๒๗๓. เปรียบรัฐดุจมหารุกโข

๒๗๓. เปรียบรัฐดุจมหารุกโข

มหารุกฺขูปมํ รฏฺฐํ, อธเมฺมน ปสาสติ;

รสญฺจสฺส น ชานาติ, รฏฺฐญฺจสฺส วินสฺสติฯ

“รัฐเปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่

พระราชาใดปกครองโดยไม่เป็นธรรม

พระราชานั้นย่อมไม่รู้จักรสแห่งรัฐนั้น

รัฐของพระราชานั้นก็ย่อมพินาศ.”

(กวิทปฺปณนีติ ๒๗๓, ธมฺมนีติ ๒๗๕, ขุ. ชา. ๒๘/๖๕ )

ศัพท์น่ารู้ :

มหารุกฺขูปมํ: (เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่) มหารุกฺขูปม+อํ, มหารุกฺข (ต้นไม้ใหญ่) ป., อุปม (เปรียบเหมือน, อุปมา) ค. 

รฏฺฐํ: (รัฐ, ประเทศ, แว้นแคว้น) รฏฺฐ+อํ นป.

อธเมฺมน: (โดยไม่เป็นธรรม) อธมฺม+นา 

ปสาสติ: (สั่งสอน, ปสาสน์, ปกครอง) ป+สาส+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

รสญฺจสฺส: ตัดบทเป็น รสํ+จ+อสฺส (และรสแห่งรัฐนั้น) อสฺส วิเสสนะของ รฏฺฐสฺส

น: (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ 

ชานาติ: (รู้, ทราบ) ญา+นา+ติ กิยาทิคณะ กัตตุวาจก

 

รฏฺฐญฺจสฺส: ตัดบทเป็น รฏฺฐํ+จ+อสฺส (และพืชพันธุ์แห่งต้นไม้นั้น) ราชสฺส (รญฺโญ, ราชิโน)

วินสฺสติ: (พินาศ, ขาดสูญ) วิ+นส-นาเส+ย+ติ ทิวาทิคณะ เอา ย ปัจจัยกับที่สุดธาตุ เป็นปุพพรูป ด้วยสูตรว่า ตถา กตฺตริ จ. (รู ๕๑๑)

…..

ในธัมมนีติ (ธมฺมนีติ ๒๗๕) บาทสุดท้ายมีศัพท์ต่างกันนิดหน่อย ดังนี้

มหารุกฺขูปมํ รฏฺฐํ, 

อธมฺเมน ปสาสติ;

รสญฺจสฺส น ชานาติ, 

รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสติฯ