๒๖๓. มนต์มัดใจ

๒๖๓. มนต์มัดใจ

อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน;

ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทินํฯ

“พึงชนะความโกรธด้วยความไม่โกรธ,

พึงชนะความไม่ดีด้วยความดี,

พึงชนะความตระหนี่ด้วยการให้,

พึงชนะคนมักกล่าวคำเหลาะแหละด้วยคำสัตย์.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๖๓, โลกนีติ ๑๒๙, ขุ. ธ. ๒๕/๒๗, ขุ. ชา. ๒๗/๑๕๒ )

ศัพท์น่ารู้ :

อกฺโกเธน (ด้วยความไม่โกรธ)  น+โกธน > อกฺโกธ+นา

ชิเน (พึงชนะ) ชิ+นา+เอยฺย กิยาทิ. กัตตุ.

โกธํ (ความโกรธ) โกธ+อํ

อสาธุํ (คนไม่ดี) น+สาธุ > อสาธุ+อํ 

สาธุนา (ด้วยความดี) สาธุ+นา

กทริยํ (ความตระหนี่) กทริย+อํ

สจฺเจน (ด้วยความสัตย์) สจฺจ+นา

อลิกวาทินํ (คนมีปกติพูดไม่จริง) อลิก+วาทิน > อลิกวาทิน+อํ

ในพระบาลีคาถาธรรมบท โกธวรรค คาถานี้เป็น

อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน,

ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทินํ.

มีที่ต่างกัน ๒ ศัพท์ คือ อกฺโกเธน กับ กทริยํ

อกฺโกเธน หรือ อโกเธน อย่างไหนถูกต้อง?

ตามหลักแล้วควรซ้อน เพราะเป็นเทฺวภาวฐานะ สมตามที่คัมภีร์ปทรูปสิทธิสูตรที่ ๔๐ กล่าวไว้ว่า 

„เอตฺถ จ ฐานํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป-ปติ-ปฏิ-กมุ-กุส-กุธ-กี-คห-ชุต-ญา-สิ-สุ-สุมฺภ-สร-สสาทีนมาทิพฺยญฺชนํ เทฺวภาวํ,..

(แปลว่า)

จ สำหรับ เอตฺถ (สุตฺเต) ในสูตรนี้ อิติ เอวํ อาทิ (ฐานํ) ฐานะเป็นต้นอย่างนี้ว่า อาทิพฺยญฺชนํ พยัญชนะตัวต้น ปปติปฏิกมุกุสกุธกีคหชุตญาสิสุสมฺภุสรสสาทีนํ (อุปสคฺค-ธาตูนํ) แห่งอุปสัคและธาตุทั้งหลายมี ป ปติ ปฏิ อุปสัค และ กมุ กุส กุธ กี คห ชุต ญา สิ สุ สมฺภุ สร สส ธาตุเป็นต้น ปรํ อันอยู่ข้างหลัง รสฺสาการโต จากรัสสสระและอาอักษรทั้งหลาย (ปปฺโปติ ย่อมถึง) เทฺวภาวํ ซึ่งความเป็นเทฺวภาวะ จ ด้วย.

ฉะนั้น คำว่า อกฺโกเธน ตามพระบาลีถือว่าถูกต้องแล้ว

ความต่างของ มจฺฉริ และ กทริย ปรากฏในอรรถกถาสังยุตตนิกาย เทวตาสังยุต สูตรที่ ๙ (มัจฉริยสูตร)

กทริยาติ อิทํ มจฺฉริโนติ ปทสฺเสว เววจนํ ฯ มุทุกํปิ หิ มจฺฉริยํ มจฺฉริยนฺ เตฺวว วุจฺจติ ถทฺธํ ปน กทริยํ นาม ฯ

(แปลว่า)

บทว่า กทริยา ความเหนียวแน่น นี้เป็นไวพจน์ของความตระหนี่ นั่นแหละ, เพราะว่า ความตระหนี่อย่างอ่อน ท่านเรียกว่า มัจฉริยะ ส่วนความ ตระหนี่จัด ท่านเรียกว่า กัทริยะ. 

มจฺฉโร มจฺเฉโร (ความตระหนี่) มาจาก มสุ-มจฺฉเร+กฺวิ

แปลง สุ ของ มสุ เป็น จฺฉร-จฺเฉร ด้วยสูตรว่า มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา. (รู ๖๕๔)

มจฺฉริย = มจฺฉร+อิย ลง อิย ปัจจัยในอรรถสกัตถะ 

วิ. มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ (ความตระหนี่นั้นแหละ ชือว่า ความความหนี่)

ที่มาข้อความนี้จาก (อภิธาน. ฏีกา คาถา ๑๖๘)

ในที่นั้นบอกว่า ในเพระ ณ ปัจจัย ให้แปลง สุ ของ มสุ เป็น จฺเฉร, จฺฉร

ซึ่งต่างจาก ปทรูปสิทธิ ว่า ลง กฺวิ ปัจจัย อันนักศึกษาหรือผู้รู้จะว่าอย่างไร?