๒๖๑. พระปรีชาญาณ

 

๒๖๑. พระปรีชาญาณ 

อายํ ขยํ สยํ ชญฺญา, กตากตํ สยํ ชญฺญา;

นิคฺคเห นิคฺคหารหํ, ปคฺคเห ปคฺคหารหํฯ

“พระราชาทรงทราบความเจริญ

และความเสื่อมด้วยพระองค์เอง,

ทรงทราบพระกรณียกิจทีทรงทำแล้ว

หรือมิได้กระทำแล้วด้วยพระองค์เอง;

พระองค์ทรงข่มบุคคลที่ควรข่ม, 

และทรงยกย่องบุคคลที่ควรยกย่อง.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๖๑)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อายํ: (กำไร, รายได้, ผลประโยชน์, ความเจริญ) อาย+อํ ป.

ขยํ: (ความสิ้นไป, ความเสื่อม) ขย+อํ ป. 

สยํ: (เอง, ด้วยตนเอง) สย+อํ 

ชญฺญา: (พึงทราบ, รู้) ญา+นา+เอยฺย

 

กตากตํ: (กิจที่ได้ทำและมิได้ทำ) กตากต+อํ 

สยํ: (เอง, ด้วยตนเอง) สย+อํ 

ชญฺญา: (พึงทราบ, รู้) ญา+นา+เอยฺย

นิคฺคเห: (พึงข่ม, ตำหนิ) นิ+คห+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

นิคฺคหารหํ: (ที่ควรข่ม, ควรตำหนิ) นิคฺคหารห+อํ

ปคฺคเห: (พึงยกย่อง, ชมเชย) ป+คห+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

ปคฺคหารหํ: (ที่ควรยกย่อง, ควรชมเชย) ปคฺคหารห+อํ

..

ต่อไปนี้จะได้ยกคาถาเดียวกันนี้จากนีติอื่นมาเปรียบเทียบให้เห็นการใช้ศัพท์ เพื่อความเป็นฉลาดในอักษรต่อไป

ในโลกนีติ (โลกนีติ ๑๒๓) มีข้อความแตกต่างกันนิดหน่อย ดังนี้

อายํ ขยํ สยํ ชญฺญา,

ราชา สยํ กตากตํ;

นิคฺคเห นิคฺคเหตพฺพํ,

ปคฺคเห ปคฺคหารหํฯ

ในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๑๘๖) ท่านใช้เป็น นิคฺคณฺเห เป็นคหาทิคณะ กัตตุวาจก ดังนี้

สยํ อายํ วยํ ชญฺญา, 

สยํ ชญฺญา กตากตํ;

นิคฺคณฺเห นิคฺคณฺหารหํ, 

ปคฺคณฺเห ปคฺคณฺหารหํฯ

ส่วนในมหารหนีติ (มหารหนีติ ๒๕๑) ในครึ่งคาถาหลัง ค่อนข้างแปลกจากนีติอื่นอย่างมาก ดังนี้

สยํ อายํ วยํ รญฺญา,

สยํ ชญฺญา กตากตํ;

อตฺตนาว ภวกฺเขยฺย,

กตานิ อกตานิ จ ฯ

..

กวิทัปปณนีติ ราชกัณฑ์ คาถา ๒๖๑, พระปรีชาญาณของจอมแผ่นดิน

เหมือนและต่างกันอย่างไร?

ปคฺคณฺเห (พึงยกย่อง, ชมเชย) ป+คห+ณฺหา+เอยฺย คหาทิคณะ กัตตุวาจก

ปคฺคเห (พึงยกย่อง, ชมเชย) ป+คห+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

เพราะในธาตฺวัตถสังคหะ (คาถา ๙๔) กล่าวว่า

„คโห อาทาเน คภูจุ,“

หมายถึง คห ธาตุเป็นไปในอรรถว่า ถือเอา เป็นได้ ๓ หมวดธาตุคือ คหาทิ. ภูวาทิ. และ จุราทิ.