยเต หานิ, วณฺณหานิ, พลหานิ, อายุหานิ, อวหานิ, ปริหานิฯ

๘๐๓. กรา ริริโย [ก. ๕๕๔; รู. ๖๐๑; นี. ๑๑๔๑]ฯ

กรมฺหา อิตฺถิยํ ริริโย โหติฯ

กรียเต กิริยา, นิปาตเนน กฺริยาติ สิชฺฌติฯ

อิติ อิตฺถิลิงฺครูปราสิฯ

รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ

๘๐๔. สมานญฺญภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๘; นี. ๑๒๖๙]ฯ

สมาโน จ อญฺโญ จ ภวนฺโต จ ยาทิ จ เอเตหิ อุปมานภูเตหิ ปรํ ทิสมฺหา กมฺเม รี จ ริกฺโข จ โก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ, รี, ริกฺเขสุ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส อนฺตสฺสราทีนํ โลโป, กานุพนฺโธ อวุทฺธตฺโถ, ‘รีริกฺขเกสุ’อิจฺจาทีหิ สมาสสุตฺเตหิ ปุพฺพปทานํ รูปํ สาเธตพฺพํฯ

ย, ต, เอต, อิม, กึ, ตุมฺห, อมฺห, ภวนฺต, สมาน, อญฺญฯ

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ยํ วิย นํ ปสฺสนฺตีติ ยาที, เย วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทิโน, อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทินี, ยาทิกฺขา, ยาทิกฺขี, ยาทิสา, ยาทิสี, ยา วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทินิโย, ยาทิกฺขาโย, ยาทิกฺขิโย, ยาทิสาโย, ยาทิสิโยฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

โส วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโสฯ

เอโส วิย ทิสฺสตีติ เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส วาฯ

อยํ วิย ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ

โก วิย ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโสฯ

ตฺวํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโสฯ

อหํ วิย ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโสฯ

พหุตฺเต ปน ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโสฯ

อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโสฯ

ภวํ วิย ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโสฯ

สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโสฯ

อญฺโญ วิย ทิสฺสตีติ อญฺญาที, อญฺญาทิกฺโข, อญฺญาทิโสฯ

อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทิสา-อิตฺถี, ยาทิสี-อิตฺถีฯ ตาทิสา-อิตฺถี, ตาทิสี-อิตฺถี อิจฺจาทิฯ

๘๐๕. วมาทีหิ ถุ [ก. ๖๔๔; รู. ๖๖๑; นี. ๑๒๗๑-๓; ‘วมาทีหฺยถุ’ (พหูสุ)]ฯ

วมาทีหิ ภาวการเกสุ ถุ โหติฯ

วมียเตติ วมถุ, ทวียเตติ ทวถุ อิจฺจาทิฯ

๘๐๖. กฺวิ [ก. ๕๓๐; รู. ๕๘๔; นี. ๑๑๑๒]ฯ

ภาวการเกสุ กฺวิ โหติฯ

๘๐๗. กฺวิสฺส [ก. ๖๓๙; รู. ๕๘๕; นี. ๑๒๖๖]ฯ

กฺวิสฺส โลโป โหติฯ

อิวณฺเณสุ ตาว-ภุโส จยติ วฑฺฒตีติ อจฺจิ, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตญฺจ, วิวิเธน จยติ วฑฺฒตีติ วีจิ, ปญฺจ มาเร ชินาตีติ มารชิ, ภทฺทํ ชินาตีติ ภทฺทชิฯ เอวํ ปุณฺณชิ, คามํ สมูหํ เนตีติ คามณี, นสฺส ณตฺตํฯ เสนํ เนตีติ เสนานี อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุ, มหาวุตฺตินา รสฺส ปรรูปตฺตํ, วิวิเธน ชวติ สีฆํ ผรตีติ วิชฺชุ, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภู-ภูมิ, ปภวติ อิสฺสรํ กโรตีติ ปภู, วิภวนํ วิภู, อภิภวตีติ อภิภู, สยํ ภวตีติ สยมฺภู, โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺตภู, โคตฺรภู อิจฺจาทิฯ

พฺยญฺชนนฺเตสุ –

๘๐๘. กฺวิมฺหิ โลโปนฺตพฺยญฺชนสฺส [ก. ๖๑๕; รู. ๕๘๖; นี. ๑๒๒๐]ฯ

ธาตูนํ อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิฯ

อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก, นนฺทํ กโรตีติ นนฺทโก, ชีวํ กโรตีติ ชีวโก, จิตฺตํ วิจิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตโก, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ สุขํ, ทุกฺเขน ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ, ปริโต ขญฺญเตติ ปริกฺขา, สํ อตฺตานํ ขนตีติ สงฺโข, น คจฺฉตีติ อโค-นโค, สีสํ อุปคจฺฉตีติ สีสูปโคฯ เอวํ คีวูปโค, นินฺนฏฺฐานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา-นที, ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, มชฺเฌ พินฺทาคโมฯ

ภุเชน กุฏิเลน คจฺฉตีติ ภุชโค, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, เขน อากาเสน คจฺฉตีติ ขโค, เวหาเส คจฺฉตีติ วิหโค, มหาวุตฺตินา เวหาสสฺส วิหาเทโสฯ

‘‘โค คจฺฉติ, คาโว คจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘โคจโร, โคธโน, โคตฺตํ, โคตฺรภู’’ติอาทีสุ จ กฺวิมฺหิ อนฺตพฺยญฺชนโลเป กฺวิโลเป จ กเต มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส โอตฺตํ กตฺวา โคอิติ ปกติรูปํ เวทิตพฺพํ, พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํฯ เอวํ สลากคฺคํ, อุโปสถคฺคํฯ

กมฺเมน ชายตีติ กมฺมโชฯ เอวํ จิตฺตโช, อุตุโช, อตฺตนิ ชาโตติ อตฺรโช, ปุพฺเพ ชาโต ปุพฺพโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช, สห ชายตีติ สหโช, ถเล ชายตีติ ถลชํฯ เอวํ ทกชํ, วาริชํ, อมฺพุชํฯ อณฺเฑ ชายตีติ อณฺฑโช, ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช, สห ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, กุญฺเช รมตีติ กุญฺชโร อิจฺจาทิฯ

๘๐๙. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจาสโมหิ [ก. ๕๓๘; รู. ๕๙๕; นี. ๑๑๒๓; ‘…ปจฺจ…’ (พหูสุ)]ฯ

ปริ จ ปติ จ อา จ สญฺจ โอ จ เอเตหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิฯ

ปริหญฺญตีติ ปลิโฆ, รสฺส ลตฺตํฯ ปติหนตีติ ปฏิโฆ, ตสฺส ฏตฺตํฯ ภุโส หนติ พาธตีติ อฆํ-ทุกฺขํ ปาปญฺจ, วิเสเสน ภุโส หนตีติ พฺยคฺโฆ, ทิฏฺฐิ, สีลสามญฺเญน สํหโตติ สงฺโฆ-สมูโห, เทวสงฺโฆ, พฺรหฺมสงฺโฆ, มิคสงฺโฆ, โอหนติ อโธภาคํ กตฺวา มาเรตีติ โอโฆ, กิเลโสโฆ, สํสาโรโฆ, อุทโกโฆฯ

สุตฺตวิภตฺติยา อญฺญโตปิ โฆ โหติ, มาตรํ หนตีติ มาตุโฆฯ เอวํ ปิตุโฆ อิจฺจาทิฯ

๘๑๐. ณฺวาทโย [ก. ๖๕๐; รู. ๖๕๑; นี. ๑๒๘๘]ฯ

กฺริยตฺถา ภาวการเกสุ ณุอาทโย โหนฺติ, อุปริ วุจฺจมาโน สพฺโพ ณฺวาทิกณฺโฑ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทฺเทโส โหติ, ตสฺมา อิธ กิญฺจิมตฺตํ วุจฺจเตฯ

กโรตีติ การุ-สิปฺปี, อยติ วฑฺฒตีติ อายุ, อยนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อายุ-ชีวิตํ, โสภาวิเสสํ รหนฺติ ชหนฺติ จนฺท, สูริยา เอเตนาติ ราหุ-อสุรินฺโท, หิตสุขํ สาเธตีติ สาธุ-สปฺปุริโส, วายตีติ วายุวาโต อิจฺจาทิฯ

อิติ รีริกฺขาทิปจฺจยราสิฯ

ปกติรูปราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

ตพฺพาทิกณฺโฑ นาม กิตกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ