๒๖๘.๑ ข้าเฝ้าควรเว้นโทษ ๖ อย่าง

๒๖๘.๑ ข้าเฝ้าควรเว้นโทษ ๖ อย่าง

ก)

นาติทูเร ภเช รญฺโญ, นจฺจาสนฺเน ปวาตเก;

อุชุเก นาตินินฺเน จ, น ภเช อุจฺจมาสเน;

ฉ โทเส วชฺเช เสวโก, อคฺคีว สํยโต ติฏฺเฐฯ

“ราชเสวกควรเข้าเฝ้าพระราชาในที่ไม่ไกลเกินไป ๑

ไม่ควรเฝ้าในที่ใกล้เกินไป ๑ ในที่เหนือลม ๑

ในที่ต่อหน้าพระพักตร์ ๑ ในที่ต่ำเกินไป ๑ 

และในที่สูงเกินไป ๑ ราชเสวกพึงเว้นโทษ ๖ อย่างนี้, 

พึงยืนสำรวมระวังพระองค์เป็นเสมือนดังกองเพลิง ฉะนั้น.“

(กวิทปฺปณนีติ ๒๖๘, โลกนีติ ๑๓๖, ธมฺมนีติ ๒๙๗)

…..

ศัพท์น่ารู้ :

ก)

นาติทูเร: ตัดบทเป็น น+อติทูเร (ที่ไม่ไกลเกินไป), อติทูเร (ที่ไกลยิ่ง, ที่ห่างเกิน) อติทูร+สฺมึ 

ภเช: (พึงคบ, รับใช้, เข้าเฝ้า, สนองราชการ) ภช+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

รญฺโญ: (พระราชา) ราช+ส แปลง ราช กับ ส เป็น รญฺโญ ด้วยสูตรว่า ราชสฺส รญฺโญ-ราชิโน เส. (รู ๑๑๘)

 

นจฺจาสนฺเน: ตัดบทเป็น น+อจฺจาสนฺเน (ที่ไม่ใกล้เกินไป) อจฺจาสนฺเน (ที่ใกล้เกิด, ที่ชิดเกิน) อจฺจาสนฺน+สฺมึ 

ปวาตเก: (ที่เหนือลม, ที่ลมพัดผ่าน) ปวาตก+สฺมึ

อุชุเก: (ที่ตรงหน้า, ที่ซึ่งหน้า) อุชุก+สฺมึ 

นาตินินฺเน: ตัดบทเป็น น+อตินินฺเน (ที่นั่งไม่ต่ำเกินไป, ที่ไม่ลุ่มเกินไป) อตินินฺน+สฺมึ 

จ: (ด้วย, และ) นิบาต-ปทสมุจจยัตุถะ รวมบท

น: (ไม่, หามิได้) ทั้ง ๔ ศัพท์เป็นนิบาต-ปฏิเสธนัตถ บอกปฏิเสธ 

ภเช: (พึงคบ, รับใช้, เข้าเฝ้า) ภช+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก 

อุจฺจมาสเน: (ที่นั่งสู่ง, อาสนะสูง, อุจจาสนะ) อุจฺจามสน+สฺมึ

ฉ: (หก) ฉ+โย อัพยยศัพท์ (อ.)

โทเส: (ซึ่งโทษ ท.) โทส+โย 

วชฺเช: (พึงเว้น, หลีกเลี่ยง) วชฺช+อ+เอยฺย (วช+ย+เอยฺย ?) ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

เสวโก: (คนรับใช้, มหาดเล็ก, ราชเสวก) เสวก+สิ

อคฺคีว: (ดุจกองไฟ, เหมือนกองเพลิง) อคฺคี+อิว นิบาตบอกอุปมา, อคฺคี (ไฟ, เพลิง ท.) อคฺคิ+โย

สํยโต: (สำรวมแล้ว, ระมัดระวัง) สํยต+สิ 

ติฏฺเฐ: (ควรยืน, ต้องยืน) ฐา+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

…..

ต่อไปนี้จะได้ยกคาถาเดียวกันนี้จากนีติอื่นมาเปรียบเทียบให้เห็นการใช้ศัพท์ เพื่อความเป็นฉลาดในอักษรต่อไป

ในโลกนีติ (โลกนีติ ๑๓๖) มีการศัพท์ต่างกันนิดหน่อนและสับเปลื่อนตำแหน่ง ดังนี้

นาติทูเร ภเช รญฺโญ,

นาจฺจาสนฺโนปวาตเก;

อุชุเก นาตินินฺเน จ,

น ภเช อุจฺจมาสเนฯ

ฉ โทเส วชฺเช เสวโก,

ติฏฺเฐ อคฺคึว สํยโตฯ

ในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๒๙๗) กล่าวถึงเพียงโทษสามประการ และการใช้ศัพท์ก็ต่างออกไปบ้าง ดังนี้

นาติทูเร ภเช รญฺโญ, 

นจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;

สมุขา จสฺส ติฏฺเฐยฺย, 

สนฺตสนฺโต ส ภตฺตุโนฯ

..

การเป็นคนฉลาดและรู้จักระเบียบ เป็นสิ่งจำเป็นและควรศึกษาไว้เป็นอย่างยิ่ง